БАТЬЛЫ ГӦТЫР

Уль лым шляпкис-усис кынмывлытӧм на му вылӧ да здук мысти сыліс нин, кӧтӧдіс-няйтӧсьтіс гӧгӧр. Пӧльыштіс кӧдзыд тӧвру, нӧбӧдіс-нуис лым чиръяссӧ кытчӧкӧ вывлань. Гажтӧма кышакылісны кыдз пуяслӧн ӧтка-ӧтка коръясыс. Зумыш, пемыд енэжыс пыксис паськыд морӧснас кирпич керкаяслӧн вевтъясӧ, и сӧмын сёрмӧм ветлысь-мунысьлӧн кок шыыс ылӧдз кыліс ланьтӧм карын.

Володя сулаліс ӧшинь дорын да жугыля видзӧдіс, кыдзи тӧвзьӧны-лэбалӧны пемыд ывлаын гырысь лым чиръяс, ляскысьӧны стеклӧӧ, ва войтӧн тюрӧны увлань...

Эз узьсьы Володялы, мый сэсся вӧчан. Кодкӧ быттьӧ унсӧ гуис. Видзӧдіс пемыд ӧшинь сайӧ, битӧм керкаяслань, а син водзас батьыс сулаліс. Ылын-ылын сійӧ тасянь, чужан сиктас. Мый бара ӧні вӧчӧ-а? Узьӧ, дерт нин. А гашкӧ, пессьӧ-бергалӧ гӧбӧч вылын, ӧтка олӧмыслысь курыд шогсӧ сьӧлӧм пырыс лэдзӧ, думъяснас ныв-пиыс дінӧ волӧ, гӧтырсӧ, Володялысь мамсӧ, казьтылӧ. Мед кӧть и войнас, он тай ыджыд дойтӧ здукӧн вунӧд, вирад сійӧ йиджтысьӧма-пырӧма, морӧстӧ сотӧ-песовтӧ.

Жаль Володялы батьыс. Висьӧм кӧ, шуам, топӧдас, ватӧ некодлы мыччынытӧ. Тонӧ тай Микул Педӧрӧс вежон мысти сӧмын казялӧмаӧсь. Другӧн кувсьӧма да. Керка ӧдзӧссӧ жугӧдӧмӧн лоӧма пырны. Кватитчасны, а Микул Педӧрыд паччӧрас кын куйлӧ. Лӧзӧдӧма нин...

Ёкнитіс Володялӧн сьӧлӧмыс татшӧм шуштӧм думсьыд, йирмӧг мышку кузяыс котӧртіс. Синва петмӧныс батьыс жаль лои. Регыд на сы ордысь воис, а гажыс бырӧма нин. И сьӧлӧмыс ёпкӧ-доймӧ, пӧръяліс пӧрысь морттӧ да. Мыжмис сійӧ бать водзас, ок и мыжмис. Синмас видзӧдлыны яндзим. Неважӧн тадзисӧ лои, таво ар, картупель керан кадӧ...

Сентябрь заводитчигӧн, буретш баба гожӧм пуксис, Володя мӧдӧдчис гортас, Эжва катыд. Батьыс водзвыв, гожӧмнас на, гижліс: коскӧй пӧ висьӧ-юкалӧ, эбӧсӧй абу нин, кӧть лун-мӧд кежлӧ волы, картупель идравны отсыштан.

Петіс карысь водз, первойя автобуснас. Лун шӧр бӧрын и воис ас сиктас. Сывйыштіс-топӧдліс батьсӧ паськыд морӧс бердас, окыштіс бытшкасьысь бандзибас. Ӧтка олӧмтӧ пыкигӧн батьыс косьмӧма дзикӧдз, сартас кодь лоӧма. Ыджыд нырыс и кольӧма коньӧрӧйлӧн. А батьыс чышкыштіс килутшнас вазьӧм синсӧ, быттьӧ кыліс сьӧлӧмнас, мый йылысь мӧвпаліс тайӧ здукӧ пиыс.

