БАТЬЛӦН ВИСЬТ

Гурей Митрей коймӧд тӧлысь нин пукаліс Воркутлагын, кытчӧ сійӧс меститісны дас во кежлӧ, кор пемыд вӧрӧ дзебсьӧм ичӧтик Дема грездын чужис сылӧн Евлог пиыс. Детинка быдмис зэв нэриникӧн, нярӧн. Лимзавны заводитас да некыдзи сійӧс бурӧдны оз вермыны, мукӧддырйиыс орчча керкаясысь нывбабаяс тшӧтш волывлісны. Кыдзи сӧмын эз ылӧдлыны бӧрдысь кагаӧс, но нинӧм вылӧ оз ланьт, да и ставыс. «Ёна жӧ сьылысь тайӧ детинаыс лоӧ, оз кӧ кув», — шулывлісны йӧзыс. «Сир пинь горшад! — пыр жӧ повзьыліс мамыс. — Мед оз жӧ нин кув!»

Пекла сэки колкозын бригадираліс, а быдӧнлы ӧд бурӧн он вермы лоны да сы вылӧ сиктсаяс лӧгалісны. Рытъяснас на ордӧ кадысь кадӧ волывлісны мужикъяс да зыксисны. Евлог помнитӧ, кыдзи джодж шӧрын улӧс вылын кӧзяин моз пукалӧ Кирӧ Микол Миш да шуалӧ: «Керкатӧ гӧра горув путкыльта!»

Бать воис, кор пиыслы вӧлі нёль арӧс да пыр жӧ гугӧдіс Евлоглысь олӧмсӧ. Ӧти-кӧ: сійӧ торйӧдіс Евлогӧс мамыскӧд узьлӧмысь, а мӧд-кӧ: мыйысь некыдзи нин эз позь прӧститны — мавтіс гормӧгӧн мамлысь нёнь йывъяссӧ, тадзи сійӧ дугӧдіс писӧ някасьӧмысь. Катя вӧлі мудерджык нин да ачыс батьыслы нинӧм эз шулы, а велӧдіс воксӧ, кыдзи колӧ сёрнитны. Евлог матыстчис Митрей дорӧ, синкым увтіыс лӧгысь бугжыльтіс бать вылас да пинь пырыс сӧдзӧдіс: «Мун бӧр Веждінад, йӧй бать!»

А мамыслы чуньнас пызан дорас таркӧдӧмӧн содтіс: «Кытысь тайӧ батьтӧ вайин, сэтчӧ бӧр и ну!»

Таысь Митрей эз радейт писӧ. Кор Евлог заводитліс бӧрдны да некыдз эз бурась, сійӧ горӧдлывліс: «Ланьт, колӧкӧ, а то кок пӧлӧдыд босьта да стенӧ варта, мед юр вемыд прысьнитас!» И чоя-вока вывті ёна полісны батьсьыс. Эз лысьтлыны весиг сылы синмас видзӧдлыны. Кыпӧдлісны кӧ ас костаныс зык, пыр жӧ батьыслӧн паськыд тасмаыс аддзыліс челядьлысь нэриник мышъяссӧ. Чоя-вока ас костас сёрнитігӧн воисны ӧти кывйӧ, мый налӧн батьыс медся лёк, сиктын некодлӧн татшӧмыс абу. Мамсӧ ещӧ йӧзыс зэв сюсьӧн шуӧны, школаас алгебристӧн весиг нимтылӧмаӧсь бура велӧдчӧм вӧснаыс, а вот тай, абу вермӧма прамӧйджык батьӧс корсьны.

Век жӧ Митрей вӧлі, челядь видзӧдӧм серти, кӧть и лёкиник, но бать. Сылӧн локтӧм бӧрын керкаын лои кӧзяин, некод нин эз лысьтлы грӧзитны, мый керкасӧ путкыльтас гӧра горув. Кыдзи сӧмын Гурей Митрей овмӧдчис Демаӧ, пыр жӧ тесьтыслӧн вальдыны нин видзӧдчысь вӧр керка бокӧ кыпӧдіс выльӧс. Та бӧрын йӧз гӧгӧрвоисны, мый мортыс абу бӧр мунӧм вылӧ татчӧ локтӧма. Водзті мужичӧйтӧм керка бокын нинӧм эз вӧв. Регыд мысти усадьбасӧ кытшаліс крепыд ыж потшӧс, кыптісны жытник, кӧбрег, ыж гид. Мӧскысь эня-ныла и водзті, кӧть сьӧкыда овлісны, эз лэдзчысьлыны. Ӧні лӧсьӧдісны тшӧтш ыжъясӧс. Гӧра бокӧ важ пывсяныскӧд орччӧн Митрей лэптіс выльӧс, кыпыдӧс. Керъяссӧ ставсӧ ваяліс вӧрысь пельпом вылас, некод водзын эз мӧд копрасьны, вӧв корны, ӧд Пекла сэки эз нин вӧв бригадирӧн. Тшупсис ӧтнас жӧ. Сэки Евлог казяліс, кутшӧм сылӧн батьыс ён, дарӧм, позьӧ шуны, ки пӧла. Немечлӧн пуля нӧбӧдӧма Митрейлӧн шуйга кисьыс куим чунь, кольӧмаӧсь сӧмын певйыс да кусыньтчӧмӧн косьмӧм водз чуньыс, коді некор нин оз веськав. Шуйга киыс вермис сӧмын кутыштны чер пулысь да коса пулысь помъяссӧ, но та вылӧ видзӧдтӧг сійӧ быдтор вӧчліс ачыс. Вочасӧн Евлог сьӧлӧмын батьсьыс полӧм да лӧгалӧмысь ӧприч чужис и пыдди пуктӧм. Митрей зэв киа-подъя, быдтор сійӧ вӧчліс тэрмасьтӧг, но лӧсьыда, мед мӧдысь тайӧ удж дорас эз нин ковмы кутчысьлыны. Пестӧ вӧрад кералас, швачкӧбтас чипастӧ да мужикъяс чуймалӧны, шуӧны, тайӧ пӧ шӧрт кузя тэ тэчӧмыд. Митрей нюмдас сӧмын, эг, пӧ, эськӧ да. Стен кодь шыльыд да рӧвнӧй, быттьӧ нэмъяс кежлӧ сувтӧдӧма, а збыль вылас арӧдзыс сэні и олас. Выль лым вывті ковмас нин ваявны гортӧ. И некутшӧм удж сідз-тадз эз вӧчлы.

