ВИСЬТАСЬӦ МӦДЕЙ ПАШ
— Сідз, пиянъяс. Ме ас пайысь куимысь жӧ быттьӧ гӧтрасьлі да сідз эг и веськав прамӧй гӧтыр вылӧ. Первойысьсӧ... А сэки ме вӧр пӧрӧді, олі вӧр участокса общӧйын. Воа вӧлі удж вылысь — вир тшыг, а столӧвӧйыс сӧмын час мысти на воссяс. Мунан сэтчӧ да, тэнӧ бура али мый примитасны? Пон моз зырӧдасны вердысьясыд, быттьӧ найӧ тшыгӧсь, а абу ме.
Ӧтчыд шыд босьті, а паньыс кудъяс ни ӧти эз вӧв. Кори. Мыськытӧм пӧ, шуӧ Нюра, сёян сеталысьыс. Ичӧтыс пӧ тай эм, кыкӧс босьт дай, ӧтар-мӧдар киад, ӧлав колӧкӧ. А нянь шӧрӧмсӧ нӧ, юалі, тэ али мый пондан вом дорам кутны? Гашкӧ, сунис йылӧ йиркас ӧшӧда, вом дорам лэдза?
Сэсся чай меным мыччис. Мый нӧ, юалі, чайыс гудыр, чуньтӧ али мый стӧканас вӧйтлін? Шыдыд тай татшӧм сыла эз вӧв. Нюраыс менӧ терпитны эз вермы, коркӧ стряпукаӧн шуи да. Бур вылӧ на ӧд шуисӧ, мися, бур рыт, стряпука. Кывсӧ, тыдалӧ, эз гӧгӧрво, лёк кывйӧн чайтіс. Кутшӧм нӧ, шуӧ, ме тэныд стряпука лои, каллян ныр! Со ӧд, нырӧдз сэсся кутчысис, ассьыс нырсӧ оз аддзы-а, беринӧсь нырсӧ.
Да-а, другӧ, гӧтыртӧгыд овны абу кампет. Комын виттӧ нин тыртігӧн. Ичӧт кага тай во тыртӧдзыс кӧ, йӧйнас на, кокӧн кӧ оз мӧд, сэсся сяммас да, повны велалас да, дыр на седуналас. Менам сідзи жӧ артмис, гӧтрасьӧм серти кӧ. Томнам, йӧйнам, аслым пӧв эг корсь-а, ӧні быттьӧ и сьӧкыд нин тайӧс вӧчны. Ӧні сэсся и видзӧд быд Нюраыслысь шыд тасьті мыччӧм.
А сэсся, кыдз думышті, мый нэмыс ковмас общӧйын овны да казеннӧй вольпась вылын узьлыны, пыр жӧ и окота лои кӧть сійӧ жӧ Нюраыс дорӧ мунны корасьны.
Но и коралі ме сійӧс, муніс. Сэсся ми ас сиктаным мунім овны. Ме кыдз быттьӧ принятӧйӧ пыри Нюраыс дорӧ. Мам на вӧлі сылӧн. Сэк эз на вӧв пӧрысь. Приданнӧй пыдди батьӧ меным ялавич кукань сетіс. Но тіянлы висьтавны оз ков, кутшӧм сійӧ олӧмыс принятӧяс. Кӧзяиныс — тьӧща. Кыдзи сійӧ шуас, сы ног мед и вӧлі. Паметнӧ, кӧвдумсӧ век вӧлі ульӧс пӧжалас, да ме сӧмын доръяссӧ и сёйи. Мый нӧ, шуӧ ӧтчыд, дорсӧ сӧмын сёян, шӧрсӧ ме али мый тэ пыдди кута няклявны. Менам, йӧй мортлӧн, и шусис паныд. Мися, Василиса Ивановна, тіян кык пинь вом пытшкад сӧмын кольӧма, да сы вӧсна и уль няньнас менӧ верданныд. Ӧтчыд тай, шуа, эн на сорсьылӧй блин зятьыдлы пӧжавны. О-о, мый лоис менам тьӧщакӧд, пуксаинас кутіс чеччавны. Кирк-турквӧчис пызан вылысь шогмытӧм тупӧсьяссӧ. Та бӧрын и пӧлӧсмис сэсся менам принятӧяд олӧмыс. Тулысладорсӧ мама-нылаыс тшӧктісны начкыны ялавичсӧ. Яйыс бырис, да-й вӧтлісны. Лэччӧді пыжӧ ялавич кусӧ да гортӧ кывті.