— Со тадзи и ола. Лун да вой. Мый сэсся керан, Володя, ӧтнам коли да, — чирӧм гӧлӧсӧн пыдзыртіс ас пытшсьыс батьыс. — Личӧдчы вай, час шыд чӧвта, кынӧмыд, кӧнкӧ, сюмалӧ.

— Эг ӧд пес керав. Коскӧ эз на сюй, — пыксьыны мӧдліс пиыс, но пуксис жӧ пызан сайӧ.

Батьыс нимкодьпырысь жӧдзис ӧтарӧ-мӧдарӧ, чай пуктіс, шыд сюйис шонтыны. Володя видзӧдіс сы вылӧ да жальыс петіс: ёна тай омӧльтчӧма батьыс, ичӧтджык быттьӧ лоӧма и. Юрсиыс лым кодь еджыд, ӧти сьӧд прать оз тыдав. Гач сітаныс ӧшалӧ, дӧрӧмыс чукрасьӧма, гашкӧ, тӧлысь эз нин песласьлы. Юавны абу лӧсьыд-а. Дӧзмас-чушкӧдчас, колӧкӧ.

— Ме ньӧжйӧникӧн керны нин петі, — гораа висьталіс батьыс. — Картупельыд таво абу посни, вель уна шедас.

— Мый нӧ ӧтнад лукйысян. Йӧз серам вылӧ. Ме тай со локті. Кӧсйысьлі да, — дивитыштіс батьсӧ Володя. Мӧдыс чӧв оліс, ноксис пачводзын, но регыд мысти шыасис жӧ: — Мися, зэравны дашкӧ кутас. Кӧтӧдас кыкнаннымӧс.

— Мед зэрас кӧ. Абу ӧд сёйысьӧсь. Огӧ ньӧдздӧй. Мамыд тай, шонъянӧй, пыр вӧлі сентябрь шӧрас петавлӧ-а.

— Ӧдйӧджык помалам. Тэныд лэччыны ковмас. Сідз ӧд?

— Сідз эськӧ да. Вай керыштам на талун, — кутіс асланьыс кыскыны Володя.

— Талун огӧ нин. Шань. Туй бӧрад шойччышт. Менам регыд пывсян ваймас и. Сьӧлӧмтӧ корӧсьӧн бурмӧдан, карса буссӧ пожйыштан.

— Пывсьыны кӧ, пывсям бара-й. Мыштӧ кӧть зырышта, корӧсяла, — сетчис батьыслы Володя.

— Тшай юӧм бӧрын и петам. Картупельыд ӧшинь увсьыд оз на пышйы. Керсяс коркӧ...

Батьыс котӧртліс пывсянӧ, лӧдсыштны пӧ колӧ, а Володя пырис орчча жырйӧ, вежӧс сайӧн кодӧс нэмсӧ шуисны гортсаяс. Абу тай нинӧм вежсьӧма тані. Стен бокас шкап сулалӧ, орччӧн небыд диван, ылынджык, мӧдар пельӧсас, югъялысь дорыша крӧвать. Бура важӧн нин сійӧс ньӧблісны сельпо лавкаысь. Мамыслы зэв нимкодь вӧлі, мый югъялысь крӧватьыс налы вичмис. Некымынӧс пӧ и вайлӧмаӧсь карсянь.

А со и гӧгрӧс пызанныс. Кык чунь кыза ён пӧвъясысь вӧчлӧмаӧсь. Абу коз либӧ пожӧм пу. Гашкӧ, дуб да. Пызаныс нэмӧвӧйся жӧ. Дзик ӧшинь дорас сулалӧ. Кӧнкӧ пызан шӧрас чаль тӧрмӧн розь эм. Во кызь сайын кымын, батьыс сэки милицияын уджаліс, весалӧ вӧлі ассьыс «макаровсӧ». Мыйкӧ дыр нускис пызан дорас, сэсся тай кыдз шковгас... Муртса ставнысӧ эз весьӧпӧрт. Мамыс сэки рытывбыд дыдгис бать вылас: сямыд кӧ пӧ абу кӧрт ёкмыльнас ноксьыны, кай Кулӧмдінад да бӧр сет аслад начальстволы. Мӧдыс шӧйӧвошӧмӧн зыньгис: эг пӧ тай кыкысь лый, ӧтчыд сӧмын.

