ВЕК ӦД ОН ДЗЕБСЯСЬ...

Гижӧма збыль вӧвлӧмторъяс подув вылын

Гожӧмыс сӧмын на пуксьӧ. Водз асылын кӧ, ю дорад доза ыркыд на. Гӧгӧр лӧнь, весиг номъяс абу на петӧмаӧсь, оз зыньгыны пель водзад. Небыда шувгӧ Асыввож ю йылын лӧзалысь козъя вӧрыс. Муртса кывмӧн сяльгӧ шыльыд изъяс вывті исковтысь сӧстӧм ваыс, визув ныръясын гежӧдика шполькнитчылӧны еджыд кынӧма комъяс. Нинӧм оз торк вӧр-валысь нэмъяс чӧж тадзи мунысь олӧмсӧ, весиг коз пу улын пукалысь морт. Пемыд паськӧмыс сылӧн сӧльнитчӧма сэтшӧм жӧ рӧма, пӧрысьысла потласьӧм кырся пукӧд, и сӧмын матысяньджык ёна сюся кӧ видзӧдлан, казялан мортсӧ. Дыр нин ланьтӧдчӧмӧн оліс сійӧ ю кыр бокас чукӧрӧн быдмысь козъяс улын, эз весиг вӧрзьӧдчыв. Син доймымӧныс ӧтарӧ видзӧдіс кытчӧкӧ ю сайӧ. Код бӧрся нин тадзисӧ кыйӧдчӧ? Видзӧдлам и ми сыланьӧ.

Ю бокын векньыдик видзтор. Сысянь неылын, мыльк вылын, еджыд керъясысь выльӧн на кыпӧдӧм пелькиник керка. Керка бӧрсяыс и кыйӧдӧ коз улӧ дзебсьӧм мортыс. Тайӧ — Асыввож йывсянь дас вит верст сайын сулалысь грездын шӧркодя олысь Дема Кирӧ Вась. Васьлӧн видзӧдлас серти кӧ, олӧмыс чорыда ӧбӧдитӧма сійӧс. Батьыскӧд юксьӧм бӧрын ыджыд вокъяс серти сылы и скӧтыс этшаджык воис, и видз-муыс. Да и посниӧсь муясыс. Та вӧсна и няньнад, и мукӧдторнас гӧльджыка оліс Кирӧ Вась. Сійӧ жӧ Дема Миш Прокӧыслӧн да Дема Миш Иллялӧн муясыс со мый гырсяӧсь, и видзьясыс ю кывтыдын, гортсяньныс матын — паськыдӧсь, тӧв и шонді бура инмӧ, турун ӧдйӧ косьмӧ, и ӧвадыс озджык дӧсадит пуктысигад. Некымын зорӧд ӧти видз вылас вӧчӧны... Оз жӧ ӧд кутны ӧтилаӧ юръястӧ кыскавны. А Кирӧ Васьлӧн найӧ со мый ылнаын, дзик Асыввож йылас, да и векньыдикӧсь, кузяла ӧти бокша. Он паськӧдчы ни: ю йывсӧ ӧтарсяньыс и мӧдарсяньыс топӧдӧмаӧсь изъя джуджыд мылькъяс.

Лэч туйясыс Миш Прокӧлӧн да Миш Иллялӧн тшӧтш матынӧсь, мунӧны медгажаинъястіыс. Кирӧ Васьлы нинӧм абу кольӧмаӧсь. А сійӧ ёнасӧ та вӧсна эз майшась, накӧд орччӧнмоз аслыс писькӧдаліс выль туйяс, да мукӧддырйи гусьӧникӧн и налӧн ордымъясӧд на кӧбовтлӧ. Мед этшаджык нырсӧ лэпталӧны да вывті оз горшасьны: юксьыны колӧ гӧльджыка олысь воча вокъясыдкӧд!

А сы шӧрӧ бокиса сиктысь на кутшӧмкӧ Рӧман татчӧ жӧ кыссис: керка кыпӧдіс, овмӧдчыны кӧсйӧ век кежлӧ. Гортас муыс да вӧрыс, буракӧ, абу тырмӧма. Сэсся дзескӧдны кутас Кирӧ Васьӧс, выль локтысьыдлы ӧд бара видз-му ковмас, скӧттӧ йывмӧдас карта тырыс да. Дзик нин лолыштны оз сетны, ӧтарсянь и мӧдарсянь жмитӧны. Эновтчан кӧ да он чирышт Рӧмансӧ, недыр мысти тані выль грезд кыптас, вот сэки асьсӧ Васьӧс тодмышкаласны — унаыдлы паныд этша мунан. Ӧні жӧ, нюжмасьтӧг колӧ Рӧмансӧ чишкавны, пока ӧтнас. Керкасӧ кӧ тшын йыв лэптан, овны лоӧ некӧн, быть ковмас весасьны, кытысь воис. Ӧдйӧ гӧгӧрвоас, мый нинӧмла сюйсьыны кытчӧ оз ков! Тані сытӧг нин тырмӧны кӧзяинъясыс.

Медбӧрын со Рӧманыс петіс жӧ: чера, буракӧ, кытчӧкӧ вӧрӧ мӧдӧдчӧма. Пыкис беддьӧн ӧдзӧссӧ, пернапасасис, и збодер восьласӧн саяліс керкаыскӧд орччӧнмоз быдмысь пуяс сайӧ. Вӧрыс керка бокас и эм, абу на удитӧма керавны, мед паськӧдны эрдсӧ.

Кирӧ Вась виччысис на кутшӧмкӧ кад, мед Рӧманыс прамӧйджыка ылыстчас. Сэсся чеччис, пӧрӧм пу вывті вуджис векньыдик юсӧ, кайис кыр йылас да пырис керкаӧ. Петкӧдіс кутшӧмсюрӧ кӧлуй-мӧлуй, мый кажитчис шогманаӧн да коланаӧн, новліс ылӧджык, аслас видз бердӧ, дзеблаліс коз пу улӧ и бура вевттяліс лыскӧн. А лун шӧрнас нин выль керка пыдди Асыввож кыр йылын тшынасис сэрапом чукӧр.

Рӧман керкасянь некымын верстӧн горулынджык, нэмӧвӧйся дзор коз вылын, пукалӧ ыджыд сюзь. Дыр нин тадзи ньӧти вӧрзьӧдчывтӧг оліс, сӧмын юрыс гежӧдика швырк бергӧдчылӧ то шуйгавылӧ, то веськыдвылӧ. Видзьяс кушӧсь, вӧсньыдика лымъялӧма —лӧсьыда гӧгӧр тыдалӧ. Оз прӧстӧ сідз пукав сюзьыс. Сійӧ кыйсьӧ, кынӧмпӧт перйӧ. Вӧрзьӧдчас кӧнкӧ ичӧтик йӧй шыр, сюзь пыр жӧ тайӧс казялӧ: шытӧг, тэрыба суныштас коз вылысь, и шыр лэчыд гыжъясас нин.

Дыр нин талун кыйсис сюзь, уна шыр кыйис, ӧні пӧт кынӧмӧн позьӧ и сідз пукалыштны, шойччыштны. Быдтор аддзӧны сюсь синъясыс, ставсӧ казялӧны, нинӧм наысь он дзеб. Мӧдар берегас вӧр весьтӧд полігтырйи кывтӧ лӧзов тшын, кодӧс вой тӧлыс пыр жӧ летӧдӧ-разӧдӧ кӧдзыд сынӧдас. Сэні джуджыд козъяс костӧ дзебсьӧма ичӧтик вӧр керка. Татчӧ некымын лун сайын локтісны кык тӧдтӧм морт, овмӧдчисны, да оз, буракӧ, и кӧсйыны мунны. Ӧтиыс быд лун вӧрӧ петавлӧ нопйӧн да пищальӧн — ветлас недыр да ӧдйӧджык бӧр локтас. А мӧдыс мыйлакӧ оз и мыччысьлы керкасьыс. А сюзьлы нӧ мый, мед олӧны, сылы тай оз дӧсадитчыны-а.

Вӧр керкаын жара ломтысьӧ пач, би югӧръяс мый вынсьыс зільӧны вӧтлыны поздысьӧм пемыдсӧ, но судзӧны сӧмын пач водзсӧ да порог увсӧ, а пельӧсъясас нинӧм оз тыдав. Пачын пескыс гораа трачкӧдчӧ, торкӧ аслыссяма чӧвлунсӧ. Саыс кыза йиркас пуксьӧма, содтӧд черань вез гӧгӧрбок, инмӧдчыны некытчӧ оз шогмы: пуркнитас кӧ, чужӧмыд пыр жӧ пач пӧдан кодь сьӧд лоӧ. Пачыс сёйысь вартӧм, бокъясыс да бӧрыс паськыдӧсь. Кузя вӧдитлытӧгыд первойясьыс оз на и шонав, сӧмын мӧдысь ломтылӧм бӧрас нин шоныдсӧ сетны пондӧ, сідзи и лыньгӧ. Сэки юрйыв ӧшинь да ӧдзӧс сиптӧм бӧрын керка пытшкас пывсян кодь жар, ковмылӧ бӧр восьтавлыны, кӧсъян кӧ лӧсьыда шойччыны.

Ӧлеш Иван куткырвидзӧ ломтысьысь пач вом водзын ляпкыдик джек вылын, видзӧдӧ гажаа ворсӧдчысь би вылӧ да чунь помъяснас надзӧникӧн летӧ гежӧд тошсӧ.

Нар вылын куйлысь Тима писӧ биалӧма: курксӧ-кызӧ — то пӧсьӧ шыбитлас, шебрассӧ вывсьыс чужъялӧ-кульӧ, то кынтӧ мортсӧ, некыдз шонавны оз вермы. Войбыд сӧрис. То Макар Ӧнеӧс лёк кывъясӧн казьтылӧ, батьыслы ружье да патронъяс корсьны тшӧктӧ, то Настукӧс корӧ мыйыськӧ сійӧс прӧститны. Макар Ӧнекӧд, дерт, гӧгӧрвоана ставыс, а Настукыслы кутшӧм лёк Тима вӧчӧма да мыйся сьӧд кань на костӧд котӧртӧма, Ӧлеш Иван тайӧс оз тӧд. Юрас сӧмын ӧти мӧвп и воис: гашкӧ, кор олӧмыс бӧр лад вылӧ пуксяс, коравны Педӧр Семеныслысь Настуксӧ Тима сайӧ, сэтшӧма кӧ сьӧлӧм вылас воӧма? Мед том войтыр ӧтлаасясны, мед шуда олӧм кӧть нин налӧн лоӧ. Аслас со эз кӧсйӧм сертиыс лолы-а.

Ывлаыс быттьӧ тэрмасис правдайтчыны дыр кад шоныдалӧмысь: видзчысьтӧг чорыда кӧдздӧдіс да пашлякыс пищальысь моз сӧмын и школӧдчӧ-лыйсьӧ. Йӧй мужикыд, эз гӧгӧрво тюнияс босьтны! А коді тӧдіс, мый та дыра нюжалас вӧрса олӧмыс? Да и некутшӧм лӧсьӧдчытӧг, термасьӧм сорӧн лои пышйӧмыс. Кӧтінад вӧрӧд ветліг кокыд пыр ва, вот Тима и кынмӧма. Дзик на ӧд детина, кӧть тушанас батьыс ыджда. Мый вӧлі паськӧмыс, ставсӧ нин поньталіс пи вылас, мед бура пӧсявлас. Колӧкӧ, кокньӧдыштас. Вот эськӧ ӧні корӧсьӧн сійӧс бура пывсьӧдны, да гормӧга винаӧн юктӧдны, мед ньылӧмнас петас кынмӧмыс, да кысь тані сійӧс босьтан, абу ӧд, буракӧ, гортад.

Войбыд дӧзьӧритіс висьысь писӧ: то юктӧдас, то кӧтӧдӧм рузум плеш вылас пуктылас, то шебрӧдӧ содтӧд. И муртса ывлаыс лӧзӧдыштны мӧдіс, пыр жӧ чеччис да пачсӧ ломтіс. Прӧстӧ олӧм дорысь век нин кутшӧмкӧ удж. Абу велалӧма тӧв чужъявны, абу сы серти тадзи кад коллялӧмыд.

Кос пескыс сӧмын дзалӧдӧ-ломтысьӧ, би кывъяс бордъясӧн кайӧны веськыда ӧшӧдӧм пӧрт вылӧ, нюлӧны пыдӧссӧ да бокъяссӧ. Тшыныс петӧ керка пытшкӧ, сэтысь — ичӧтик юрйыв ӧшиньӧд да гурйыв восьса ӧдзӧсӧд ывла вылӧ. Та вӧсна керка пытшкын ыркыд, Тима йӧжгыльтчӧма нар вылас, сы ни садь куйлӧ. Часлы, ваймас пачыс да сэки ӧдйӧ шоналас керкаыс, сӧмын онявны мӧдас.

Пукалӧ Ӧлеш Иван, видзӧдӧ гажаа ыпъялысь би вылӧ, а юрас мыйыс сӧмын оз волы — мӧвпъясыс шогсьыс-шогӧсь.

Кызь арӧсӧн Иванӧс батьыс гӧтраліс Мусибедса Закар Марпа вылӧ. Ёртасьлӧмаӧсь Закарыскӧд томдырйиыс, коркӧ и сёрнитчӧмаӧсь челядьсӧ ӧтлаӧдӧм йылысь. Миянӧс пӧ тай сідзи жӧ гӧтравлісны, да олім. Велалан да, бабаыд ставыс ӧткодь. Мода вылас весиг корасьны катӧдліс батьыс, вежаньыскӧд тшӧтш. Рӧштво дырйи. Мусибедас сэки медводдзаысь на и аддзис гӧтырпусӧ. Марпа сідзсӧ зэв шыльыдіникӧн да мичаникӧн кажитчис. Кӧть эськӧ ас сиктас мусук вӧлі Иванлӧн лӧсьӧдӧма, но нинӧм он вӧч, ковмис кӧдзӧдчыны, батьыдлы паныд этша мунан. Первойяссӧ эськӧ сьӧлӧм вылас ёна на эз лӧсьыд вӧв, дум вылас муса Верукыс усьліс. Торйӧн нин кор мӧвпыштлас, мый ӧні сійӧс мӧд кутлӧ-окалӧ, мӧдлы пусьӧ-пӧжасьӧ, мӧдӧс вӧрысь виччысьӧ, мӧдлы ныв-пиӧс козьналӧ. Колӧкӧ, оз на и радейт сійӧ Веруксӧ, кедзовтӧ быд ногыс... Та вӧсна и писӧ Иван мӧвпыштіс гӧтравны сы вылӧ, код дорӧ сьӧлӧмыс кыскас.

Кор ӧтлаӧдісны Марпакӧд, выль лысьтан мӧс приданнӧй вылӧ Закар козьналіс том гозъялы, эз куш киӧн нывсӧ мӧдӧд. Медводдза восӧ олісны бать керкаас, мӧдар вежӧсас, а сэсся и бать да вокъясыс отсӧгӧн кыпӧдісны аслыныс юр сюянін. Абу на лёк гӧтырӧс батьыс бӧрйӧма, пӧрысь понйыд ройӧ оз увт: зэв уджаслив да колысь вӧлӧма Марпа. Быдторсӧ кужӧ, быдлаӧ киыс сибалӧ — ытшкыны-куртны кӧть, вундыны-вартны кӧть, кысьыны-вурсьыны кӧть. Уджалӧ, быттьӧ ворсӧ — видзӧднытӧ любӧ. И керка пытшкыс век сӧстӧм.

Ӧтлаасьӧм бӧраныс Марпа пыр жӧ и сьӧктіс, да мӧд арнас козьналіс нылӧс. Иван дӧзмыштіс весиг, но кутіс лача, мый та бӧрын питор нин чужас. Но весьшӧрӧ виччысьӧмыс лои: быттьӧ наросьнӧ, дорвыв чужис нӧшта вит ныв. Бур кӧть, кыкыс кагаӧн кулісны, а то ӧд нывъясыдлы колӧ приданнӧй лӧсьӧдны, кодлыкӧ мусмасны кӧ, а вермасны и пӧрысь нывъясӧн кольны. Таысь Ӧлеш Иван дзикӧдз скӧрмис да ӧтчыд гажа юрӧн чорыда нӧйтіс гӧтырсӧ. Марпа быттьӧ гӧгӧрвоис, мый тадзитӧ овны оз шогмы, яйыд доймӧ, и ӧти бӧрся мӧдӧс вайис Миколайӧс да Тимаӧс. И сувтіс. На бӧрын некод нин эз чужлы. Но и шань, тырмас.

Тадзи олісны-вылісны, мырсисны-старайтчисны, кык пиӧс да нёль нылӧс кок вылӧ сувтӧдісны. Нывъяссӧ верӧс сайӧ сетісны, слабог, некоді эз энды. Ыджыд писӧ гӧтралісны. Овмӧс чӧжисны, мед вӧлі мый челядьыслы кольны. И со, став лойсьӧмыс лои весьшӧрӧ. Кыдзкӧ тӧдлытӧг олӧмыс гугасис... Первой войнаыд немечкӧд пансьыліс, ыджыд писӧ Иванлысь, Миколайсӧ, нуисны да сідзи и воши кытчӧкӧ. Некутшӧм юӧр весиг эз волы, кулӧма али ловъя пӧ… Сэсся Питерад сарӧс чӧвтісны. Бара ружьеясӧ кутчысисны, немечӧс эновтісны да заводитісны ас костаныс вийсьыны.

Иван некыдзи оз гӧгӧрво, кыдзи позьӧ сартӧг овны? Весиг ӧд быд мортлӧн юр эм. Юртӧгыд нӧ кыдзи? А та ыджда государстволы ӧд юр жӧ колӧ. Кодлыкӧ ӧд колӧ думайтны да артавны-муртавны, кыдзи водзӧ овны. Сытӧг оз позь. Кытчаньӧ вежсяс ми вокыслӧн, прӧстӧй йӧзыслӧн, олӧмыс, код тӧдас? Вӧрын со весиг пуясыс абу ӧткодьӧсь, а йӧз йывсьыд нинӧм и сёрнитны. Ӧтияс жугавмӧн пыр уджалісны, лӧсьӧдісны судзсяна тыр-бур овмӧс. Мӧдъяс жӧ эз пӧсьӧдчывны, лэдзчысьӧмӧн олісны, аскур вийӧдісны да юышталісны. Дерт, налӧн некор нинӧмыс эз вӧвлы. И со… Зіль уджалысьсӧ нимтісны кулакӧн, а дышсӧ — гӧльӧн. Куш тайӧ кӧ эськӧ, ладнӧ, мед нимтӧны кыдз кужӧны, шуӧмыд шуӧм на и эм, няйт моз вылад оз ӧшйы. А вот мый заводитісны мырддявны пӧсьӧн чукӧртӧм эмбуртӧ да няньтӧ, кодлы тайӧ кажитчас? Мый бурсьыс Ӧлеш Иванлы колӧ разӧдны ассьыс овмӧссӧ дыш йӧзыслы? Мед найӧ и водзӧ дась нянь сёйисны, али кыдзи? Нянь мырддялісны, сетісны кутшӧмкӧ гумага, дай ставыс. А мый тӧлкыс гумагасьыд? Сійӧс он сёй, сы вылӧ нинӧм он ньӧб. Дерт, Иван гӧгӧрвоӧ, мый каръясад нянь оз кӧдзны, а сёйны быдӧнлы колӧ. Вот эськӧ воддза моз кӧ олӧмыс муніс, мед лишалан няньсӧ вузавны вермин да воыштӧм сьӧм вылас мыйсюрӧ аслыд ньӧбны, олӧмтӧ бурмӧдыштны. Сідзтӧ ӧд синъясыд югдыштӧны, и водзӧ вылӧ позьӧ муяс паськӧдны, мед бара жӧ унджык нянь быдтыны. А кор локтасны да ректасны йӧртӧдъястӧ, и нинӧм водзӧссӧ оз сетны, кодлы тайӧ кажитчас? Да и няньыд оз быд во ӧткодя артмы, кутшӧм на ӧд гожӧмыс лоӧ. Мукӧддырйи кӧдзлӧмсьыд этшаджык вундан. Та вӧсна пыр ковмыліс во-мӧд кежлӧ жытникад видзны. А кыдзи тайӧ коммунистъяссьыс верман дзебны? Гуалан — тшыкас. Он ӧд, буракӧ, кытчӧкӧ ылі вӧрӧ жытникъяс тшуп.

Мыйӧн бара-й помасяс Ӧлеш Иванлы да Тималы тайӧ вежоныс-а? Коркӧ ӧд вӧрсьыд ковмас жӧ петны, век он дзебсясь... Виччысис на, кутіс лача, мый татшӧм лёк йӧзыс дыр оз кутчысьны власьт бердад... Татӧнтӧ, сьӧд вӧр шӧрад, лӧсьыд ыджыдавны пемыд йӧз вылас, а паськыдінас оз терпитны бур войтыр. Водзджык ли, сёрӧнджык ли, путкыльтасны омӧльяссӧ. Кывсьӧ, белӧйяс да краснӧйяс чорыда жмуткӧдчӧны. Сідзкӧ, быдлаын ӧткодь.

Чайтіс на Ӧлеш Иван, мый сылы позяс ланьтӧдчӧмӧн овны: прӧстӧй морттӧ оз вӧрзьӧдны, сытӧг юкасны юканторсӧ. А эз сідзи ло. Ӧлеш Иванӧс ас кӧсйытӧгыс гартыштіс ыджыд вабергачыс, сідзи и кыскис — юрнас и кокнас.

Ӧтчыд кывсис, комбедса пӧ кутасны ветлӧдлыны овмӧсъяс гижавны, мед сэсся мырддявны лишаланасӧ да разӧдны гӧльяслы. Но век на кутіс гуся лача… Кутшӧм нӧ Ӧлеш Иван кулак? Кулакъясыд кыз рушкуаӧсь, вирысла польдчӧм чужӧмаӧсь, кианыс плеть, сӧмын видзӧдӧны, кыдзи на вылӧ казакъяс мырсьӧны. А Ӧлеш Иванлӧн мышкуыс сӧмын и эм — нэм чӧжыс мышкыртчӧмӧн кынӧмпӧт перйис. Купеч Васьӧс да Лар Епимӧс кулакалісны, да татшӧмъястӧ, Ӧлеш Иван чайтӧм серти, позьӧ и колӧ вӧлі.

Ӧлеш Иванӧс кӧ накӧд орччаӧдны, мый сылӧн и эм? Керкаыд, дерт, бур, нинӧм шуны. Посводзыс торйӧдӧ тӧвся да гожся оланінсӧ. Тӧвсяыс ӧти вежӧса, а гожсяыс кыка: уна ӧшиня жыръяс, та вӧсна пыр югыд пытшкӧсыс. Ыджыд стын, ӧтарсянь и мӧдарсянь паськыд ӧдзӧсъяса да поска — турун додьнад ӧтилаӧдыс пырӧны да мӧдарӧдыс кушнас нин петӧны... Картаыс кык пельӧ жӧ юкӧма: ӧтарас мӧсъяс рӧмидзтӧны, мӧдарас вӧвъяс корскӧны. Карта саяс ыж гид: вурунтӧгыд он ов, пась да кӧм — ставсӧ асьныс вӧчӧны. Зумыд кузь жытник эм, сэні став няньыс. Жытниккӧд орччӧн кӧбрег: кӧзӧд вылын яй и мукӧдтор видзӧны. Неуна бокынджык вевта ыджыд гумла да рыныш. Няньтӧ вӧдитігӧн унатор на колӧ. Со и ставыс, он кӧ лыддьы шордорса сьӧд пывсянсӧ. Ставыс ас киӧн вӧчӧм, вок чукӧрӧн, сӧмын керкасӧ лэптыны помечӧ корліс. Но и мынтысьліс да водзӧсӧн уджавліс, некодӧс эз удзӧд. Аслыс, дерт, медся на уна сюрис, абу шутка стрӧитчӧмыд. Ӧні дзик та вӧсна, буракӧ, и сойясыс юкалӧны, узьны оз сетны. А керка пытшкӧсас, видзӧдлыны кӧ бурджыка, нинӧм и абу узьлан кӧлуй кындзи. Мый сэні и гижалан, он кӧ укваттӧ да коколюкатӧ?.. Миколай пиыслы на юр сюянін кыпӧдлісны гӧтрасьӧм бӧрас. Ӧтарсӧ вӧчӧма лои, а мӧдарыс вевт улын, но вӧчтӧм. Война вылад нуисны да, эз удитны. Тайӧ и эм Ӧлеш Иванлӧн овмӧсыс. Сиктын кызвыныслӧн татшӧм добраыд эм. Сідзнад кӧ, кызвын олысьсӧ колӧ кулакавны. Та вӧсна ёнасӧ Иван эз и пов. Чайтіс, игнасяс, оз лэдз керкаас некодӧс, да тайӧн и помасяс. Таркӧдчыштасны, и броткигтырйи бӧр мунасны. Но эз тай сы ног ло.

Некытчӧ сэки эз мунны ая-пиа гортсьыс, асывсянь виччысисны кортӧм гӧсьтъясӧс, нырагез гартісны прӧстӧ олігмозыс. Дышӧдмӧныс лои пукавны, дыр ӧд коммунистъясыд узьӧны да. Кор на паляласны да гыжъясигтырйи чеччасны, сэсся чукӧртчасны сьӧд кырнышъяс моз асланыс зі позйӧ, кодӧс Купеч Васьлӧн мырддьӧм керкаӧ лӧсьӧдісны, соборуйтасны да лӧзӧдмӧн шпуткасны-куритчасны. Сы бӧрын нин кутасны кытшлавны, ассьыныс сьӧд уджсӧ вӧчны.

— То, локтӧны яндысьтӧм синъясыд! — казяліс ӧшинь дорын пукалысь Ӧлеш Иван орчча керка сайсянь мыччасьысь комбедсаӧс. — Миянӧ ӧд и мӧдӧдчӧмаӧсь. Час, посводзӧ петала, ӧдзӧссӧ восьтлытӧг и сёрнита накӧд.

— Эн жӧ бара-й лёксьы омӧльяскӧд, эн нин скӧрмӧд антикристъястӧ, — тіралан гӧлӧсӧн кевмысис Марпа.

— Кыдзи найӧ, сідзи и ме, — вочааліс верӧсыс. — Ог ӧд, буракӧ, быд мытыскӧд нювсьыны кут!

Иван ичӧтик посводз ӧшиньӧдыс кыйӧдіс, кыдзи кузь шинеля да ёсь йыла будённовкаа Макар Ӧне, пельпом вылас штыка винтовка волысӧдыс кутіг, ыджыда восьлалӧмӧн матыстчис, кӧзяин моз паськыда восьтіс дзиръясӧ да пырис на йӧрӧ. Кодкӧ грекын во кык, али дырджык на ветліс тайӧ Ӧнеыс йӧз муын, сэсся бӧр кыссис гортас, и дзик виччысьтӧг лоис медся ыджыд мортнас — комбедса председательӧн, да ӧні быттьӧ сійӧ и эм. Со кыдзи юрсӧ гоньгӧдӧма, кок мусӧ оз аддзы. Ӧне бӧрся неыджыд костӧн вӧтчисны нӧшта куимӧн — сиктса активистъяс. Тадзи асьнысӧ шуӧны. Збыль вылассӧ лэдзчысьӧм, кокниа овны видзӧдчысьяс, кодъяслӧн муясыс важӧн тырӧмны ёг турунӧн, а видзьясыс баддьӧн. Пырисны, гонькнитлісны ӧтарӧ-мӧдарӧ, ветлӧдлыштісны йӧрӧдыс, видзӧдалісны гӧгӧрбок, дзик быттьӧ лавкаӧ локтысьяс донъясьӧны. Макар Ӧне судзӧдчыліс да ружье прикладнас зӧркнитіс жытник ӧдзӧсӧ. Пытшкӧс томана ӧдзӧсыд эз весиг вӧрзьыв.

— Но мый, пырам керкаас, — довкнитіс юрнас и сьӧкыд воськовъясӧн медводзын кайис кильчӧ вылӧ. Видліс, калича абу, сэсся голькнитіс гӧгрӧс кольча-вугйӧн:

— Ӧлеш Иван, восьт! Мый сэні лун шӧр лунӧ игнасьӧмӧн оланныд?

— Водзті тай эськӧ некор эз ковмыв тасасьлыны да. Ті кодь шпанаясысь ковмас дзебсясьӧмӧн овны-а, — ӧдзӧс сайсянь вочавидзис кӧзяин.

— Кыланныд, ёртъяс? Шпанаясӧн нин лоим! Быд вир юысьыс ӧд асьсӧ бурӧ пуктӧ, — и бара горӧдіс: — Восьт, колӧкӧ, а то ӧдзӧстӧ куричнас и пом йӧткыштам!

— Ӧдзӧс жугӧдысь жӧ ӧд лоӧма! Кыпӧд аслыд та ыджда короминасӧ да вӧлисти камандуйт! Зырымбедь! Дзӧляник начальник на! — эз и пов ёнасӧ Ӧлеш Иван.