Сӧмын эз кажитчы, кор Митрей заводитліс юны. Сэки став семьясӧ водзвыв нин тірӧм висьӧм босьтліс. Колӧ шуны, тайӧ уджас бать сідз жӧ вӧлі зэв ёнӧн, уна лэптіс. Евлог аддзыліс, мый мукӧд мужикъяс юасны да усьӧны, туплясьӧны джоджын либӧ му вылын, зырым-дуль лэдзӧны, гачныс кӧтасьӧма. Бать эз вӧв на кодь, вермис юны лун-мӧд дугдывтӧг, узьлытӧг. Ветлӧдліс пыр веськыда, эз шатлав. Некор эз вос. Гӧлӧс гора, ылісянь кылӧ. Но сиктса мужикъяс бокиысь локтӧм морттӧ эз ёнасӧ лэптыны. Ачыс Митрей петук кодь жӧ, некодысь оз пов, нинӧм оз пӧтурайт код юрнад. Быд юиг мыйкӧ да мыйкӧ сыкӧд лоліс. То Миш Педӧр дӧрӧмсӧ косявлас, то Кирӧ Микол Ӧне ыргӧн чайникӧн вартас да чайник сюрыс пыдӧ юрас пырас. Сэки мамыскӧд ӧтлаын Евлог вайӧдіс вирӧн ойдӧм батьсӧ гортас, котӧртліс учительница Василиса Николаевна дорӧ корны йодопор — тайӧ вӧлӧма зэв бур, кӧть и тешкодь нима лекарство. Детинка видзӧдіс, кыдзи мамыс шырис дой гӧгӧрыс юрсисӧ, киськаліс йодопорӧн да тӧбис сӧстӧм рузумӧн, и первойысь на жалитіс батьсӧ. И мыйла Евлог сэтшӧм дзӧля? Ӧдйӧджык эськӧ быдмыны, мед вермыны сувтны батьыскӧд орччӧн кокникиасьысьяслы паныд. Сэки мед кодкӧ видлас воны ая-пиа вылас, ставсӧ корполитасны! И мыйла мортыд сэтшӧм надзӧ быдмӧ? Куканьяс да чаньяс со ӧти воӧн верстяммӧны.

Дӧрӧмтӧгыс батьыслӧн бура тыдалӧ, мый ранитчылӧм шуйга сойыс сылӧн вӧсниджык, а веськыд киас пельпомланьыс мӧд пулялӧн пас. Евлог видзӧдіс-видзӧдіс бать вылас да зэв сьӧлӧмсяньыс шуис:

— Кор ме ыджыда быдма, сійӧ немечсӧ лыя!

— Лый и эм, — шыльӧдыштіс писӧ юрӧдыс Митрей.

Тадзи ая-пиалӧн сьӧлӧмъясыс вочасӧн кутісны небзьыны.

Асывнас на ордӧ лайксьӧдіс Кирӧ Микол Павел да нуӧдіс Митрейӧс гортас юрсӧ веськӧдыштны.

— Кыськӧ бесъясыс вайисны тайӧ Павел-дявӧлтӧ, бара юсьӧдас батьтӧ. Эз нин кӧсйы талун вомас босьтлыны да, — броткӧдчис ыджыд мам.

Рытланьыс Митрей локтіс бӧр гортас, дерт, эз ӧтнас, а Микол Павелкӧд. Гӧбӧчысь четьверт аскур вуджис пызан шӧрӧ и кык мужик надзӧникӧн кутісны трайгыны. Пекла верӧсыслӧн ветлігкості куимысь гораа лыддис «Живӧй помощ» молитвасӧ да батьлӧн сьӧлӧмыс талун небыд.

Микол Павел збыль вӧлі мутивӧй кодь. Сійӧ ветлӧдліс джодж кузя надзӧникӧн, лайкъялігтырйи, мед кок шыыс весиг эз кыв, чигарка помсӧ нуас лӧканьӧдз, лэдзас ки вомлӧс вылнаӧдз да вӧлисти чӧвтас, тайӧн петкӧдлӧ, кутшӧм сійӧ пельк, сёрнитіс да кывнас быттьӧ выйӧн мавтіс, Митрейӧс ыдждӧдліс сӧмын Дмитрий Гуриевичӧн да эз вунӧдлы содтыны, мый ой-ёй ёна сійӧс пыдди пуктӧ. Вом тырыс сылӧн пукталӧма кӧрт пинь, мойдкывса гундырлӧн моз сӧмын югъялӧны. Таысь сійӧс син саяс нимтывлісны Кӧрт Пиня Павелӧн. Надзӧникӧн юышталісны, тэрмасьтӧг варгисны.

— Локтӧй, челядь, ужнайтӧй да сэсся тіянлы и водны ковмас, — чукӧстіс Пекла.

Катя да Евлог пуксисны пызан сайӧ.

— Коркӧ, Дмитрий Гуриевич, тэнад Евлогысь морт лоӧ на, — шыасис Микол Павел.

— Надейтча эськӧ да, а тэ мыйкӧ тӧдан? — чошкӧдіс пельсӧ Митрей.