Пызан весьтас, еджыд краскаӧн мавтӧм стенын, ас вӧчӧм рама. Вель ыджыд, кузьмӧс. Шуйга пельӧсас мамыслӧн карточка. Ар нелямын квайта сійӧ сэні. Нюмъялӧ-видзӧдӧ Володя вылӧ, быттьӧ ловъя дзик. А карточка гӧгӧрыс некымын Почётнӧй грамота. Бур уджысь сетлӧмаӧсь, сиктса войтырлы нянь пӧжалӧмысь. Синсӧ моз мам найӧс видзис. Стеклӧ улӧ на, рама пытшкӧ, сюйны батьсӧ тшӧктіс. Ок мамӧ дай мамӧ! Сьӧлӧмтӧ бурмӧдӧм ради али мый могысь тэныд колӧны вӧлі тайӧ мича кабалаторъясыс? Ӧні татшӧмъясыд книгаӧн вузасян быд лавкаын бусӧссьӧны. Ньӧб да кӧть дасӧс гиж-лӧсьӧд, козьнав кодлы кӧсъян. А сэки, комын во сайын, мамсӧ зэв нимкодь босьтліс грамотатӧ сетӧмсьыд. Воласны чина йӧз, ошкыштасны зіль уджысь, пызь мешӧктӧ мыш вылас кыскалӧмысь, тувкасны, коньӧрӧйлы, грамотатӧ да бӧр тювгасны-каясны райцентрӧ. Тадзи пӧ и водзӧ тільсьы-уджав, Николаевна, ми тэнӧ ог вунӧдӧй, пӧжав небыд няньтӧ. Грамотаястӧ сетлывлісны, а выль пач тэчны пекарняас либӧ кос пес вайны эз некод сяммыв. Сідзи и лои нэмсӧ няньшомтӧ кинас лойны, сизимдас килоа пызь мешӧкъястӧ ас вылас кыскавны. Кувсьытӧдзыс, бур олӧм да кыз сьӧм аддзывтӧг...

Ӧшинь курич бокын кӧрт тув йылын мамлӧн пернаыс ӧшалӧ. Еджыд шӧртыс сьӧдӧдӧма новлӧмсьыс, пӧссьыс да ньылӧмсьыс. Пернаыс ичӧтик, чунь гыж ыджда. «Спаси и сохрани» гижӧма. Эз тай некод дорйы да видз тэнӧ, мамукӧй. Зэв на томӧн лои кыз му улад пырны. Пернатӧгыс али мый дзебисны бабаяс? Гашкӧ, мӧд вӧлі да. Мыськалӧм бӧрас ӧшӧдісны кӧрт тувйӧ дай. Эз юавлы та йылысь сиктса бабаяслысь Володя. Ӧні со юрас дӧвгис. Эз юасьлы сійӧ мамыслысь и ловъя дырйиыс, эскӧ-ӧ енлы. Век вежавидзис, яндысис, поліс сьӧлӧмсӧ дойдӧмысь. Пыртны эськӧ Володяӧс весиг карса вичкоӧдз лэччӧдлӧма да, батьсьыс гусьӧн. Мед пӧ коммунистыд оз тӧдлы, казялас кӧ, нӧшалас. Бӧрынджык нин явитіс мамыс. Кӧджпом вичкоын пыртігӧн пӧ Володяыд попыслы кузь тошкас шашаритчыліс. Ӧдва и мездім. Батьыс сӧмын юрсӧ гыжйыштӧма да крапкӧма бабаяслы: вомнытӧ пӧ ёнасӧ эн калькйӧдлӧй, йӧз сёрни вӧчӧй. Пыртінныд кӧ, мед дай. Енмыс пӧ, гашкӧ, дзоньвидзаӧн да мичаӧн отсалас быдтыны. И клопнитӧма-юӧма сійӧ рытас быдса доз, сьывны весиг горӧдӧма, ассьыс радейтанасӧ:

— Я люблю тебя, жизнь,

Я люблю тебя снова и снова...