— Именем Советской власьти, немедленнӧ восьт! — рочыштіс Макар Ӧне. — А то пазьнитам ӧдзӧстӧ каличнас и ставнас! Асьтӧ арестуйтам, как врага народа, Веждінӧ кык ружье костын лэччӧдам!

— Ог восьт! И мунӧй менам керка дорысь, нинӧм ме тіян вылӧ, дыш понъяс вылӧ, эг лӧсьӧдлы! Став овмӧсӧй аслам киясӧн чукӧртӧма. Тэнӧ отсасьны эг корлы, зимӧгорӧс! — ичӧтик ӧшинь пырыс повтӧг пинясис кӧзяин.

Макар Ӧне тайӧ кывъяс бӧрад пӧртйын ва моз пузис да винтовка прикладнас веськыда ӧшинь пырыс мый вынсьыс зӧргис Иванлы чужӧмас:

— На тэныд, кулацкӧй рожа!

Пузь-пазь разалісны стеклӧ торъяс посводз джодж пасьтала. Ӧлеш Иван ымӧстіс, гӧрбыльтчис, чужӧмыс пыр жӧ гырд да коль лои, вомыс тыри нӧгыль вирӧн. Сійӧ вешйыштіс ӧшинь дорысь, надзӧникӧн чышкис чужӧмсӧ дӧрӧм соснас, сьӧлыштіс джоджӧ кык водз пинь.

Тима таӧдз полігтырйи сулаліс Ӧлеш Иванлӧн мыш сайын, но мыйӧн аддзис айыслысь вир-сермунӧм чужӧмсӧ, сэтшӧм жаль лои батьыс, сэтшӧм ярлун кыптіс Макар Ӧне вылӧ, коді во джын сайын на синва сорӧн, муртса пидзӧсъяс вылас эз кыскась, корис водзӧсавлыны арӧдзыс няньтор. Тӧрыт на нинӧмӧн вӧлі, кокувса няйт доныс эз сулав, а ӧні — локтӧма кӧзяин моз, со мый вӧчис батьыслысь чужӧмсӧ.

И Тима дыр думайттӧг нетшыштіс тувйысь кык ствола ружьесӧ, тойыштіс-сюйис патронъяс да батьыслӧн чышкысигкості мыччис стволсӧ жугӧдӧм ӧшиньӧдыс. Макар Ӧнелӧн пельыс весиг чунавліс, тіньгыны кутіс дзик орччӧн гымыштӧмысь. Садьтӧгыс повзис, чепӧсйис пос вывтіыс увлань, тэрмасигад тальччис кузь шинель пӧла вылас, крукасис да грымгысис пос помас. Сэні вель дыр чужъясьӧм бӧрын кыдзкӧ чеччис жӧ да уськӧдчис пышйыны, некымын воськолӧн и воис дзиръя дорӧдз. Но посводзсянь грымӧбтіс мӧдысь лыйӧм. Макар Ӧне тешкодя сконйыштчис да кымыньӧн усис. Сыкӧд кыссьӧм комбедса джӧмдісны, вомнысӧ паськӧдӧмӧн кын мыръяс моз сулалісны да эз гӧгӧрвоны, мый вӧчны: пышйыны али дзебсьыны кытчӧкӧ пельӧс сайӧ, пока ставнысӧ тані эз лыйлыны.

— Тэ нӧ мый лоин, Тима?! Мортсӧ ӧд виин! — батьыс нетшыштіс пиыслӧн киысь пӧсялӧм ствола ружьесӧ да гольснитіс ӧдзӧс каличӧн. Чепӧсйис кильчӧ вылас, аддзис сы водзын вольсыштчӧм серпассӧ да горӧдіс комбедсалы:

— Мый сулаланныд?! Весасьӧй менам йӧрысь, мед дукныд матігӧгӧрын весиг эз вӧв! Да кыскӧй тшӧтш ассьыныд преднытӧ!

Юрнаныс кывзысянаа довкйӧдлігтырйи, Ӧлеш Иванланьӧ тшӧкыда бергӧдчывлӧмӧн, активистъяс кыпӧдісны му вылӧ чергӧдчӧм Макар Ӧнеӧс да няйт туй вылас вильсъялігтырйи кыскисны орчча керка кильчӧ дорӧдз. Сэні нин дзикӧдз сьӧктӧм Ӧнеӧс водтӧдісны пос пом плакаяс вылас.

— Ковмас вӧв доддявлыны да телегаӧн гортас нуны шойсӧ. Ки вылад ылын, огӧ вермӧй, — веськӧдчис Паладь Петыр да чышкыштіс плеш вылас чепӧсйӧм пӧсьсӧ. — Но и повзьӧдісны! Чайті, ставнымӧс лыйласны.

— Менӧ со век на дзӧрӧдӧ, — содтіс Конӧ Ёгор, нюжӧдліс тіралысь кияссӧ водзлань да ыджыда лолыштіс.

— Вайӧй пельшерӧс корлам, друг да ловъя на? — вӧзйис Кузь Трӧпим.

— Кыськӧ! Ловйӧн колян, веськыда плешкас инмӧма да, — индіс Конӧ Ёгор тіралысь чуньнас. — А вирыс мыйлакӧ эз уна и пет.

— Кыдзи нӧ плешкас инмис, кор мышсяньыс лыйисны котӧртігас? — гӧгӧрвотӧма лапйӧдліс синнас Кузь Трӧпим.

— Ог тӧд, бергӧдчыліс тшук, да сэки веськаліс? — лэптыштліс пельпомъяссӧ Паладь Петыр.

Бара мышкыртчисны да сюся видзӧдлісны кельдӧдӧм чужӧмсӧ. Збыль, плешкыс вӧлі чашнитчӧма, а доймӧминсьыс мыйкӧ чурвидзис.

— Тайӧ нӧ пуляыс сэтчӧ и сибдӧма али мый? — чуймаліс Паладь Петыр. — Кутшӧм ӧд мортыдлӧн чорыд плеш лыыс вӧлӧма!

— Абу пуля да… Тайӧ жель, — гӧгӧрвоис Кузь Трӧпим да чунь помъяснас кыскис кучика-лыа костас сибдӧм дженьыдик, но ёсь путор.

— Збыль тай, жель и вӧлӧма, — Петыр босьтіс Трӧпим киысь вирӧссьӧм жельсӧ да катлӧдлыштіс юрсӧ. — А пуляыс нӧ кӧні?

Таӧдз вӧрзьӧдчывтӧг куйлысь Макар Ӧне ойӧстіс да восьтіс гудыр синъяссӧ. Недыр гӧгӧрвотӧма видзӧдіс сы гӧгӧр сулалысь комитетчикъяс вылӧ, сэсся вӧсни гӧлӧсӧн зэв нораа юаліс:

— Кӧні ме?

— О-о! Ловъя! — быдсӧн ловзисны ставӧн. — А ми тані повзьылім нин… Тайкӧ огӧ гуалӧй…

— Ноко, видлы пуксьыны, — киняулӧдыс босьтӧмӧн отсаліс кыпӧдчыны Конӧ Ёгор.

Мӧдыс пуксис, малыштіс плешсӧ, ки-коксӧ вӧрӧдыштіс.

— Но, мый? — Петыр сюся видзӧдіс предлӧн чужӧмӧ. И друг тешкодя кӧрыштліс нырнас, кыкысь дорвыв дженьыдика исыштіс сынӧдсӧ, зілис тӧдмавны, кутшӧм сэтшӧм чӧскыдтӧм дук ӧвтӧ комбедса председательсянь, а мыйӧн гӧгӧрвоис, веськӧдчис да вешйис.

— Быттьӧ тай гӧгӧр дзоньвидза-а, — Макар Ӧне сувтіс кок вылас, босьтіс Кузь Трӧпим ордысь винтовкасӧ.

— Мый нӧ сэсся, мунам да кулакалам Ӧлеш Ивантӧ, дзоньвидза кӧ? — юаліс Паладь Петыр.

Макар Ӧне зумыштчис, скӧрысь юмыртліс вомсӧ:

— Аски. Талун огӧй. Юрлы сьӧкыд.

— Ачыд гортӧдзыд воан? Али отсавны? — матыстчыліс Конӧ Ёгор, но кыліс жӧ чорыд дуксӧ да вешйис бокӧ.

— Оз ков, ачым! Аски асывнас Купеч Вась керкаын аддзысям, — нурбыльтіс Ӧне да кокъяссӧ паськыда пукталӧмӧн довгис гортланьыс.

Бур, мый мамыс кытчӧкӧ мунӧма. Муртса кежлӧ пыраліс керкаас, босьтіс вежсян кӧлуй да лэччис пывсянас, скӧрысь нускигтырйи кӧджас пӧрччысис, улыс гачнас чышкаліс кокъяссӧ, сэсся шмакаліс да шыбитіс пельӧсӧ. Куш яй вылас гачасис, зіля катліс шорысь ва, пыртліс пес да ломтіс пывсянсӧ. Некытчӧ эз петав, кӧджас гӧрбыльтчӧмӧн виччысис, кытчӧдз эз ваймы. Пукаліс, пуис ас пытшкас поздысьӧм лӧглунсӧ. Со, другӧ, кыдзи артмис! Яналіс сикт пасьтала… Йӧзыдлысь вомсӧ он каличав, талун жӧ ставӧн тӧдласны. Асьныс на комитетчикъясыд оз кутны чӧв овны и, сійӧ жӧ Паладь Петырыс паськыд вомнас катша моз разӧдас лоӧмтор йывсьыс. И колӧ жӧ вӧлі тадзи артмыны. Татшӧмтор кӧ тӧдіс, куим лун водзвыв эз сёй...

Ваймӧдіс пывсянсӧ, бура пывсис-мыссис, нырсӧ кӧрлӧмӧн песлаліс няйтчӧм кӧлуйсӧ да пывсянас и ӧшӧдіс косьтыны, эз нин кут петкӧдлыны йӧз син водзӧ. Пеж улыс гачьясыд абу ӧд ошйысянтор.

…А ставыс сэтшӧм лӧсьыда заводитчыліс. Воис сиктас бокиын кык во ветлӧм бӧрын гӧрд армееч паськӧмӧ вӧччӧмӧн — сӧкӧл кодь. Первойя жӧ войпукӧ мунігӧн чайтіс, мый ӧні сиктса став нылыс сылӧн лоӧны, а Ӧне ачыс нырсӧ на бергӧдны кутас, чиганитчыны. Медся мичасӧ аслыс вылӧ бӧръяс да сӧмын сійӧс колльӧдас.

Войпук керкаыс, кыдзи и водзын, пыр на вӧлі Ёгор Микол ордын. Найӧ, пӧрысь гозъя, олісны дзик кыкӧн, челядь мыйлакӧ абу нэммӧмаӧсь...

Керка ӧтар джынъяс кургисны асьныс Ёгор Микол гозъя, а мӧдарас быд рыт гиблитчисны том войтыр. Старик гозъя эз дӧзмывлыны на вылӧ, да и войпукны лэдзӧмысь быдторйӧн отсасьлісны налы.

Кык вонад том войтыр сэтшӧма вежсьӧмаӧсь: Ӧнелӧн гортсьыс мунігӧн унджыкыс вачелядь вӧліны, ӧні со быдмалӧмаӧсь, верстяммӧмаӧсь... Тринькъялысь детинаяс бурлачитӧны нин; коркӧ кузь кокъяса вӧсньыдик нывкаяс сӧвмӧмаӧсь, кисьмӧм вотӧс тусьяс моз гӧгрӧсмыштӧмаӧсь, морӧсъяс пӧльтчыштӧмаӧсь, ковтаяссӧ зэвтӧны, банйыштӧм чужӧмъяс выланыс нюмныс сідзи и ворсӧ. Пырӧмӧн тшӧтш Ӧнелы синмас шыбитчис Педӧр Семен Наста. Сійӧ тӧдчымӧн торъяліс нывъёртъяссьыс: неуна чангыля нырнас, серамбана чужӧмнас, читкыльтчысь еджыд кудель юрсинас, кодӧс кыӧма кузь кӧсаӧ, шыбитӧма пельпом вылас да лэдзӧма кос улӧдзыс. А синъясыс! Кельыдлӧзсьыс кельыдлӧзӧсь! Макар Ӧне кыдз пырис войпуканінӧ да аддзис Настаӧс, синъясыс сідзи и пысасисны, вештыны оз вермы.

Серам да сёрни лӧнисны, водзджык воысьяс видзӧдӧны выльӧн локтысь морт вылӧ, а Наста лыйыштліс аслас сӧдз синъясӧн Ӧнелань, гусьӧникӧн вашкӧдчыштіс орччӧн пукалысь нывъёртъясыскӧд, бара видзӧдліс Ӧне вылӧ да пыльснитіс-серӧктіс, сэсся тэрыб пыста моз жбыркнитіс лабич вывсьыс да матыстчис сы дорӧ.

— Тайӧ нӧ мый, коммунистад пырин да юрад сэсся сюр быдмис? — инмӧдчыліс сійӧ Ӧнелӧн юр вылын тронвидзысь ёсь йыла будённовкаас.

Том йӧз костын ызӧбтіс гажа серам, а Макар Ӧнелӧн чужӧмыс пыр жӧ лои арся пипу кор рӧма. Аслыс кажитчис, весиг юрсиыс донавмӧн гӧрдӧдіс, вот-вот ыпнитас югыд биӧн.

— Петкӧдлы сюртӧ, эн жалит. Ошйысьышт миянлы! — водзӧ ышмис Наста. — Колӧкӧ, кажитчас да тшӧтш партияад пырам? Али ми кодь грамотатӧмъясыд сэтчӧ огӧ туйӧй?

Макар Ӧне шайпаймуніс: мый-мый, а татшӧм паныдалӧмтӧ некыдзи эз куж виччысьны. Он ӧд скӧрмы ныв вылас да кинад во, буракӧ. Эз тӧд, мый и вочавидзны, мед асьсӧ йӧз водзас не уськӧдны? Педзыштіс джодж шӧрас, и эз аддзы бурджык петантуй, пӧрччис шлёмсӧ.

— Но-о! Абу жӧ тай, буракӧ, сюра вӧлӧма. Али дзоляник на? Быдмас? Видлыны позьӧ? — Наста ворсӧдчигмоз малыштіс Ӧнелысь юр пыдӧссӧ. — О-о! Вӧлӧма и эм, то — ки улын вель ыджыд шмак тӧдчӧ, и ёсь. Но шапкаыд джуджыд да оз подйы.

Бара керка тыри том йӧзлӧн кыпыд серамӧн. Кочкавмӧныс гигзисны войпукысьяс вильыш нывлӧн шмонь вылад. Медся ёна, дерт, гӧрдлісны зонъяс, кодъяслӧн паськӧмыс Ӧне дорын дон эз сулав. Налы кажитчытӧг эз ов татшӧм бурлакӧс пырӧмӧн тшӧтш серамвыв лэптӧмыд. Ӧне сьӧкыдпырысь пычиктіс пӧлӧс нюмтор да медбӧрын сяммис жӧ вочавидзны ышмӧм Насталы:

— Эн сюрӧдчы менам туй вылӧ, Настук! Люкала!

Сэсся корсис пемыд пельӧсысь прӧстджыкин да пуксис, сайӧдчис, мед сӧмын нылыс эновтчас сыысь.

Том войтыр лӧньыштісны, мый йылысь кӧ сёрнитісны ас костаныс, сӧмын печкысь нывъяс швыркйисны-бергӧдлісны тэрыб чӧрсъяссӧ. Катыдпомса ӧти зон, кодлысь Макар Ӧне нимсӧ эз тӧд, вушйӧм краскаа важиник гудӧксӧ асланьыс пӧлыньтӧмӧн, зільӧмысла кыв йывсӧ мыччӧдӧмӧн да кизьяс вылас видзӧдігтырйи, ки пӧвнас зілис ворсны частушка шылад. Тшӧкыда вошласис, торксяліс, водзсяньыс выльысь нуӧдліс, но сідзи эз и вермы помӧдз вайӧдны.

Керкаӧ ӧти бӧрся мӧд пыралісны выль и выль войпукысьяс. Со киняулас гудӧк топӧдӧмӧн Ӧлеш Иван Тима воис, чолӧмасис пукалысьяскӧд, тӧрӧдчис ӧдзӧсдорса лабичӧ. Сы дорӧ пыр жӧ шыасисны некымын ныв:

— Убӧлитін жӧ воны?!

— Ышнясьны, буракӧ, кутіс миян гудӧкасьысьным.

— Этша нин и виччысим тэнӧ да, ныръяс весиг нюжалісны.

— Тэ, Тимӧпей дай сьвет Иванӧвич, лок шӧрвыясджык. Мый сэтчӧ пемыдінас дзебсин?

— Мыйӧн эштӧдчи… Эг эськӧ дырсӧ и мӧжгы да, — воча нюмдіс Тима.

Нывъяс топӧдчыштісны, прӧстмӧдісны гудӧкасьысьлы Настук да сылӧн нывъёрт Митрей Зоя костӧ пуксянін.

— Лок татчӧ!

Тима вежавидзӧмӧн сибӧдчис, полігтырйи на сюйис кияссӧ гудӧк тасмаяс костӧ, небыдика пуктіс сійӧс пидзӧсъяс вылас да видлігмоз сяркнитіс улӧ-вылӧ.

— Да эн сэтшӧма пов, ог ӧд сёйӧй, гортад дзоньвидзаӧн воан, — пыльснитіс Настук да вильыша топӧдчыліс зон бердӧ, мыйысь Тималӧн дон биӧн ыпнитісны банъясыс. — Вай ворсышт, гажӧдышт миянӧс, а то дзикӧдз унзіль босьтны кутіс, — и наросьнӧ паськыда очсыштіс.

— Мый нӧ ворснысӧ?

— Мый кужан, сійӧ и ворс.

— Ме ӧд унатор кужа, — нюмдіс Тима. — Но, кывзӧй либӧнӧсь…

Надзӧникӧн паськӧдіс гудӧк мекъяссӧ, бергӧдіс юрсӧ боквыв, куньыштіс синъяссӧ, и керкаыс пыр жӧ тырис мичасьыс-мича нор шыладӧн. Тималӧн чуньясыс то зіля, дзик кодзувкотъяс моз котралӧны гудӧк кизьяс вывті: то ньӧжмылӧны, быттьӧ весиг унмовсьлӧны, и бара ӧддзылӧны. Войпук вылӧ чукӧртчӧмаяслӧн юраныс тайӧ шылад улас петкӧдчӧны ас чужан му йылысь долыд мӧвпъяс — то быттьӧ керка вывъясысь надзӧникӧн заводитӧ тёпкыны-виявны войтва, лым сылӧ, дзольгыштӧны шоръяс, вӧр-ваыс ловзьӧ, кыдз да пипу гар потласьӧ, мыччысьӧны веж коръяс… Кылӧ весиг, кыдзи найӧ кышакылӧны небыдик тувсовъя тӧвру улын. Мичаа сьылӧны ёсь гӧлӧса посни кайяс. Шоръяслӧн дзольгӧм вӧчасӧн вуджӧ гажаа бузгӧмӧ. Тайӧ шонділӧн небыд лов шыысь лым сылӧ да пышйӧмӧн пышйӧ ыбъяс вывсянь визув гудыр ваӧн. А со и жар гожӧм пуксис, чардалӧ да гымалӧ — ведраысь моз киссьӧ зэр, но регыд бӧр лӧньӧ, посни лэбачьяс нин, кылӧ, дзользьӧны, сэн жӧ ызгӧны другысьӧн ойдӧм ёльяс. Гожӧм помлань катовтіс, ар нин матыстчис, буситӧ, коръя пуяс уна рӧма сарапанъяссӧ пӧрччалӧны, быттьӧ мича нывъяс узьны лӧсьӧдчӧны… Кӧдздӧдӧ, юшкаын лёкысь омлялӧ вой тӧв, лымсӧ толаясӧ тэчӧ, банбокъяс сотӧ. Весиг йирмӧг босьтлӧ кывзысьясӧс... Бара виччыссьӧ тулыс.

Но другысьӧн гудӧк лӧньӧ. Керкаын поздысьӧма чӧв-лӧнь, нывъяс шемӧсмӧмаӧсь, весиг вунӧдӧмаӧсь печкӧм йывсьыс, вильыш чӧрсъясыс оз гольӧдчыны.

— Настук, мый нӧ бӧрдан? — торкис пуксьӧм лӧньлунсӧ Митрей Зоя.

— Ог эськӧ бӧрд, да мыйлакӧ тай тӧдлытӧг синваӧй чепӧсйӧма, — чышкыштіс бан бокъяссӧ Наста, шлюпнитіс вазьӧм нырнас да видзӧдліс Тима вылӧ. — Тайӧ нӧ тэ мый ворсін, Тимӧ?

— Да ме и ачым весиг ог тӧд, ворсі тай-а, мый юрӧ воис, — нюжӧдыштіс мӧдыс.

— Кодкӧ тэнӧ велӧдіс али мый? Кысь тайӧс кывлін, татшӧм мичаторсӧ?

— Некысь эг, кизьяс вылас личкалі, гудӧксӧ ӧт-мӧдарӧ кыскалі, да ачыс и артмис лёкиникатӧ. Жаль, гудӧкӧй дзоляджык, кизьясыс оз тырмыны. Эмӧсь пӧ кӧнкӧ уна кизя гудӧкъяс, на вылын та дорысь ёна мичаджыка позьӧ ворсны, сӧмын кысь миянлы сэтшӧмыс, — ышловзис Тима.

— Тэ, Тимӧпейӧ, вай сэсся гажӧдышт, а то бӧрдмӧн нормӧдін кодсюрӧӧс, — сералӧмӧн корисны нывъяс.

И бара босьтчис Тимӧ, а гудӧк дорсьыс сідзи и мӧдісны киссьыны гажа, йӧктӧдан шыяс. Эз тай дыр пукавны нывъяс, быттьӧ кӧнтусь дорӧ пышкай чукӧр жбыркнитісны джодж шӧрӧ да сідзи и кутісны сизьдыны кокньыдик кӧтіяса том кокъяснас. Зонъяс недыр кад ышнясьыштісны на, но со ӧтиӧс вильыш тоторкатшаясыд кыскисны кытшӧ, сэсся мӧдӧс, а на бӧрти и мукӧдыслы телепит лои да тшӧтш сӧльнитчисны. Ок и гажа, ок и лӧсьыд! Майбыр жӧ и овны томдырйиыд... Кӧть ӧд кузь лунтыр мырсисны-уджалісны, а рытнад со мудзьяс веськалӧмаӧсь нин, некыті оз вись ни оз доймы.

— Вай шойччыштӧй жӧ сэсся, чуньясӧй дубалісны, оз кывзысьны, — бура дыр ворсӧм бӧрын Тима лэдзис гудӧксӧ джоджӧ, ниртыштіс ки ки воча, пӧльыштіс чунь помъяс вылас да шапканас чышкис плеш вылас чепӧсйӧм ньылӧмсӧ.

— О-ой! Вот и йӧктӧдыштін, но и бурмӧдін сьӧлӧмӧс, Тимук! Гӧтрасян да эн на пыр дугды войпукад волывлӧмысь, том гӧтырыдкӧд кӧть ӧтлаын, а пыравлы жӧ, тэ моз ӧд некод оз сяммы гудӧкасьнысӧ да. Сӧмын кодлы бара-й сюран-а, кутшӧм шуда нывлы? Кодӧс гажӧдны мӧдан нэм чӧжыс? — вежсьӧм гӧлӧсӧн нин кайтіс Настук да бара меститчис зон бокӧ, шмонитігмоз жмитчыліс сылӧн пельпом бердӧ.

— Тэныд! Кодлы нӧ сэсся? — мырдӧнмоз серӧктіс Зоя. — Тэ понда и волывлӧ татчӧ да… Мед тэ вылӧ видзӧдлыны да, любуйтчыштны да.

— О-оз бара-й! — ышловзис Наста. — Коді на ӧд батьыслы кажитчас, сы вылӧ и ковмас гӧтрасьны. Да кӧть и оз, зонъясыд пыр боки сиктса нывъясӧс вайӧдӧны. Ас сиктсаыдлӧн гуг и бан налы тӧдса, гожӧмнад пасьтӧг бультікасим да…

— Сэкитӧ нӧ мый, дзӧлядырйиыд? Нинӧмыс на эз вӧв да… Сэсся ӧд, быдмыштім да, эгӧй жӧ петкӧдлӧй, — водзӧ шмонитӧ Зоя. Сійӧ Настук кодь жӧ збой, кывйыдла питшӧгас оз пыр. — Но, лолыштін, Тимӧ? Сідзкӧ, водзӧ ворс, эн дышӧдчы! А то нӧйтам ӧд, скӧрмӧдан кӧ.

Да, Кушашорса став нывсӧ ылӧдлыны дась вӧлі Макар Ӧне, а тані, видзӧдӧ да, кызвыныс Ӧлеш Иван Тима гӧгӧр и гартчӧны. Тима кӧть и ас дӧраысь вурӧм дӧрӧм-гача, но сэтшӧм лӧсьыда гудӧкасьӧ, сэтшӧм мыла шылад кромкасьыс сяммӧ пычйӧдлыны, мый нывъяслӧн кокъясыс асьныс и печласьӧны-йӧктӧны, а кисьмӧм ӧмидз тусьяс кодь юмов вомъяссьыс мыла сьыланкывъяс гажа ёль моз сідзи и дзольгӧны-киссьӧны.

Ӧлеш Иван Тималӧн гудӧкысь ӧти бӧрся мӧд петӧны и петӧны шыладъяс. Медводз важъяссӧ ворсіс, сэсся бара вуджис кутшӧмкӧ кывлытӧмъясӧ, нориникъяссянь — лов кыпӧданаясӧ. И кысь сійӧ та мындасӧ тӧдӧ? Ачыс нин кӧ лӧсьӧдлӧ-а? Прӧстӧ быттьӧ и пукалӧ, сӧмын кизьяссӧ личкалӧ да гудӧк мекъяссӧ паськӧдлӧ-топӧдлӧ, а сьӧлӧмтӧ быдсӧн выйӧн мавтыштан шылад чужтӧ. Том йӧз пукалӧны да ланьтӧдчӧмӧн кывзӧны. Абу жалитӧма, другӧ, сетлӧма жӧ Енмыс та ыджда сямсӧ!

Кок йывсьыныс усьмӧн йӧктӧдіс войпукысьясӧс. Сёр войын нин колльӧдчигмоз разӧдчалісны. Макар Ӧне, кодлысь сьӧлӧмсӧ ӧти рытӧн и желлявліс шмонитны радейтысь мича Наста, кутіс ыджыд лача, мый талун колльӧдас сійӧс гортӧдзыс, но эз сы ног ло. Семен Наста ӧтар бокӧдыс, а Митрей Зоя мӧдарӧдыс — кутісны гудӧкасьысь Тимаӧс сойбордъясӧдыс, да тадзи куимӧн сьылігтырйи и мунісны. Наста ассьыс мича синъяссӧ сэсся рытывбыд весиг эз и чӧвтлы Макар Ӧне вылӧ. А, колӧкӧ, и кажитчис сылы Ӧне да сы вӧсна тадзи вӧчис, мед дэльӧдыштны? Нывъястӧ ӧд он гӧгӧрво, мый юраныс кутӧны. Эз жӧ ӧд прӧстӧ, тшук, пырӧмӧн тшӧтш Ӧнеӧс серам вылӧ лэпты? Дерт, кодсюрӧ сиктса нывъяс пиысь лыддисны эськӧ ыджыд шудӧн, найӧс кӧ быттьӧ колльӧдіс Ӧне, но сійӧс ньӧти эз кыскы мукӧдъяс дорӧ. Дӧзмис да дзик ӧтнас дузгӧдчӧмӧн и муніс, некод дінӧ весиг эз видлы сибӧдчыны. «Нинӧм, — шуис сэки аслыс, — петкӧдла на, коді Кушашорын мый дон сулалӧ!»

Макар Ӧнелӧн сьӧлӧмын тайӧ рытсяньыс поздысис Тима вылӧ ыджыд лӧглун. Дерт, некодлы нинӧм эз петкӧдлы, кадӧдз дзебис ас пытшкас медся пыді йӧртӧдас, но мыйӧн сӧмын пуктісны комбедса председательӧн да шуисны озыръясӧс кулакавны, мӧвпыштіс гижны Ӧлеш Иванӧс кулакӧ, мед овмӧссӧ тӧвйыв пазӧдны, а семьясӧ ыстыны кытчӧкӧ ылӧджык син водзысь.

...И со кыдзи асьсӧ, комбедса председательӧс, позьӧ шуны, сиктын медчина мортӧс, уськӧдісны став йӧз водзас. Няйтӧ лойисны. Ӧні сійӧс кутасны нимтыны кутшӧмкӧ мисьтӧм нимӧн, Сітӧсь Предӧн ли мый ли. Йӧзыд ӧд ок кутшӧма сяммӧны дойдана нимъястӧ корсьны, та вылӧ найӧс велӧдӧм оз ков.