— Да. Таво гожӧм вок Мишкӧд тьӧс пилитім. И надурнӧ вылад шпичкиным вунӧма. Гортӧдз кайлыны эз нин вӧв окота, бара на кад сэтчӧ прӧстӧ вошас. А сэні Евлог да Тарас ворсӧны. Ме и шыаси Тарас дорӧ, мися, он кайлы миянӧ да Паладьлысь шпички кор? Дыш, пӧ, Тарасыд шуис. Сэки Евлог дорӧ шыаси. Эг и чайт, мый кывзысяс. Кайла, пӧ. Котӧрӧн ветліс, вайис. Коль, мися, му вылас дай… А Евлог кер кузяыс кокша вылӧдз кайис, киӧ сетіс, бӧр лэччис ий. Ме выліас вӧлі пилитча да. Вот, молодеч!

— Тадзи и колӧ, пиӧ, пыр колӧ кывзысьны гырысьясыдлысь, — ошкыштіс писӧ и бать.

Митрейлӧн сьӧлӧм вылас вӧлі долыд и сійӧ варовмис:

— Менӧ ӧд тожӧ дас сизим арӧсӧн Семен вок нуӧдіс Печера вылӧ нажӧвитчыны. Дольнӧй пиланад сэні и велӧдчи пилитчынытӧ. Ӧні тай лёк ки вӧснаыд ог вермы выліад-а… Сӧмын уліас. Вӧчим тьӧс да плака. Зіля кык вокыд уджалім, и бура мынтылісны. Сійӧ кад вылӧ ыджыд сьӧм чӧжим гортӧ локтігкежлӧ. Кык во сэні мырсим. Гортӧ вои да колкозын куті уджавны. Но бригадирыс, пеж ловыд, шуис, мый ме уджысь пышъялі, сёрӧн колкозад пыри, таысь пуксьӧдісны менӧ. Нуисны войвылӧ кӧрт туй нюжӧдны. Йӧзтӧ мыйтта сэтчӧ чукӧртӧма! Кодзувкотъяс моз жуӧны. Войвылад кӧдзыд, быть уджав, мед он кынмы. Ёнасӧ оз старайтчыны, но унаыдлӧн делӧыд мунӧ. Пыр водзӧ и водзӧ нюжӧдчам. Коді кулӧ, сэтчӧ и тыртам. Унаӧс и сюйим кӧрт туй насып улад. Цинганад висьми, став пиньясӧй легзисны, пинь анъяссьыд ор петӧ, яйӧй печатассис. И ставныс ӧд сідзи висьмисны. Бурдӧдны эськӧ видлісны жӧ, пуасны вӧлі коз пу лыс да сійӧ ванас юктӧдӧны, но нинӧм эз отсав. Эз кӧ войнаыд заводитчы, сэні и кувны ковмис. Вӧлі меным сэки кызь ӧти арӧс.

Война вылад ковмим и ми, заключённӧйясыд. Медицинскӧй комиссия вылӧ вайӧдісны. А мый сэн ёна видлавны кутасны, куш лы да кучик ставныслӧн. Пельпомад тапкасны, лыясыд гиля-голякылӧны, шуасны: «Годен», — и ставыс. Юаласны нӧшта: «Кӧсъян Рӧдинатӧ дорйыны?» Он, дерт, вочавидз, мый он кӧсйы. Шыӧдчи ме сэки комиссияса председатель дорас: «Ме эськӧ немечкӧд тышкасьны муна окотапырысь, олӧмӧс ог жалит Айму вӧснаыд. Но вот гортын менам пӧрысь мам коли, оз-ӧ позь лун-мӧд кежлӧ ветлыны аддзӧдчывны сыкӧд медбӧръяысь?» Но сійӧ менӧ орӧдіс: «Война бӧрас аддзысянныд». «А бӧрсӧ воӧмыс лоас оз на ӧд. Тышыс, ног сертиыс, пансис ыджыд». «Воан! Тэ кодьясыс война вылад оз усьлыны!»

А ӧти морт комиссия вылад локтӧма да нарӧсьнӧ гач пиас прудитӧма, сувтіс йӧз водзад да нюмъялӧ. А дукыс! Ставныс нырнысӧ тупкалісны: «Не годен!», — шуисны. Петіс коридорад да шуӧ: «Ме кӧть гортӧ вола, семьякӧд аддзысьла, а ті сідз и пропадитанныд». Ме сідзтӧ эськӧ нинӧм вылӧ эг вӧч, этатшӧма асьтӧ он жӧ йӧз водзад уськӧд. Код тӧдас, мый сыкӧд водзӧ лои.

Сӧлӧдісны скӧтӧс новлӧдлан вагонъясӧ да гурӧдісны Воркутасянь лунвылӧ. Сюйисны бӧчкаӧ трескаӧс моз, мыйтта тӧрим, туяс вердісны зэв сола селёдкаӧн да сетлісны ва. Кодсюрӧ тшыгвывсьыд черитӧ ёна сёйисны, а солаыд ӧд юктӧдӧ, ва вылӧ уськӧдчисны. Пыктавны да кулавны заводитісны. Кытчӧ шойястӧ воштан? Сідзи туй бокас и ковмис шыблавны, квайтӧн куш миян вагонысь куліны. Печора дорын составтӧ тупикӧ сюйисны. Лун сулалам, мӧдӧс, коймӧдӧс… Туйыс пӧ тупкӧса, паровозыс абу. А йӧзыд тшыгӧсь, скӧрӧсь. Воштыны миянлы нинӧм. Вагон пӧв костъясӧд видзӧдам: керкаяс сулалӧны, магазин эм, йӧз сэтчӧ пырӧны-петӧны, нянь чӧвпанъяс нуӧны. И сыметь миянлы ставыс тайӧ сьӧлӧмӧ чушкис, нуӧны война вылӧ, а тані сулӧдӧны да виӧмӧн виӧны. Виръяс пузисны, вагон ӧдзӧсъяс чашйим-жуглім, кодзувкотъяс моз ызӧбтім составсьыд, здук-мӧдӧн магазинад нинӧм эз коль. И бӧр вагонъясӧ. Та бӧрын кватитчис начальствоыд, составтӧ кытшалісны, ставнымӧс шобисны, но мый сэсь сюрас… Мый босьтлім, ставсӧ нин ньылыштім. Ӧдйӧ тай, небось, паровозыд сюри и туйыд прӧстмис. Вӧлӧгдаӧдз эз нин сувтӧдлыны. Вагонъясысь петам да шатлалам, ӧта-мӧднымӧс усьӧмысь кутам. Асьным шмонитам на: «Вот воякаясыс воим. Видзчысь ӧні, Гитлер, тэнад, буракӧ, сьывсис!» Юклісны ротаяс да взводъяс вылӧ. Вердісны бурджыка нин, мыйкӧ капустаясӧн да мый да. И том йӧзыд ӧдйӧ и справитчим, ӧшъяс кодьӧсь лоим. Мускулъяс брунакывны кутісны.