А мамыс Володялӧн сӧстӧма оліс, вӧрса ёль моз тёльгис сылӧн гӧлӧсыс вӧльнӧй светас. Сур-винатӧ вом дорас и вайӧдліс, чурснитас да бӧр пуктӧ. Гашкӧ, сылӧн аслас ен вӧлі да? Код тӧдас, коді ӧні мыйкӧ висьталас...

Небыд корӧсьӧн пывсьӧм-швачӧдчӧм бӧрын батя-пиа бара пуксисны пызан сайӧ. Володя шлапкис ва юр вылас паськыд ки чышкӧд да чӧла видзӧдіс, кыдзи батьыс вундалӧ карысь вайӧм калбас. Вӧсньыдика, чӧланӧн-чӧланӧн. Видзтӧ, дерт, мед дырджык тырмас. Мамыс эськӧ кык чунь кызтаӧн шӧрыштіс, нямыльтлам пӧ вай, Володя, гӧснечтӧ-а...

Бара мам йывсьыс лои казьтыштӧма рытланьыс. Но кысь нӧ он казьтышт, пыр син водзас сулалӧ Володялӧн да. Тонӧ пальтоыс ӧшалӧ, шкап восьтан — кӧлуйыс сэні тыр. Став джодждӧрасӧ на мамыс кыліс и. Куим во нин колис, а быттьӧ тӧрыт сьӧлӧм сотысь бушуляыс муніс, нӧбӧдіс-нуис мамсӧ мӧдар югыдас.

Батьыс чеччыліс пызан дорысь, пыраліс вежӧс сайӧ. Петӧ мӧдарсьыс, нюмъялӧ вом тырнас. Водка дозъя. Малыштіс сулея юрсӧ, топӧдліс еджыд чышъянасӧ помазея дӧрӧм бердас.

— Дзебасын видзи век. Мися, тэ волан да сэки лэпта, — ошйысьӧмпырысь сувтӧдіс дозсӧ пызан шӧрӧ. — Восьт вай, пывсян бӧрад лӧсялас.

Володялӧн шонавліс морӧс пытшкӧсыс. Батьыд тай, майбыр, бать на и эм. Ӧтнас дзик колис, бӧръя вужйыс чужан сиктас. Мыйкӧ кӧ, шуам, лоӧ, код дорӧ Володя кутас волывлыны? Дзикӧдз сэки бать-мам керкаыд киссяс, тыртӧммас-шуштӧммас гӧгӧр...

Со кутшӧм нимкодь батьыслы, оз тӧд, кытчӧ и пуксьӧдны писӧ, мыйӧн вердны-чӧсмӧдлыны. Бӧръя дозсӧ, гашкӧ, судзӧдіс. Кысь нӧ пӧрысь мортыслы унаыд талона олӧм дырйи. Но ӧд и печатя кабала вылас на оз сюр, кӧть шӧри орӧдчы. Быттьӧ смекайтчӧны йӧз вылас, песӧны налысь ловсӧ, дэльӧдчӧны.

— Ме ог, ог, планыс тырӧма, — пыксьыны кутліс батьыс, кор Володя восьтіс водка дозсӧ.

— Муртсатӧ позьӧ жӧ. Сы дыра эг аддзысьлӧй да...

— На, войтӧдышт инӧ, — сетчис бӧръявылыс батьыс да стопка пыдди мыччис кыськӧ чаль судта румка. — Аски висьӧдны кутас-а.

— Мыйысь нӧ?

— Винасьыс...

Володя шпыньмуніс да эз кут мырдӧн жмитны батьсӧ, пыдӧсӧдзыс куштіс ассьыс стопкасӧ. Исыштіс сьӧд няньтор, сюйис вомас сола ягсер. Батьыс чурснитіс винатӧ, чукыртчыліс, быттьӧ некор абу юлӧма. Пукалӧ со, няклялӧ карысь вайӧм калбас, румкасӧ увланьюрӧдӧма: тырмас пӧ сэсся. Но ӧд питӧ он пӧръяв.