Ӧне талунъясӧ нинӧм вылӧ оз прӧстит. Татшӧмторйыд сылӧн некор оз вун. Час, аски Ӧлеш Иван ая-пиалы петкӧдлас на пуж, ставсьыс ковмас вочакыв сетны! Арестуйтас да Веждінӧ лэччӧдас, сэні накӧд ёна оз кутны чикайтчыны, пыр жӧ стен бердӧ сувтӧдасны, контраясӧс. Тӧдласны сэки, кыдзи ӧружьеӧн Сӧвет власьтлы паныд сувтны! Гудӧкассяс Тималӧн!

Ӧлеш Иван кӧритана видзӧдліс кулӧма нисьӧ ловъя, кельдӧдӧм чужӧма пиыс вылӧ:

— Ой, Тимӧ, Тимӧ! Эз ӧд эськӧ ков тэныд суитчыны да…

— А тэнӧ, батьӧ, то мый вӧчисны да… Мый сэсся, налы быдтор позьӧ?! Да ме ӧд бокӧ лыйи, эг Ӧнеыслы. Повзьӧдӧм могысь…

— А веськалін да? Эз жӧ ӧд прӧстӧ сідз мортыс усь! Но, пырам, мый сэсся вӧчан…

— О-ой! Господьӧй-Енмӧй! — кыліс керка ӧдзӧс дорсянь Марпалӧн горӧдӧм. — Вииныд али мый? Аминьӧй-аминьӧй, мый нӧ сэсся ӧні та бӧрын лоас? Судитасны ӧд ставнымӧс! Ойя жӧ дай ойя! Чужӧмтӧ нӧ мый вӧчисны? Ставыс вир, вай кӧть мыськыштам…

— Некор, — ӧвтыштчис гӧтырсьыс Иван. — Вай сёянтор нопъясӧ тэч, да няньтӧ мый эм ставсӧ пукты, тэ ӧд гортӧ колян да аслыд бара пӧжалан, а миянлы, ая-пиалы, ковмас недыр кежлӧ пышйывлыны. Дзебсясьыштам вӧрын, кытчӧдз тайӧ сюра лешакъяссӧ бӧр оз путкыльтны. Гӧгӧрбок пӧ тай белӧйяс жмитӧны, эз дыр коль коммунистъясыдлы ыджыдавны, — Ӧлеш Иван зіля пырис керкаӧ, чукӧртіс кыйсян кӧлуйсӧ, шыблаліс-тэчис кык нопйӧ, аслыс да пиыслы.

— Тимӧ, мун петав кӧбрегӧ да яйтӧ вайышт. Первой кадсӧ ӧд, колӧкӧ, нинӧм оз сюр лыйнытӧ да, — тшӧктіс батьыс.

— Час, ме вая, ті тані нин лӧсьӧдчӧй, — Марпа котӧрӧн петаліс кӧбрегӧ, ичӧтик туисӧ тырыс тэчис сола яй да бура вевттис. Увланьюрӧдліс, оз-ӧ вияв рӧсолыс, и пыртіс керкаӧ.

— Вӧвъястӧ петкӧд, подӧн ӧд огӧ кутӧй сикт кузя мунны, кутасны, — тшӧктіс Марпалы верӧсыс.

Мӧдыс бара котӧрӧн уськӧдчис вӧчны тшӧктӧмсӧ.

— Пасьтась, пиӧ, шоныдджыка. Да сукманась. Шоныд на эськӧ тай ывлаыс да… И выль кӧтітӧ кӧмав, ӧні нинӧмла жалитны, ме сійӧс бура сиравлі, кокыд тшук оз кӧтась. Колӧкӧ, мый дыра на ковмас дзебсясьны.

Нопъясисны ая-пиа, шыбитісны пельпомъяс вомӧныс ружьеяс, петісны керкаысь пос помӧ, кӧні Марпа виччысис нин найӧс дом поводъясӧдыс кык вӧлӧс кутӧмӧн.

— Марпа, тэныд повны нинӧмысь, тэ нинӧм эн аддзыв ни эн тӧдлы. Вежон мысти кӧ огӧ воӧй, Давпом видз зорӧдӧ нянь ноп сюйышт. Да эн луннас ветлы, войнас! И сюся видзӧд, мед некод оз кыйӧд! Но, эн бӧрд, эн бӧрд, ставыс лоӧ бур! — Иван чышкыштіс сарӧгӧсь чуньяснас Марпа чужӧм вылысь синвасӧ, кутыштліс топыда да вожасис вӧв вылӧ.

Пос помсяньыс скачӧн мӧдісны восьталӧм заворӧд, сӧмын вӧв кокъяс улысь лэбыштісны няйт ёкмыльяс. Марпа жӧ, водздӧранас чужӧмсӧ тупкӧмӧн, вынтӧг лэдзчысис арся зэрӧн кӧтӧдӧм потшӧс вылӧ, весиг эз повзьы паськӧмсӧ няйтчӧдӧмысь: вӧлисти сетіс сьӧлӧмыслы вӧля — ырзӧмӧн бӧрдан коли кушмӧм керка дорын.

— Мый тон миянӧс виччысьӧ-а? Кыдзи бара-й разьсяс гӧрӧдыс-а? Господьӧй-Енмӧй, отсав жӧ кыдзкӧ миянлы, грека йӧзыслы!

Ӧлеш Иван ая-пиа сяркнитісны Кушашор кывтыдлань, а мыйӧн керкаяс помасисны да саялісны матігӧгӧрса пуяс сайӧ, гусьӧникӧн кытшовтісны сиктсӧ муяс пӧлӧн и сетчисны катыдланьӧ, тадзи вӧчисны, мед оз кужны корсьны найӧс. Ӧд тайӧясысь бурсӧ нинӧм виччысьны, торйӧн ӧні... Содтӧд Веждінысь отсӧг корасны. Колӧкӧ, кымын милиция локтас? Дзик жӧ нин зі поз пузувтӧм кодь лои. Сы шӧрӧ ӧд и Тимаыс на веськаліс. Киыс эз тірзьы ни, кор колӧ!

— Тпру-у, — асланыс лэч туй заводитчанінӧ сувтӧдіс вӧвсӧ Ӧлеш Иван да тапкӧдыштіс Воронколысь сьылі боксӧ. — Но, чеччам жӧ, Тимӧ, татчӧ вӧвъястӧ лэдзам.

— А мый, подӧн каям?

— Огӧ. Ми, пиӧ, вӧчам сюсьджыка. Сьӧд вӧрӧд ордымтӧг вӧв вылын мунны он вермы, да и кок туйясыс небыд му вылад бура тӧдчӧны, вермасны туявны. Ӧні вӧвъяснымӧс лэдзам, найӧ горттӧ асьныс аддзасны, бокӧ оз кежны. Мед чайтӧны, мый асланым вӧр керкаӧ кайим, а ми дзик мӧдлаӧ сетчам. Мунам Вежа юлӧн асыввыв вожас, сэні Демаысь менам ӧти тӧдсалӧн дзик ю бокас вӧр керка эм. Веськавлі коркӧ йӧра кыйигӧн. Сэтысьтӧ некод корсьны оз куж.

Кӧтіа кокъяссӧ видзчысьӧмӧн пукталігмоз Тима восьлалӧ айыс бӧрся. Арся зэрӧн пожъялӧм уль му вывтіыд вильыд. А Ӧлеш Иван сідзи и шалсйӧ-мунӧ сӧмын сылы тӧдса ордымъясӧд — бӧрвыв оз видзӧдлы. Тӧдӧ, мый пиыс велалӧма жӧ нин вӧрӧд ветлыны да оз кольччы. Тималӧн кокъясыс восьлалӧны, а юрас мӧвпыс сідзи и жуӧ.

...Со кыдзи олӧмыс бергӧдчис! Настук дорысь Тима пыр ылыстчӧ и ылыстчӧ. И мыйӧн сэтшӧма кыскӧ тайӧ нылыс дорӧ? Дерт, мича… Но и мый? Видзӧдӧм серти, эмӧсь и мичаджыкъяс. Сійӧ жӧ Митрей Зоясӧ кӧть босьт: рудов юрсисӧ кузь да кыз кӧсаӧ кыӧма, турунвиж синъясыс ичӧтик тыяс моз сідзи и дзирдалӧны берегдорса эжӧр кодь синкымъяс увсьыс. Да и катыдпомса нывъясыс ок кутшӧма вежтӧ петкӧдлӧны. А со тай, накӧд Тима асьсӧ вермӧ збоя кутны, ньӧти родтӧг, а Настук дорын пыр жӧ бӧбмӧ, кывворыс дзикӧдз вошӧ. Неважӧн на асланыс рыныш сайын топӧдліс Зояӧс, уськӧдчис да дуригмоз пӧрӧдіс идзас вылӧ, юмов вом доръясас пӧся окаліс, а вильыш киясыс мудз тӧдтӧг котралісны лигышмунӧм нывлӧн яй вывті, дзабралісны и малалісны чӧскыдторъяссӧ — вир пузьымӧныс лолі. Мукӧд кӧ сы местаын тадзитӧ веськавліс, колӧкӧ, и лёктор вермис вӧчны, ӧд нылыс весиг эз мӧвпыштлы водзсасьны, а Тима век жӧ кутіс асьсӧ, тӧдіс ӧд, мый оз позь вывтіасьны. Дурыштӧмыд сійӧ абу лёк, сытӧг некыдзи он вермы, том вир-яйыд ӧд ворсӧ, сьӧлӧмыд абу кын ни, но Тималӧн юрас эм на потшӧсыс, код вомӧн воськовтны оз позь. Вуджан кӧ, нэм кежлӧ асьтӧ уськӧдан и йӧз водзас, и ныв водзас, а медъёна ас водзад. Та вӧсна и лэдзис сэки Зояӧс аслас сывйысь, небыд кывъяс на корсис, мед такӧдыштны нывкасӧ, кодлӧн синваыс вӧлі весиг дольсмунӧма, забеднӧ лоӧма, дерт, мый зонмыс сыкӧд тадзи ышмӧ… Думайтіс, кӧнкӧ, мый морт туйӧ ньӧти оз пукты. Эз лёкӧн торйӧдчыны сэки. Сӧмын бура ылыстчыштӧм бӧрын нин Зоя сувтовкерліс, бергӧдчыліс да нормӧм гӧлӧсӧн сьӧлӧмсяньыс чӧвтіс Тималы:

— Настаыд вылӧ эськӧ, тшук, тадзитӧ эн лысьт киястӧ лэдзны да… А ме ӧд сэтшӧм жӧ морт… — и юрсӧ ӧшӧдӧмӧн надзӧникӧн довгис водзӧ.

Да, збыль, Наста дорӧ Тима весиг инмӧдчыштны полӧ, видзчысьӧ, быттьӧ доналӧм кӧрт пач бокті кытшлалӧ, мед тӧдлытӧг оз сотчы. Тшӧкыда вӧтавлӧ, но весиг вӧтнас збойлуныс абу, сьӧлӧмыс оз лэпты кутыштлыны. А садьмӧм бӧрас дыр на мӧвпалас да майшасяс: и мыйла, йӧйыд, кӧть нин вӧтнас эз дзигӧдлы мусмӧм нывсӧ, кор позьӧ вӧлі. Ӧд тайӧ абу збыль, вӧтын. Час, мӧд войӧ, гашкӧ…

Да, лоас кӧ коркӧ Настук сылӧн гӧтырӧн, ыджыдсьыс-ыджыд жӧ шуд Тималы усяс, сэки, сё збыль, кокъяссӧ мыськавны кутас да сійӧ васӧ юны. Дзикӧдз сьӧлӧмсӧ косьтіс. А гӧгӧрвоӧ оз кӧть Настук, мый Тима рыт и асыв, лун и вой сӧмын сы йылысь и мӧвпалӧ, сӧмын сыӧн и тырӧма вежӧрыс, нинӧм мӧдтор быттьӧ абу? Пессьӧ морӧс кудъяс зонлӧн сьӧлӧмыс, дугдывтӧг ёнтӧ-висьӧ, мукӧддырйи сэтшӧма топӧдлас, кӧть пет ывла вылӧ да ыджыд гӧлӧсӧн горзы.

Йӧз дырйиыс Настук шмонитӧ Тимакӧд, войпукъяс вылад жмитчылас весиг сы бердӧ, оз жӧ тай кутлы-а. Керкаясыс налӧн сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн сулалӧны. Войпуксянь локтігӧн медводз воӧ Зоялӧн, сэсся Настуклӧн, а куим керка костӧн и Тималӧн. Та понда найӧ пырджык куимӧн и веськалӧны ӧтлаын локны. Кор Зоя пырас да коляс Тимаӧс да Настукӧс ас кежаныс, Настук здукӧн вежсьӧ, дзик мӧд мортӧн лоӧ: шмоньлуныс и кывворыс кытчӧкӧ вошӧ, зумыштчас да чӧв олӧ: югыдлӧз, чӧдлач рӧма синъяссӧ лэдзӧма, кок улас кытчӧкӧ видзӧдӧ. Дзиръя дорад сулаласны да сулаласны, сьӧдӧдз лоясны кок ув мусӧ, а таысь водзӧ нинӧм. Тималӧн вом пытшкӧсыс косьмӧма, кывйыс пыктӧма да сибдӧма вомкӧтшас, торйӧдны оз вермы. Татшӧминас эськӧ колӧ мыйкӧ серамӧн висьтавны, мед тэкӧд гажа вӧлі, мед нывлы окота лоӧ сералыштны, водзӧ аддзӧдчывны, но радейтчӧмысла кольмӧм юрыс сӧмын ёнтӧмӧн ёнтӧ… Окота ошкыны нывлысь мичлунсӧ, тӧдчӧдны, мый сӧмын сійӧс Тима радейтӧ, некодӧс сэсся оз аддзы, но бара чӧв олӧ. А ставыс сы понда, мый гудӧкасьӧм кындзи Тималӧн тӧлк ни сям нинӧм вылӧ абу. Кӧть эськӧ гудӧкасьыштас чӧв олӧмӧн сулалӧм дорсьыс, но бара жӧ оз позь, садьмас Настуклӧн батьыс — Педӧр Семен. Вермас на и ӧщӧпекӧн ойкӧдны, мед оз дӧсадитчы сьӧд войнас. Тадзи койтасны-койтасны Настукъяслӧн дзиръя дорын, а сэсся нывка видзӧдлас енэжӧ да повзьӧмӧн шуас: «Ой, пырны лоӧ! Асъя Кыа Кодзулыд то нин кытчӧдз воӧма!» — и котӧрӧн пырас гортас. Кутыштлытӧмӧн да окыштлытӧмӧн и кольӧ. Сідзи, тыдалӧ, жальӧн и пышйӧдасны збойджык зонъяс сьӧлӧм косьтысьсӧ, сідзи кодлыкӧ мӧдлы и вичмас гӧтыр вылӧ. Кузянад эськӧ збоймӧдчыштіс жӧ Тима. Первой чунь помъясӧдыс вӧлі кутыштӧ Настукӧс, сэсся пельпомъясӧдыс. Надзӧникӧн, колӧкӧ, и кутчысьлӧмӧдз да окасьӧмӧдз воӧдчисны, но ставыс торксис. А мыжаыс таысь ачыс.

Арнад водз пемдӧ. Тима ӧтнасӧн вӧлі кайӧ ва дорсянь. И буретш Настук да Зоя пӧнарӧн кок увсӧ югдӧдӧмӧн пывсьыны лэччӧны. Зонлы юрас кучкис мӧвп: «А мый, кыйӧдчыштны кӧ?» Гусьӧникӧн сибӧдчис ичӧт ӧшинь дорас да сюся кывзысьӧ и видзӧдӧ. Пывсян пытшкӧсыс пемыд, кӧджас на, кӧнкӧ, пӧрччысьӧны. Но со и пырисны, сувтӧдісны пӧнарсӧ ӧдзӧсдорса лабич вылӧ, асьныс кайисны вылыс джоджас. Ок, и мичаӧсь жӧ! Ӧшинь стеклӧыс саӧссьыштӧма, пӧнарыс омӧлика югдӧдӧ, но кӧть оз дзик ясыда тыдав, век жӧ ставыс тӧдчӧ. Некор на тадзи Тима эз аддзыв верстяммӧм нывъястӧ, да быдсӧн лолыс сувтліс, а сьӧлӧмыс сідзи и зутшкӧ морӧс кудъяс. И, видзӧдӧм серти, нинӧмӧн оз торъявны нывъяс ӧта-мӧдсьыныс. Верстьӧ мужикъяс збыль, сідзкӧ, висьталӧны, мый нывъясыд ставыс ӧткодьӧсь…

Настук кӧшысь койис гор вылӧ корӧсь вывтіыс: бура доналӧм горйыс, кылӧ, сідзи и шлачкакылӧ, гораа дзужгӧдчӧ — сотан пӧсь ру чепӧсйис вывлань. Ӧшинь стеклӧыс пыр жӧ руаліс, нывъяслӧн мыгӧръясыс муртса сӧмын тӧдчыштӧны.

«Зоя, вай водлы, ме тэнӧ пывсьӧдышта, став истӧ-бустӧ пыркӧда», — сералӧ Настук. И кыдз тай заводитіс швачкыны. Первой кымыньӧн Зоя куйліс, сэсся гатш бергӧдчис.

«Олас, шань, — медбӧрын пуксис лабич вылӧ Зоя. — Ок, лӧсьыд! Ӧні вежсьылам».

И Зоя нин Настукӧс бурпӧт пывсьӧдіс:

«На тэныд водзӧстӧ! Ёна менӧ швачкӧдін да…»

«Петалам, ыркӧдчыштам! Сэсся ог вермы, дзикӧдз небзи, сайдӧс воштымӧн лои, — ӧдва нин ымзӧ Настук. — Кок йылысь усьтӧдз пывсим, быд лы помӧ мӧрччис».

Упкигтырйи чепӧсйисны кӧджӧ. Мед кӧть ывлаӧдзыс оз петны, сэки казяласны Тимаӧс, юр яндзимыд лоӧ. И вешйыны оз лысьт, друг да кыласны вӧрӧшитчӧмсӧ. Но нывъяс пуксисны, кылӧ, лабич вылӧ, мудзӧмысла весиг оз сёрнитны, сӧмын морӧс тырнаныс ыджыда лолалӧны.

«О-ок, и лӧсьыд жӧ!» — шыасис, кылӧ, Наста.

«Да-а, мудз вылад бурджыкторйыс абу. Думыштлӧма жӧ кутшӧмкӧ сюсь морт, аттьӧ сылы таысь», — воча ышловзис Зоя.

Недыр бара чӧв олыштісны. Сэсся сёрниныс бергаліс вундӧм да вартӧм, мукӧд гортса уджъяс йылысь. Медбӧрын, тыдалӧ, ыркалісны да бӧр пырисны пывсянӧ, пуксисны лабич вылӧ, разялісны кӧсаяссӧ, лэдзисны кузь юрсияссӧ, шӧк занавесъясӧн моз сайӧдісны гӧрдӧдӧм чужӧмъяссӧ да мӧдісны мыссьыны.

«Кунваыд татӧні?» — индіс кӧшнас ва тыра пельсаланьӧ Зоя.

«Сэні… Унджык пукты, мед лӧсьыда юрсиным мыськассяс».

Тималы дырджык на кӧсйыссис видзӧдны нывъяс вылас, некыдз эз вермы торйӧдчыны ӧшинь бердысь, но сэсся думыштіс, мый тырмас: аддзыліс тай, мый сэсся. Лӧсьӧдчис нин гусьӧникӧн вешйыны да мунны аслас туйӧд, но пывсянын, кылӧ, надзӧникӧн дзольгысь сёрниыс воис и сы шӧрӧ. Тима пыр жӧ топӧдчис ӧшинь бердӧ да чошкӧдіс пельсӧ.

«Кодкӧлун Ӧлеш Иван Тимакӧд паныдасьлі рынышъяс сайын», — заводитіс Митрей Зоя.

«Но и мый?» — эновтчис мыссьӧмсьыс Наста, вештіс чужӧм весьтсьыс юрсисӧ да видзӧдліс Зоя вылӧ.

«Этадзи сывъяссӧ паськӧдіс, — кияснас петкӧдлӧмӧн водзӧ висьталіс мӧдыс, — туй менсьым потшис. Ог пӧ лэдз, кытчӧдз менӧ он окав. Мун, мися, татысь кытчӧ гажыд, мый бурсьыс ме тэнӧ окавны кута? Кутіс ӧд, топӧдіс ас бердас, да сэтшӧм ёна, весиг лолавны эг кут вермыны. Кутліс да, окаліс да… Ог вермы пӧ тэтӧг овны, сэтшӧма радейта. Арся уджъяс бӧрын сватъясӧс мӧдӧдлыны кӧсйысис».

Тималӧн тайӧс кылӧм бӧрын вирыс быдсӧн пузис. Мый-мый, но сӧмын эз татшӧмтор виччысь Зоясянь! «Вот паськыд вома ракаыд! Но и сӧрӧ! И кыдзи абу яндзим пӧръясьнысӧ?!» Ӧд некутшӧм корасьӧм ни радейтӧм йылысь сэки эз шулы, сӧмын малалыштіс, тайӧн и помасис. И он ӧд чепӧсйы да пыр пывсянас, мед янӧдны Зояӧс. Сэсся эз мӧд водзӧ кывзыны, надзӧникӧн ылыстчис пывсян дорсьыс.

Тайӧ рытсяньыс Настук дугӧдчис потшӧс дорас койтӧмысь: воас дзиръя дорас да пыр жӧ и тювкнитӧ гортас. Кӧть кыдзи Тима оз кор нӧшта на недыр сулалыштны, весиг кивыль оз керлы. И правдайтчыны Тималы некыдзи. Збыль ӧд вӧлі: Зояӧс идзас вылӧ водтӧдліс, кутліс да окаліс, сӧмын нинӧм эз шулы радейтӧм йывсьыс, дай корасьнысӧ эз кӧсйысьлы. Но кыдзи тайӧс Настукыслы висьталан? Сійӧ ӧд и кывзыны Тимаӧс оз кӧсйы. Да, другӧ! Вӧлӧмкӧ, быдтор колӧ думайтӧмӧн вӧчны. Ӧтарӧ-мӧдарӧ шыбласьӧмыд бурӧ оз вайӧд. Дурыштіс неуна. Быттьӧ некодлы нинӧм лёксӧ эз вӧч, а аслыс жӧ ставыс и инмис.

Пыр водзӧ и водзӧ кайӧны Вежа ю кузя ая-пиа, пыр ылӧджык и ылӧджык кольӧ Кушашор сиктныс. Арся вӧрыс шуштӧм, пуяс сулалӧны пасьтӧмӧсь, сӧмын пелысь розъяс пыр на ӧзйӧны, быттьӧ яръюгыд бипуръяс. Гежӧдика жбыркнитлӧны сьӧлаяс, пуксьӧны ылыссаджык пуяс вылӧ, юръяссӧ пӧлыньтӧмӧн видзӧдӧны мунысьяс вылӧ, но ая-пиалы манитчыны некор. Сідз нин мудзӧмысла кокъяссӧ ӧдва кыскӧны, дай нинӧмла нопъяссӧ содтӧд сьӧктӧдны. А тані нӧшта енэжыс пычкысис-пычкысис да зэрмис лёк вылад. Паськӧмъяс брӧд ваӧсь, кокъяс эськӧ гортысь петӧм бӧрын регыд мысти и кӧтасисны да. А кӧті пытшкад ваыс пырӧ и бӧр петӧ, кӧть и сирӧн мавтӧма. Он ӧд, буракӧ, роч сапӧгӧн вӧрад мун, лун-мӧдӧн и ройкнитчас, вӧлӧсьтӧ петны нинӧмӧн лоӧ.

Кӧтасьӧм кокъяс кынмӧны, лӧзӧдӧм чуня кияссӧ Тима питшӧгас шонтӧ. Дзик нин тірӧдӧ том морттӧ гӧгӧрбок топӧдысь кӧдзыдыс. Ӧні эськӧ паччӧр сэрӧгӧ кайны, шебрасьны гӧна эшкынӧн да бурпӧт шонтысьны, но кысь босьтан? Кӧні нин сійӧ вӧр керкаыс? Асланысӧ кӧ кайисны, важӧн нин воисны-а... Колӧ жӧ вӧлі батьыслы кытчӧкӧ сизим му сайӧ да сизим ва сайӧ мӧдӧдчыны!

Асыввож ю кузя кайигӧн зэрыс вуджис лымйӧ: шлапкӧ и шлапкӧ гырысь шмакъясӧн. Гӧгӧр едждӧдіс — му и вӧр. Сӧмын ю вылын сьӧд ва визьӧгыс кутчысис на, эз сет вежны рӧмсӧ.

Пемдігас нин, кор Тималӧн став лачаыс быри, воисны изъя пыдӧса векньыдик Асыввож йылӧ, дзебсьӧм вӧр керка дорӧ. Неыджыд эрд шӧрӧ и кыпӧдлӧма зэрысь да лымйысь дзебсясянінсӧ Демаса кыйсьысь.

— О, Господьӧй, медбӧрын воим жӧ! — сьӧкыда ружтыштӧмӧн пӧрччис нопсӧ Ӧлеш Иван. И сылы, буракӧ, мудз тӧдлытӧм мортыслы, мӧрччӧма. — Личӧдчы, пиӧ. Ме час дыр нюжӧдчытӧг пачас кутчысьла. Шоныд колӧ перйыны да косьтысьны.

Пессӧ сюялӧма нин, и сюмӧдыс чурвидзӧ, сӧмын битӧ чуткыны. «Колс-колс», — биа изйӧ некымынысь кучкис Иван, и со нин кос тшакӧ кутчысис нэриник битор, сэсянь вуджис вӧсньыдик сюмӧдӧ да пескӧ. Керка пытшкыс тыри курыд тшынӧн. Воысьяслы, кӧть и зэв эз вӧв нин окота, ковмис петавны, сулыштны лэбулас, кӧдзыдінас. Иван лэччыліс ю дорӧ да гумовтіс чайникӧ да пӧртйӧ ва. Мыйтакӧ кад мысти керка шоныштіс, тшыныс кайис вывлань, гӧвкъяліс йирк бердас, петіс восьса ӧдзӧсӧд да тшын петан розьӧд. Сӧмын пач ваймыштӧм бӧрын позис сиптыны ӧдзӧссӧ. Сэки нин керка пытшкыс шоналіс, и ая-пиа пӧрччысисны, пыдзралісны да ӧшлісны брӧд кӧтасьӧм кӧлуйсӧ йирк бердӧ, сэсся тэрмасьтӧг нуръясисны.

Ӧлеш Иван ӧдйӧ шоналіс, сійӧ абу сы выйӧдз кынмӧма, а вот Тималы лы вемъясӧдзыс мӧрччӧма, некыдзи оз во ас выяс, сідзи морттӧ и тірӧдӧ, сідзи и пыркӧдӧ став тушанас.

— Вай, пиӧ, водыштлы, а ме тэнӧ шебрӧда, мед шоналан. Ёна тай кынмӧмыд, мед эськӧ лёк вылад он жӧ висьмы татчӧ, — тӧждысьӧмӧн шуаліс батьыс. — Аттӧ, детина…

Мый сюри кӧзяинлӧн узьлан кӧлуйыс, ставсӧ шняпйӧдліс Тима вылӧ. Висьмас кӧ ӧд, тані бурдӧдны некыдзи, Марпалӧн став туруныс Кушашорӧ коли. А татысь, тӧдтӧминсьыд, этша корсян. Да и лымъявны со мӧдіс, тӧдӧмысь, регыд мусӧ вевттяс. Кадыс ӧд абу нин водз, мукӧд вонас тадзитӧ важӧн тӧв ыджыдалӧ.

Ая-пиалӧн саялӧм бӧрын Закар Марпалӧн морӧсыс биын моз сотчыны мӧдіс, лигышмунӧм кокъясыс дзик дугдісны кутны морттӧ. Мед кӧть нин оз усь, лэдзчысис потшӧс вылӧ да дыр шытӧг бӧрдіс. Мый вот ӧні сэсся вӧчан? Кыдзи водзӧ овны, кутшӧм полойӧ сюяс налысь семьясӧ? Ӧти пи кытчӧкӧ война вылад вошис, ӧні мӧдыслы ковмис гортысь пышйыны. Пышйисны эськӧ ая-пиаыс, но дыр ӧд он дзебсясь, коркӧ аддзасны ли, асьныс петасны ли. Помыс ӧти.

И колӧ жӧ вӧлі Тималы сэтшӧм ыджыд грек ас вылас босьтны — мортӧс вины! Сэсся нинӧмӧн тайӧ грексӧ он вешты. Нэм чӧжнад, кӧть манастырӧ мун. И мыйла Господьыс лэдзис Макар Ӧнесӧ бырӧдны? Али сідзи и колӧ вӧлі Енмыслы, мед лёксӧ бур йӧзлы оз вӧч? Мун да и тӧд ӧні!

