ВИНЕГРЕТ
Василиса Николаевна урок помасьӧм бӧрын шуис, мый колӧ ноябрскӧй праздникъяс кежлӧ дасьтыны концерт: хорӧн сьывны некымын сьыланкыв, лӧсьӧдны кутшӧмсюрӧ ворсӧмъяс. Окотитысьяслы позьӧ велӧдны да висьтавны кывбур, либӧ мыйкӧ нӧшта интереснӧйтор, мед гажӧдыштны йӧзсӧ. Велӧдчысьяс концертсӧ шулывлісны выступайтӧмӧн.
Евлоглы нӧ мый, концерт кӧ, и концерт. Сійӧ школаас на эз велӧдчы, а концертъяс вылад кывбуръястӧ лыддьывліс нин. Ӧтчыд гортас сійӧ некытчӧ видзӧдлытӧг юрсьыс висьталіс Шуриклы октябрята йылысь кывбур, кодӧс лыддис да велӧдіс роч букварысь. А букварсӧ Василиса Николаевна ачыс на козьнавліс. Шуриклы кажитчис сэки кывбурыс да сійӧ шуис, мый сёрнитлас Василиса Николаевнакӧд, и мед Евлог лыддяс октябрята йывсьыс концерт вылын. Кор ставыс чукӧртчисны Тарасъяслӧн керкаын, школьникъяс пырисны пач водзас шкап сайӧ. Сэтысянь найӧ петавлісны йӧз водзӧ, мыйкӧ сьывлісны, либӧ висьтавлісны да бӧр дзебсьывлісны шкап саяс. А йӧзыс шлопӧдісны ки воча ки. Но вот петіс йӧз водзас Шурик да висьталіс, мый ӧні Лыюров Евлогий лыддяс кывбур. Евлог, коді пукаліс мамыслӧн пидзӧсъяс вылас, повтӧг петіс йӧз водзас да ньӧти мытшъявтӧг шаркӧдіс-лыддис роч кывбуртӧ. Йӧзыс и сылы кияснас шлопӧдісны. А Евлог шӧйӧвошис, кытчӧ сэсся сылы мунны? Ӧд школьникъяс бӧр пыравлісны шкап саяс. Сэтчӧ жӧ сылы мунны, али бӧр мамыс дорӧ? Татчӧ Евлог и бӧбмис да сідзи и коли сулавны места вылас. Но Шурик дорйис, петіс шкап сайсьыс да нуӧдіс детинкаӧс мамыс дорӧ.
Мӧдысь, кор бара велӧдчысьяс лӧсьӧдісны концерт, Василиса Николаевна быдӧнлы сеталӧма велӧдны тӧлысьяс йылысь кывбур. Но воад дас кык тӧлысь, а школьникыс — дас ӧти. Ӧти морт оз тырмы. Вот сэки бара Евлогӧс корлісны отсӧг вылӧ да сетісны кывбур юнь тӧлысь йылысь. Дерт, гижӧма рочӧн да мый йылысь сэні висьтавсьӧ, Евлог эз гӧгӧрво. Сӧмын ӧти кыв сылы вӧлі тӧдса. Гижӧма: «На одуванчик только дунь…», тшук кутшӧмкӧ Дуня йылысь. Но концерт вылын лыддис лӧсьыда и йӧзыс сылы бара ёна швачкисны ки воча ки.
А ӧнітӧ, кор Евлог школаын нин велӧдчӧ, да и рочӧн нин гӧгӧрвоыштӧ, сылы кывбуртӧ лыддьыны — тшак ва. Сійӧ оз ӧтикӧс лыддьы мукӧдъяс моз, а кыкӧс. Мед став концерт видзӧдысь йӧзыс чуймасны да кутасны ас кежас сёрнитны, кутшӧм пӧ тайӧ Евлогыс сюсь да тӧлка. Мед эськӧ сӧмын Василиса Николаевна кывбуръяссӧ корсяс медся кузьяссӧ.
— Василиса Николаевна, — шыасис сійӧ учительница дорӧ, — а позьӧ, ме кык кывбур лыддя?
— А мый, кӧсъян кӧ, верман и кыкӧс. Ме тэныд бӧръя лӧсьыдджыкъясӧс да сета, велӧд.
Евлоглы нимкодьыд, сійӧ нюмъялігтырйи кытшовтіс синъяснас челядьӧс, некодлы ӧд велӧдысьыс эз сет кык кывбур. А кодсюрӧ весиг ӧтисӧ оз лыддьыны.
Мӧд луннас нин Василиса Николаевна чукӧстіс детинкаӧс:
— Евлогий, волы татчӧ.
Евлоглы зэв ёна кажитчис, мый Василиса Николаевна сійӧс тадзи шуӧ. Зэв меліа кыдзкӧ артмӧ. Ставыслы сійӧ Евлог, сӧмын учительницалы Евлогий. Ӧні весиг гортас, кор сійӧс шуасны Евлогӧн, дузгӧдчылас: «Ме абу Евлог, а Евлогий! Василиса Николаевнаыд тӧдӧджык!» Та вылӧ детинкаӧс эльтыштасны на дурӧмӧн: «Тэ ещӧ Евлогий дай!? Йӧй Евлог, вот тэ коді!» Мукӧддырйиыс весиг бӧрддзылас вӧлі дӧзмӧмысла.