Евлог тшӧтш пукаліс пызан сайын да вомсӧ калькӧдӧмӧн кывзіс батьлысь висьтсӧ.

— Но эз дыр видзны тылын, мӧдӧдісны фронт вылӧ, сеталісны кузь штыка важпӧлӧс винтовкаяс, кык обойма патрон да штрафнӧй батальонӧн шыбитісны нимтӧм мыльк босьтны. А немечыд сэні кодйысьӧма, лӧсьӧдалӧма дотъяс да дзотъяс. Бӧрвылын — асланым пулемётъяс миян вылӧ веськӧдӧма, бергӧдчам кӧ, быттьӧ. Уськӧдчим атакаӧ, огӧ «Ура!» горзӧй, а «Ё…й в рот!». Немечыд оз узь: гындӧ и гындӧ, шырӧ пулемётъясӧн, миномётъясӧн, ӧрудиеясысь. Он тай бӧр бергӧдчы, асланым пуляяс улӧ сюран.

— А полан он война вылад? — юаліс Кирӧ Микол Павел.

— Кысь нӧ он пов. Мукӧдыс тай шуӧны, нинӧмысь пӧ эг повлы. Сӧрӧм ставыс! Быдӧн ӧд овны кӧсйӧ. А кор атакаад уськӧдчан, сэки збыль чӧрт кодь, сэки повнытӧ он эшты. Кулӧм йывсьыд некор думайтны. А сэсся, кыдз шуласны, кутшӧм судьба. И кылӧ жӧ, ме кыдз чайта, олӧм помсӧ мортыд. Бой водзад, видзӧдан да, коді ёна шогалӧ, сійӧ быть усяс. Ловйӧн коли ме первой тышас, весиг эг ранитчы. А кымынӧн усины… Киясӧдыс да кокъясӧдыс ассьыным ёртъяслысь шойяссӧ босьтам да шыблалам воронкаясад, тыртыштам да братскӧй гу артмас. Унаӧс ковмис сідзи дзебнытӧ война чӧжыд.

Ловйӧн кольысьяслысь киритісны судимосьттӧ, сеталісны документъяс, мый ми ӧнісянь вӧльнӧй казакъяс, вермам воюйтны ставыскӧд ӧтлаын. Разӧдалісны мукӧд батальон да ротаясӧ. Тадзи ме и лои 28-ӧд стрелкӧвӧй дивизияса 144-ӧд полкын радӧвӧйӧн. Первой воюйті пехотаын, а сэсся вӧзйыси разведкаӧ. Кыйсьысь мортыдлы кивывджык сэні лои.

Велӧдыштісны, кыдзи мортӧс шытӧг вины, кыдзи садьсӧ воштымӧныс кучкыны да кӧртавлыны, мед ловйӧн босьтны сідз шусяна «язык» вылӧ.

Первойсӧ эз жӧ кужны воюйтнытӧ, опытыд эз вӧв. Мӧдӧдісны «языкӧс» босьтны морт сё кымынӧс, кыдзи шулісны, бойӧн разведкаӧ. Войнад вуджим немечладорад. Мый жӧ гусьӧникӧн ассьыным уджнымӧс вӧчны, а миян ӧзталісны, йӧйясыд, керкаястӧ, шум лэптісны. Ӧшинь пырыс фашистъясыд улыс гач кежсьыныс чеччалісны. А пулемётчикъясыд ӧд оз узьны. Ракетаяс лэдзӧны, да нӧшта керкаясыд сотчӧны, лунын кодь югыд. Крӧшитісны сэні миянлысь йӧзтӧ капустаӧс моз, дерт, и немечьяслы сюраліс, бӧр воим джынсьыс этшаджыкӧн. Дерт, «языктӧг».

Сэки начальствоыд и гӧгӧрвоис, мый тадзи разведкаад оз позь ветлынытӧ. Колӧ пӧ, вӧлӧмкӧ, ичӧтик котыръясӧн мӧдӧдавны. И «языкъяс» вочасӧн кутісны воавны. Дерт, кор мойвиас на, немечыд ӧд сюсь жӧ. Тайӧ ӧд кино вылын найӧс сӧмын йӧйясӧн да полысьясӧн петкӧдлӧны.

Разведкаӧ ковмыліс мунны медся лёк поводдя дырйи, кор прамӧй кӧзяин понсӧ ывлаӧ оз лэдз. А разведчикъяслы татшӧм поводдяыд буретш на серти, ӧд нинӧм оз тыдав, пемыд, тӧла, ставыс шувгӧ, шумитӧ. Сэки озджык ков сэтшӧма видзчысьны, ӧдйӧджык позьӧ ассьыд уджтӧ вӧчны. Удачаыд кӧ мышкӧн бергӧдчас да «языктӧг» воан, локтан войнас бара ковмас мунны. И сідз водзӧ, кытчӧдз ловъя фашистӧс он кыскы. Сы бӧрын шойччӧг сетӧны. «Языктӧ» вайӧм бӧрын землянкаад стӧкантыр сорлавтӧм спирттӧ клопнитан да немечыдлӧн синмыс плешкас кайлас, вот, пӧ, кодъяскӧд воюйтны лоӧ. Став киссьӧм-ротйысьӧм паськӧмтӧ пыр жӧ вежасны, дзик выльӧс сетасны, ӧд фашистъяс тылад рушку вылад кыскасигад сійӧ зэв регыдӧн чашйысьӧ да нинӧмӧ воӧ. Артмас кӧ, пывсянын мыссьыштан, гатшасян нар вылад и… сутки-мӧд кежлӧ кувлан.