— Эн сэтшӧма вийсьы, Марпа, — нывбабалысь сыркъялысь пельпомъяссӧ бӧрвывсяньыс кутыштіс кодкӧ.

Марпа весиг черӧбтіс видзчысьтӧмысла. Бергӧдчис да аддзис Сӧпӧ Натальӧс. Уськӧдчис Натальлы морӧс вылас да кыз синваӧн нин бӧрддзис. Кӧть ӧти ловъя морт орччӧн веськаліс, и сійӧ кокньыдджык.

— Да кыдзи нӧ он вийсьы, Господьӧй-Енмӧй! То Тимӧ Макар Ӧнетӧ виис да судитасны сэсся морттӧ!

— Кыдзи виис?! Менам пос помсянь тай нӧ ас кокнас гортас муніс!

— Ас кокнас? Шойсӧ комбедсаыс миян йӧрысь кыскисны да… Ачым аддзылі…

— Дзик збыль, дзик збыль, Марпа: менам пос помӧдз кыскисны, а сэні сайкаліс да ачыс и восьлаліс, сӧмын кыдзкӧ тешкодя кокъяссӧ вӧлі пукталӧ-а, таджикасьӧмӧн.

— Да-а? Сідзкӧ, менам мужикъяслы и пышйынысӧ вӧлі нинӧмла?

— Нинӧмла, дерт.

— Со ӧд, и он висьтав ӧні ни. Код тӧдас, кытчӧдз нин сяркнитісны вӧвъяснад?

— Коркӧ асьныс локтасны, повны сэсся нинӧмысь, — такӧдіс Сӧпӧ Наталь.

Со кутшӧм ас кадӧ Натальыд Марпалы сьӧлӧм сетіс. Быдсӧн ловзис сэсся, морӧспытшса биыс лӧньыштіс: «Аттӧ, вӧлӧма на тай Енмыс, абу сетӧма Тимӧлы Макар Ӧнеыслысь ловсӧ босьтны. Сідзкӧ, ставыс на ладитчас. Овмӧснас и ставнас... Мед босьтӧны, киа-кока йӧзлӧн быдтор на лоӧ, бара чукӧрмас».

Марпалы кадсӧ лотны вӧлі некор, сійӧ Сӧпӧ Натальлӧн эскӧдӧмысь ловзис, медбӧрын лолыс шеді... Сэсся и скӧтыс карта тыр, найӧс колӧ вердны-юктавны, мӧс лысьтыны, идравны. Уджтӧ он ӧд эновт. Уджалігад вунӧдчан да кокньыдджык сьӧлӧм вылад быдсӧн. Сэсся и вӧвъясыс бӧр воисны, сідзкӧ, лэдзисны найӧс Иван да Тимӧ, эз ылӧдз мунны, кытчӧкӧ матіникӧ ланьтӧдчисны. Воласны, колӧкӧ, сьӧд войнас, да сэки ставсӧ и висьталас Марпа, мед гортӧ кольччӧны, нинӧм налы оз ло — лёкыс кытшолӧн мунӧма. Сӧмын тай вот ывлаыс дзикӧдз букышмис: шлявгӧ-зэрӧ, сэсся и лымйӧн чӧласьны мӧдіс. Абу ёна нимкодь татшӧм ывлару дырйи вӧрад, мед кӧть оз жӧ кынмавны ая-пиаыс-а!

Став уджсӧ бергӧдіс Марпа да кокни сьӧлӧмӧн и водіс узьны: аски ӧд бара на юр выв тыр нок виччысьӧ, отсасьысь ӧні некод абу-а.

Макар Ӧне, еджыд дӧраӧн кӧрталӧм юра, скӧрсьыс-скӧр, скачитіс Веждінӧ. Вӧлыс, коньӧрӧй, сы улын дзикӧдз нин быгзьӧма, а Ӧне пыр швичйӧдлӧ и швичйӧдлӧ кузь ньӧрйӧн, лёксӧ кывтӧм пемӧс вылӧ вештӧ... Пырас исполкомӧ да ставсӧ висьталас, мый вӧлі Кушашорын: кыдзи кулак Ӧлеш Иван киас ӧружьеӧн сувтіс Сӧвет власьтлы паныд, кыдзи лыйисны Ӧнелы, но пуляыс сӧмын чишнитіс плештіыс да кучиксӧ кульыштіс, муртса кӧ, виисны эськӧ. Мукӧдтор йывсьыс, дерт, нинӧм оз гарав. И корас отсӧг, мед сетасны дас кымын милиционерӧс, кодъяс отсаласны Кушашорса коммунистъяслы справитчыны вельмӧм кулакъяскӧд.

Пыр на скӧраліс ас вылас Макар Ӧне, некыдз ярмӧм сьӧлӧмыс лӧньны эз кӧсйы, сідзи и пуис вирыс. Ӧд этатшӧма лэдзис асьсӧ уськӧдны ёртъяс водзас! Колӧ жӧ вӧлі гырк кизьӧрмытӧдз повзьыны Ӧлеш Ивансьыс! Ӧд локтіс гортас гӧрд армееч паськӧмӧн, кузь штыка роч винтовкаӧн. Но нинӧм, Макар Ӧне абу нямӧд, оз вунӧд татшӧма тешитчӧмтӧ… Воас кад, и перъяс на Ӧлеш Иван ая-пиалысь водзӧс... Век ӧд он дзебсясь, ковмас коркӧ бӧр петны. Гортад быть локтан, кытчӧ тон воштысян? Петкӧдлас сэки налы пуж, тӧдласны контраяс, кыдзи водзсасьны комбедлы. Важӧн нин киыс лудӧ Ӧлеш Иван Тимӧ вылӧ, и эм мыйысь. Ӧд гудӧкӧн ворсӧмнас Тимӧ став нывсӧ ас дорас чукӧртӧ, сідзи и сибдӧны, быттьӧ лӧз гутъяс мӧс сіт дорӧ. Медсясӧ эськӧ Наста вӧсна Ӧнелӧн сьӧлӧмыс висьӧ да. А Наста оз весиг видзӧдлы сы вылӧ. И ставсьыс мыжа Тимӧ.

А кужӧ, мустӧмыд, ворснысӧ!..

Ачыс Макар Ӧне кымынысь видліс Купеч Васьлӧн реквизируйтӧм гудӧкӧн ворсны, сямыс эз тырмы. Нязгис да нязгис... Веськыд кинас быттьӧ эськӧ мыйкӧ нин и артмыны кутлас, а кыдзи кыкнан кинас ӧтпырйӧсӧ ворсны, оз гӧгӧрво. Ӧтар кинас кӧ ворсӧ, мӧдсӧ вунӧдӧ. А Тимӧ сійӧ, мустӧмыд, оз и видзӧд кизьяс вылас... Дерт, йӧз водзас ошйысьӧм могысь — со пӧ ме кыдзи кужа! Кыкнан кинас сӧмын вазӧдӧ кӧть кадриль, кӧть мый.

Но нинӧм, коляс кад, и Макар Ӧне Кушашорын лӧсьӧдас революцоннӧй пӧрадок — быдӧн аддзас ассьыс лясни! Кулакъясӧс, кодъяс оз кӧсйыны бурӧн торйӧдчыны асланыс озырлункӧд, вочасӧн ковмас бырӧдны, мед оз гантайтчыны кок улын, мед оз мешайтны кыпӧдны выль шуда олӧм.

Веждінын исполкомса председатель Порошкин чуймӧмӧн кыпӧдіс синъяссӧ кабинетӧ тэрыба пырысь Макар Ӧне вылӧ, чеччис дзуртан улӧс вылысь, петіс воча.

— Мый нӧ лои? Доймин?

— Дойдісны тай, муртса и олӧмӧс эз помавны.

И Макар Ӧне, дерт, кыдз позьӧ содталӧмӧн да сукталӧмӧн висьталіс Порошкинлы, мый вӧлі тӧрыт Кушашорын.

— А, гашкӧ, тэныд пельшер дорӧ петкӧдчывны колӧ? — тӧждысяна видзӧдліс Порошкин Ӧнелӧн кӧрталӧм юр вылӧ.

— Некутшӧм пельшеръяс оз ковны, бурдас пон вылын моз, — кыдз позьӧ веськодьджыка ӧвтыштчис мӧдыс. — Отсӧг вылӧ морт дасӧс кӧ сетлан, и ставыс.

— Кысь нӧ сы мындаыс? Ставсӧ мӧдӧдім краснӧйяслы отсасьны. Латкинлӧн банда ӧтарӧ зырсьӧ… Милицияса начальникным ӧтнас и коли, дай сылы некор жӧ, уджыс юр выв тыр.

— А коді нӧ начальникнас? Кузьма Иваныд на?

— Сійӧ, дерт, коді нӧ сэсся? Мый, аскӧдыс сёрнитлыны кӧсъян?

— Да. Кӧть нин сійӧ мед кайлас лун-мӧд кежлад?

— Но, ветлы, юалӧмсьыд вомад оз варт.

Макар Ӧнелӧн корӧмыс Кузьма Иванлы лои кузя зэралӧм бӧрын югыд шонді мыччысьӧм кодьӧн. Веськыда кӧ шуны, сылы ньӧти эз вӧв окота мӧдӧдчыны кытчӧкӧ Эжва кывтыд белӧйяскӧд косясьны. Сэні ӧд быдторйыс вермас лоны: и пуля улӧ абу дыр веськавны, нӧшта дойдасны ли, виасны ли. А тані кутшӧм лӧсьыд помка суис. Позьӧ вежон кежлӧ саймовтчывны ылі сиктӧ, быттьӧ комбедсалы отсавны, а збыль вылассӧ мед некодлы син улас не веськавны. А друг Веждінад белӧйяс локтасны, сэки коммунистъяслы и мукӧд активистыслы бур виччысьны нинӧм. А матыстчӧны, кылӧ, ыджыд вынӧн.

Кузьма Иван ньӧти нюжмасьтӧг мӧдӧдчис Кушашорӧ. Туйӧ петӧмӧн тшӧтш сійӧ велӧдіс Макар Ӧнеӧс:

— Ті нӧ мый лэдзанныд ас выланыд ыджыдавны? Кулакъяскӧд миян сёрниыс дженьыд — нырыштны, бырӧдны дзикӧдз вылӧ, коді оз лэдз дорны выль олӧм! Вужнас нетшкыны, мед сэсся некор нин оз кыпӧдлыны юрсӧ. Царӧс путкыльтӧма да революция вӧчӧма абу сы вылӧ, мед гӧль йӧз важ моз казачитісны. Ӧні ставыс мӧдарӧ бергӧдчас. Комбедлы сетӧма медся ыджыд позянлунъяссӧ — сійӧ тані власьт. Колӧ кутны асьтӧ сідзи, мед став кулакыс тіраліс, мед тіянлысь нимъястӧ сӧмын вашкӧдӧмӧн шуны лысьтісны. А ті?! Ті лэдзанныд уськӧдны ассьыныд авторитеттӧ! Ӧні сэсся коді тіянӧс морт туйӧ пуктас, коді кутас тіянысь повны? Весиг и родыштны оз мӧдны!

«Да, кутшӧм лӧсьыда, кутшӧм шыльыда мортыслӧн сёрниыс киссьӧ! — Макар Ӧне вомсӧ калькӧдӧмӧн кывзіс Кипрушевлысь висьталӧмсӧ. — Меным колӧ велӧдчыны тадзи жӧ сёрнитны, мед сэсся сиктса чуймалӧны. Ӧд мичаа кӧ артмӧ, тэ вылӧ дзик мӧд ногӧн и видзӧдӧны».

— Мед дзикӧдз асьнытӧ эн уськӧдӧй йӧз син водзас, талун жӧ колӧ мунны да кулакавны эсійӧ… Кыдзи сійӧс шуӧны? — Кипрушев бергӧдчис Макар Ӧнелань.

— Ӧлеш Иван, — сибдыштӧм гӧлӧсӧн шыасис мӧдыс.

— Вот-вот, кутшӧмкӧ Ӧлеш Иванлы ті лэдзанныд асьнытӧ лыйлыны! Ӧні жӧ мунам да став эмбурсӧ контралысь петкӧдам, гӧль йӧзлы разӧдам. Тырмас налы ыджыдавны, дыр нин тешитчисны бур йӧз вылас... Абу на локтӧмаӧсь бӧрсӧ?

— Абу на, кытчӧ ӧнітӧ локтан? Тӧдӧны ӧд, мый нинӧм бурыс найӧс оз виччысь.

Ывла вылын муртса югдыны заводитіс, Марпа бара нин котралӧ. Ноксьӧ мортыс, киыс некытчӧ оз судзсьы. Сӧмын пусьыны ӧні этшаджык колӧ, дай ӧтнадлӧн сёйсяс-ӧ?.. Но век жӧ куим вылӧ лӧсьӧдны шуис сёянсӧ. Вермасны ӧд ая-пиаыд тӧдмавны, мый Макар Ӧнеыд ловъя да, гашкӧ, бӧр локтасны.

Но весьшӧрӧ Марпалӧн виччысьӧмыс лои, Иван да Тима сідзи эз и воны.

Мӧд вой ӧтнасӧн узьӧм бӧрын грыма-грама пырисны комбедса, накӧд тшӧтш и Веждінысь воӧм морт. Ӧнеыс пыр на кӧртӧда юра, скӧрсьыс-скӧр, киас наган чабыртӧма да сӧмын эралӧ Марпа вылӧ.

— Но, висьтав, кытӧн дзебсясьӧны Иваныд да Тимӧыд?

Наганнас Марпалы веськыда плешкас тувкнитіс, прамӧя доймис, юрыс весиг жувгыны мӧдіс.

— Кысь нӧ ме тӧда?! Кык вой нин ӧтнамӧн коллялі да…

— Он кӧ висьтав, тані керка шӧрад и лыя! Гӧбӧчад, кӧнкӧ, дзебсясьӧны?! Пет, Ӧлеш Иван, гӧтырыд кӧ жаль!

— Да эз волыны, мися! То кӧть пернапас чӧвта… Кыдзи войдӧрлун мунісны, сідзи эг на и аддзыв!

— А пусьӧмыд куим вылӧ, — пачводзӧ юрсӧ сюйліс Макар Ӧне. — Сідзкӧ, талун виччысян?

— Виччыся эськӧ да…— нормыштіс Марпа.

Веждінсаыс Макар Ӧне моз оз горзы, гӧлӧссӧ оз кыпӧдлы, лӧня ветлӧдлӧ да сӧмын индалӧ, мый вӧчны, но сылысь ёна кывзысьӧны, вомас и видзӧдӧны комбедсаыд.

Керка пытшкӧссӧ видзӧдласнас гӧгӧртіс, нинӧм сэтшӧмсӧ, буракӧ, эз аддзы да Марпалысь сідзи жӧ лӧня юаліс:

— Жытник ключыд кӧні?

— То, тасьті джадж бокас ӧшалӧ, — индіс Марпа.

Макар Ӧне пыр жӧ тшапнитіс ключсӧ.

— Час, видзӧдлам, мый сэні дзеблаланныд, — и шавксьӧдіс-петіс керкаысь. Кылӧ, восьтіс нин жытник ӧдзӧссӧ. Мукӧдыс вӧтчисны сы бӧрся.

— Со, мыйта няньыс! А йӧзыс тшыгъялӧны, — Макар Ӧне сідзи и бергаліс Кузьма Иван гӧгӧр, индаліс йӧртӧдъяс вылӧ. То ӧтар боксяньыс матыстчылас, то мӧдарсяньыс.

— Вӧвъяссӧ петкӧдӧй картасьыс да доддялӧй, няньсӧ реквизируйтам. Мыйтакӧ колӧ сиктса гӧль йӧзыслы юклыны, а унджыксӧ Веждінӧ лэччӧдны, пролетариаттӧ мыйӧнкӧ вердны колӧ, — кыдзи и век, джын гӧлӧсӧн тшӧкталіс Кузьма Иван, некод вылӧ видзӧдлытӧг.

Кузь Трӧпим да Паладь Петыр мӧда-мӧд вежмӧныс уськӧдчисны карталань. Петкӧдісны вӧвъяссӧ, доддялісны да матыстӧдісны жытник водзӧ.

Кузь лунтыр сӧвтчисны, разӧдісны сикт пасьтала, дерт, медуна аслыныс, комбедсалы. Мӧс, кукань и кыкнан вӧвсӧ нуисны, став сийӧс кӧлуйнас и додьяснас, сӧмын пӧрысьджык мӧссӧ колисны. Коньӧр Марпа некытчӧ эз суитчыв, пукаліс лабич вылын бокӧвӧй моз. Вом доръяссӧ курччӧма, мед кыдзкӧ кутчысьны да шыӧн не бӧрддзыны. Синваыс кыкнан синсьыс сідзи и тюрӧ, а кысь нӧ? Жаль ӧд скӧтыд. Кутшӧм киясӧ на веськаласны пемӧсъясыс, кыдзи накӧд ноксьыны кутасны? Иван да Тима кӧ эськӧ гортын вӧліны, тадзи эз на лысьтны ыджыдавны да! Ӧтка ань вылад лӧсьыд смекайтчынытӧ.

Пемдандорыс, кор ставсӧ, мый кӧсйисны, лои нуӧма, Макар Ӧне нӧшта на пыраліс, бара грӧзитчис Марпалы, мырдӧн юасис, кӧні дзебсясьӧны Ӧлеш Иван ая-пиа. А мый Марпа вермас висьтавны, кор ачыс оз тӧд. Тӧдӧ сӧмын, мый вежон мысти оз кӧ воны, сёян тыра ноп Давпом зорӧдӧ колӧ сюйыштны гусьӧникӧн. Но тайӧс, дерт, некодлы оз висьтав.

— Час, ме тэнсьыд гӧбӧчтӧ видзӧдла, колӧкӧ, сэні и пукалӧны? Ӧзтыв пӧнартӧ!

Марпа кывзысьтӧм киясӧн ломзьӧдіс пӧнар, мыччис Макар Ӧнелы:

— Видзӧд, сӧмын некод сэні абу.

Шуйга киас пӧнарӧн, а веськыдас наганӧн, Ӧне видзчысьӧмӧн лэччис гӧбӧчӧ.

— Йӧзыс тшыгъялӧны, а ті няньсӧ вина вылӧ лотанныд! — петіс недыр мысти гажмӧм синма Ӧне.

— Празьник кежлад этшаниктӧ век лӧсьӧдлім, винатӧгыд нӧ кутшӧм гаж?

— Петкӧда да кисьта ме тайӧ зелльӧтӧ, нинӧмла йӧзыслысь юрсӧ кольмӧдны.

— Да, дерт, койыштан тэ… Мед кӧть эн ылӧдчы! — броткыштіс Марпа ӧдзӧсӧд нин петысь Макар Ӧнелы.

Мӧдыс кыліс тайӧ кывъястӧ да косаліс на. Сатшкис сувтса синъяссӧ ань вылӧ, быттьӧ писькӧдны кӧсйис. Недыр сулыштіс, сэсся пинь пырыс сӧдзӧдіс:

— Ладнӧ, олышт на ас керкаад, а сэсся видзӧдлам. Вермас лоны, мый матысса кадӧ вӧтлам тэнӧ татысь, Сӧвет власьтлы колӧны на стрӧйбаясыд. Ёна нин жыкруйтінныд.

И ӧдзӧссӧ крапнитӧмӧн петіс.

Та бӧрын вӧлисти Марпалӧн став чукӧрмӧм кутӧдыс воши, вынтӧг уськӧдчис вольпась вылас да сыркъялӧмӧн гораа бӧрддзис.

— Господьӧй дай Енмӧй! Кытчӧ нӧ тэ видзӧдан? Мыйла лэдзан уджалысь йӧз вылас тадзи кратайтчыны? Чукӧртім да чукӧртім эмбуртӧ, няньтӧ да скӧттӧ, войяссӧ эгӧ узьлӧй, и со — ӧти лунӧн босьтісны да ставсӧ нуисны. Куш керкаӧ ӧтнамӧс колисны, кӧть сэсся тшыглы кув! Да нӧшта и керкасьыд вӧтлыны кӧсйӧны. Татшӧмыд вӧтлас, талӧн яндзимыд абу!

Макар Ӧнелӧн важысла пӧлӧстчӧм, муӧ вӧйӧм керкаын талун гажа. Посводз джоджсӧ гирйысь вежыньтчӧм ӧдзӧссӧ костӧдӧма, мед ыркыдыс пырыштас. Няйтысла сьӧдасьӧм пызан гӧгӧр пуксялӧмаӧсь Ӧне кындзи Кузьма Иван да комбедса активистъяс. Марпалысь реквизируйтӧм четьверт дозсӧ джынвыйӧ бырӧдӧма нин. Ставӧн гӧрд чужӧмаӧсь, прамӧя гажмӧмаӧсь. Макар гӧтыр нюмъялігтырйи пражитӧ Ӧлеш Иванъяслысь вайӧм сола яй. Аслас кӧ вӧлі, дерт, тадзитӧ эз лышкыдась да. Но виччысьтӧг шедӧм озырлуныд ньӧти абу жаль. Та вӧсна талун весиг тшынӧдӧмысла сьӧдасьӧм вома, потласьӧм, некорсӧ нин мавтлытӧм пачсӧ мӧдысь ломтіс, мед бура гӧститӧдны йӧзсӧ.

— Локті кольӧм во, да Ӧлеш Иван менӧ овны велӧдны мӧдліс, — пельысь пельӧдз вашъялігтырйи висьталӧ Макар Ӧне. — Эн пӧ шонъянӧй батьыд моз ов: этшаджык узь, зіля уджав, видз-мутӧ паськӧд, унджык скӧт видз. Сэки пӧ ӧдйӧ кок вылӧ сувтан, йӧзысь-мортысь бурджыка овны кутан да оз ковмы водзӧсасьны петны. А ме и сідз некод водзын ог копрась, ола аслам юрӧн.

— Сідзи и эм! Эз сы вылӧ революциясӧ вӧчны, мед кутшӧмкӧ кулаклӧн велӧдӧм серти овны, — водз чуньсӧ Ӧнелань чургӧдіс Кузьма Иван. — Ӧні абу важ олӧмыд. Ӧні ми выль олӧм тшупам, выль туйяс писькӧдалам, кыті водзті некод на эз ветлы. Лениныд веськыда шуӧма: «Коді вӧлі нинӧмӧн, сійӧ медыджыднас лоас».

— Выль керка пӧ лэпты, гӧтрась, шуалӧ вӧлі, — водзӧ нуӧдіс Ӧне. — Нэм чӧжыд пӧ ӧд он пӧльыдлӧн киссьӧм керка джынъяс овны кут. А ме кӧть аски жӧ Ӧлеш Иванлӧн керкаӧ вуджа, медся мича нывсӧ на гӧтыр пыдди сэтчӧ вайӧда. Эм менам тӧд вылын ӧти.

— Коді нӧ сэтшӧмыс? — кыпӧдіс дзикӧдз сьӧкталӧм, усьны видзӧдысь юрсӧ Кузь Трӧпим.

— Педӧр Семенлӧн Настаыс!

— Да? А Педӧр Семеныд тэ сайӧ сетас сійӧс? — катлӧдлыштіс юрсӧ Конӧ Ёгор. — Настаыс да Ӧлеш Иван Тима пӧ лӧсялӧны да…

— Оз се-ет?! Абу ӧд важся кадыд, мед батьяслысь юасьны! Ӧні миян вӧля! Кыдз шуам, сідзи и вӧчам! — чорзьӧдіс гӧлӧссӧ Макар Ӧне да камӧбтіс кулакнас пызанӧ:

— Да, — ньылыдаліс Кузьма Иван. — Том йӧзлы ӧні сетӧма сэтшӧм… Вермасны асьныс аслыныс бӧрйыны мый глянитчас. Бать-мамлысь юасьтӧг. А то ӧд вӧлі код вылӧ кӧсъясны, сы вылӧ и гӧтраласны, радейтан кӧть он.

— А нылыс кӧ оз кӧсйы? Колӧкӧ, сылы мӧд зон кажитчӧ? — синіс асланьыс Конӧ Ёгор.

— Тэ кӧсъян шуны, мый Настаыс ме сайӧ оз пет?! Ме сайӧ?! — «ме»-сӧ тӧдчӧдӧмӧн, гырдмӧм синсӧ Ёгор вылӧ сувтӧдіс Ӧне.

— А друг да збыль оз пет? Сійӧ ӧд тэ кодь жӧ морт, сылӧн сэтшӧм жӧ право. Иван Кузьмич ӧні на шуис, — лӧдсыштіс Трӧпим да лэптыліс кузь чуньсӧ.

Ставныс бергӧдчисны Макар Ӧнелань, тшӧтш и налысь сёрни сюся кывзысь Макар гӧтыр. А Ӧне бура дыр чӧв олӧмӧн видзӧдіс Трӧпим вылӧ, сэсся пинь пырыс сӧдзӧдіс:

— А видзӧдлам, петас оз. Оз кӧ ӧд… — и эз помав ассьыс мӧвпсӧ.

— А мый сэн видзӧднысӧ? — чеччис Кузьма Иван да лӧсьӧдыштіс гимнастёркасӧ. — Вот ӧні жӧ и ветлам корасьны, нинӧмла нюжӧдчыны.

— Да, ветлам и эм. Сэні тыдовтчас, петас оз ме сайӧ, — кыпӧдчис и Макар Ӧне. — Ми абу полысь рӧдысьӧсь.

— Сёр нин да талун энӧ мунӧй, аски на ӧд лун лоӧ, — видліс вомавны Макар гӧтыр, но некод сылысь эз кывзы.

Ызгигтырйи ӧдйӧ пасьтасисны. Кузь Трӧпим босьтіс пызан вылысь джынъя четьвертсӧ, а Конӧ Ёгор пражитӧм яй тыра тасьті, и петісны керкаысь. Кильчӧ вывсьыс лэччигӧн Кузьма Иван кок улын торъяліс пос тшупӧд, но Макар Ӧне кыдзкӧ вевъяліс кутыштны начальник морттӧ, да мӧдыс повзьыны весиг эз удит, коли сулавны кок вылас, эз сангысь увлань юрӧн.

— Постӧ эськӧ позьӧ жӧ лӧсьӧдыштны мужик мортлы да…— кӧритана видзӧдліс Ӧне вылӧ Кузьма Иван.

— А мый тон кутас тані киссьӧм посъяс лӧсьӧдавны?! — серӧктіс Конӧ Ёгор. — Сійӧ Ӧлеш Иванлӧн выль керкаӧ регыд пырас. Но, мунім.

— Час, стрӧймыштам… Гаддьӧй дзикӧдз тырӧма, регыд потас, — сувтіс Макар Ӧне, и медводз ачыс, а сы бӧрын и мукӧдыс лӧсьӧдчисны пӧрӧм потшӧс бокӧ да бура дыр жборгисны, сывдісны ляпкыдик лымсӧ.

Педӧр Семенъясын буретш ужнайтісны. Пызан сайын тыр челядь. Наста семьяас вӧлі медся ыджыдӧн, сійӧ пукаліс пӧчыскӧд орччӧн. А сыысь пыдынджык чой-вокыслӧн юръясыс пос тшупӧдъяс моз лэччисны пыр увлань и увлань. Медся ичӧтыслӧн юрыс пызан сайсьыс муртса чурвидзис. Ид нянь ыджыда курччалӧмӧн, ставӧн зіля панялісны яя шыд. Гырысьяслы позис сёрнитны, а челядь сӧмын кывзісны налысь. Тасьтіын шыдыс быран выйӧ воис, мыччысисны вундалӧм яй торъяс. Педӧр Семен таркнитіс пу паньнас тасьті дорас да негораа шуис:

— Панялӧй сэсся яйнас, — и ачыс паньыштіс медводзын.

Кильчӧ вылын кылісны гора воськов шыяс.

Педӧр Семен гӧтырыскӧд видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс.

— Кодъяс нин татшӧм сёрӧнсӧ ветлӧны? — чуймыштіс кӧзяин.

— Некод вылӧ и думыштны ог куж, — полӧмпырысь шуис Иринь.

Ӧдзӧс паськыда воссис и керкаӧ гузьгисны-пырисны комбедса асланыс предкӧд.

Семен гозъя пыр жӧ вежсисны чужӧм выланыс, ӧтпырйӧ кыкнанныслы юрас воис: кулакавны локтісны, татшӧм йӧзсянь бурсӧ виччысьны нинӧм. «Господьӧй, видз миянӧс быд лёксьыс!» — пернапас чӧвтіс Семен гӧтыр.

— Челядь! Ноко! — дженьыда шуис Педӧр Семен. Наста зіля чеччис да пӧчыскӧд тшӧтш шытӧг пырис пыді вежӧсӧ, а посни йылӧмыс жбыркнитісны пызан сайысь да турки-тарки кайисны пӧлатьӧ, кытысянь пыр жӧ мыччысисны шырӧм юръяс да чурвидзысь кӧсаяс. Вылісяньыд медся на лӧсьыда тыдалӧ.