Мӧдысь гӧтрасьлі батьӧ кулӧм бӧрын. Но... сэтшӧм бабакӧд, дерт, позис овны. Сямӧн кӧть фигураӧн — я тебе дам! Ачыс неыджыд тушаа, сьӧдов юрсиа. Некыті абу гринсти-грансты. Первой войсӧ весиг матыстчыны эг лысьт — мися, корас кӧ, сэки вӧлись. Сідз кӧ шуны, нывкаыс ме сайӧ дзик патера понда зырӧдіс. Уджаліс библиотекаын, а юр тӧрмӧн поз эз вермыны корсьны. Менам ӧд, ачыд тӧдан, пятистенка мама-пиа вылӧ. Мам веськыда шуис: таысь пӧ кӧзяйкаӧс эн виччысь. Пышъяс. Сідз эськӧ и лоис да. Уджыс менам колхознӧй, кыдз тай шуласны. Вои ӧтчыд гортӧ силос кыскалӧм бӧрын. Эг на вевъяв вылысь паськӧмӧс пӧрччыны, матыстчис ме дорӧ: «Павел, кутшӧм нӧ тайӧ дук тэ пыртін керкаас?» «Силос дук», — шуа. «Кутшӧм силос, — юалӧ, — кодӧс тай мӧсъясыс сёйӧны? Фу, — шуӧ, — кутшӧм гадость сёйӧны». Не кӧ тайӧ гадостьыс, думайта, кытысь эськӧ йӧвсӧ сёйин. Кор муяс вылӧ куйӧд пондім петкӧдны, менам гӧтыр дзикӧдз жугыльмис, столӧвӧйын пондіс сёйны. Ӧтчыд вои удж вылысь да аддзи гижӧдторсӧ. Извинит пӧ, Павел, ог вермы сэсся тані.
Коймӧдысь гӧтрасьлӧмсӧ ачым ог помнит. Садьми ӧти асылӧ. Сой пӧлӧй позялӧма, кодікӧ юрсӧ пуктӧма сой вылам да. Думайта, абу гортын али мый. Видзӧда вывлань — йиркыс и, плака пӧвъясас увъясыс и, пельӧсын черань везйыс и — ставыс тӧдса. Гортын, сідзкӧ. Бергӧді юрӧс орччӧн куйлысьлань — Микол Сандра вӧлӧма. Ӧдйӧджык чеччи, мам дорӧ петі. Мый нӧ, юалі, тайӧс тэ ме дорӧ лэдзин, да-й орччӧн на водӧма? Ме петалігкості мед дукыс эз вӧв! Тӧдам татшӧм Сандраяссӧ — куштасны, ни ӧти борд тювӧй некытчӧ оз кольны. Асьтӧ на бӧрынджык гортсьыд вӧтласны.
Со тадзи и артмис, бур мортӧй. Бабаяс вылад менам некутшӧм надея абу. Кӧть кодар боксянь эн матыстчы, некытісянь бур ног оз тыдавны. Кутшӧм сійӧ, мый юрас кутӧ — пемыд вӧр. Кыдзкӧ-мыйкӧ ӧтнам нин олан мусюрсӧ воськовта. Сэсся ӧд, гашкӧ, и ачым сэтшӧмджык. Ме абу ёна окоч бабаяс дорад.