Мӧд луннас миянӧс некод оз пальӧд, узям став узьтӧм войяс весьтас. И начальство миянлы нюмъялӧ, оз чиршӧдлыны, сэки разведчикъяс быттьӧ нимлунасьысьяс. А кольӧ лун-мӧд, и бара лоӧ мӧдӧдчыны немечладорӧ.

Враг тылад, мед ловйӧн кольны, быдторсӧ лои сёйны. Дерт, лягушаясӧс да лёкгагъясӧс эг видлы, но вот ёжӧс удайтчыліс. Куйлам ӧтчыд ёрткӧд фашистъясладорын зӧр му вылын. Луннад нинӧм он вермы вӧчны, кольӧ сӧмын дзебсясьны, мед эз казявны. Друг кыла, кодкӧ шаркӧдчӧ. Видзӧда да, ёж тупыльтчӧ. Тупки ме сійӧс пилоткаӧн, босьті киӧ да видзӧда. А таӧдз ёжтӧ эг на аддзыв, комиад ӧд найӧ оз овны. Ёжыд куткыртчис, емъяснас тупкысис гӧгӧрбок. А кынӧм ёна сюмалӧ, сідзи и гуръялӧ! Пуртӧн и сатшки ме сійӧс. Кос посни увторъясысь ичӧтик бипур пестім, мед тшыныс эз тӧдчы, да и жаритім штык вылын. Госа вӧлӧма, сідзи и сялькӧдчӧ би вылад. Сёйим да зэв чӧскыд кажитчис. Муртса быри, видзӧдам да, мӧд ёжик котӧртӧ. И сійӧс тшӧтш сёйим. Тшыг кынӧмыд тай велӧдас.

Ӧтчыд фашистъяслӧн траншеяын тӧкӧтьӧ пом меным эз во. Да. Пырим сэтчӧ кыкӧн, мукӧдыс выліас кольччисны. А немечыдлӧн ставсӧ бура вӧчӧма, пыдӧдз кодйӧма, джуджыд, оз веськыда мун, а чукыльясӧн. Он на быдлаті пет и. Сӧмын пулемёт позъяссӧ кыпӧдӧма вылӧ, тшупӧдъяс сэтчӧ кайӧм вылӧ лӧсьӧдалӧма. Гусьӧникӧн мунам траншея кузя и зурасим пулемётчикъясад. Шытӧг вины эз удайтчы, удитіс ӧтиыс автоматысь сяркнитны, виӧма ёртӧс, но и асьсӧ менам пуля суис. Мӧд немечыд уськӧдчис пышйыны, ме сы бӧрся, суӧді, сконйышті, усис. Вожаси вылас, а ён, дявӧлыд, вӧлӧма, некыдзи оз сетчы. Пескыльтчис да петіс ме улысь, эг вермы кутны. Мынтӧдчӧ менам кабырысь, а ме ог лэдз. Туплясям траншея пыдӧсад, куш киясӧн вермасям. Автоматыд менам, ТТ-ыд и пуртыд кытчӧкӧ мошкоритчигад лэбзялӧмаӧсь, оз сюрны. И нинӧм вылӧ ме ог вермы сійӧс ӧдӧлитны, вермыны кутіс, личкысис ме вылӧ став тушанас да горшӧ тшапкысис, джагӧдӧ. Став эбӧс быри, люсмуні, сӧмын думышті: «Эштіс тай, буракӧ, Гурей Митрей, тэнад олӧмыд». Дугді лолавны, киясӧс уськӧді му вылӧ. И ылаліс фрицыд, эскис, мый кувмӧн джагӧдіс сійӧ менӧ. Лэдзис кабырсӧ да надзӧникӧн кыпӧдчӧ, бӧрыньтчигмоз, а кияссӧ тадзи вот ас водзас кутӧ, — петкӧдліс Митрей, — век на, тыдалӧ, полӧ. Тайӧ здукас меным ки улӧ пистолетыд сюри и мый колис менам эбӧсӧй, став вынысь, кыдз сӧмын верми, колскӧбті немечыдлы юрас. А сійӧ, дерт, каскатӧм жӧ нин вӧлі да, вартӧмыд менам, буракӧ, местаӧ веськаліс. Люньгыртчис фрицыд. Ме чеччи да зэв ӧдйӧ кияссӧ кӧртавлі, вомас кляптӧ скӧрйывсьыд эг ӧмӧй пыдӧ тойышт. Эбӧсӧй бырӧма да лэптыны «языкӧс» ог вермы. Выліас миян ноксьӧны, лыйсьӧны нин, шумыд кыптіс да. Ракетаяс енэжӧ кыпӧдчӧны фрицъясыдлӧн, югдіс гӧгӧр. Немечьяс блиндажысь петалӧмаӧсь, гӧнитӧны, кылӧ, траншея кузя меланьӧ. Ковмис горӧдны: «Татчӧ, татчӧ!» Миян кылісны да кыскисны немечтӧ, а менӧ колисны. Петны ог вермы. Фашистъяс горзӧны дзик нин матын, кыла, мелань котӧртӧны, автоматъясысь сяргӧны, но траншеяыдлӧн чукыльыс менӧ сайӧдӧ. Уськӧдчи наысь пышйыны траншея кузя и, шудыд вылӧ, пулемёт позъяд веськалі, кытысь «языктӧ» босьті. Тшупӧдъяс кузя кайи да кысси ас йӧз бӧрся.