— Чолӧм-здоровье бур йӧзлы! — воськовтіс водзлань Кузь Трӧпим да сувтӧдіс пызан вылӧ джынъялӧм четьвертсӧ.

— Мед тіян керкаысь некор оз бырлы няньыс, и яйыс да йӧлыс пыр лоӧ судзсьымӧн! — сьылыштіс Конӧ Ёгор да винаыскӧд орччӧн пуктіс пражитӧм яй тыра тасьті.

Пукавны Педӧр Семенлы эз шогмы. Чеччис пызан сайысь, воськовтіс пырысьяслы паныд да мырдӧн сорӧн пычӧдіс чужӧм вылас нюм:

— Кокныд кузь, буретш сёйигӧн воинныд. Вайӧй жӧ личӧдчӧй да водзлань воськовтӧй. Дерт, могтӧг, кӧнкӧ, энӧ локтӧй, татшӧм ыджыд гӧсьтъяс прӧстӧ сідз оз ветлыны.

Гӧсьтъяс эз кутны виччысьны мӧдысь корӧм, гажаа сералігтырйи пӧрччысисны, ӧшлісны тувйӧ вылыс паськӧмсӧ да пуксялісны пызан сайӧ. Пач водзысь Иринь ваяліс паньяс да стӧканъяс, бӧр пырис занавес сайӧ да залавка вылӧ лэдзчысьӧмӧн видзӧдіс воысьяс бӧрся. Некыдзи эз вермы гӧгӧрвоны, кутшӧм сэтшӧм могӧн, нӧшта и ас винаӧн да сёянӧн, пырисны на ордӧ татшӧм гӧсьтъясыс?

Кузьма Иван восьтіс аскур дозсӧ да чолькйӧдліс стӧканъясӧ.

— Вайӧй юыштамӧй да вӧлисти нин. А сёрниыс миян абу ичӧт.

— Да, — пыр жӧ сӧгласа довкнитіс юрнас Макар Ӧне.

Мукӧдыс стӧканъяссӧ кыпӧдісны точкысьӧм вылӧ, та дырйи мудера шпыннялісны.

«Мый морсӧ нин думыштӧмаӧсь? — гӧгӧр мӧвпыштіс Педӧр Семен. — Эз тай эськӧ лёкӧн заводитны да, кодарӧ водзӧсӧ синасны-а?»

Точкысисны, тэрмасьтӧг кылӧдісны пӧсь шыдӧн. А Педӧр Семен быттьӧ ёсь агас пиньяс вылын пукалӧ, виччысьӧ, кодарӧ бергӧдчас сёрниыс.

— Со ӧд кутшӧм мог миянӧс тіянӧ вайӧдіс, — медбӧрын, кор водзӧ нюжӧдчыны эз нин кут вермыны, заводитіс Кузьма Иван. — Кузя сёрнитны ме ог куж, та вӧсна веськыда висьтала. Тэнад керкаын пӧ, Семен Педӧрӧвич, быдмӧма да сӧвмӧма зэв мича дзоридз. Ме Наста ныв йывсьыд висьтала… Ӧд гӧгӧрвоин нин, кӧнкӧ. Вот ми став комбедӧн и локтім юавны, он-ӧ сет Настатӧ Андрей Макарович сайӧ?

Мый-мый, но сӧмын тайӧс эз куж виччысьны Педӧр Семен. А тані… Сылысь мича Настуксӧ, сылысь оз тусьсӧ… Коралӧны. Кутшӧмкӧ Макар Ӧне сайӧ! Да кыдзи сылӧн кывйыс бергӧдчис?! Аддзысьӧма жӧник! Аслас этійӧ шынель да сюра шапкаыс кындзи нинӧм абу, керкаыс вот-вот юр вылас киссяс. Чер пуавны, тшук, сямыс оз тырмы, а сэтчӧ жӧ... Ур куыд сылы донтӧм кажитчӧма, низь ку ковмӧма.

Весиг кывворыс вошліс Педӧр Семенлӧн татшӧм яндысьтӧм корасьӧмсьыд. Ас кӧсйытӧгыс мортыдлӧн вомыс паськаліс. Во джын сайын кӧ тадзитӧ пырисны, ставнысӧ ӧтитӧг керкасьыс шыблаліс… А ӧні со пукалӧны, видзӧдӧны сы вылӧ, ньӧти яндысьтӧг нюмъялӧны. Тӧдӧны, выныс на сайын: мый кӧсъясны, сійӧ и вӧчасны. Макар Ӧне чигарка ӧзтӧма, пызан дорӧ лэдзчысьӧма гырддзаяс вылас, лазгӧдӧм бугыльяссӧ сатшкӧма Педӧр Семен вылӧ.

Кывтын пукалысь Иринь тайкӧ улӧс вывсьыс эз усь Кузьма Иванлӧн кывъяс бӧрын. Синваыс чепӧсйис, тэрыба тупкысис чышъяннас, мед гораа оз бӧрддзыссьы, да гусьӧникӧн пырис вежӧс сайӧ, кӧні ӧдзӧс дорас кывзысисны да кулӧма нисьӧ ловъяӧсь сулалісны Наста да пӧчыс.

— Мамукӧй! — гусьӧникӧн, мед оз кывны пукалысьяс, мамыслӧн сывйӧ ырӧстӧмӧн уськӧдчис Наста. — Энӧ жӧ бара-й тайӧ мустӧм саяс сетӧй!

Иринь топӧдіс нывсӧ морӧс бердас, шыльӧдіс читкыльтчысь еджыд юрсисӧ, тапкӧдіс сыркъялысь пельпомас. Аслас синваыс тюрӧмӧн тюрӧ, горш гӧрддзасьӧм пондаыс кыв ни джын оз вермы шуны.

— Огӧ, огӧ сетӧй, мусаӧй, — медбӧрын вермис жӧ пычиктыны Иринь.

Ортсы вежӧсас пыр на сулаліс чӧв-лӧнь. Кузьма Иван, Макар Ӧне да комбедса виччысисны вочакыв, а кӧзяин чӧв оліс, сӧмын чунь рӧчьяснас кокньыдика котшкӧдіс пызан пӧвйӧ — тайӧ петкӧдліс сылӧн сьӧлӧмын ыджыдсьыс-ыджыд полошуйтчӧмсӧ... Сетны Настукӧс кутшӧмкӧ Макар Ӧне сайӧ?! Семьяӧ, кӧні рӧштво кежлӧ быд во няньныс быран выйын?! Макар нэмсӧ сӧмын аскур вийӧдіс да ырскис. Кодкӧ воӧ гожӧмыс кузяла зэв мича вӧлі, няньыд быдӧнлӧн аминь бура воис. Йӧзыс сэки серам сорӧн сёрнитісны, таво кӧ пӧ Макарлӧн нянь оз судзсьы, сё дивӧ нин лоӧ. А видзӧдӧны да, бара водзӧсасьны петӧма! Сідз юӧм пондаыс и кувны лои лёк ног... Пиыс локтіс да эз бара-й киссьӧм овмӧссӧ кыпӧдны кутчысь, ружьеӧн шодлӧ сикт кузя аскоддьӧмыскӧд да тыр-бура олысьяслысь нянь мырддялӧ... А вомалан кӧ ӧд тайӧн да он сет Настукӧс, татшӧм вӧрпаыд вермас и овмӧстӧ помавны. Со кыдзи, сьӧд кырныш моз синсӧ сувтӧдӧма, оз весиг лапнитлы. Нырбордъясыс паськалӧмаӧсь, дзик быттьӧ канюк варыш. Кыдзкӧ эськӧ небыдджыка колӧ орӧдны сёрнисӧ, мед не скӧрмӧдны кӧин чукӧрсӧ, но колана кывъясыд ӧд оз сюрны… Мамыс кӧ эськӧ тані вӧлі, сійӧ, гашкӧ, кужис гылыдджыка шуавны да. Грекыд вылӧ, и сійӧ дзебсис пыдіас.

— Миян ӧд Настукыд зэв на том да... Дзик на челядь руа, кутшӧм нӧ сійӧ ӧнісянь гӧтыр? Сэтшӧм омӧликыд ӧд весиг кагатӧ чужтыны оз вермы, кыкнанныс кувсясны вайсигас. Мед быдмыштас, сӧвмыштас, мортъяммыштас, эбӧсыс содыштас, сэки и позяс сёрнитны верӧс сайӧ петӧм йылысь, — медбӧрын надзӧникӧн заводитіс Педӧр Семен.

— Тэ, буракӧ, миянысь полан да сійӧн тадзи бергӧдін сёрнитӧ, Семен Педӧрӧвич, — торкис Кузьма Иван. — Ми ӧд тэ дорӧ бур ногӧн локтім, тӧлкӧн-ладӧн. Варовитыштны, а эгӧ ружьеясӧн повзьӧдчыны. Регыд Кушашорад Сӧвет лӧсьӧдам, Андрей Макаровичӧс, тшук, председательӧн сэтчӧ пуктам. Медыджыд мортнас сиктаныд лоас. Кулак Ӧлеш Иванлысь керкасӧ реквизируйтам да сетам сиктсӧветса предлы — Андрей Макаровичлы. Кургыны кутасны Настукыдкӧд сэні. Ми — большевикъяс, миян дор сулалӧ став трудӧвӧй войтырыс, некутшӧм вын ӧні миянӧс бертыштны оз вермы, а народнӧй власьтыд ас йӧзтӧ оз кедзовт.

— Ме власьтлы паныд некор ог мун, — дорйысьыштіс Педӧр Семен. — Меным Настукӧй жаль, абу ӧд на сійӧ верӧс сайӧ мунысь, ачыс на кага кодь да.

— Аддзӧма жӧ кага?! — вом тырнас гӧрӧктіс Конӧ Ёгор. — Мамсьыс тушанас кузьджык.

«Тэнӧ юалӧны!» — дӧзмӧмпырысь бергӧдчыліс Ёгорлань, сёйыштіс синнас да думсьыс вомаліс сійӧс Семен, но вочавидзис дзик мӧд ногӧн:

— Тушаыд, дерт, эм, тювкнитіс тай бӧръя кадсӧ пипу ньӧр моз… Та кузя нинӧм ог шу, но вын-эбӧсыс абу на тырмымӧнсӧ, вывті на нэриник, бать-мам борд улын сӧвмыштны на колӧ. Мед олыштас гортын во-мӧдсӧ, сы бӧрын вӧлисти видзӧдлам.

— Нылыд ӧд сійӧ абу пи, — суитчис Кузь Трӧпим, коді таӧдз чӧв оліс, сӧмын ӧтарӧ нямляліс чӧскыда пражитӧм небыд яй кусӧк. — Он и тӧдлы, эндас. Пӧрысь нылӧн сэсся мед коляс?

— Миян бара-й сійӧ оз энды! — мыччысис пачводз занавес сайсянь Иринь, коді удитӧма петны пыді вежӧссьыс. — Миян Настукыд абу кутшӧмкӧ корысь семьяысь, огӧ йӧз моз ки нюжӧдӧмӧн ветлӧдлӧй! И чужӧм вылас позьӧ видзӧдлыны, майбыр: сиктад петас да быттьӧ югыд шонді кымӧр сайысь мыччысяс!

— Сідзкӧ мый? Онӧ кӧсйӧй ме сайӧ сетны Настатӧ?! — кыпӧдчис пызан весьтӧ став тушанас Макар Ӧне да ыджыда лолыштіс, весиг карасин лампаын биыс кыптыліс.

— Мед гортын олыштас, — ки лапа дорышнас тшупыштіс пызан пӧвйӧ Педӧр Семен. — Абу на миянлы сійӧ лишнӧй!

— Мунам! Огӧ кутӧй тані асьнымӧс уськӧдны! — Макар Ӧне тойыштіс боквыв Кузь Трӧпимӧс.

Ставӧн чеччисны, петісны пызан сайысь. Конӧ Ёгор шамыртіс четьверт дозсӧ, Кузь Трӧпим — яй коляс тасьтісӧ, и комитетчикъяс мӧдісны тэрыба пасьтасьны. Сӧмын Макар Ӧне кольччыштліс, лэптіс водз чуньсӧ Семен да Иринь водзӧ, недыр чӧв олыштіс, а сэсся надзӧникӧн, быд кыв тӧдчӧдӧмӧн, шуаліс:

— Ме тіянӧс ог кӧсйы повзьӧдлыны, но комбедса списокын Ӧлеш Иван бӧрын тэ — Педӧр Семен. Вот тадз! Иван Кузьмич оз сет пӧръявны.

Ӧдзӧссӧ топыда пӧдлалӧмӧн корасьысьяс петісны. Кӧзяин да кӧзяйка шемӧс колины.

Помасьлытӧм арыс пытькырасис-пытькырасис шлявгысь кӧдзыд зэрӧн да шлячаӧн, а сэсся ӧти войӧн камгис-кынтіс да та бӧрын эз нин и сывлы. Бур йӧзлы радлӧм вылӧ, кын вылас кыза лымъяліс, вевттис мусӧ юсь гӧн кодь небыд да еджыд шебрасӧн. Кирӧ Вась тӧрытсянь на корис Дема Миш Прокӧлысь Каркосӧ, Асыввож йылысь пӧ турун вайны. Мӧдыс эз вомав, он ӧд йӧрт пикӧ воӧминад, вӧвтӧг со мортыс колис да.

Некод на абу кайлӧма Асыввожад, таво Кирӧ Вась медводзын туйсӧ выльдӧ. Прокӧлӧн бур вердаса ён вӧлыс куш додьтӧ кокниа нуӧ, сӧмын ляпкыд лым вӧснаыс ёна на шыблӧдлӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ, тшӧкыда лоӧ кутчысьны, мед бокӧ он лэбышт додьсьыд. Додь сювъясыс мисьтӧма гирйӧны небыдик лым улысь чорыд мусӧ, но татшӧминад Вась оз жалит: ковмас кӧ, выль додь вӧчас. Стын бӧжас кымын выль сюв зэвтӧма, дасьӧсь сулалӧны. Дерт, оз кӧ вӧлі ков водзджык кайлыны, виччысьліс на лым джудждалӧмсӧ, мукӧдъяс мед вӧчисны туйсӧ, да бура южмис. Сэки сӧмын ассьыс турунсӧ эськӧ ваяліс, дась шыльыд туйӧд. Но Рӧманлысь петкӧдӧм эмбурсӧ ӧдйӧджык вайны колӧ, вермасны ӧд мукӧдъяс веськавны сы шӧрӧ. Вель уна кӧрта кӧлуй сюри, оз ковмы сы вылӧ сьӧм видзны, мӧдтор вылӧ згӧдитчас. Сійӧ жӧ чибӧ вылад кӧть… Он ӧд нэмтӧ йӧз вӧлӧн кыскась. Да и корны Вась абу велалӧма, век сэсся быттьӧ мыжа морт ветлӧдлан. Кӧть лӧгыд петӧ Прокӧ кодьяс вылас, а пыр на дорӧ лоӧ шыӧдчыны. И кымынӧдысь нин скӧрысь жбоньӧбтіс кузь ньӧрйӧн Карколы шыльыд бокас, кӧть сійӧ и сідз нин эз вуграв, ӧдйӧ рӧдтӧдіс еджыд эшкынӧн шебралӧм, тӧдса видзьяс вывті: посни лым бусыс сідзи и лэбис додь вожъяс косттіыс. Чужӧмтӧ боквыв бергӧдӧмӧн и лоӧ видзны.

Ӧдйӧ воис Асыввож йылӧдз, дас верстыд бур вӧвлы абу вӧлӧк кост. Дзебас дорас матыстчигӧн весиг лов шысӧ кутыштліс, сэні абу бара-й эмбурыс-а? Кокниа ышловзис, кор аддзис, мый ставыс важинас, виччысьӧ сійӧс. Вель уна добра ас овмӧсас курыштіс Кирӧ Вась. Тані и вылькодь на гӧр, коканъяс, черъяс, косаяс: ставыс колана. А медся ёна гӧдитчас ыргӧна кӧлуй — роч мыссян доз да таз. Ӧнітӧ, дерт, пемдыштӧмаӧсь, а пӧима ветьӧкӧн чышкан, да зарниӧн моз югъявны мӧдасны. Сиктас некодлӧн татшӧмыс абу, а Кирӧ Васьлӧн со эм! Уналӧн на веж петас.

Сувтӧдіс Каркоӧс зорӧд бокас, домаліс вӧжжинас бӧжъедаӧ, мед лӧсьыда сулалас, ачыс босьтіс зыр да пыркӧдыштіс помса чалькост вылысь лымсӧ. Ляпкыдик, пукавтӧм лымйыд гӧн моз кокниа и лэбзьӧ. Шыбитіс зорӧд вылас вила, бӧжъеда да дорса пинь кузяыс кокниа кайис зорӧд вылӧ.

Арыс зэра вӧлі да, выліыс сьӧдасьыштӧма, кынмӧма, та вӧсна сьӧкыда шедалӧ, чегъясьӧ. Мисьтӧм пластъяссӧ шыблаліс бокӧджык. Вылыссӧ кульӧм бӧрын воис и мича турун, быдсӧн веж, став дзоридзыс помас, ньӧти абу тшыкӧма, чӧскыд дук Кирӧ Васьлы нырас паркнитіс. Добра! Первой косаа турун тайӧ виддзас вӧлі да тшыкис кӧ, дӧсаднӧ эськӧ лои. Весиг нюмдіс мортыд: «Слабог, чӧскыд кӧрым Сюруклы лоӧ».

Лэччис да мыйтакӧ сӧвтіс турунсӧ, сэсся пырис вӧрӧ, дзебас дорас. Петкӧдліс гусялӧм кӧлуйсӧ, тэчис турун вылас, а вылысас бара на турунсӧ тэчис. Зэлӧдіс потшкӧн, кытшовтіс додь гӧгӧрыс, шлёчнитіс вӧлыслы: «Но, Карко, мӧдім!» Ӧні кӧть кодкӧ и паныдасяс, нинӧм оз гӧгӧрво. Этша али мый турун ваялысьыд? А мый турун пиас, тӧдӧ сӧмын ачыс Кирӧ Вась.

Вӧрзьӧдчӧм бӧрас нин кайис додь вылас да нюжӧдчис, быттьӧ гортса вольпасяс: ӧні, позьӧ шуны, кузяла горув, ён вӧлыд кокниа кыскас, нинӧм сылы оз ло. Шливгис тадзи, тӧвся вӧр вылас любуйтчигмоз: пуясыс со кыза гыӧртӧмаӧсь, пушыд гӧн быттьӧ быдмӧма на вылӧ. Дзик мойдын кодь артмӧма. Ок, и мича жӧ! Куйлӧ Кирӧ Вась небыд турун вылын да нюмъялӧ сійӧс кытшалысь дзирд вылӧ. Со и эзысь шондіыс быйкнитіс пуяс сайысь, вӧрыс и лымйыс содтӧд на мичаммис, сідзи и югъявны мӧдіс уна пӧлӧс рӧмӧн, синтӧ ёрны. А юыс кытсюрӧ восьса на. Дор йисяньыс нюжӧдчӧмаӧсь шыльыд да мольыд йинёньяс. А мӧдар берегас, вӧр бокшаас, кок туйяс тӧдчӧны.

— Тр-р-р! — сувтӧдіс Каркосӧ Кирӧ Вась да пуксис, сюся мӧдіс видзӧдавны ю сайсӧ. — «Мый нӧ тайӧ, коді крещеннӧйыс тані вермис ветлӧдлыны? Тасянь верст кымын горулынджык сулалӧ Степан Мишлӧн вӧр керка, но ачыс Мишыс лэч туйсӧ куш мунас на торкавліс да сы бӧрын таланьӧ эз и катовтлы. Сідзкӧ, коді сылӧн лэч туйӧд шӧйтӧ? Колӧ видзӧдлыны, кыдз нӧ сідз…»

Вась чеччыштіс додь вылысь, вӧвсӧ домаліс пу бердӧ, мед сулыштӧ тані, сылы ӧд ӧткодь. Вӧлыс нетшыштчис, вӧрзьӧдіс пусӧ, и Вась вылӧ киссис кыз гыӧрыс, весиг сьыліас да мыш вылас веськаліс.

— Леш-шак ч-чужӧм! — лёкысь ырыштчыліс пемӧс вылӧ Вась. — Нетшкысьны сэні к-кутіс! Лӧня с-сулав!

Эновтіс вӧвсӧ да ветлӧдлыштіс ю бокті вывлань-увлань, думсьыс корсис лӧсьыдджык вуджанін. Неылысь казяліс ю вомӧн швачкысьӧм коз пу да сы вывті и вуджис катласьӧмӧн. Да, збыль, кодкӧ тӧрыт на ветлӧдлӧма. И лэчьяссӧ сиалӧма. Таво пелысьыс уна артмыліс, майбыр, самыд тырмымӧн. Но код грекыс нӧ Степан Миш туй вылын кыйсьӧ?

И Кирӧ Вась видзчысьӧмӧн мӧдӧдчис лэч туй кузя. Сёръя лэчкысь казяліс ӧшӧдчӧм сьӧлаӧс, сувтліс да мынтӧдіс: «Ӧти эм! — долыдпырысь мӧвпыштіс Вась да бӧр сиаліс лэчсӧ. — Нӧшта кӧ сюрас, шыд вылӧ лоӧ нин!»

Керка дорас воигӧн дзикӧдз надзмӧдіс ӧдсӧ, кыйӧдчигмоз шыч ни рач восьлаліс ордымӧд. Пашкыр понӧль бокті кежис, кытшовтіс ылітіджык да матыстчис керка мӧдарладорсяньыс, мед ичӧтик ӧшиньӧд эз казявны сійӧс, эм кӧ кодкӧ. Сувтіс коз сайӧ да мӧдіс гусьӧникӧн кыйӧдчыны, виччысис, оз-ӧ кодкӧ мыччысь.

«Код бесыс вермис татчӧ овмӧдчыны? Эз-ӧ нин Рӧман керка сотчӧм бӧрас таланьӧ сибӧдчы? Сійӧ эз! Мыйла сылы вӧлі виччысьны тӧв пуксьӧмсӧ, водзджык эськӧ татчӧ локтіс!»

Керка водзсьыс лымсӧ сьӧдӧдз южмӧдӧма, тӧдчис, мый бура нин овмӧдчӧмаӧсь. Юланьыс чорыд трӧпа нуӧдӧ, дерт, ваыдла лэччылӧны; стенас, пу тув йылын, кык куш ноп. Сідзкӧ, кыкӧнӧсь. Ӧдзӧсыс восьса, тшын петӧ сэті и юрйыв ӧшиньӧдыс — пач ломтӧмаӧсь, пусьӧны, буракӧ.

Кирӧ Вась кӧсйис неуна водзӧджык вешйыны, мед позяс видзӧдлыны олысьяс вылӧ, воськовтіс боквыв, но рӧкыд вылӧ кок улас веськаліс кос ув: гораа трачнитіс-чегис, торкис лӧньлунсӧ. Вась думсьыс сӧткыштіс да зіля сайӧдчис понӧль сайӧ, но вӧлі сёр нин. Керка ӧдзӧсӧд мыччысис ружье ствол, а сы бӧрын нин сьӧд тошка чужӧм. Ковмис петны ичӧтик эрдтор вылас. Став вӧраснас зілис петкӧдлыны, быттьӧ эз и дзебсясьӧмӧн татчӧ лок.

Васьӧс шензьӧдіс сійӧ, мый мортыс кӧтіа. Юрас пыр жӧ и дізьгис: тайӧ абу кыйсьысь, тайӧ пышъялысь морт. Вась со тюниа, и то кокыс кынмыштіс, а кӧтіӧн татшӧм кӧдзыднад ылӧдз он во, чуньясыд гылаласны.

— Чолӧм к-кыйсьысь м-мортлы! — юрсӧ копыртліс Кирӧ Вась, пӧрччис вурун кепысьсӧ да нюжӧдіс кисӧ видзаасьӧм могысь. — К-коді нӧ лоан да к-кытысь миянладорса вӧрас веськалін?

— Видза олан, бур морт! — топыда кутліс Васьлысь кисӧ тӧдтӧм. — Ме Кушашорысь лоа, Ӧлеш Иван. Колӧкӧ, кывлін?

— Эг, — пыркнитіс юрнас Вась.

— А тэ нӧ коді да кытысь?

— А ме Д-дема К-кирӧ Вась.

— А-а, — довкнитіс юрнас Ӧлеш Иван. — Батьтӧ тӧдлі. Волывліс коркӧ миян сиктӧ.

— Мый нӧ т-тані овмӧдчин, к-кыйсян?

— Кыйсьыны эськӧ детинакӧд лӧсьӧдчылім, да висьмис том мортыд. Ен отсӧгӧн кӧть, тайӧ вӧр керкаас веськалім да вевт улынӧсь ӧні. Бурдтӧдзыс ковмас нин виччысьлыны. А тэ нӧ мый ветлан? Кыйсян жӧ?

— Ог, м-ме т-турунла к-кайлі, сарайын б-быран выйын нин да. К-колӧкӧ, лэччӧда, т-туруннас вевттьысянныд да онӧ к-кын-мӧй. Миянын п-питӧ б-бур-дӧдам, п-пывсян ломтылам да.

— Ӧтнам кӧ эськӧ вӧлі, лэччи, дерт, но детинаӧс ог на лысьт вӧрзьӧднысӧ. Висигад ӧд абу дыр выльысь кынмыны. Мед нин тані шоныд керкаас ас выяс воӧ, сэки и мӧдӧдчам.

— Сэки ӧд, к-колӧкӧ, к-кутшӧм к-кӧдзыд лоӧ, т-тӧлыд муртса на пуксьӧ т-то. К-кӧтінад бара к-кынмас. Выльысь висьмас.

— Кӧзяиныс гынъюр кольӧма да детиналы эськӧ кӧмкотыд лоӧ, а меным некысь. Ковмас нин котӧрӧн сорӧн кыдзкӧ воӧдчыны Демаӧдзыд. Пырам керкаас, мый тані кынтысям?

— Ог эшты, мунны к-колӧ, вӧлӧс омӧлика домалі, д-да вермас мынны, — ю сайланьыс ӧвтыштіс Кирӧ Вась.

— Мый сэсся Веждінас кывсьӧ? Висьтышт гоз-мӧд кывйӧн, а то ми важӧн нин вӧрсьыд эгӧ петалӧй да нинӧм ог тӧдӧй. Кодъяс кӧть ӧні власьт дорас сэсся?

— М-ме ёнасӧ ог жӧ и т-тӧд. К-карын п-пӧ тай б-бе-лӧйяс, а Веждінын к-краснӧйяс дай. А аски, к-колӧкӧ, ставыс мӧдарӧ бергӧдчас. Мун да и т-тӧд налысь.

— Бурасьны оз кӧсйыны?

— Ме бара-й т-та йылысь нинӧм эг к-кывлы.

— Да-а, — нюжӧдыштіс Ӧлеш Иван. — Олӧм лӧсьӧдісны: ас костаныс вийсьӧны. Мый эськӧ вӧлі лӧсьыда мирӧн не овны…

— Но, лэччыны к-колӧ. П-пыр, к-кынман да сэсся и висьман бӧрти, — индіс Иванлӧн кӧтіа кокъяс вылӧ Кирӧ Вась.

— Пыра... Тэнад няньтор сьӧрсьыд абу? — Иван видзӧдліс Васьлӧн пӧльтчӧм зеп вылӧ. — Ми бӧръясӧ талун бырӧдам.

— Абу. Ме ӧд сёйӧм кост и п-петалі да весиг нинӧм сьӧрысь эг б-босьт, — лэптыштліс пельпомъяссӧ Вась.

— Но, мед. Ми сэсся тані дырсӧ огӧ жӧ нюжмасьӧй. Вот Тимӧ бурдас, да Демаад веськыда и лэччам. Сэсся кодкӧ гынкӧмтӧ сетлас… Муртса вӧлӧк косттӧ вуджны. Пикӧ огӧ воӧй. Тэ на, колӧкӧ, отсыштан?

— Ог, д-дерт, йӧрт, — юланьыс нин бергӧдчӧмӧн кайтіс Кирӧ Вась. — К-коркӧ ме т-тэныд, а мӧдысь и т-тэ меным. Йӧз жӧ ӧд. Т-тӧді кӧ эськӧ т-татшӧмтортӧ, сьӧрысь босьті ӧти г-гозтӧ да.