Челядь? Эз, ен эз сетлы. Да и мый наысь тӧлкыс? Быдтан-быдтан, а найӧ жӧ сьӧвзясны юр пыдӧсад... Кулан, да весиг дзебнысӧ оз волыны. Тӧда ме сэтшӧм челядьсӧ. Со Лука Ӧртьӧм гозъя пи быдтӧны... Юр вундысь лоӧ, оз морт. Пыралі неважӧн Ӧртьӧмыс дорӧ, мися, абу-ӧ сылӧн нигрол неуна. Баба-внука сӧмын вӧліны гортаныс. И кыкнанныс джодж кузяыс ки выланыс ветлӧдлӧны панласьӧмӧн. Мед нин зонмыс, да ӧд бабыс трикоасьӧма да, прӧсти господи, сійӧ жӧ вӧчӧ. Ме сэтшӧма чуйми, мый нигрол ни автол эг сяммы юавны. Сэсся менӧ аддзисны сой косттіныс да сувтісны кок йыланыс. Извинитӧй пӧ, шуис Дарьяыс. Юрик пӧ менӧ быд лун тадзи тренируйтӧ. Мед пӧ ог кыз...
Но и мый, семья ни челядь кӧ абу? Красуйтча да ола ӧтнам. Вӧрӧ петавла, ва вылӧ лэччывла. Звер-пӧткаыс меным воча локтӧ: ог на вевъяв лыйны, а чукчиыс нин кок улӧ шняпкысяс. Мыйла кулӧм? Лыя жӧ, дерт. Сэтшӧм менам сёрниногыс. Кольӧм тулысӧ уткасӧ кыйлі — куим пельса яйсӧ солавлі. Рӧдвуж менам ыджыд. Ӧтилы да мӧдлы сеталі. Чӧж лыйны ме ичӧт юӧ пыра да медводз корся лэбан визьсӧ. Сэсся керъясысь бона нюжӧда ӧтар берегсяньыс мӧдӧдзыс, мед лыйӧмаясыс эз кылавны. Югдігас найӧ и пондасны лэбны. Кор пемыд на, лыя лэбан шыас. Кывла сӧмын ваас бузнитчӧмсӧ. Югдас, да дуплетӧн понда кисьтыны. Мед киссьӧны — бонаысь водзӧ оз кывтны. Ӧтчыд пукала — зэв ыджыд стая кылӧдчӧ. Вӧзьяс, и гордаяс, и кӧрӧгъяс — ставныс ӧтлаӧ чукӧртчӧмны, быдӧн ас ногыс горзӧ-шыалӧ. Думайта, мый вӧчны? Ӧти дуплет кӧ лэдза — мед нин гоз дас кымын ваас водӧ, ӧстальнӧйыс лэбзясны. Дзик ва дорас кольӧм вося зорӧд пиньяс сулалӧны, дас кымын пинь. Ӧтка пуляӧн кыдз тай зымӧбті кузяла, пинь йывъяссӧ быттьӧ ытшкис. Найӧ ӧдӧбӧн ваас лэбисны, чӧж стая вылас. Ок мыйтаӧс сэки нӧшаліс пинь йывъяснас. Быдлаӧ сям колӧ, со этійӧ мед уджаліс. Кылан ӧд, сэні абу тыртӧм.
Коркӧ тожӧ, койт вылын. Мыр вылын пукала, югдӧмсӧ виччыся. Со ӧти тэтшкыны кутіс, улын, муас койтӧ, матынджык и матынджык кылӧ. Сэсся аддзыны понді койтысьсӧ, но эг лысьт видзӧдны, сӧмын синбӧжнам кыйкнитлывла. Чукчиыс веськыда ме дорӧ локтӧ-потлясьӧ, бӧжсӧ карті колода моз паськӧдӧма. Дзик ӧд кок улӧдз локтіс. Кватиті бӧжӧдыс дай юрсӧ и петшкыльті.