Юлывлін, майбыр, том кадад. Вель ёна на. Ӧні асьтӧ видзан, тыдалӧ. А сэки, во кызь сайын... Мунасны вӧлі нимлун сёйны Ӧгаш Аннаясӧ, Володялӧн вежань ордӧ, либӧ Петыр Иванъясӧ, мамсяньыс ылі рӧдвужъясӧ, кык-куим лун сы бӧрын висяс, нянь чепӧль вомас оз босьтлы. Мунтӧдзыс на мам эськӧ тувкӧдас батьсӧ:

— Эн нин вай, Николай, ю сэні. Сёй ёнджыка, мед он коддзы.

— Ӧтиторсӧ век долян, — дӧзмас батьыс. — Абу ӧд ичӧт кага. Мӧс вый паньышта дай. Нинӧм ог ло.

И збыль ӧд сёяс, меж юр ыджда вый ёкмыль гумыльтас вомас. Володялы жаль весиг выйыс лолӧ. Югдігӧн нин бӧрсӧ воасны. Зӧркӧдчас мамыс, кинас шлапкӧдӧ. Батьсӧ дадьӧн кыскӧмаӧсь сикт помсянь, пласьт куйлӧ. «Вый пӧ отсалас, кузь лешаклы, — броткӧдчӧ мамыс. — Вай пыртам кӧть, ки-коксӧ кынталас...»

Палялӧм бӧрас батьыс шыр кодь, гӧлӧссӧ он кывлы.

— Кык стопка эськӧ и юи да, — элясьыштас сійӧ. — Коддзыссьӧма тай. Лешакыс тӧдӧ, мыйла?

... Лӧнь керка пытшкын. Ас местаын Володялӧн сьӧлӧмыс, нинӧм сэсся сылы оз ков татшӧм шуда здукъясас. Батьыс воча пукалӧ, чай юӧ, кӧлач кӧтӧдӧма чашка тырыс. Володя пуӧм картупель сола тшакӧн нямралӧ-сёйӧ, ок и чӧскыд ас град йӧрад быдтӧмыд.

— Картупельсӧ нӧ мый он видлы? — юалӧ нисьӧ тшӧктӧ Володя. — Выйнас адӧй чӧскыд, ачыс кылалӧ.

— Квайтымын арнад сійӧс, майбыр, нямлі нин, — серӧктыштіс батьыс, быттьӧ дэльӧдіс: ачыд пӧ сёй, гӧбӧч гуын кольӧм восяыс на эм. Тошсялӧма-нырсялӧма.

Ӧтка пиыдлы мӧд стопка на кисьтіс, коймӧдӧс. Ачыс, чайысь кындзи, нинӧм вомас эз босьтлы-а. Нелямын тшупӧда юанторйыс личӧдіс вир сӧнсӧ, небзьӧдіс Володялысь сьӧлӧмсӧ, юрас кайис и кокас лэччис. Видзӧдӧ бать вылас, да горшас курыд ёкмыль тасасьӧ, тшына пывсянын моз чазӧдӧ синсӧ. Борд пӧла катша кодь ӧні сійӧ, ӧтка пӧтка. Мудзӧма, тыдалӧ, татшӧм олӧмсьыд. Гажтӧмтчӧма ӧтнадтӧ. Вомыс оз и тупкысьлы, пыр мыйкӧ висьталӧ и висьталӧ. То перестройка вӧчысьясӧс зудйыштас, кач пӧ регыд ковмас сёйны. То сикт йылысь казьтыштас — дзикӧдз пӧ вунӧдісны, том йӧзыс эз кутны кольны. То дудан вояслань бергӧдчылас, сэки пӧ, майбыр, быдтор вӧлі. Сёян-юан и кӧм-паськӧм, но мыйлакӧ лёк кывъясӧн сійӧ кадсӧ казьтылӧны. Горбачёвӧдз воӧдчис, Ельцинӧс ошкыштіс...