Макар Ӧне, пыр на еджыд кӧртӧда юра, Веждінысь воӧм Кипрушев да накӧд Кушашорса комбедысь куим морт, Демаӧ воисны пажын гӧгӧр. Ӧне да Кипрушев верзьӧмӧн, а мукӧдыс вӧла доддьӧн. Таӧдз найӧ кытшовтісны нин матігӧгӧрса кызвын сикт-грездсӧ: пыравлісны уна керкаӧ, юасялісны, эз-ӧ кывсьыв мыйкӧ тӧдтӧм йӧз йылысь, кодъяс овмӧдчисны матысса вӧр керкаӧ. Мусибедӧ волісны Марпалӧн вокъяс ордӧ, но найӧ нинӧм на абу и кывлӧмаӧсь Ӧлеш Иван ая-пиа йылысь. Пышъялысьясӧс вӧрысь корсьны нинӧм вӧлі и думайтны: пармаыд ӧд ок паськыд, пом ни дор сылӧн абу, код тӧдас, кодарӧ сетчисны. Но век оз дзебсясьны, коркӧ петкӧдчасны.

Демаӧ пыригӧн ныр ныр воча зурасисны Кирӧ Васькӧд, коді вомгорулас мыйкӧ нюргӧмӧн локтіс турун доддьӧн. Кирӧ Васьлӧн юрсиыс весиг шапка улас сувтліс: «Кутісны! Кыдзи ӧні дорйысьны? Доддяд гусялӧм кӧлуй! Веждінсянь кӧ, дерт нин сійӧс кыйӧдӧмаӧсь. Кодӧс тон сэсся? Рӧманыд, дерт, шыӧдчыліс. Ойя жӧ дай ойя!

Кирӧ Васьлӧн ки и кок люсмуні, эбӧсыс здукӧн быри. Личалӧм вӧжжиа Карко вайӧдіс додьсӧ дзик тӧдтӧм йӧз бердӧдз да сувтіс, а Вась пукаліс турун вылын кулӧма нисьӧ ловъя, вӧрзьӧдчынысӧ оз лысьт, гӧгрӧсмӧм синъясыс сідзи и котралісны ӧти вывсянь мӧд вылӧ.

«Колӧ жӧ вӧлі дзик талун кайны, йӧйыдлы! А ӧні сюри! Кытчӧ воштысян? — визлаліс Кирӧ Васьлӧн кольмӧм юрын. — Енмӧй, отсав! Дорйы, эн вузав! Ӧтпырйӧ дас сись ен джаджйӧ сувтӧда, он кӧ сет менӧ тайӧяс киӧ!» — думсьыс юрбитіс Вась.

Вӧла-доддяыс сувтіс неылӧ, а верзьӧмаяс рӧдтыштісны сы весьтӧдз, сувтісны турун додь ӧтар-мӧдар бокас. «Дерт, кӧнкӧ, мед ог пышйы, — гӧгӧрвоис Вась. — А кытчӧ, эськӧ, и пышъян?»

— Чолӧм! Турунла ветлін? — шыасис олӧмаджыкыс.

Вась кӧсйис вочавидзны, весиг юрнас гогнитліс, но вомсьыс петіс сӧмын кычипилӧн кодь никӧстӧм. Верзьӧмаяс видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас да сьӧлӧмсяньыс гораа серӧктісны.

— Кынмӧма, буракӧ, да сёрнитнысӧ весиг оз вермы, — сюртчис сёрниӧ томджыкыс да гажаа шыасис: — Ми юавны кӧсйим, кытчӧ позьӧ сувтлыны вой кежлӧ? Тіян сиктын талун узьмӧдчыны кӧсъям да…

Кирӧ Васьлӧн тірзян сьӧлӧмыс медбӧрын лӧньыштіс жӧ, гӧгӧрвоис чышкыны тшӧка кузяыс визувтысь дульсӧ да повзьӧмвывсьыд нӧшта мыкталӧмӧн юаліс:

— А т-ті нӧ, б-бур йӧзыс, к-кодъяс да к-кытысь л-лоанныд?

— Ме Веждінысь, милицияса начальник Кипрушев Иван Кузьмич. Кузьма Иван, — вочавидзис олӧмаджыкыс. — Тайӧ мортыс, — довкнитіс томыслань, — Кушашорысь комбедса председатель, Кочев Андрей Макарович. Ми воим татчӧ важнӧй делӧ кузя. Аддзим тэнӧ да кӧсъям юавны, код ордӧ узьмӧдчыны позяс. Тэнад керкаӧ тӧрам-ӧ, бур сьӧлӧмӧн кӧ быттьӧ?

Вась медбӧрын надзӧник воис ас выяс: «То ӧд, Господьтӧ казьтышті да, пыр и отсаліс, — долыдджыка нин мӧвпыштіс сійӧ. — Енмыд Ен на и эм! Ставсӧ аддзӧ».

— Т-тӧрам, м-мыйла нӧ огӧ т-тӧрӧй, п-пӧлатьыс тай п-паськыд, — пычиктіс чужӧм вылас мыйкӧ нюм сяма Кирӧ Вась.

— Но, сідзкӧ, петкӧдлы, кытчӧ мунны, — тшӧктіс Кипрушев.

Сиктӧ воӧм мысти комбедса сюр-сяр чеччалісны вӧвъяс вылысь, веськӧдісны мудзӧм да кынмыштӧм кокъяссӧ, а Кирӧ Вась эновтіс вӧвсӧ, котӧрӧн кайис кильчӧ вылӧ, пыраліс посводзӧ да, кылӧ, горӧдіс гӧтырыслы:

— Нина! Г-гӧсьтъяс воисны! П-пызан вылад м-мыйкӧ лӧсьӧдышт!

Ачыс бӧр котӧрӧн лэччис кильчӧ пос кузя, индаліс, кытчӧ налы вӧвъяссӧ домавлыны.

— П-пырӧй сэсся к-керкаас, п-пырӧй, м-ме тані ог дыр, справитышта ассьым да п-пыра жӧ.

Гӧсьтъяс варовитігтыр гонькнитлісны ӧтарӧ-мӧдарӧ, видзӧдалісны гӧгӧрбок, донъялісны Васьлысь выль керкасӧ, сэсся пыркӧдчисны роскӧн да пырисны керкаӧ.

Вась сӧмын тайӧс и виччысис. Ӧдйӧджык пыртіс турун додьсӧ сарай ӧдзӧсӧд, зіля шыблаліс турунсӧ, а вайӧм кӧлуйсӧ тыртіс медся пыді пельӧсас. Та бӧрын вӧлисти кокниа лолыштіс: «Слабог, бара на, буракӧ, Господь отсаліс. Збыль, талун кӧть ӧти сись ен ув пельӧсад лоӧ сувтӧдлыны».

Шур-шар лэдзаліс вӧвсӧ, нуӧдіс Прокӧлы, сэсся котӧрӧн сорӧн нин тӧвзис гортас. Этатшӧм гӧсьтъяс локтісны, да колӧ ӧд найӧс мыйӧнкӧ черемонитыштны. Нина, тӧлктӧм бабаыд, оз вежӧрт. Мый сылысь босьтан? Кыв шуны ни бергӧдчыны сямыс абу. Да нӧшта мыйкӧ бракнитас йӧз дырйиыд — гыжъясь бӧрти. Керкаас пыртӧдз лэдзаліс нӧшта гӧсьтъяслысь вӧвъяссӧ, йӧрталіс найӧс картаас, вӧлисти нин пырис гортас. Кыдзи и чайтіс, Нина нем на абу лӧсьӧдӧма: йӧршитчӧма гӧбӧч вылӧ потаныскӧд орччӧн, синъясыс кӧш кодьӧсь повзьӧмысла, пукалӧ йӧй нисьӧ прӧсуж, кагасӧ топӧдӧма морӧс бердас да някӧдӧ.

— Нина! Т-тэ нӧ век на нинӧм п-пызан вылад абу вайӧмыд?! К-кайӧма г-гӧбӧч вылӧ да някӧдчӧ сэні! Вот йӧй б-бабаыд! Шыбитлы к-кагатӧ п-потанас да лэччыв сэтысь, гӧсьтъясыд ӧд тшыгӧсь, б-буракӧ, вӧлӧк вуджӧмаӧсь! — дукӧссӧ пӧрччигмоз горӧдыштіс Кирӧ Вась.

— Бӧрдны кутіс да, быть ӧд верд, — дорйысьыштіс Нина. — Нёньпом кагаыд оз гӧгӧрво, мый мамыслы некор.

Но кывзысис верӧсыслысь, торйӧдіс кагасӧ нёньсьыс да видзчысьӧмӧн, мед унмовсьны заводитӧм питорйыс оз садьмы, водтӧдіс да байкӧдыштіс на. Кузь юбканас кокъяссӧ вевттьыштӧмӧн, лэччис гӧбӧч пос тшупӧдъяс вывті, кокас тшайподаліс гынъюр да пырис пачводзӧ занавес сайӧ.

— Вайӧй матыстчыштӧй п-пызан д-дорас, мый п-порог улас сибдінныд, — асьсӧ ыджыд кӧзяинӧн зілис петкӧдлыны Вась. — Час, ми зіля п-пызан вылӧ чукӧртыштам, мыйӧнкӧ да мыйӧнкӧ вердыштам. К-кӧть ӧд г-гӧлиника олам, но огӧ на тш-тшыгъялӧй.

— Эн тэрмасьӧй, войдӧр шонтысьыштам. Вӧв вылад кынмыштім неуна, — шылькнитіс усъяссӧ Кипрушев.

— Вот-вот, шонтысьыштны и к-колӧ. М-ме час г-гӧбӧчысь и с-судзӧда шонтысянтортӧ, — гӧгӧрвоӧдана нюмдіс воча Кирӧ Вась. — Н-нина, в-волы т-татчӧ, м-ме мыйкӧ ог аддзы!

— Мый нӧ он аддзы, джадж вылас и сулалӧ да, — вомаліс на гӧтырыс.

— Абу д-да…

— Сэні вӧлі… Эн аддзы? Час, ачым пырала, — Нина тшӧтш лэччис гӧбӧчас.

Кирӧ Вась кыскыштіс сійӧс ковта морӧсӧдыс да скӧрысь вашкӧдіс:

— Т-тэ, б-баба, г-гӧбӧч вылад кайиг-лэччигад бӧжтӧ вылӧджык лэптав, да эн куш кок пӧкъястӧ, а лядьвейястӧ лӧсьыдджыка п-петкӧдлы. М-мужикъясыдлы т-тайӧ к-кажитчӧ. Аттӧ г-гырысь йӧз ӧд локтӧмаӧсь да…

Ниналӧн чуймӧмысла вомыс калькаліс, сійӧ шемӧса видзӧдліс Вась вылӧ, пырсӧ эз весиг гӧгӧрво, збыль сёрнитӧ али шмонитӧ. Мӧдыс пемыдад, дерт, эз казяв гӧтырыслысь падмӧмсӧ, но вежӧртіс, мый верӧслӧн татшӧм сёрниыд шогмытӧмторйӧн кажитчис. Та вӧсна лёкысь вашнитіс:

— Вӧч, к-кыдзи тш-тшӧкта! — да кулаксӧ на инмӧдліс Ниналы тшӧка бердас. — А т-то нӧшала б-бӧрти!

Локтӧм йӧз матыстчисны водзлань, пуксялісны пызан сайӧ.

— Сюри жӧ м-медбӧрын, — Кирӧ Вась нюмъялігтырйи петкӧдіс гӧбӧчысь четьверт гудыр аскур. Ӧти кинас кутіс голяӧдыс, а мӧднас пыдӧсӧдыс, мед ывла вылад кынмӧм кисьыс оз жӧ вильснит. — Вай топӧдчыштӧй, д-дона г-гӧсьтъяс, б-бур сьӧлӧмӧн ставным т-тӧрам. Видлӧй м-миянлысь вӧлӧгасӧ, ассьыным ӧд сёям, йӧзлысь огӧ видзӧдчӧй.

Сёрнитігмозыс кӧзяин судзӧдіс джаджйысь стӧканъяс, сувтӧдаліс на водзӧ. Нина шӧраліс нянь, вайис шыд, разӧдіс пу паньяс. Вась кисьталіс аскурсӧ гӧсьтъяслы тырысӧн, аслыс сӧмын джынсӧ.

— Юыштӧй жӧ, б-бур войтыр, мед вирныд визъялас, ӧдйӧджык шоналанныд. Дз-дзикӧдз к-кӧнкӧ к-кынминныд вӧвнад локтігӧн.

Локтысьяс эз петитчыны. Кипрушев сӧмын юаліс Кирӧ Васьлысь:

— Аслыд нӧ мый сэтшӧм этша кисьтін?

— М-меным и т-тайӧ т-тырмас, — мыкталыштіс мӧдыс.

— Но, кӧзяин-барин, сылы тыдалӧджык, — кывкӧрталіс юалысь.

Юисны. Кӧзяин нинӧм эз лысьт юасьны, кӧть эськӧ окота вӧлі тӧдны, мыйся ыджыд мог вайӧдіс найӧс тӧвся кӧдзыд луннас ичӧтик деревняас. Но и гӧсьтъяс веськыд сёрниӧ пырӧдчыны мыйлакӧ эз тэрмасьны. Ӧттор-мӧдтор йылысь ылӧсас варовитӧны. Чери кыйӧм да вӧралӧм йылысь юасисны, сэсся няньыс кымын чумали воис, уна-ӧ картупель, сісьмӧ оз? Кирӧ Вась шӧрипӧв ставсӧ чинталіс вочавидзигас: он ӧд тӧд, колӧкӧ, тайӧяс босьтасны да мырддяласны дай. Татшӧмъясыд вермасны!

— Мыйкӧ додьяс и сийӧс кӧлуй эм, видзӧда да, а вӧлыд, шуан, аслад абу? — друг юаліс Макар Ӧне.

Мӧд стӧкан пӧрӧдӧм бӧрад сійӧ тӧдчымӧн шоналіс: чужӧмыс гӧрдӧдӧма, ымралӧ, дӧрӧм кизьяссӧ весиг разяліс.

— Б-бур вӧв эськӧ вӧлі, д-да лёк ногӧн тай, м-морыд, лоис-а, — ышловзис Кирӧ Вась да пинь висьӧмысь моз чукыртчыліс дӧсаднӧысла.

— Мый нӧ лоис? Кутшӧмкӧ ускӧттьӧ суис?

— Д-да ачым ставсьыс м-мыжа. Ко-льӧм во т-турун вайим, п-пыртім додьнас сарайӧ да сэтчӧ и к-колим вӧвтӧ. Асьным, йӧйясыд, п-пырим шонтысьыштны да сёйыштны. Чайтін ӧд, мый лӧсьыда сулавны кутас. А менам лясниыд к-кузь, абу мукӧдлӧн к-кодь дзӧляник. Вӧлыд лясниад ий усьӧма. Вӧв тушатӧ сэсся к-кыдзи лэптан? Сэні и джагаліс, к-ковмис юрсӧ вундыны. Этша ачымӧс эськӧ т-та бӧрын материті да, он т-тай бергӧд, — казьтылігас жальысла Кирӧ Васьлӧн быдсӧн синваыс дольснитчис.

Макар Ӧне да Кузьма Иван пыр жӧ видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс, гӧгӧрвоисны, мый ӧти и сійӧ жӧ мӧвп юраныс воис, но кадысь водз эз на восьтны Кирӧ Васьлы ассьыныс могсӧ.

— Да-а, другӧ, вӧвтӧгыд абу олӧм, — нюжӧдыштіс Кипрушев. — Быд нинӧм абу вӧснаыс йӧзӧ лоӧ котӧртны. А йӧзыд йӧз и эм. Сетасны ли оз на?

— Д-да… Б-быттьӧ к-китӧм ӧні, — шевкнитліс кияснас Кирӧ Вась. — Дай к-кытысь на и прамӧй вӧвтӧ аддзан?

Коймӧдысьӧн тырталіс стӧканъяссӧ Кирӧ Вась. Ӧні и аслыс тырӧн. Жугыльмис мортыд воштӧм вӧвсӧ казьтылӧмысь. Юисны. Недыр пукалыштісны чӧла, няклялісны нӧкъялӧм картупель да сола тшак.

— Вайӧй жӧ петаламӧй кильчӧ вылӧ да ыркӧдчигмоз куритам, — вӧзйис Макар Ӧне. — А то мышкуяс вывті пӧсьыс визувтны кутіс. Пачтӧ, тшук, талун бура ломтылӧмыд.

— Петалам и эм, ме пӧсявны жӧ куті. Аскурыд, зонмӧ, лӧсьыда шонтӧ, — ньылыдаліс Кузьма Иван.

Пукалігкостіныс пемдыны нин удитӧма. Ывла вылас сэзь, но тӧлысьтӧм, яръюгыд кодзувъяс сӧмын и дзирдалӧны пыдӧстӧм сьӧд енэжас. Чеплясьысь кӧдзыдыс петігмозныс и тшапкысис пӧсялӧм чужӧмъясӧ, дӧрӧм увъясӧ пырис. Ӧзталісны куритчанъяс, пемыдас сӧмын чигаркаясыс дзирдыштлӧны кодзувъяс моз, югдӧдлӧны кыскыштігас гӧрдӧдӧм чужӧмъяссӧ. А Кирӧ Вась, куритчытӧм мортыд, сулалӧ сідзи, думсьыс виччысьӧ шӧр сёрни пансьӧмсӧ. Гӧгӧрвоис ӧд, мый буретш ӧні и тӧдмалас, кутшӧм могӧн локтісны. Эз сорсьы, сідзи и лоис.

— Вӧвтӧг, шуан, гозъя оланныд? — табак тшынсӧ тӧв ньылыд пӧльыштіс Макар Ӧне.

— Кытчӧ воштысян, быть ӧд ов. Мый тон вӧчан, сідзи лоис да, — мода вылас нин ышловзис Кирӧ Вась.

— Кывзы, Василей, — Кузьма Иван сёрни вӧжжисӧ босьтіс аслас киӧ, ки лапасӧ пуктіс Кирӧ Васьлӧн пельпом вылӧ: — Большевикъяс Россияын власьтсӧ босьтісны, мед отсавны тіян кодьыслы. Миянын кулакъяс быд ногыс нартитӧны гӧль войтырӧс. А ми — коммунистъяс, мырддялам сэтшӧмъясыслысь эмбурсӧ да разӧдам налы, кодъяслӧн синваӧн да пӧсьӧн чӧжӧма... налысь озырлунсӧ. Сьӧд вӧлыс, коді ӧні сулалӧ тэнад картаын, вермас вуджны пыр кежлӧ тіян семьялы. Сӧвет власьт кужӧ аттьӧавны прамӧй йӧзтӧ, кодъяс зільӧны отсавны миянлы бырӧдны вир юысьясӧс! Кывсьӧ, кӧнкӧ Дема гӧгӧрын вӧр керкаын дзебсясьӧны Кушашорса кык кулак — ая-пиа… Ми найӧс и корсьысям.

Макар Ӧне чӧв оліс, сӧмын кадысь кадӧ «да-ӧн» сюйсьыліс Кузьма Иванлӧн сёрни костӧ.

Кирӧ Васьлӧн сьӧлӧмыс морӧс кудъяс йӧктыны кутіс: со ӧд, шудыс веськыда картаад пырӧ, сӧмын ӧдзӧсъястӧ паськыдджыка восьт! Некыдзи эз куж чайтны, мый со тадзи, дзик прӧстӧ, грӧш мынтытӧг, бара лоӧ аслас вӧв! Нинӧм сэтшӧм ыджыдторсӧ оз и ков вӧчны, сӧмын петкӧдлыны, кӧні эсійӧ ая-пиаыс дзебсясьӧны. А мый нӧ Кирӧ Васьлы? Абу ӧд найӧ сылы кутшӧмкӧ тӧдса ли рӧдня. Ӧтчыдтӧ аддзысьліс вӧр керка дорас, и ставыс. Эз ӧд кӧсйысь Ӧлеш Иваныслы, мый вомсӧ томан сайын видзас. Нинӧмла, сідзкӧ, и майшасьны, колӧ петкӧдлыны бур йӧзыслы, кӧні дзебсясьӧны кулак котырыс. Но мыйла асьныс вӧзйӧны мынтысьны дзонь вӧлӧн. Оз-ӧ ворссьы Вась? Колӧкӧ, донъясьыштны на позьӧ? А друг да мыйкӧ содтӧд чуктас?

— Ме, т-тӧварышъяс, став вир-яйӧн к-коммунистъяс дор сулала. А к-кыдзи нӧ, к-кор ті миян кодь гӧль йӧзлы отсасянныд? Т-тӧдмала кӧ, к-кытчӧ сійӧ кулак чукӧрыс п-поздысис, п-пыр жӧ тіянлы юӧрта. Зэв ыджыд аттьӧ, муӧдз к-копыртчыла тіянлы, бур йӧз, вӧвтӧ к-кӧ сыысь к-козьналанныд. К-кӧть неуна овмӧсӧс п-пыкыштны дзикӧдз киссьӧмысь… Мӧскӧй вот тшӧтш висьмис, п-пӧрысь нин да вайсьынысӧ оз вермы. Кымын во нин к-кукань виччыся, а абу и абу, оз артмы дай ставыс. Вот эськӧ ичӧтик к-кукань кӧ содтӧд меным вылӧ кольӧдны? Г-гашкӧ, сюрас сэтшӧмыс к-кодлӧнкӧ? А? — и Кирӧ Вась ыджыд лачаӧн видзӧдліс Макар Ӧне вылӧ.

«А азымлуныс мортыслӧн!» — чуймӧмысла Кузьма Иванлӧн вомыс весиг калькавліс, но нинӧм эз шу, виччысис. Ӧд донъясьӧмнас Кирӧ Вась петкӧдліс, мый тӧдӧ пышъялысьяс йывсьыс.

— Ичӧтик куканьтӧ позьӧ сетны, — пыр жӧ ньылыдаліс Макар Ӧне. — Вот локтан вежонас кутам юклыны мукӧдлысь овмӧсъяссӧ, лун вит мысти и матыстчылан выль вӧвнад.

Ӧнелы мый, йӧз картаысь куканьыд абу жаль. Дай кӧсйӧмыд абу на сетӧм, бӧрыннас вермас шуны, мый шмонитіс гажа юрнад. Мед сӧмын сюрласны сылӧн кабырӧ Ӧлеш Иваныс да Тимӧыс. А тӧдӧ, тӧдӧ, чӧртыд, кытчӧ л аньтӧдчӧмаӧсь контраыс! Эз кӧ тӧд, тадзи эз донъясь. А пӧръялас кӧ либӧ петитчыны мӧдас, сэки и Кузьма Иван ассьыс чорыд кывсӧ шуас. Небось, он вушты.

— И кор тэ найӧс аддзылін? — веськыда, ньӧти кытшлавтӧг нин юаліс Кузьма Иван.

— Т-талун. Асыввожысь. Сёрнитім и б-быдсӧн вӧр к-керка дорас.

— Сёрнитінныд?! — повзьыштіскодь Макар Ӧне. — Да тэ жӧ повзьӧдін найӧс. Ӧнӧдз ветьӧкалісны нин сэтысь, мӧдлаӧ мунісны!

— Некытчӧ эз п-пышйыны, — нюмдіс Кирӧ Вась. — П-пиыс висьмӧма, б-биалӧма да оз вермы муннысӧ.

— Но, сідзкӧ, бур. Аски водзджык и каям. Сідзкӧ, шуан, Асыввожынӧсь?.. Но, пырамӧй. Кӧдзыд, он и тӧдлы, кынмам тані пӧсь вывсьыд, — кывкӧрталіс Кузьма Иван.

Пӧрысь сюзь шытӧг пукалӧ Асыввож юлӧн берег дорын, джуджыд коз вылын. Сӧльнитчӧма пемыд лапъясыскӧд, оз вӧрзьы, сӧмын юрыс кадысь кадӧ дзир йылын моз бергӧдчылӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ — швырк да швырк. Сёян аслыс видзӧдалӧ. Ставыс тасянь тыдалӧ, нинӧм он дзеб. Со вӧр керкаланьӧ, ю кывтыдладорсяньыс, матыстчӧны вӧлаяс. Сюзь, дерт, лыддьыны оз куж, но вель унаӧн, ставӧн ружьеаӧсь. Тайӧясысь колӧ видзчысьны, вермасны и школӧбтыны. Сувтісны со, домалісны вӧвъяссӧ пу бердӧ, водзӧсӧ гоннялігтырйи подӧн мӧдісны. Медся водзын гӧрд пон ку шапкаа морт, сійӧ пӧрысь сюзьлы важысянь нин тӧдса. Тайӧ Кирӧ Вась.

Пемыд керкаын, нар вылын куйлысь Тималӧн висян юрас бергалӧны быдсяма шогмытӧм серпасъясыс. То вӧв вылын рӧдтӧ асланыс му вывсянь гумла дорлань. Сылы паныд локтӧ Настук: быттьӧ праздник лунӧ пасьтасьӧма — мича дзоридзьяса кузь чышъяна, вышивайтӧм дора сарапана, кӧтіа кокас уна рӧма, серлӧдлӧм чувки. Тима сувтӧдӧ вӧвсӧ дзик сы бердӧ, кӧсйӧ сёрнитыштны нывкӧд, но друг вунӧдчӧ, мый и кӧсйыліс шуны, кутшӧм мича кывъяс лӧсьӧдліс. Чеччыштӧ му вылӧ, бергӧдчӧ нывлань, но тайӧ абу нин Настук, а Зоя, коді кутчысьӧ кыкнан кинас зонлы сьыліас, матыстӧ кузя нюжӧдӧм вом доръяса чужӧмсӧ сыланьӧ. «Лок окыштчам, Тимук. Тэ тай нӧ арнас ме дорӧ корасьны кӧсйылін локны, но тӧв нин, а тэ эн на и мыччысьлы». Тима мый вынсьыс мездысьӧ, зільӧ бергӧдны юрсӧ мӧдарӧ, но оз вермы, мыйкӧ сійӧс кутӧ! А! Тайӧ бӧрвывсяньыс гусьӧн матыстчӧма вирӧн ойдӧм чужӧма Макар Ӧне, нюжӧдӧ кузь чуня кияссӧ Тималӧн горшлань да надзӧникӧн, пон моз эралігтырйи, зільӧ джагӧдны. Пыр ёнджыка и ёнджыка топӧдӧ кабырсӧ.

Чепӧсъяс Тима: пӧсялӧма, ньылӧмыс быдсӧн визувтӧ вывсьыс, быттьӧ сӧмын на ваысь петӧма — ӧтарӧ кыскыштӧ сынӧдсӧ. Медбӧрын лолыс кыдзкӧ шедӧ, сьӧкыда да ыджыда лолалӧ… Кытшовтас повзьӧм синъясӧн керка пытшкӧссӧ, и бӧр сунгысьӧ шемӧс вӧтъясӧ.

Ӧлеш Иван коляс няньсӧ пыриктіс пӧсь шыд пиӧ, мед небзьыштас, нур артмас. Надзӧник гудраліс пу паньӧн.

— Бӧръя нянь талун сёям, пиӧ, сэсся абу. Колӧ эськӧ гусьӧникӧн гортӧ лэччывны да, Миколай воккӧд аддзӧдчывны, тӧлкуйтыштны, кыдз-мый водзӧ овны, но тэнӧ ӧтнадтӧ он коль. Петан кытчӧкӧ биалӧм юрнад, да и кынман. Век ӧд тані он дзебсясь, мыйкӧ колӧ вӧчны, кодарӧкӧ сетчыны. Кытӧнӧсь нин бара ӧні белӧйясыс-а? Час, бурдан да веськӧдчылам ми тэкӧд наланьӧ, гашкӧ, отсыштам тайӧ мустӧм коммунистъястӧ путкыльтны. Дзоньвидза кӧ вӧлін, кӧть талун мунім да. Кыдз тэ думайтан, Тимӧ?

Нар вылын садьтӧг куйлысь Тима, дерт, нинӧм оз кыв. Сійӧс шобрӧдлӧ, вӧйтчӧма шуштӧм вӧтъясас, кадысь кадӧ шыбитчылӧ то ӧтарӧ, то мӧдарӧ, инас оз ӧшйы.

— Висьмин вот, пиукӧй, медся эштытӧм кадас висьмин, да мый ӧні вӧчан? Кор на и бурдан сэсся? Сы шӧрӧ и йӧзасим на. Он ӧд тӧд, кутшӧм морт тайӧ Кирӧ Васьыс. Со, лэчсьыд сьӧлатӧ весиг босьтӧма. Бролькнитас кодлыкӧ, да ӧдйӧ паськалас юӧрыд, пыр и ылӧсаласны, мый ми танӧсь. А Макар Ӧнетӧ виӧмыд миянлы сідз оз коль, тайӧяслысь этша виччысян… Но, Господи, благӧслӧви Кристос! Сет сарство небеснӧй рӧдительяслы. Вошйӧй-сибӧдчӧй, рӧдительяс, пӧсь шыд дорӧ, — пернапас чӧвтіс асыв-лун пельӧслань Иван.