Бара ӧд он верит... Но тэ и морт. Збыль но. Мый нӧ нинӧм он сёй, чай сӧмын ырскан. Тшаксӧ видлы. Кӧть и дуксьыштӧма, а позьӧ на сёйны. Кильки банка со восьтӧма и. Ме тэныд висьтала — дозмӧр-тар кыйны колӧ бур пон. Менам вӧліс ӧти. Кыдз нин сэтшӧмъяссӧ шуӧны? Но, кузь гӧна тай, кепысь пӧлысь абу и ыджыд. Лаз бӧжын вӧрас новлӧдлі. Пудель кӧ-а. Но вот, велӧді ме сійӧс дозмӧр да тар увтны. Локтас пу улас, кӧні пӧткаыс пукалӧ, да заводитас ассьыс концертсӧ: и бӧр кок вылас сувтлас-ветлӧдлыштас, быглясьӧ быдсяма ногыс. Ачыс век тявгӧ, менӧ корӧ. Первойсӧ аддзи татшӧм концертсӧ да весиг кыдз вылас пукалысь тар йывсьыс вунӧдлі. А тарыс тьӧвгӧ пон вылас, юрсӧ ӧшӧдӧма да, весиг дулльыс киссьӧ. Татшӧм ылӧгсӧ кинад жӧ кӧть и босьт. Уна пӧтка ми сыкӧд кыйлім-вӧравлім, да торксис понйыс, дугдіс дозмӧрсӧ увтны. А делӧыс сідз вӧлі. Увтіс ӧтчыд пӧрысь чукчиӧс. Ме матыстчи да лыйи. Усис, а понйыс вылысас шыбитчис. Дозмӧрыслы вӧлӧм абу смертӧдзыс лоӧма. Бордъяснас швач-швач, видзӧда — кыпӧдчис. Ачым вомӧс паськӧді: понйӧс ӧд, думайта, лэбзьӧдіс. Сійӧ эськӧ шыбитчӧма чукчи вылыссьыс, да чорыдінӧ юрнас веськалӧма. Но лэччигчӧж на лаз бӧжам увтіс да эргис.
Ошкӧд паныдасьлі-ӧ? Ӧтчыд кӧ сӧмын-а. Но ошсӧ сійӧс ог вунӧд. Зэв на том вӧлі, пастукалі колхозын. Помнита, лэччӧді мӧсъясӧс ю дорӧ, лыа вылас, мед ыркӧдчӧны. Налы лӧсьыд, и меным бур. Ружьеӧс пельпом вылӧ ӧшӧді да мӧдӧдчи матігӧгӧрса гӧпъясысь чӧжпиянсӧ ӧктыны. Тэ некор эн видлы чӧжпи яйсӧ? Мый нӧ, юмов кӧ. Дас кымынӧс пуктан гырничад — шыдтӧ вӧчас. Но вот, куим котыр жугӧді да, мися, бӧр колӧ мунны мӧсъяс дінас. Друг кодікӧ ружӧктіс — ӧтчыд дай мӧдысь, равӧстліс лёк ногӧн и. Абу-ӧ кӧть, думайта, мӧс вӧйӧма нюйтас. Муні, а зэв ыджыд ош кайӧма вожа пуӧ дай сибдӧма кык вож костас. Тытчӧ ни татчӧ. Зарадыс абу, уткапияныслы ставсӧ пӧлялі. Ӧдйӧджык сэсся лэччылі берег дорӧ, сӧті пуръясьысьяслысь трос пом да рази сэтысь ӧти нарпӧв. Сійӧн и доми ошсӧ сьыліӧдыс пу дінас, сэсся некытчӧ он пышйы.
Тіянӧс, карсаясӧс, ставыс тайӧ шензьӧдӧ, а миян быттьӧ сідзи и колӧ. Быдторйыс овлӧ вӧр-васӧ келӧдлігӧн. Мый? Мунан сэсся? Пукав, нӧшта баитыштам. Но либӧ и мӧдысь коркӧ пырав... Ачым тэрмася жӧ, магазинас пӧ мойва пыртӧмаӧсь да ӧчередьӧ колӧ мунны.