Вежон та бӧрын сёрнитны эг вермы, сыметь шамралӧма фашистыд горшӧс. Наградитісны менӧ «За отвагу» медальӧн, то тай, стенын ӧшалӧ. А сылы, коді кыскис «языксӧ» траншеясьыс, «Орден Боевого Красного Знамени» сетісны. А кысь нӧ? Сійӧ ӧд коммунист! Оз вӧлі тӧдны, коді збыльысь «языксӧ» босьтіс, весиг сувтӧдлісны миянӧс стройӧ да пленнӧйыдлы тшӧктісны петкӧдлыны, коді сійӧс кутіс. И тӧдіс ӧд, ме вылӧ индіс, кӧть пӧ и пемыд вӧлі, но тайӧ мортыс менӧ гартіс. А наградатӧ бӧр он веж. Ме и шуи сэки: «Ог орденъяс понда воюйт! Рӧдина вӧсна!» «Вот и молодеч!» — ошкыштісны сэки командиръяс.

Таысь ыстісны менӧ дас лун кежлӧ шойччан керкаӧ. А мый сэні вӧчан? Первой лунсӧ узян став узьтӧм вой пондаыс, а сэсся пӧтан. Лунтыръясӧн ӧд он куйлы крӧвать вылад, кӧть эськӧ и лӧсьыд небыд вольпасяд сӧстӧм прӧстыняяс вылад нюжмасьнытӧ. Мый дыра нин эг узьлы нинӧм йылысь думайттӧгыд да. Дерт, вӧліны и нывъяс сэні уджалысьяс пиад, но найӧс важӧн нин займитӧмаӧсь, нинӧм и мӧвпавны. Дзик гажтӧм босьтіс. И локтісны видлыны миянӧс кутшӧмкӧ генералъяс, быдӧн дорӧ матыстчылӧны, китӧ кутлӧны, аттьӧалӧны бур службаысь, неыджыд козинъяс сеталӧны. Ме дорӧ тшӧтш воисны, юасьӧны, мый оз тырмы тэныд? Смелмӧдчи да и шуи медся главнӧйыслы: «Генерал ёрт, миянлы фронт вылын пыр сетлісны сё грамм, а вот тані ӧбижайтӧны, эз на сялькнитлыны». Нюммуніс генералыд, тапкис меным пельпомӧ, но нинӧм эз шу. Петісны мыйӧн, ставыс вувзьысисны ме вылӧ, видӧны, мый тадзи лысьті сёрнитны: «Тайӧ ӧд ачыс Рокоссовский вӧлі! Ӧні вӧтлаласны миянӧс бӧр фронт вылӧ шойччигкості. Эк, тэ, комик…»

Но эз ло на ног. Та бӧрын быд сёйигӧн кутісны сетавны миянлы фронтӧвӧй сё грамм. Сэки нин мӧд синмӧн кутісны ме вылӧ видзӧдны, ошкисны: «А тэ, вӧлӧмкӧ, абу дзик йӧй».

Ёна кӧсйи эськӧ Берлинӧдз воӧдчыны, но эз удайтчы. Ранитчи шуйга киӧ. Да ӧд особистъяс на ещӧ кыскалӧны, оз эскыны, мый збыль ранитчи, ачыд пӧ асьтӧ, кӧнкӧ, лыйин. Но и скӧрмылі сэтчӧ на вылӧ да. Тылын асьныс дзебсясьӧны да нӧшта ранитчӧм фронтӧвикъяс вылын тадзи тешитчӧны. Госпитальын лечитчыштӧм бӧрын лэдзисны гортӧ.

Локтӧмыс на ӧд зэв тешкодь лои. Ӧти ёрткӧд ӧтлаын лӧсьӧдчим госпитальсяньыд, мед гажаджык лоӧ. Ме моз жӧ вӧлі ранитчӧма да комиссуйтісны. Ог нин помнит нимсӧ. Мед туйын сёйнытӧ, сетісны миянлы талон, сы серти столӧвӧйын вердӧны. Ме талонтӧ лӧсьыда идралі. А ёртӧй гач зептас сюйыштӧма, кутшӧмкӧ идӧртӧм манера морт вӧлі да. Столӧвӧяд пырим, ме талонтӧ кыски, а ёртлӧн вошӧма. Меным сёян сетӧны, а сылы оз. Ми зык лэптім, корам, мед вердасны тшӧтш сійӧс. Столӧвӧйсаыд чукӧстісны патруль. Пырисны старшӧй лейтенант да сыкӧд кык салдат. Лӧсьыда кылӧн-вомӧн висьталім сылы, мыйын делӧыс. А сійӧ миянлы: «Нинӧмӧн отсавны ог вермы». Менам вирӧй пузис: «Ак, тэ, тылӧвӧй крыса!», — да кыдз тай швачкӧбта дзоньвидза киӧн сылы нырвомас. Гатшасис. Менӧ, дерт, ки пӧла морттӧ, шуйга киӧй кӧртӧд вылын на ӧшаліс да, лӧньӧдны эз вӧв сьӧкыд. Но делӧыс серьёзнӧй. Вермисны и трибуналӧ мӧдӧдны офицер вылад военнӧй кадад китӧ лэптӧмысь. Но сувтіс сэки ме дор ёртӧй. Сійӧ вермис патрульыдлы кыдзкӧ висьтавны, мый менам ранитчӧм бӧрад юрӧй торксьӧма. И кӧртавлісны да нуисны менӧ йӧйяслӧн керкаӧ. А збыль кӧ шуны, ме сэки эг быттьӧ ас садьын и вӧв, сэтшӧма скӧрмыссьӧма. Воюйтлӧм йӧзыд ставыс сэтшӧмӧсь, ӧдйӧ пузьӧны. И ковмис коллявны меным йӧйяс пиад дас лун. Абу ёна гажа. Висьысьясыд локтасны дінад да этадзи видзӧдласны вылад, — Митрей юрсӧ пӧлӧстӧмӧн матыстліс чужӧмсӧ Микол Павел дорӧ. Сэтшӧм тешкодь тайӧ артмис, мый и мам, и Евлог серӧктісны, — быдсӧн кӧдзавлан, он ӧд тӧд, мый сійӧ кутас вӧчны водзӧ. Лэдзисны жӧ сэсся. Юрыс пӧ справитчыштіс. Дерт, кӧнкӧ, гӧгӧрвоисны жӧ врачьясыд, да и ранитчӧм салдатыд жаль лои.