Володялӧн синмыс кутіс куньсьыны, а батьыслысь кывсӧ быттьӧ выйӧн мавтӧмаӧсь — малсйӧ и малсйӧ-сёрнитӧ. Коркӧ казяліс жӧ унзіля писӧ, часі вылӧ видзӧдліс да чуймис:

— Вой шӧр кад нин тай. Мун вод, вод. Туй бӧрад мудзӧмыд, синмыд куньсьӧ. Аски водз петам. Ватӧ на ковмас вайны и. Сиктад ӧд ва да пес — первой делӧ. Карад тіянлы нӧ мый. Крантӧ восьтан да, пӧсь и кӧдзыд тёльгӧ. Мун вод, мися, вод.

Быдса вежон лои батя-пиалы лукйысьны град йӧрын. Быттьӧ абу и ыджыд картупель муыс, а нелямын ведра на пуктывлӧны. Дерт, тулыснас кык кокни. Нэмӧвӧйся муыд, вӧлӧн кор гӧран, гӧн кодь небыдик. Картупельтӧ сӧмын тувкйӧдлы-сюяв. Лунӧн и эштас. А мудйысигад сё пӧсь киссяс, коскыд сэтшӧма мудзас, веськӧдчынытӧ он вермы. Мича кӧ гожӧмыс, майбыр, кӧть гожъялан. Но картупельтӧ керигӧн нокыс медся уна сюрӧ. Юртӧ кӧть эн лэптав, ки гаддявмӧн лолӧ. Та вӧсна, тыдалӧ, Володялӧн чойясыс и оз зэв радейтны арнас бать ордас волыны. Векджык тулыснас, гӧрӧм бӧрын, лэбыштласны-кайласны. Чивйӧдласны картупельтӧ сьӧрсьыс-бӧрсьыс, видзӧдан да, карынӧсь нин. Пуктыссьӧма. Кӧні да мый петалас, налы шог абу. Володялы помсӧ быд ар лоӧ корсьны. Сука пуктасны да. Керны кутан, быттьӧ тшем вӧрӧ пыран. Картупель корйыс коскӧдзыд, воськовтнытӧ некытчӧ. Быд ногыс казьтыштлас сэки Володя чойяссӧ, бун-бос пинялас кыкнаннысӧ. Ас кежысь, вомгорулас. Карӧдз ӧд он лэччыв. А чойясыслы пӧсь ни кӧдзыд. Ылынӧсь зэв.

Воддза воас тай матьӧдз воліс-а. Шӧтӧмаӧсь-пуктӧмаӧсь, гашкӧ, ветымын ведра да. Картупельыс ӧта-мӧд вылас петалӧма, вежон сайӧ лои мырсьыны. Сы грек вылӧ и гожӧмыс кос вӧлі, из кодь чорыд муыс. Володя эськӧ азыма уськӧдчыліс картупельсӧ керны, но пӧсьвывсьыд кык вила вороп чегис, а мӧд лунас и вила пиньыс трочмуні. Батьыс муртса ульӧн эз сёй. Вилатӧ пӧ сельпо лавкаӧ сё во нин абу вайлӧмны, а тэ песлӧдлан, этштӧ он тӧд. Ковмис лӧньӧдны том вирсӧ, тэрмасьтӧг нин путкылявны чорзьӧм мусӧ. Батьтӧ тай, кӧть ачыд уска-тошка, быть кывзысь, вежавидз. Мыйкӧ воча шуны, нӧшта ярскӧба, кывйыд оз бергӧдчы.

... Бӧръя лун кежлас этшаник и колис, карта саяс, ведра кызь кымын.

— Тайӧс аски нин эштӧдам, — потшӧс бокӧ пуксигмоз, рытланьыс шуис батьыс. Пӧрччис пеля шапкасӧ, малыштіс сарӧга чуньяснас дженьыдика шырӧм юрсисӧ, чӧв усьліс. Здук кежлӧ. Тайӧс Володя тӧдіс нин. Картупель керигчӧж вомыс эз тупкысьлы. Эмсӧ и абусӧ изӧ. Гажтӧмтчӧма ӧткӧн олігад. Со и песӧ-сёрнитӧдӧ Володяӧс. Быдса вежон нин. Водз асывсянь вольпасьӧ водтӧдз.