— Евлогий, ме тэныд бӧрйи кык кывбур, ӧтиыс Лермонтовлӧн, а мӧдыс Некрасовлӧн. Книгаас то ме пасъяс пукталі. Сӧмын ог дыр кежлӧ книгасӧ сет, гиж тетрадяд кыкнансӧ да бӧр вай, мукӧдлы на ӧд ковмас.
Сюйис Евлог книгасӧ мамысӧн лӧз дӧраысь вурӧм сумкаас да тӧвзис гортас. Муртса сёйыштіс и пуксис велӧдны кывбуръяссӧ.
— Мый нӧ сэтшӧм зіля талун пуксин лыддьысьны, — юаліс ыджыд мамыс.
— Выступайтігкежлӧ колӧ лӧсьӧдчыны, концерт петкӧдлам каникулъяс водзын, — зэв сьӧлӧмсяньыс висьталіс внукыс.
Кывбуръяс вӧлӧмаӧсь кокниӧсь, кывъясыс юрас пырисны зэв шыльыда, та вӧсна Евлог весиг эз гижав найӧс тетрадяс. Думыштіс, мый нинӧмла асьсӧ сьӧктӧдны, сідз велалас. Первойя жӧ репетиция дырйи детинка сяркӧдіс-лыддис кыкнансӧ ньӧти торксявтӧг. Та вӧсна Василиса Николаевна ошкыштіс сійӧс, босьтіс книгасӧ да сетіс мукӧдлы. И концерт лунӧдз эз и юавлы Евлогӧс, эскис, мый сійӧ ставсӧ вӧчас, кыдзи колӧ.
А Евлог весиг ӧтчыдысь эз мӧвпыштлы лыддьыны сылы сетӧм кывбуръяссӧ. Сійӧ прӧстӧ эз ов, лӧсьӧдаліс дадь да лыж, мед лым усигкежлӧ сылӧн ставыс лоӧ дась. Мый нӧ кӧкъямыс арӧса детинкаыдлы колӧ? Мед кынӧмыс эз сюмав да пӧттӧдзыс сюрӧ ворсны ас коддьӧмыскӧд, да и ставыс.
Со и воис велӧдчан четверть пом, кор челядь петкӧдласны концерт, а сы бӧрын найӧс лэдзаласны каникул вылӧ. Василиса Николаевна мунас аслас районӧ, кӧні сійӧс виччысьӧны мамыс да рӧдвужыс. Бӧр аддзысясны найӧ сӧмын вежон мысти.
Концерт лунӧ бара унаӧн чукӧртчисны Тарасъяс ордӧ. Школьникъяс, кыдзи и водзті, сайӧдчисны пач водзӧ шкап сайӧ. Ӧні и Евлог накӧд ӧтлаын, ӧд сійӧ мӧд классын нин велӧдчӧ. Тарасъяслысь пызансӧ, мед оз мешайтчы, петкӧдӧмаӧсь посводзӧ. Стенпӧлӧнса лабич вылӧ пуксялісны гырысьяс: тайӧ велӧдчысьяслӧн бать-мам да ыджыд мамъяс. Налы ӧд сэтшӧм окота видзӧдлыны, мыйӧ нин велӧдіс Василиса Николаевна налысь быдтасъяссӧ школаын. Кодъяс эз тӧрны лабичӧ, пуксялісны улӧсъяс вылӧ. Школаӧ ветлытӧм на посни челядь кайисны гӧбӧч вылӧ и весиг пӧлатьӧ, кысянь чурвидзисны налӧн кушӧдз шырӧм юръясыс.
— Челядь! — шыӧдчис Василиса Николаевна концерт водзвылын велӧдчысьяс дорӧ. — Кывбуртӧ лыддигӧн кӧ мыйкӧ, быттьӧ, вунас, энӧ шӧйӧвошӧй. Сідзи эн сулалӧй. Мый помнитанныд, сійӧ и висьталӧй. А бӧрас копыртчылӧй йӧзыслы, вот тадзи, — и ачыс мичаа петкӧдліс.
И вот Василиса Николаевна петіс йӧз водзӧ. Сійӧ, кыдзи и век, зэв мича платтьӧа, туплиа, некодлӧн сиктса нывбабаяслӧн татшӧм паськӧмыд абу. А кыдзи нӧ? Оз ӧд, буракӧ, учительница куйӧд скӧтнӧйысь петкӧд, мед лёк паськӧмӧн ветлӧдлыны, ӧти кывйӧн кӧ шуны, велӧдчӧм морт. Некод сиктын сы мындасӧ оз тӧд.
Василиса Николаевналы, кӧть сійӧ и оз петкӧдлы некодлы, сьӧлӧм вылас абу жӧ лӧсьыд, майшасьыштӧ. Кыдзи тон челядь асьнысӧ петкӧдласны? Мед эськӧ ставыс жӧ мунас шыльыда.