Тэрмасьтӧг панясьӧ Ӧлеш Иван. Сёйыштӧм бӧрын колӧ кытшовтны лэч туйсӧ, неыджыда сиавлӧмсӧ кӧть кыйны. Сёйнытӧ тай быд лун колӧ, куимысь на. Вӧрад эськӧ тшыгла он кув да, сӧмын кыдзи сэні Марпа ӧтнас олӧ? Мед кӧть сылы нинӧм лёксӧ эз вӧчны! Ок, олӧм, олӧм! Вот сэсся пукав да и майшась тані. И нинӧм он вӧч, коли сӧмын виччысьны, кор Тима бурдас.

Но мый тайӧ? Быттьӧ кутшӧмкӧ тӧдтӧм шы кыліс? Лым дзуртыштіс, али мый? Ӧлеш Иван лэптіс юрсӧ, пель чошкӧдӧмӧн бура дыр кывзысис, но водзӧ нинӧм эз кыв. Вӧрас лӧнь. Кажитчис, буракӧ. Бырӧдіс шыдсӧ, юис лемень кружка тыр пакулаа тшай да чеччис.

— Слабог, кынӧмпӧт шедіс, — надзӧникӧн шуис Иван да бара пернапас чӧвтіс. Вӧрад сійӧ пыр мыйлакӧ ачыс аскӧдыс сёрнитӧ. Быттьӧ пыр сыкӧд кутшӧмкӧ ёрт эм. — Тимӧ мед узьыштас на, ланьтӧма да. Сэсся позьӧ и лэч туй вылӧ ветлыны.

Пасьтасис, нопъясис, босьтіс ружьесӧ да гӧрбыльтчӧмӧн воськовтіс ляпкыдик ӧдзӧсӧд ортсӧ. Но веськӧдчынысӧ эз удит.

...Роч винтовкаысь лэдзӧм ӧтка пуля розьӧдіс сылысь морӧссӧ, а бӧрынджык нин вӧр-валысь чӧвлунсӧ юковтіс гора лыйӧм шы. Ӧлеш Иван сьӧкыда ымӧстіс да лёк ногӧн увлань юрӧн сунгысис лым вылас. Сӧмын на усьӧм мича еджыд лымйыс ойдіс сьӧд вирӧн. Гӧгӧрвоис на, мый сійӧс лыйисны, лэптыліс юрсӧ, мед видзӧдлыны, коді, но синъясыс пемдісны, нинӧм нин эз аддзыны. Юрыс бӧр лётмуніс-усис, и эз нин сэсся вӧрзьыв, лӧнис.

Макар Ӧне тэрмасьтӧг гольскис затворӧн, сюйис патронникӧ выль патрон да радлунсӧ дзебны вермытӧг шуис:

— Ӧтик эм.

Винтовкасӧ водзлань чургӧдӧмӧн, чуньсӧ пезьдан вылас кутӧмӧн, мед, ковмас кӧ, ньӧти нюжмасьтӧг лыйны, бокысянь надзӧникӧн матыстчис гурйыв восьса ӧдзӧс дорӧ. Сыкӧд локтысьяс, коді керка ӧтар бокас, коді мӧдарас, тшӧтш сулалісны ружьеяссӧ кыпӧдӧмӧн. Керкаын некод эз кыв ни эз тыдав. Ӧне видзӧдліс пытшкас, аддзис нар вылын куйлысь Тимаӧс, вом тырнас вашмуніс да сувтӧдіс винтовкасӧ стен бокӧ. Гӧрбыльтчӧмӧн воськовтіс тагӧс вомӧн, недыр видзӧдыштіс сы вылӧ да стракнитіс висьысь вылысь шебрассӧ:

— Подъём, … мать!

Тима сӧмын неуна вӧрзьыліс. Сэки Макар Ӧне кватитіс сійӧс морӧсӧдыс да мый вынсьыс кыскис нар вывсьыс. Тима тушанас уси джоджӧ, а кокъясыс колины на нар вылас. Ӧне мӧдысь кыскыштіс, ӧні нин юрнас ӧдзӧс дорӧдз. Кӧдзыд сынӧдыс пальӧдіс Тимаӧс, зон восьтіс синъяссӧ, аддзис сы весьтын мошкоритчысь Макар Ӧнеӧс, и эз гӧгӧрво, мый тайӧ: век на кыссьӧ мисьтӧм вӧтыс, али сыысь на шуштӧм вемӧс?

— Встать! — мый вынсьыс чужйис Тималы бокас Ӧне. — Тырмас тані червидзны! Абу гортад паччӧр вылад!

Тима видзӧдіс увлань юра Ӧне вылӧ, сэсся казяліс ӧдзӧсӧд мыччысьысь Паладь Петырӧс да нӧшта кутшӧмкӧ тӧдтӧм мортӧс — найӧ тшӧтш ветлӧдлісны увлань юрӧн. Тупкыліс синъяссӧ, тільыштіс кияснас, бара восьтіс. Нинӧм эз вежсьы.

— Лок, отсышт, — корис Ӧне Паладь Петырӧс, и найӧ кыкӧн ӧтар-мӧдар сойбордйӧдыс кыскисны Тимаӧс ывлаӧ. Тӧвся кӧдзыд сынӧд вылад Тима сайкалыштіс, выныштчӧмӧн надзӧник кыпӧдчис да сувтіс тіралысь кокъяс вылас. Кӧдзыд лымйыс сотыштіс кӧмтӧм кокъяссӧ. Син водзас ставыс вераліс. Пеляс мыйкӧ вӧсньыдика тіньгис… «Кулі, буракӧ, мӧдар югыдас веськалі, Ӧнелӧн киясӧ, — мӧвпыштіс кольмӧм юрнас зон. — Таладорас ӧд ме сійӧс вии».

— Руки верк! — кысянькӧ ылісянь, йӧлӧга моз, воис Макар Ӧнелӧн горӧдӧм. — Сувт, сволоч! Пышъявсис, кулацкӧй рожа?! Ӧні ме тэныд петкӧдла, кыдзи рабоччӧ-крестянскӧй власьтлы паныд мунны!

Тима видзӧдіс ловъя Макар Ӧне вылӧ, и некыдзи эз вермы гӧгӧрвоны, збыль тайӧ али пыр на каститчӧ. Ӧд ачыс аддзыліс, кыдзи Ӧнелысь шойсӧ Паладь Петыр да Конӧ Ёгор кыскисны. Макар Ӧне босьтіс киас стен потасӧ сюйыштӧм чер да индіс сійӧн вожа коз пулань:

— Мун сэтчӧ!

Кывзысьтӧм кокъяснас конъясигтырйи, Тима надзӧникӧн восьлаліс нэмӧвӧйся коз пу дорӧ.

— Сувт! Киястӧ лэпты да пу бердас топӧд! Но! — горӧдіс Ӧне. — Орччӧн, шуӧма!

Тима кывзысис Ӧнелысь, шлапкис кияссӧ сарӧгӧсь пучер бердӧ, тадзи сувтӧмӧн лӧнис, думсьыс виччысис черӧн сьыліас сӧтӧм, быттьӧ бокисянь весиг аддзис, кыдзи юрыс торъяліс тушасьыс да тупыльтчис кок улас. Кунис синсӧ, топӧдчис плешнас коз бердӧ, лӧсьӧдчис кувны. Сӧмын мед ӧдйӧджык! Шутёвтіс Макар Ӧнелӧн чер... Ӧтчыд, мӧдысь! И Тималӧн кыкнан кисьыс чуньясыс торъялісны да усины кын му вылӧ. Сӧмын певъясыс и колины чурвидзны.

— А-а-а! — горӧдіс не ас гӧлӧсӧн Тима да бергӧдчис Макар Ӧнелань.

— Ӧні ёна гудӧкась, … мать! — мисьтӧма жеркнитліс пиньяссӧ Ӧне, шыбитіс черсӧ да босьтіс керка бердӧ сувтӧдлӧм винтовкасӧ. — Сувт веськыда!

Тима тупкис чужӧмсӧ вирӧсь ки лапаяснас, недыр сулалыштіс сідзи, сӧмын пельпомъясыс шытӧг сыркъялісны морӧс пытшкӧссьыс ылькйӧн петысь бӧрдӧмсьыс. Но медбӧрын вермис жӧ кыдзкӧ лӧньӧдны асьсӧ, веніс ыджыдсьыс-ыджыд дойсӧ, нюжӧдіс веськыд кисӧ Макар Ӧнелань, абутӧм водз чуньнас индіс сы вылӧ.

— Лый, яндысьтӧм син! Лый, антикрист! Вир юысь! Мед менам овсьӧма кӧ, но тӧд — тэныд таысь бурыс оз жӧ ло... Енмыс ӧд ставсӧ аддзӧ! Сыысь некытчӧ он пышйы! Ковмылас коркӧ вочакыв кутны грекъяссьыд! Час, бӧрддзылан на и тэ, пеж лов, сідзи-й тӧд!

Лӧглунӧн тыр синъясӧн видзӧдіс Макар Ӧне бӧрдігтырйи горзысь Ӧлеш Иван Тималӧн вирӧн да синваӧн ойдӧм чужӧм вылӧ, веськӧдіс винтовкасӧ морӧс шӧрас да надзӧникӧн командуйтіс аслыс:

— Именем революции… по врагу народа… огонь!

Грымӧбтіс лыйӧм шы. Ёсь йыла пуля пузувтіс Тималысь пытшкӧссӧ, петіс мышкӧдыс, и швачкысис коз пу сьӧлӧмӧ. Тима став тушанас сыркмуніс, ки-кокыс люсмуніс, и сійӧ шытӧг лэдзчысис лымйӧн шебралӧм му вылӧ. Сӧмын чуньтӧм киясыс недыр кыскалыштісны на асланьыс лым сора турун-ёгсӧ, но медбӧрын и найӧ ланьтісны.

Да, быдторсӧ нин аслас кузь нэмӧн аддзыліс пӧрысь коз, а татшӧмторсӧ медводдзаысь на.

Макар Ӧне нетшыштіс винтовка затворсӧ, тойыштіс выль патрон, бара гольснитіс да бергӧдчис ас котырланьыс, кодъяс шемӧс чужӧмӧн лӧня сулалісны сы бӧрвылын. Трӧпим видзӧдліс Кузьма Иван вылӧ, виччысис Ӧнеӧс видӧм ли, дивитӧм ли, но Кипрушев сувтіс Макар Ӧне дор:

— Вот тадз ми кутам бырӧдны революциялысь врагъяссӧ. Нем жалиттӧг! Кыдзи кулакъяс миян дорӧ, сідзи и ми! И нинӧмла повны киястӧ лякӧсьтӧмысь… Гражданскӧй война мунӧ. Тані либӧ ми найӧс вермам, либӧ найӧ миянӧс. Тадзи Ленин ёрт велӧдӧ.

— Том мортсӧ нӧ… мыйла?.. — недыр чӧв олыштӧм бӧрын пычӧбтіс Конӧ Ёгор. — Батьсӧ мед нин-а.

— Мый, жаль лоис?! А ми кӧ на шӧрӧ сюрим? Юрӧдыд малыштісны да лэдзисны? Виччысь! Понъяскӧд понъяс ног и увтчылӧны. Вай, бурджык, кыскӧй Ӧлеш Ивансӧ коз улас, син водзысь ылӧджык, мед орччӧн и туплясьӧны. Кыкӧныдлы век нин гажаджык, — мырдысьӧн серӧктіс Ӧне.

Кузь Трӧпим да Конӧ Ёгор кутчысисны Иванлӧн кокъясӧ да кыскисны шойсӧ коз улӧ. Дукӧсыс мортыслӧн та дырйи кыссис юрланьыс, тыдовтчис куш яйыс, ортсӧ петысь ордлыясыс да ропмунӧм рушкуыс. Батьсӧ водтӧдісны пиыскӧд орччӧн. Ӧлеш Иван ымӧстіс да вӧрзьӧдчыштіс.

— Ловъя на ӧд, лешакыд, — Макар Ӧне матыстчис, веськӧдіс винтовкасӧ да дзик бердсяньыс школӧбтіс Ӧлеш Иванлы юрас. — На тэныд!

Сідз нин лым кодь еджыд чужӧма Паладь Петыр, том мортыд, ымӧстіс да бергӧдчис боквыв, эз вермы видзӧдны татшӧмтор вылад. Сылӧн пыр жӧ гудыртчис пытшкӧсыс, и Петырӧс чорыда восӧдіс. Нинӧмыс нин кынӧмас эз коль, нинӧмлы петны, а пыркӧдӧ и пыркӧдӧ. Медбӧрын лӧньыштіс, гӧрбыльтчыліс да сӧстӧм лымнас мыськис кельдӧдӧм чужӧмсӧ.

— Лок, курыдторсӧ ньылышт, кокниджык лоӧ, — чукӧстіс Петырӧс Конӧ Ёгор керка пытшсяньыс, кӧні вӧлі лэпталӧмаӧсь кутшӧмсюрӧ сёян да Кирӧ Васьлысь босьтӧм аскур тыра сулея.

Петыр ӧвтыштіс кинас:

— Кутшӧм юӧм та бӧрын, сідз нин сьӧлӧмӧй тайкӧ горшӧд эз пет. Вай ӧдйӧджык лэччам, оз овсьы меным тані.

— Оз кӧ ӧд овсьы, мун вӧвъяс дорас дай, сэні виччысьлы, — ӧвтыштіс сылы Макар Ӧне. — Ми нуръясьыштам да локтам.

Ӧне пуксис нар вылӧ кӧзяин моз, кисьталіс лемень кружкаясӧ да медводз дзибыртіс-юис.

— А тэ нӧ, Василей, мый бокын сулалан? — шыӧдчис сійӧ Кирӧ Вась дорӧ. — Лок, матыстчы да тшӧтш горштӧ веськӧдышт.

Кирӧ Вась эз кут виччысьны мӧдысь тшӧктӧм, юис. Чышкис усъяссӧ, пыркнитіс юрнас кезнитӧмысла, босьтіс пызан вылысь нянь шӧрӧм да пуӧм яй тор, мӧдіс зіля няклявны.

— Мый кулакъясыслӧн тані эм: ружьеяссӧ, кӧлуйсӧ — ставсӧ тэныд колям. Босьт аслыд. Тайӧ лоӧ тэныд Сӧвет власьтлы бура служитӧмысь козин. Ӧні кежлӧ на быттьӧ, — Кирӧ Васьӧс пельпомас тапйӧдлігтыр висьталіс Макар Ӧне, — а сэся коркӧ волы Кушашорӧ, нӧшта содтыштам. Колӧкӧ, куканьыд на ликмас. Тэ коддьӧмъястӧ, да содтӧд миянлы отсасьысьястӧ, ми некор огӧ ӧбӧдитӧй. Кыдзи и сёрнитчылім, вӧв сетам. Ме ассьым кыв ог веж.

— Кок улӧдз аттьӧ тіянлы, бур йӧз! Мед ставыс тіян бур лоӧ да Ен отсалас татшӧм вир юысь кулакъяссӧ ставсӧ ӧтитӧг бырӧдны!

— Енмыд миянлы ӧдвакӧ отсалас, — серӧктіс Кузьма Иван, — ми сылы огӧ эскӧй ни дӧверайтӧй. Асьным нин кыдзкӧ старайтчам.

Сійӧ эз суитчыв Макар Ӧнелӧн тані ыджыдалӧмӧ. Мед пӧ сьӧлӧмсӧ бурмӧдас, прамӧя чушкӧмаӧсь мортсӧ да. Мед водзӧс босьтӧ, сытӧг некыдз. «Комбедлы колӧ лоны ыджыдсьыс-ыджыдӧн, сиктын медся ыджыднас. Кулакъяс мед тіралӧны. А тані? Быдӧн кӧ ружье мӧдас чургӧдлыны комбедса пред вылӧ, мый водзӧ лоас? Революция — сійӧ тэныд абу чачаӧн ворсӧм: коді паныд сувтӧ, ёг турунӧс моз ставсӧ вуж выйӧныс нетшкыны ковмас. Сы пуд том быдмысьяслы бур олӧм лӧсьӧдам — коммунизм. Мед красуйтчӧны! Бӧрти миянӧс жӧ, выль олӧм тшупысьяссӧ, аттьӧавны кутасны да памятникъяс сувтӧдаласны».

— Но, сёйыштім-юыштім шоныдінын, колӧ бӧр вӧрзьӧдчыны, — сӧмын шуыштіс Кузьма Иван сулеясӧ бырӧдӧм мысти да чеччис. Жувгысь юрсӧ тӧдчымӧн кокньӧдіс. Ӧд тӧрытъя бӧрын асывнас прамӧй деливӧ вӧлі. Весиг кытчӧкӧ Асыввож йылӧ кайны ньӧти эз вӧв окота.

— Мунамӧй и эм, — ньылыдаліс Макар Ӧне. — Тані сэсся вӧчны нинӧм.

Кирӧ Вась кольччыліс на керкаас, сюся видзӧдаліс гӧгӧрбок, кӧні мый куйлӧ, тэчис ая-пиалысь кыйсян кӧлуйсӧ налӧн жӧ нопъясӧ, эз вунӧд и Тима вирӧн лякӧссьӧм черсӧ, и сьӧкыда пошкигтыр, котӧрӧнмоз вӧтчис кушашорса бӧрся. Татшӧм ыджыд шуд йывсьыс сійӧ эз весиг кужлы и думыштны. Ковмас, дерт, таысь содтӧд на чорыда юктавны. Винаыд сійӧ абу нин жаль, бара на вийӧдасны. Мед сӧмын эз жӧ пӧръявны вӧв кузяыс-а. Кӧсйысьнытӧ эськӧ кӧсйысисны, а друг ылӧдласны?

Пажын бӧрын кушашорсалӧн ичӧтик отряд петіс Демаысь. Туйвежын Кипрушевкӧд торйӧдчисны. Макар Ӧне аслас комбедкӧд Веждінӧ пыравлытӧг кайис Кушашорӧ, а Кузьма Иван, коді Кирӧ Вась ордын гӧститӧм бӧрын вӧлі пыр на прамӧй гажа, ӧтнас рӧдтіс водзӧ. Веждінӧ пыригӧн сійӧс сувтӧдісны белӧйяс, вайӧдісны штабас, дыр допрашивайтісны, а мӧд луннас лыйлісны. Дыр ноксьыны сыкӧд налы вӧлі некор.

Закар Марпа да Ӧлеш Микол — Ӧлеш Иванлӧн ыджыд вокыс, рӧдтісны вӧла доддьӧн Демалань. Пукалӧны вочамыш жмитчӧмӧн, мед озджык кынмыны: Марпа видзӧдӧ шыльыд туй вылӧ, а синъясыс нинӧм оз аддзыны. Кыкнанныс зумыштчӧмаӧсь, чӧв олӧны, сьӧкыд мӧвпъяс юраныс бергӧдлӧны. Да и мый йылысь сёрнитнысӧ, оз ӧд кӧлысь вылӧ мунны... Ӧлеш Иван ая-пиалысь шойяссӧ корсьны да лэччӧдны, мед морт ногӧн идравны да дзебны, эз на кӧ вӧрпаяс да катша-рака кокавны.

Вот, другӧ, мыйӧдз воим! Йӧзӧн нӧшта шусям: ӧта-мӧдӧс сёйны дасьӧсь. Макар Ӧне со локтіс да Ӧлеш Иванлысь ставсӧ помаліс: мӧссӧ и вӧвсӧ нуис, няньсӧ жытниксьыс петкӧдіс, этшаник сӧмын, тшыгла кулӧмысь, кольыштіс Марпалы. А сэсся и виӧма ая-пиатӧ, кыдз Конӧ Ёгор висьталіс… Кайлӧй пӧ шойясысла, демаса петкӧдласны, кӧні куйлӧны.

«Господьӧй дай Енмӧй, мый нӧ тайӧ керсьыны кутіс? Этатшӧма бур йӧз вылас тешитчыны мыйла лэдзан? Кыдзкӧ тай нӧ тӧрам вӧлі, а ӧні, тыдалӧ, кодсюрӧлы дзескыд лои. Пыр налы уна колӧ, да мед сідз шедӧ, мырсьытӧг да пӧсь кисьттӧг. Дерт, дась лӧсьӧдӧмсӧ мырддьыны кокниджык».

Макар Ӧне, яндысьтӧм синмыд, сэтшӧм гоньӧг лои, аттӧ вылын юра ветлӧ, быттьӧ вывті нин ыджыд буртор вӧчӧма, быттьӧ абу кык морт лов босьтӧма, а этша вылӧ ошкӧс чергӧдӧма. Насталысь бать-мамсӧ повзьӧдлӧ кулакалӧмӧн. Код тӧдас сэсся, мый водзӧ лоас? И воштысьнысӧ Педӧр Семен гозъялы некытчӧ.

Пукалӧ доддьын Марпа, а син водзас пыр на сійӧ серпасыс, кыдзи ая-пиа скачӧн петісны йӧрысь да тӧвзисны сикт кузя. Регыд пӧ бӧр локтам... Со тай кыдзи бергӧдчис: кыкнан пиыс и верӧсыс другысьӧн бырины. Да содтӧд керкатӧ на мырддьыны грӧзитчӧ Макар Ӧне! Кытчӧ сэсся Марпалы и воштысьны, вӧтласны кӧ гортсьыс?

Демаын Миш Прокӧ ордӧ сувтісны. Сійӧ лоӧ Марпалы воча вокӧн, да кӧть эм кытчӧ пырны. Сійӧ и кӧсйысис нуӧдны Асыввож йылӧдзыс.

Аскинас водз и кайисны. Пемыднас на петісны, мед удитны сэсся Кушашорӧдз лэччыны некытчӧ манитчытӧг.

— Тпру-у, — сувтӧдіс вӧвсӧ Прокӧ. — Тані, ю саяс керкаыс, вуджалам подӧн.

Со и джуджыд коз улын сулалысь ляпкыдик вӧр керка. Нинӧм матігӧгӧрын оз тыдав, ставсӧ вевттьӧма юсь гӧн кодь еджыд лымйыс.

Медводз Ӧлеш Микол гурйыв восьтіс керка ӧдзӧссӧ, видзӧдліс пытшкас.

— Тані тай некод абу-а.

— Тонӧсь, буракӧ, куйлӧны, — Прокӧ индіс коз пуланьӧ.

Збыль, пу дорас, ляпкыдик лым улын, тӧдчисны кык мортлӧн мыгӧръясыс. Марпалӧн кокъясыс пыр жӧ люсмунісны, эбӧсыс дзикӧдз быри: кӧсйӧ воськовтны и оз вермы. Выныштчӧмӧн век жӧ матыстчис, вӧчис некымын воськов, сьӧкыда, морӧс тырнас горӧдӧмӧн пидзӧсчанясис кияссӧ паськӧдӧмӧн, уськӧдчис куйлысьяс вылӧ, дзигӧдіс кыкнаннысӧ ӧтпырйӧ. Вермис кӧ ӧд, ньӧти падъявтӧг сетіс олӧмсӧ, мед сӧмын бӧр ловзясны тайӧ медся дона, медся матысса йӧзыс, да кыдзи нӧ найӧс чеччӧдан?

Прокӧ бергӧдчис мӧдарӧ, кыскис питшӧгсьыс табак кӧшель, гартыштіс чигарка да мӧдіс лӧня куритчыны.

— Марпа, лӧньышт, лӧньышт, эн сэтшӧма асьтӧ мучит, он нин ӧні найӧс садьмӧд, — небыдика тапкӧдыштіс пельпомас сыркъялысь моньыслы Ӧлеш Микол.

Марпа кыпӧдчыштіс пидзӧсъяс вылас, вештіс ӧтиыслӧн чужӧм вылысь лымсӧ да тӧдіс дзоля писӧ, Тимукӧс, ассьыс надеясӧ. Бара уськӧдчис морӧс вылас, топӧдіс, быттьӧ зілис сетны ассьыс шоныдсӧ, но этша нин шонтан! Гӧлӧсӧн сыркъялӧ-бӧрдӧ. Киськалӧ курыд синваӧн, окалӧ Тимуклысь чужӧмсӧ… Век кежлӧ кӧдзалӧма Тимукыс, оз нин сыв чужӧм вылас куйлысь лымйыс.

А кыдзи гудӧкасьнытӧ сяммыліс, кыдзи сӧмын эз ворслы: и гажӧдас, и шогӧдлас вӧлі!

Малыштіс пиыслысь кияссӧ, кӧсйис чуньяссӧ видлыны, и эз аддзы найӧс. Вир сора йи сӧмын ӧшйӧма чунь вужъясас. Кералӧмаӧсь, вуж выйӧныс чуньяссӧ кералӧмаӧсь! Мый-мый, но тадзи смекайтчӧм некыдз эз вермы инасьны мам вежӧрӧ.

«Збыль тай вӧлӧм абу йӧз тайӧ коммунистъясыд! Мед налы таысь бурыс оз жӧ ло! Мед Господьыс найӧс накажитас жӧ! Мед налы адса сир тыра пӧртъяс пусьыны сюрлас жӧ!»

Бара уськӧдчис Марпа ая-пиа вылӧ: кутлӧ, окалӧ кыкнаннысӧ, кисьталӧ найӧс шорӧн визувтысь курыд синванас. Потӧмӧн потӧ, юкалӧмӧн юкалӧ ань сьӧлӧмыс, но нинӧм вӧчны оз нин вермы.

— Марпа, дугды сэсся, дугды, вай чеччы да вуджӧдам ая-пиатӧ, колӧ тэрмасьны, — кокниа вӧрӧдыштіс пельпомӧдыс Ӧлеш Микол. — Пемдам ӧд, туйыд миян кузь на.

Ань торйӧдчис пи дорсьыс, кыпӧдчис, кытшовтіс куйлысьясӧс да уськӧдчис верӧсыслы морӧс вылас. Кутлӧ, сывъялӧ, нӧшта шог синва кисьтӧ. Со ӧд, дзик тӧдтӧм морт сайӧ коркӧ сетлісны, йӧз сиктӧ, а медся мусанас лои Иван. Чайтіс, дыр да шудаа оласны ӧтлаын, нукъяснас радласны. И тадзи здукӧн орӧдісны ставсӧ, помалісны айлов рӧдсӧ налӧн керкаысь.

— Тырмас сэсся, чеччы! — зумыша да чорыда шуис Марпалы Прокӧ. — Кынман кӧдзыд му бердас.

Ӧлеш Миколкӧд найӧ кыкӧн чеччӧдісны ырзысь-бӧрдысь Марпаӧс кывзысьтӧм кокъяс вылӧ.

Тималӧн да Иванлӧн шойясыс некыдзи эз кӧсйыны торъявны му бердысь, сэтчӧдз кынмӧмаӧсь. Ковмис зоръясӧн бертовтны. Кутшӧм эськӧ сьӧкыд мамыдлы видзӧдны та вылӧ да. Вуджӧдалісны кынмӧм шойяссӧ ю вомӧн. Бура нин йизьӧма, повтӧг позьӧ ветлыны. Водтӧдісны ая-пиаӧс турунӧн вольсыштӧм додь вылӧ, усьӧмсьыс кӧртавлісны гезйӧн. Туйыс ӧд ляпкыдик лымнад зэв на лёк, быдлаын корӧгъяс да шыбӧльяс.

— Лок, Марпа, менам доддьӧ, — вӧзйис Прокӧ. — Микол доддьӧ он нин тӧр.

— Ог бара-й, — довкйӧдліс юрнас мӧдыс, — ме аслам кӧзяинкӧд да пиуккӧд ӧтлаын муна.

— Но-о! Вӧрзямӧй жӧ, сідзкӧ, — вӧлыслы ли, аслыс ли шуыштіс Ӧлеш Микол, и кык вӧла-доддя надзӧникӧн, тӧвся чӧв-лӧньсӧ торкалӧмӧн, вӧрзисны Демалань, мед сэсся талун жӧ воӧдчыны Кушашорӧ.

Ӧлеш Иванлӧн водзті кыпыд да гажа керкаӧ поздысис ыджыдсьыс-ыджыд шог. Батьсӧ да воксӧ бӧръя туйӧ колльӧдны боки сиктъясысь воисны нёльнан нылыс верӧсъясыскӧд. Иван ловъя дырйиыс некымынысь гарыштліс Марпалы, колӧ пӧ эськӧ арся уджъяс эштӧдӧм бӧрын чукӧртчывлыны да… Со ӧд кыдзи збыльмис сылӧн кӧсйӧмыс.

Аньяс пыр жӧ уськӧдчисны пусьыны-пӧжасьны: уджыд уна, дзебнытӧ йӧзыс локталасны жӧ, оз на повзьыны. Ачыс Марпа сӧмын индаліс, кӧні мый куйлӧ да кытысь мый босьтны. Кызвын скӧтсӧ мырддьӧм бӧрын кушмылӧм картаыс бара тыри вӧвъясӧн.

Керкаӧ пыртӧм бӧрын покойникъясӧс сывдыштісны, бӧрдыштісны, мыськалісны да пасьтӧдісны сӧстӧм паськӧмӧ.

Кильчӧ вылын куритчигмоз зятьяс кытшалісны Ӧлеш Миколӧс:

— Но, мый кутам вӧчны? Огӧ жӧ ӧд тайӧс сідзи кольӧй!