Кузя ковмис воӧдчыны бӧр гортӧдзыд. Кызвынсӧ, дерт, подӧн, а кыткӧ и вӧлӧн отсыштасны. Шойччӧг вылӧ бӧрйывлі медся гӧль, пӧлӧстчӧм керкаяс, кӧні дасьӧсь вӧлі бӧръя нянь торнас юксьыны салдат мортыдкӧд. Озыр керкаясад эз радейтлыны ми-воктӧ, оз восьтны, а вермасны на и понсӧ усьӧдны.

Веськалі ӧти татшӧм керкаӧ, кӧні важӧн нин эз тӧдчы кӧзяинлӧн киподтуйыс, а олісны кӧзяйка да сылӧн шег кодь посни челядьыс. Личӧдчышті да, кор нывбаба мыйкӧ кӧтшасас ноксис, матыстчи стенӧ ӧшӧдӧм карточка рама дорӧ. А сэні миян разведка взводса старшиналӧн фотоыс. Юалі: «Коді нӧ тайӧ мортыс?» «Верӧсӧй менам, война вылӧ усис, — вочавидзис кӧзяйкаыд синвасӧ чышкалігтыр да сэтшӧм надеяӧн ме вылӧ видзӧдліс. — А мый нӧ эськӧн, эн-ӧ нин кӧнкӧ аддзысьлы?» «Тайӧ жӧ менам друг. Ӧтлаын воюйтім. Позьӧ шуны, менам ки вылын кулі». «А мый нӧ нимыс сылӧн вӧлі?» — пыр на оз эскы кӧзяйкаыд. «Шевцов Николай Кузьмич». Сэтшӧм рад лои аньыд, быдторсӧ ваяліс пызан вылад, мый вӧлі дзеблӧма медся пыді йӧртӧдъясӧ, кыськӧ вина доз на кыпӧдіс дай. Яндзим лои весиг.

Рытывбыд лои висьтасьны меным сылӧн верӧскӧд ӧтувъя служба йылысь, мый муніс миян юръяс вывті да кыдзи усис аслас му вӧсна, гӧтыр да челядь вӧснаыс нывбабалӧн верӧсыс. Кывзыштас, бӧрдыштас мортыд да бара юасьӧ, бара тшӧктӧ висьтыштны. Челядьыс менам Евлог моз жӧ кывзісны, кытчӧдз эз унмовсявны. Асывнас мӧдӧдчи водзӧ, кӧть дӧваыд ёна на корис олыштны сы ордын да шойччыштны. Тшӧктіс гижны, кыдзи гортӧ воа, но кутшӧм нин сэки гижӧм…

Прӧйдиті Сыктывкар, Затонын узьмӧдчи. И бара зэв бур йӧз ордӧ веськалі, ӧні на овнысӧ помнита — Белых. Ранитчӧм киӧй ёна кынмис да мӧд луннас водзӧ мӧдӧдчигӧн тӧбисны сійӧс кӧч куӧн, корисны гижны, кыдзи воа, но гижӧм, дерт, эз ло.

Гортӧ вои, а сэні мам тшыгъялӧ, дзик пикӧ воӧма. Нянь карточкатӧ вӧлӧм оз сетны. Керкаыд куш, пескыд абу. Локті да буретш ичӧт Лиза чойкӧд керка бокын потшӧсысь потшъяссӧ ныж пилаӧн гиджгӧны. Босьті ки вылӧ да сідзи мамукӧс гортӧ пырті, кокньыд, омӧльтчӧма дзикӧдз, куш лы да кучикыс кольӧма… Дзӧля пач ломті да пукті рок пуны. Сетлісны туй вылӧ мыйсюрӧ: нянь, рок брикетъяс да, мый да. Видзтышті, эг ставсӧ сёй, мед гортӧ воыштас. Вот и згӧдитчис. Верді первой пӧттӧдзныс. Уджавны пыри да вочасӧн лад вылӧ, быттьӧкӧ, сувті, кыдз аслым кажитчис. Первой «Заготскотын», а сы бӧрын кладовщикӧн уджалі да мӧдӧдісны менӧ тулыснас груз катӧдны Эжва кузя Помӧсдінӧ. Ог вӧлі кӧсйы кайны, но быть кай. Ӧткажитчан кӧ — судитасны, а катӧдігкостіыд ваыд ямис, эг во местаӧдзыс. Ковмис ректыны грузтӧ Скӧрӧдум дорӧ видз вылас, кытысь вӧвъясӧн вочасӧн Помӧсдінад новлісны. Сетісны эськӧ детинкаӧс отсасьны, мед тшӧтш видзны тӧварсӧ, но мый том мортсьыд тӧлкыс. Век узьтӧг овны он вермы. Гусясьӧмаӧсь менсьым узигкостіыд, эз тырмы, растрата лои. Таысь менӧ народнӧй судья Носков, аттьӧ «бур мортлы», пуксьӧдіс дас во кежлӧ.

Бара на веськалі Воркутлагад. Кысянь война вылӧ мунлі, сэтчӧ бӧр и вои. Олім палаткаын морт кыксё кымын. Ӧтар-мӧдар помас кӧрт пачьяс эськӧ ломтысьӧны, но уна-ӧ нӧ найӧ шонтасны? Ӧтчыд войнад бушков кыптіс да узигкості палаткатӧ тӧлыд нӧбӧдіс, колим дзик восьса места вылӧ, он на некытчӧ дзебсьы. Ывлаад нелямын-ветымын градус кӧдзыд, вот и ов. Лоӧ тай терпитны. А асывнас бара удж вылӧ, оз видзӧдны, шойччин тэ али эн. Тэ уджалан, а блатнӧйяс нар вылын куйлӧны, картіысь ворсӧны. Менам нопйын сапӧг гоз вӧлі, выль на. Мыйлакӧ менсьым ас дырйи эз нинӧм вӧрӧдны. Но век ӧд он места вылад ов. Орчча нар вылын узьлысь ёртлы коли нопйӧс, мед видзыштас, ачым петалі, кытчӧкӧ колӧ вӧлі да. Локті, а нопйын сапӧгыд абу. Мырддьӧмаӧсь сылысь. Мыйла нӧ, мися, сетін? Быть, пӧ, ӧд сет. Ме и петі вӧръяс дорад. А найӧ чукӧртчӧмаӧсь да видлалӧны менсьым сапӧгтӧ: «Хороший товар». «Хорош, да не ваш», — шуи, нетшышті сапӧг гозтӧ на киысь да петны лӧсьӧдчи. Чеччыштісны вылыс нар вывсьыд, уськӧдчисны ме вылӧ, лэптісны да джоджас сітан вылӧ кыдз тай крапкасны, ӧтчыд, мӧдысь… И сайдӧс вошті…