— Бур лун, дона ёртъяс! — чолӧмаліс Василиса Николаевна видзӧдысьясӧс. — Ми талун петкӧдлам неыджыд концерт, кодӧс лӧсьӧдім Великӧй Октябрлӧн нелямын нёль во тыригкежлӧ. Миян программалӧн первой номерӧн велӧдчысьяслӧн хор сьылӧ Ленин йылысь сьыланкыв.
Сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн петалісны шкап сайысь велӧдчысьяс, сувталісны быдӧн аслас местаӧ, а Василиса Николаевна петіс на водзӧ, бергӧдчис пукалысьяслы мышнас да кыкнан кинас ӧвтчигтырйи тшӧтш сьыліс сьыланкывсӧ. Помасьӧм бӧрас сійӧ бергӧдчис видзӧдысьяслань да копыртчыліс, а бать-мам шлопкыштісны ки воча ки. Та бӧрын сьылісны нӧшта кык сьыланкыв и пырисны шкап сайӧ. Концерт муніс, кыдзи и лӧсьӧдӧма вӧлі Василиса Николаевнаӧн. Весиг Гриша, коді пыр мыйкӧ вунӧдӧма, лӧсьыда лыддис сылы сетлӧм дженьыдик кывбурсӧ. А Евлог некор на эз конйыштлы велӧдысьӧс, сылӧн юрыс уджалӧ.
И со нин Василиса Николаевна шуӧ:
— А ӧні мӧд класса велӧдчысь Лыюров Евлогий лыддяс кык кывбур: «Узник» да «Мужичок с ноготок».
Евлог повтӧг петіс йӧз водзӧ, восьтіс вомсӧ и друг гӧгӧрвоис: а сылӧн ӧд ставыс, мый велӧдліс, вунӧма. Кольӧмаӧсь кутшӧмкӧ торъяс, кодъяс некутшӧм тӧлктӧг бергалӧны юрас, но ас костаныс некыдзи абу домасьӧмаӧсь. Но он ӧд сулав тані мӧмӧт моз, йӧзыс со виччысьӧны. И Евлог заводитіс:
Однажды, в студёную зимнюю пору
Сижу за решёткой, в темнице сырой.
Василиса Николаевна повзьӧмӧн кутчысис юрас: «Мый нӧ тайӧ Евлогийыс сӧрны кутіс?» А Евлог сувтлытӧг водзӧ висьталіс:
Гляжу, поднимается медленно в гору
Вскормлённый в неволе орёл молодой.
И шествуя важно, в спокойствии чинном,
Мой грустный товарищ, махая крылом,
В больших сапогах, в полушубке овчинном
Кровавую пищу клюёт под окном.
Клюёт, будто хочет спросить у меня:
«А что, у отца-то большая семья?»
Зовёт меня взглядом и криком своим,
И вымолвить хочет: «Здорово, парнище!»
«Ступай себе мимо, орёл молодой!
Мы вольные птицы, пора, брат, пора,
Туда, где за тучей белеет гора,
Туда, где синеют морские края,
Туда, где гуляем отец мой, да я».
Кывбурсӧ помалӧм бӧрын Евлог копыртчыліс видзӧдысьяслы, а найӧ зэв ёна сылы клопайтісны. Кодсюрӧ, дерт, сералісны. Евлоглы яндзимыд! Детинка сэтшӧма гӧрдӧдіс, мый инмӧдан кӧ чужӧм бокас вӧсньыдик сюмӧд, сійӧ пыр жӧ ыпнитас югыд биӧн. Колӧ жӧ вӧлі тадзи асьсӧ уськӧдны бур йӧз водзас. А Василиса Николаевна вылӧ весиг и синъяссӧ лэптыштлыны оз лысьт. Бур, мый велӧдысьлы некор, колӧ концертсӧ водзӧ нуӧдны.
Челядьлӧн сьывсьӧм-йӧктыссьӧм бӧрын нин Василиса Николаевна матыстчис Евлог дорӧ.
— Но тэ, Евлогий, и винегрет жӧ вӧчин! — довкйӧдлыштіс юрнас дивитана да содтіс. — Бур кӧть, мый эн шӧйӧвош. Но та бӧрын репетицияяссьыд некор ог мездыв, кутан став велӧдчысьыскӧд тшӧтш кывбуръястӧ висьтавлыны, мед он вунӧд.
Тайӧн и помасис налӧн сёрниыс. Эз тай ёна вид-а.
А мый сэтшӧм винегретыс, Евлог тӧдмаліс сӧмын некымын во мысти, кор велӧдчис нин шӧр школаын да оліс Веждінса интернатын. Ветліс ӧтчыд столӧвӧйӧ сёйны. Лыддис менюсӧ да аддзис: «Винегрет». И думыштіс сэки: «Ёна жӧ тайӧ, тшук, чӧскыдтор!» И ньӧбис. А сылы вайисны кӧчан, кытчӧ содталӧма мукӧдпӧлӧс градвыв пуктасъяс. И сэки сӧмын юрас воис, мый мӧд классас велӧдчигӧн концерт дырйиыд сылӧн збыль артмылӧма винегрет.