Ӧлеш Микол зумыша кыскаліс табак тшынсӧ, дыр чӧв оліс, сӧмын мыйӧн чигаркаыс чуньяссӧ сотны мӧдіс, скӧрысь шыбитіс помсӧ лым пиӧ да вочавидзис:

— Эн тэрмасьӧй! Медводз колӧ Вань вокӧс да Тимаӧс дзебны морт ногсӧн, а сы бӧрын нин… — и эз помав мӧвпсӧ, пырис керкаӧ.

Войбыд эз узьны, пукалісны ас чукӧрӧн, сӧмын кодсюрӧ вежласьӧмӧн недыр кежлӧ ойбыртлісны. Асывнас мӧдӧдісны попла, мед сьылӧдны Иванӧс да Тимаӧс, но паныдалісны сійӧс джын туяс: батюшка ачыс нин вӧлӧм локтӧ.

Ӧлеш Иван ая-пиаӧс дзебны чукӧртчис став сиктыс, гортаныс кольччӧмны сӧмын эбӧстӧм пӧрысьяс да пузчужӧм кагаа мамъяс. Да и найӧ петалісны кильчӧяс вылас, мед пернапасавны бӧръя туйӧ мӧдысьясӧс. Некод эз кольччы веськодьӧн тайӧ лоӧмтор дорас, сиктыс шузьӧм ырӧш моз гызис. Сӧмын комбедсаяс пукалісны гортаныс иган сайын, эз лысьтны нырнысӧ мыччӧдлыны ывла вылӧ, полісны, дерт, мый ӧні скӧрмӧм йӧз дзик нин чашъясны-косявласны найӧс.

Вичко дорӧдз гортъяссӧ нуисны кияс вылын, сэні пуктісны вӧв додьясӧ, да батюшка бура дыр на сьылӧдіс поконикъясӧс. Дзебисны ая-пиаӧс орччӧн, прӧститчӧмыс на нюжаліс и, ӧд быдӧнлы колӧ матыстчывны, гӧгӧртны гортъяс гӧгӧрыс. Батюшка, коді кайліс жӧ шойна вылӧдзыс, дугдывтӧг лыддис молитваяс мыжтӧг виӧмаяслӧн лов вӧсна, мед бура примитасны найӧс мӧдар югыдас, мед сир биа ю вомӧныс некутшӧм мытшӧдтӧг вермасны вуджны да паськыда воссясны на водзын райӧ пыртысь ӧдзӧсъяс.

Зэв бура колльӧдісны Ӧлеш Иванӧс да Тимаӧс, нинӧм шуны: айловъяс морт стопкаӧн юыштісны, аньяс сӧмын вом дораныс матыстлісны румкаяссӧ... Нывбабаяслӧн юӧм модаыд эз на вӧв, и некод эз куж чайтны, мый воас кад да коркӧ и найӧ тшӧтш юсясны, да нӧшта кыдзи! Сёйыштісны дзебӧмаяслысь пай пӧжалӧм черинянь да шаньга, и йӧз надзӧник руньгисны сиктлань.

Ӧлеш Микол шойна вывсянь лэччиг гусьӧникӧн сёрнитіс пияныскӧд:

— Но, мый кывлінныд Макар Ӧне йывсьыс?

— Гортас пӧ тай пукалӧ игнасьӧмӧн, — вочавидзис ыджыдджыкыс. — Полӧ нырсӧ весиг мыччӧдлыны.

— Колӧкӧ, Веждінӧ пышйис?

— Э-эз, сэтчӧ пӧ белӧйяс нин воӧмаӧсь.

— Но, слабог, сідзкӧ. А мамыс?

— Мамыс абу гортас, кодъяслыкӧ катыдпомӧ медасьӧма кага видзны. Сэні и узьлӧ.

— Ладнӧ, тайӧ бур.

Войся пемыднас некымын сьӧд вуджӧр матыстчисны Макар Ӧнелӧн керка дорӧ. Ӧти кайис кильчӧ вылас да таркӧдыштіс ӧдзӧсас. Мукӧдыс разӧдчисны керка гӧгӧрыс, сайӧдчалісны потшӧс да гид сайӧ.

— Коді сэні? — кыліс посводзсянь Ӧнелӧн шыасьӧм.

— Тайӧ ме, Ӧлеш Микол. Восьтлы, сёрни эм.

— Некор меным тэкӧд бызгыны, узьны нин воді.

— Он кӧ восьт, керкатӧ ӧзтам да сэні и сотчан! Мамыд йылысь думыштлы, юр сюяніныс пӧрысьӧ-немӧ оз ло. Аслад ӧд овсьӧма нин-а, тэкӧд, сюра антикристкӧд, дыр ог жукайтӧй, пыр и помалам.

— Помалысь локтӧма! Весась сэтысь! А то вокыдкӧд орччӧн водан! Час, винтовкаӧс перъя да ставнытӧ ӧтитӧг шлочкӧда!

— Но, кыдз кӧсъян… Менам, сідзкӧ, ставыс, — кывкӧрталіс Ӧлеш Микол да ньӧти тэрмасьтӧг лэччис кильчӧ вывсьыс. — Ӧзталӧй, — тшӧктіс пияныслы.

Пияныс батьыс моз жӧ, быттьӧ быд лунъя удж вӧчӧны, некытчӧ тэрмасьтӧг нетшкисны зорӧдсьыс турун, ваялісны моздораныс да тэчисны стен бокас да тӧвсьыс сайӧдыштӧмӧн, мед оз кусӧд, ӧзталісны кос турунсӧ.

Мыйӧн биыс ёнмис, пыр жӧ котӧрталісны разі-пели, сайӧдчисны да веськӧдісны ружьеяссӧ керкалань. Со нин и стынас кутчысис биыс, тэрыба дзалӧдіс-кайис вевтӧдзыс да пырис сараяс. Макар Ӧне ылӧсас некымынысь лыйис винтовкасьыс. Дерт, некодӧс аддзыны эз вермы, а сэсся восьтіс кильчӧ ӧдзӧссӧ да котӧрӧн уськӧдчис ыпъялысь керка дорсьыс. Но ылӧдз пышйыны эз сетны. Неыджыд костъясӧн ӧта-мӧд бӧрсяыс грымӧбтісны кыйсян ружьеяс, и Ӧне увлань юрӧн сунгысис лым пиӧ.

Керка гӧгӧрыс лунын кодь югыд, бура тыдалӧ. Недыр виччысьыштісны, оз-ӧ бӧр кыпӧдчы кок вылас. Бӧрти матыстчисны, сувтлісны лым пиын куйлысь дорӧ, чӧв олыштісны.

— Мый корсис, сійӧ и сюрис! Сьӧлыштны весиг та вылӧ жаль, — пычиктіс Ӧлеш Микол да тшӧктіс ыджыд пиыслы: — Босьт винтовкасӧ аслыд, ковмылас. Аски чукӧртчамӧй вичко дорӧ, мыйӧн сӧмын жынняныс бовгас.

Чизыр вой тӧв чеплялӧ бан бокъяс, кутчысьӧ ныръясӧ. То ӧтилӧн, то мӧдлӧн, видзӧдан да, едждӧдӧма чужӧмыс либӧ ныр йылыс. Уна вӧла-доддя талун сулалӧ вичко дорын тӧв йылас. На гӧгӧр сувталӧмаӧсь шоныда пасьтасьӧм мужичӧйяс, ставныс пельпом саяс ружьеаӧсь да косканыс патронташаӧсь. Аньяс бӧрдӧмысла гӧрдӧдӧм синъясаӧсь, верӧсъяс да пиян берданыс шашаритчӧмаӧсь, топыда-топыда кутчысьӧмаӧсь... Вермисны кӧ ӧд, некытчӧ эськӧ эз лэдзны. Но воштысьны некытчӧ, быть мун, а то ӧд надзӧникӧн антикристъясыд став сиктсӧ бырӧдасны. Он, буракӧ, некытчӧ наысь дзебсьы, быдлаысь аддзӧны.

Ӧлеш Иван ая-пиаӧс помалӧм некодӧс веськодьӧн эз коль. Йӧзлӧн скӧрлуныс ылькнитіс-петіс ортсӧ, кутчысисны ружьеясӧ. И со талун вель унаӧн мӧдӧдчӧны Веждінӧ, мед отсавны белӧйяслы путкыльтны выль власьтсӧ.

Вичкоысь петіс отеч Спиридон. Кӧдзыд вӧсна сійӧ дыр эз кут йӧзсӧ кынмӧдны: лыддис молитва, резіс мӧдӧдчысьясӧс вежа ваӧн, бласлӧвитіс ыджыд крестнас да «Мед Енмыс отсалас тіянлы!» кывъяс бӧрын ӧвтыштіс кинас: «Бергӧдчӧй вермысьясӧн!»

Вӧла-доддяяс, быд доддьын морт куимӧн-нёльӧн, ӧдӧбтісны мир туйлань. Ӧлеш Микол лыддис да мӧвпыштіс: «Нелямын ӧкмыс вӧла. Эк, ӧти кӧ нӧшта содтӧд, сэки эськӧ стӧч ветымын лои да. Но нинӧм, и тайӧ абу лёк, вель ыджыд отсӧг».

Гашкӧ, верстысь кузьджыка нюжаліс тыш вылӧ ас окотаысь мунысьяслӧн котырыс.

Кирӧ Вась талун асывсянь рӧдтіс Кушашорлань. Эз ӧд вунӧд, мый Макар Ӧне кӧсйысис вӧв кындзи нӧшта мыйсюрӧ содтыны. Вот кутшӧм сюся вӧчис Вась, ӧні со бара вӧла. Дерт эськӧ, Макар Ӧне кӧ мӧс сетас, бурджык лоӧ да, но та вылӧ лачаыс этша. Мед, инӧсь, кукань лоӧ, либӧ ӧшпи. Абу жӧ лёк. Жаль, вӧр керкасьыс тайӧ лыйлӧм кулакъяс помысь этшатор сюри, кык ружье да муртсаник пуля-порок сӧмын.

Гажаа рӧдтӧ южмӧм туй вывті Васьлӧн мериныс, кӧдзыд вӧснаыс сӧмын еджыд ру пуркйӧ кыза гыӧртӧм ныр-вомсьыс. Лӧсьыд, небыд Васьлы рӧзвалльӧ вольсалӧм турун пиын куйлыны. Веждінӧ весиг эз пырав, туйвежас кежӧдіс вӧвсӧ Кушашорлань. Ӧні позьӧ и вугыртлыны, бокӧ кежан туйяс абуӧсь, пыр веськыда. Шонді со петӧ, ньӧръёвтыштас на луннад. И Васьлӧн син водзӧ петкӧдчӧ нин тэрыб вӧраса кукань, коді гез йылын котӧртӧ додь бӧрын, дуригмоз печласьӧ бӧр кокъяснас. А рӧзваляс быдсяма кӧлуйсӧ тырыс сӧвтӧма. Тані и тӧвар помаяс, и нянь мешӧкъяс. Да, колана кадӧ Ӧлеш Иван ая-пиаыс веськалісны Асыввож вӧр керкаад…

Тадзи лӧсьыд мӧвпъяссӧ юрас бергӧдлігтырйи пыр водзӧ рӧдтӧ Кирӧ Вась, ӧтарӧ матыстчӧ Кушашорлань, кӧні сійӧс виччысьӧ озырлун да тыр-бур олӧм.

Но со мериныс быттьӧ мыйкӧ кыліс ли, аддзис ли водзиысь — гоньгӧдіс юрсӧ да кузя гӧрӧктіс. И пыр жӧ Вась пельӧдз воис мӧд вӧвлӧн воча чолӧмалан гӧрӧктӧм. Пӧлӧстчыліс боквыв, видзӧдліс, коді нин сылы паныдсӧ тані вермас лоны, и быдсӧн сьӧлӧмас ётшкис. Та мында вӧла-доддятӧ сійӧ нэмнас на эз аддзыв. Люзьгӧны и люзьгӧны чой горув, пом абу. Кодъяс бара-й тайӧ и лоӧны-а? Колӧкӧ, абу прамӧй йӧз? Вась кежӧдыштіс Воронкосӧ да сувтӧдіс бокӧджык, мед шалсйӧны-мунӧны кытчӧ мӧдӧдчисны, сӧмын мед сійӧс оз вӧрзьӧдны. Ачыс сувтіс доддяс да сюся видзӧдӧ: колӧкӧ, тӧдсаяс веськаласны?

Медводдза вӧла-доддяыс быттьӧ дзик нин сы бокті чишнитіс, но друг вӧвнас веськӧдлысьыс — пашкыр гӧрд тошка ён мужичӧй, кодлӧн чужӧм мыгӧрыс кажитчис Кирӧ Васьлы тӧдсаӧн — зэлӧдіс вӧжжисӧ да «Тпру-у!» горӧдіс. А доддяс сы кындзи куимӧн на пукалӧны, и ставныс ружьеаӧсь. Кирӧ Васьлӧн сьӧлӧмыс сідзи и дількмуніс. Весиг кажитчис, морӧс пытшсьыс чеччыштіс да кок улас уси, руалӧ кӧдзыд лым вылас.

— Тэ кытысь локтан? — юаліс Васьлысь Ӧлеш Микол. Тошкаыс буретш сійӧ и вӧлі.

— Д-д-демасянь, — мукӧд лунся серти ёнджыка мыкталӧмӧн вочавидзис Кирӧ Вась, а юрас жуис мӧвп: «Кодъяс бара-й тайӧяс и лоӧны? Белӧйясӧс шулісны найӧ пӧ погонаӧсь, а тайӧяс ме кодь жӧ прӧстӧй паськӧмаӧсь. Сідзкӧ, краснӧйяс али мый? Мун да и тӧд сэсся».

— Демасянь, сідзкӧ, — зумыштчис Ӧлеш Микол. — А кодарӧ мӧдӧдчин?

— К-кушашорӧ.

— А мыйла нӧ сэтчӧ мунан? Код дорӧ? Ми буретш Кушашорсьыс и лоам.

— М-макар Ӧнекӧд к-колӧ аддзысьлыны. А с-сійӧ оз т-тіянкӧд лок?

— Сійӧ медбӧръя доддяс пукалӧ, — ылӧдліс Ӧлеш Микол.

— А-а, с-сідзкӧ, аддзысям на.

— Кутшӧм мог нӧ Ӧне дорас?

— Да сідз, к-колӧ вӧлі, — Кирӧ Вась эз кут паськӧдчыны.

— А вӧлыс тайӧ аслад? — шыльӧдыштіс Воронкоӧс сьыліӧдыс Ӧлеш Микол. Сійӧ тӧдтӧг эз ов вокыслысь мырддьӧм вӧвсӧ.

— Аслам, — зэв збыльысь эскӧдіс Вась. — Аслам вӧлыс.

— И важысянь нин аслад? — синкым увсяньыс видзӧдліс Кирӧ Вась вылӧ Ӧлеш Микол.

Мӧдыслӧн татшӧм юалӧмсьыд вомыс калькаліс. «Мый и вочавидзны? Пӧръявны, мый чаньсянь быдті, али збыль вочавидзны?» А Ӧлеш Микол малаліс нин вӧв пель дорӧ Иван вокысӧн пуктылӧм пассӧ. Кирӧ Вась тайӧс казялӧм бӧрын гӧгӧрвоис, мый колӧ висьтавны збыльсӧ.

— М-макар Ӧнеыс и к-козьналіс.

— Дзонь вӧв?! Мыйкӧ, тыдалӧ, зэв ыджыд буртор тэ сылы вӧчӧмыд. Сідз прӧстӧ татшӧм вӧв оз сетлыны. Да эн пов, висьтав ставсӧ веськыда, ми Ӧнеыдкӧд бур ёртъяс, ӧтлаын мунам белӧйясӧс нӧйтны, — нюмдіс да тапкӧдыштіс Васьлы пельпомас Ӧлеш Микол.

— А м-ме сылы п-петкӧдлі, кутшӧм вӧр к-керкаын дзебсясьӧны К-кушашорысь пышйӧм к-кулакъяс, вот и к-козьналіс Ӧнеыд тайӧ вӧвсӧ, — збоймис да нюмъялігтырйи нин сёрнитіс Кирӧ Вась.

— А-а! Сідзкӧ, тэ сійӧ бур мортыс и эм? А талун Кушашорас мыйла каян?

— Д-да М-макар Ӧнеыд меным содтӧд на мыйсюрӧ к-кӧсйысис сетны.

— А-а, сідзкӧ, и со-одтӧд на мыйсюрӧ кӧсйис сетны?! Кутшӧм сійӧ лышкыд морт! А ме вот тэныд, юдалы, ӧні ӧтпырйӧ ставсӧ и сета. Дзик ӧні, дыр виччысьны оз ковмы, — и Ӧлеш Миколлӧн пуд сьӧкта кулакыс вувзьысис Кирӧ Васьлӧн черлыӧ. Кутіс Васьӧс морӧсӧдыс да мӧдысь нӧшыштіс. Куканьла кайысь эз весиг удит никӧстны, туплясис нин туйбокса лым пиын: вомыс тырӧма вирӧн, юрыс жувгӧ, чайтсис, став юр лысӧ тайӧ гӧрд тошкаыс жугӧдіс.

— Тэ, яндысьтӧм син, менсьым вокӧс вузалін! — вӧлисти Кирӧ Васьлы дӧвгис, мыйла сылы тошкалӧн чужӧмыс кажитчис тӧдсаӧн. — На тэныд, на! — эз вермы сувтӧдны асьсӧ Ӧлеш Микол да швачкӧдіс и швачкӧдіс Васьӧс. — Вӧв сылы ковмӧма, яндысьтӧм синлы! Лоя вот татчӧ, веськыда му вылас и коля, мед сісьман да катша-рака кокаласны! Бергӧдӧй Воронкосӧ, — пияныслы нин тшӧктіс Микол, — а тайӧ, садяс кӧ воас, мед подӧн шлапкӧ. Колӧ эськӧ вӧлі колскыны плешкас, да татшӧм неморт вылас пуляыс жаль. Ачыс згинитас коркӧ. Мӧдімӧй водзӧ!

Кодъяс удитлісны чеччывны, бӧр пуксялісны додьясӧ. Ӧлеш Иванлысь Воронкосӧ бергӧдісны мӧдарӧ юрӧн. Ӧлеш Микол нимкодя пасйис: «Но, вот и ветымынӧдыс лои».

Кирӧ Вась вель дыр на вӧрзьӧдчывтӧг куйліс лым пиас. Коркӧ сэсся воыштіс ас садяс, чышкис чужӧм вывсьыс вир да лым сора лятісӧ, синъясыс воссисны.

— О-о-ой! — ойӧстіс Кирӧ Вась, кыпӧдчис гырддза вылас, видзӧдліс гырдмӧм синъяснас ӧтарӧ-мӧдарӧ: матігӧгӧрын некод оз кыв ни оз тыдав. Вӧлаяс важӧн нин саялӧмаӧсь. Пыркнитіс жувгӧмӧн жувгысь юрсӧ, ымзігтырйи сьӧкыда бауасис, сэсся и кокъяс вылас кыпӧдчис, довъялігтырйи сулалыштіс, видзӧдліс ӧтарӧ-мӧдарӧ, мӧвпалыштіс, кодарӧ бара и мунны колӧ? Гӧгӧрвоис вӧв кок туйяс кузя, и кадысь кадӧ вирӧн сьӧласигтырйи надзӧникӧн довгис Демаланьӧ.

«Вот, другӧ, горшасьӧмыд кытчӧдз вайӧдіс… Вӧлыд этша лоис, содтӧд кукань ковмис. Аттьӧ кӧть, лолӧс на эз босьтны. О, Господьӧй-Енмӧй!»

Бара на ӧд Енмыс дум вылас уси. Мый нӧ эськӧ асывсянь лӧсьыда не мӧвпыштны да некытчӧ не вӧрзьӧдчыны, гортын пукавны. Тӧдіс ӧд, мый быд лун власьтыс вежсьӧ, он удит ӧтияс дорӧ велавны, видзӧдан да, мӧдъяс нин ыджыдалӧны.

Сё мокасьтӧ, олӧм жӧ пуксис. А тайӧяс, кушашорсаыс, поводнӧйӧсь, мӧдысь локтасны да горт шӧрад виасны, став овмӧстӧ тшын йыв лэдзасны. Колӧ жӧ вӧлі Макар Ӧнеыслысь кывзыны йӧй мужиклы, ыштыны озырмӧм вылӧ. А ӧнісӧ… Мый не шуны, нинӧм пӧ эг кывлы, некодӧс эг аддзыв. А со тай, татшӧма нӧйтӧм бӧрад, колӧкӧ, мый дыра на нёрпавны лоӧ? Черлыӧс, буракӧ, чегӧмаӧсь, ордлыясӧс на колӧкӧ и? Лолыштны ыджыдджыка ог вермы.

Господьӧй-Енмӧй, мед кӧть Демаас оз кайны! А, колӧкӧ, сэтчӧ и мунісны да? Мун да тӧд налысь. Та мынданад кӧ ичӧтик грездад локтасны, нинӧм оз кольны. Ставсӧ изасны. Краснӧйяс али белӧйяс нӧ эськӧ вӧліны? Код найӧс тӧдас. Макар Ӧнеыс эськӧ краснӧйяс дор шусис, сідзкӧ, тайӧяс белӧйяс. Ӧдйӧджык колӧ мунны татысь… Но и дубитыштіс жӧ эсійӧ гӧрд тошкаыс. Ён, дявӧлыд!»

Кирӧ Вась вочасӧн матыстчис жӧ Демаӧ нуӧдан туйвежӧ. Бур кӧть, эз на удит ёна ылӧдз кайны. Кок туйяс сертиыс кӧ, кушашорсаяс кежӧмаӧсь Веждінӧ.

«Кӧть нин тайӧ бур... Сэсся водзӧсӧ кокньыдджык лоӧ, туйыс тӧдса. Ой, сэсся бара-й, татшӧм велӧдӧм бӧрад, овнытӧ кужны нин кута. Некытчӧ ог сюйсьы... Гусьӧникӧн, шырпи моз, йӧз син водзӧ веськӧдчытӧг. Мед мукӧд кыдз кужасны, а ме пекляӧ шедлӧм пон кодь лоа, мӧдысь некытчӧ нин ог сюйсьы. Мый гудйышта, сійӧ и кокышта».

И збодерджыка нин, быттьӧ весиг кокньӧдыштіс татшӧм мӧвпсьыс, кыссис Демалань.

Кушашорсалӧн ветымын вӧла отряд пырис Веждінӧ пажын кад матыстчигӧн. Ёна чуймалісны сиктса олысьяс, кор аддзисны та мында вӧлатӧ. Аньяс гусьӧникӧн видзӧдісны ӧшиньясӧд, мужикъяс — дзиръя дорсянь, сӧмын зонпосни повтӧг петалісны дзик туй дорӧдз, мед бурджыка видзӧдлыны тӧдтӧм йӧз вылӧ. Но мамъяс да батьяс пыр жӧ кыскылісны быдтасъяссӧ, мед кӧть некутшӧм лёктор накӧд эз ло.

Ӧлеш Микол кежӧдіс вӧвсӧ сикт шӧрын сулалысь кык судта керка дорӧ. Кывліс ӧд, мый белӧйяс штабнас Микита Пиляын сулалӧны. Чуймӧдіс, мый керка вылас эз дӧлав некутшӧм дӧрапас, да и некод эз вуджрась, сӧмын тӧдчис уна лыда вӧв кок туй... Штаб дорад ӧд пыр часӧвӧйӧс сувтӧдлӧны. Да и сиктас пыригӧн некутшӧм застава эз вӧв! Тадзи военнӧйяслӧн оз овлы!

— Некод, тыдалӧ, абу. Кытчӧ и вошӧмаӧсь? — Ӧлеш Микол чышкис кепысьнас гыӧрзьӧм чужӧмсӧ да содтіс: — Но, пыралам, инӧ, да юалам.

Ӧлеш Микол да сыкӧд кык морт пырисны керкаӧ. Ывла бӧрад рӧмыдінӧ веськалӧмысь эз пыр казявны пызан дорын ноксьысь аньӧс.

— Чолӧм, кӧзяйка! — гораа шыасис Ӧлеш Микол.

— Шойччӧй-шонтысьӧй, туй йӧз, — вочавидзис пырысьяс вылӧ сюся видзӧдысь Пиля гӧтыр.

— Тіян нӧ тані белӧйяс али краснӧйяс?

— Талун асывнас на белӧйяс тай вӧліны-а. Сэсся ӧдӧбтісны да зэв тэрыба пышйисны дай. Краснӧйяс пӧ локтӧны зэв ыджыд вынӧн, уна пушкаӧн да… А ті нӧ эськӧ кодъяс лоанныд, белӧйяс али краснӧйяс?

— А ми и асьным весиг огӧ тӧдӧй, кодъяс ми лоам, — серӧктыштіс Ӧлеш Микол. А сэсся содтіс ёртъясланьыс бергӧдчӧмӧн: — Миянлы, сідзкӧ, тані дыр вугравны оз жӧ позь. Петам бӧр…

Кильчӧ дорын сулалысьяс кытшалісны найӧс:

— Но, мый висьталісны?

— Мый тон висьталасны? Пышйӧмаӧсь белӧйясыд! Краснӧйяс пӧ кодзувкот мындаӧн да пушкаясӧн вот-вот мыччысясны.

— Мый сэсся, либӧ, вӧчны кутам?

— Бӧр гортӧ ковмас бергӧдчыны, мый сэсся? Кыйсян ружьеяснад да этшаник йӧзнад пушкаяслы паныд он пет, — ышловзис Ӧлеш Микол. — Сёрмим, сё мокасьтӧ. Да ӧд воктӧ дзебтӧг он, буракӧ, чепӧсйы. Колӧ вӧлӧм лун-мӧдӧн водзджык вӧрзьыны, сэки эськӧ та мынданад и отсыштны на удитім. И ставыс вермис дзик мӧдарӧ бергӧдчыны. А ӧні ковмас ланьтӧдчыны да виччысьны, мый керсьыны кутасны краснӧйясыс, локтасны да. Вот сэки, тшук, олӧм слӧйыс и вошас дзикӧдз.

Краснӧйяс пырисны Кушашорӧ да пыр жӧ кутісны Ӧлеш Миколӧс и кыкнан писӧ. Содтӧд тшапкисны медся яра горзысьяссӧ, кодъяс чуксалісны кыпӧдчыны Сӧвет власьтлы паныд да мунны белӧйяслы отсасьны. Ставыс лои ӧкмыс морт… Тайӧ эз кажитчы гӧрд командирлы. Сылы колӧ вӧлі гӧгрӧс лыдпас. Сэки комбедсалы дум вылас уси отеч Спиридон, коді бурсиис кушашорсаӧс колльӧдігӧн. Вайӧдісны и сійӧс. Некутшӧм судтӧг лэччӧдісны Эжва кыр йылӧ да сэні и лыйлісны ставнысӧ. А комбедса первойя председатель Макар Ӧнеӧс ыджыд митинг бӧрын, ружьеясӧн лыйсьӧмӧн да гӧрд дӧрапасъясӧн, дзебисны сикт шӧрас — вичко дорӧ. Гу вылас сувтӧдісны пу сюръя, кодӧс бӧрти вежисны цементысь кисьтӧм памятник вылӧ. Тайӧ гу дорас уна во чӧж примиталісны кушашорса челядьӧс пионерӧ да комсомолӧ, праздникъяс дырйи ваявлісны мича дзоридзьяс. И том йӧз клянитчисны лоны КПСС-лы, сылӧн Ленинскӧй ЦК-лы вернӧйӧн да водзӧ нуӧдны 1919-ӧд воын кулакъясӧн зверскӧя виӧм Макар Ӧнеӧн заводитлӧм делӧсӧ. Синва сорӧн том йӧз тырвыйӧ эскисны, мый збыль коркӧ важӧн ставыс сідзи и вӧлі, кыдзи висьталӧны налы. Ок, сьӧкыда пӧ войтыр овлӧмаӧсь, а выль туй писькӧдігӧн налы паныд сувтӧмаӧсь кутшӧмкӧ кулакъяс.

Ӧлеш Иван ая-пиалӧн жӧ гуясыс важӧн нин тырисны, крестъясыс сісьмисны.

Закар Марпаӧс керкасьыс вӧтлісны, сэтчӧ восьтісны школа. Марпа шогысла синтӧммис, сійӧс вежласьӧмӧн дыр на видзисны нывъясыс, кытчӧдз Енмыс эз босьт ас ордас.

Настук жӧ кузя на шогаліс мусуксӧ воштӧм бӧрын, быд гудӧк шыысь черӧбтыліс, а синъясыс вазьылісны. Но кадыд тай ассьыс босьтӧ. Петіс верӧс сайӧ, чужтіс-быдтіс вит челядьӧс, нэмсӧ мырсис колхозын. Бур уджсӧ пасйылісны грамотаясӧн да медальясӧн.