Но бара на, буракӧ, мамӧлӧн кевмӧмыс тырмӧма. Веськавсьӧма рытъя прӧверка вылӧ. Палялі, куйла джоджын, а ме гӧгӧр шынеля йӧз сулалӧны. Сапӧгнас ӧти менӧ тойлалӧ: «Ты что, пьяный?» Ӧдва-ӧдва верми чеччыны, шатлӧдлӧ, код юра кодь и эм. «Иди в свою палатку» — шуӧны. «Верну сапоги, тогда пойду». Сапӧгтӧг эг и мун. Кӧмтӧг ӧд он кольччы, важыс киссян выйын нин вӧлі. Мӧдлаӧ менӧ на дорысь вуджӧдісны. А вермисны ӧд и вины. Ӧти морт коркӧ воши. Абу и абу. А кутісны уборнӧйтӧ петкӧдны да сюри. Керавлӧмаӧсь торъяс вылӧ да шыблалӧмаӧсь розяд. Кысь корсян, коді мыжа? Да некод сійӧн эз и ноксьыв. Вӧръясыд начальствокӧд вась-вась олӧны, налы быдтор позьӧ. Ме эськӧ кодсюрӧкӧд сёрнитны заводитлі, мися, вайӧй ӧтув найӧс шняпкӧдам, но некод эз лысьт та вылӧ петны, кӧть эськӧ и кутшӧм ён йӧз вӧліны да...

Сталин кулӧм бӧрын амнистируйтісны менӧ да вои со Демаад, тані кӧсъя кувтӧдз овны. Кытчӧкӧ бара веськавны сэсся ой абу окота!

Евлогӧс дзикӧдз унмыс кутіс личкыны, но пыр на пукаліс да кывзіс батьыслысь висьтасьӧмсӧ. Вот эськӧ быд юигӧн кӧ сійӧ татшӧм шань вӧлі! А то локтас да ӧтарӧ горзӧ: «Кодкӧ лысьтӧй меным паныд кыв шуны! Ме некодысь ог пов! Ме чӧртыс кодь ён!» Матькас да, матькас да, кытчӧдз оз лӧнь. Водзті кӧть ыджыд мам томджык на вӧлі да сійӧ пинясьліс, а ӧні и сійӧ оз лысьт шыасьны.

— Вай сэсся, Павел, мун гортад, зэв ӧд нин сёр, узьны колӧ, — шыасис Микол Павел дорӧ Пекла.

— Ог, ме пукышта на Дмитрий Гуриевичкӧд. Вот Дмитрий Гуриевич кӧ ыстас, сэки муна. Дмитрий Гуриевич кӧ шуас, мун, пӧ, миянысь, ме сэки пызан вомӧныс сьвисьнита-чеччышта да муна, — вочавидзис Павел, а ачыс видзӧдліс четьверт вылӧ, кӧні абу на дзикӧдз бырӧма юанторйыс.

Бать дугдіс висьтавлыны ассьыс ветлӧм-мунӧмсӧ да кывзыны код мужикъяслысь мукӧдтор йылысь бызгӧмсӧ Евлоглы эз вӧв окота. Та вӧсна сійӧ петіс пызан сайысь да кайис пӧлатьӧ, сэсянь видзӧдіс на вылӧ. Зэв ӧд окота вӧлі аддзывны, кыдзи Кирӧ Микол Павелыс пызан вомӧныс свисьнитас. Медбӧрын и Митрей шуис:

— Но, сэсся, Павел Николаевич, вай жӧ мун гортад. Пӧра и шойччыштны.

Но Павел мыйлакӧ эз чеччышт пызан вомӧн, а петіс надзӧникӧн, эз тэрмась, дыр на корсис ассьыс пупайкасӧ, быттьӧ тув вывсьыд оз аддзы. Медбӧрын Пекла мыччис сылы ачыс. Пасьтасис, матыстчис бара пызан дорӧ, гартіс кыз чигарка да ӧзтіс лампа помысь, кыскыштліс тшынсӧ гоз-мӧдысь, киасьӧмӧн кузя аттьӧаліс Митрейӧс, дыр тракйис сылысь кисӧ:

— Зэв ыджыд аттьӧ, Дмитрий Гуриевич! Медся прамӧй морт тэ миян сиктын, ёна жӧ ме тэнӧ уважайта. Час, ог ӧд вунӧд татшӧма гӧсьтитӧдӧмтӧ, бурыд некор менам юрысь оз вушйы, мӧдысь асьтӧ ог жӧ ӧбӧдит.

Медбӧрын лажъялігтырйи петіс жӧ.

— Оз ӧд тэрмась, век на виччысис, мый бӧр пуксьӧдан пызан саяс, но и мути, — броткӧдчис Пекла. — Челядь, ті узянныд?

Евлог эз шыась, кӧть эз на узь. Сійӧ пыр на вӧлі батьыслӧн висьтас. Вот быдмас сійӧ ыджыда, велӧдас бура немецкӧй кыв да, кор заводитчас немечьяскӧд война, лоас батьыс моз жӧ повтӧм разведчикӧн.