— Комын квайт во ми мамыдкӧд тадзи мырсим, — шыасис луд вылын пукалысь батьыс. — Мӧскӧн нэм олім, йӧв-яйыд эз бырлы. Ачыд ӧд тӧдан, Володя. Но мышным век жӧ ва вӧлі. Коньӧр мамыд, бур олӧмсӧ эз и аддзыв. Водз тай муніс вӧльнӧй светсьыс, менӧ ӧтнамӧс колис...

Володя орччӧн жӧ пуксис, пыркнитіс лыаӧссьӧм гач пидзӧссӧ, бергӧдчис батьланьыс.

— Абу жӧ дзик ӧтнад! А ми нӧ?

— Ті ӧд ылынӧсь, карӧ поздысьӧмныд. Талун танӧсь, аски аспальт кузя тотшъяланныд. Меным ӧтнамлы нин ковмас кувны. Гортын. Кытчӧ нӧ керка-картатӧ колян?

Вочавидзнысӧ Володя нинӧм эз сяммы. Батьыслӧн кывъясыс горшас тасасисны, сьӧлӧмсӧ чепӧльтісны, медся дойманаторсӧ вӧрзьӧдісны. Быттьӧ Володя ставсьыс мыжа. Карӧ лэччӧмысь, сэтчӧ овмӧдчӧм-вужъясьӧмысь. А коді нӧ тувкйӧдліс бокас, кымынысь шуліс — сиктад пӧ бара, шань пи, эн вай кольччы. Нэмтӧ лоӧ няйт пиын лукйысьны, сё шайт вылӧ чегсьыны совхозын. Батьыс, дерт. А ӧні со мӧдарӧ сёрнисӧ гартӧ. Гашкӧ, гӧгӧрвоис жӧ пӧрысьӧ-нэмнад, кор ӧткӧн колис, кутшӧм сьӧкыд аслыд быдтасъястӧг. Быттьӧ найӧ эмӧсь и абуӧсь. Петкӧдчыласны арся шонді моз, видзӧдан да, бара нин тӧвзьӧны-мунӧны. Лэччӧны — кайӧны, кайӧны — лэччӧны. Дэльӧдӧны сӧмын батьсӧ, сьӧлӧмсӧ дойдӧны...

Батьыс пукаліс потшӧс бокын да зіля шлапкӧдіс-пыркӧдіс важ кушенчаяс, быттьӧ вунӧдіс нин ассьыс юалӧмсӧ. Эз, эз вунӧд батьыс нинӧм. Абу сійӧ сэтшӧм-татшӧм морт. Вежӧрыс уджалӧ на. Быттьӧ нускӧ-ноксьӧ кушенчаясӧн, пыркӧдчӧ-весасьӧ, а тӧдӧ ӧд: нинӧм сылы оз вочавидз Володя. Зэв нин шуас — лэччам пӧ карӧ, миянкӧд овны кутан. А керка-картатӧ вузавны позьӧ. Татшӧм сёрниыс вель тшӧкыда кыптывліс батя-пиа костын. Ӧзйылас-ыпнитлас кос сюмӧд моз, сэсся регыдӧн и кусас. Быть кус, ӧти кывйӧ оз воны да. Тӧдӧ Володя — батьсӧ карад сира гезйӧн он кыскы. Асьныд нин пӧ виньгыртӧй сэні, аспальтсӧ йирӧй да бус-тшына сынӧдсӧ апалӧй. Но и Володялы сиктас сьӧкыд нин бӧртӧ бергӧдчыны, кӧть сьӧлӧмыс нетшкысьлӧ... Мый сэсся вӧчан, тадзи кӧ ставыс миян олӧмын артмӧ, гудыртчӧ-гартчӧ. А кыдзи шӧркостсӧ корсьны, мед ӧтиыслы и мӧдыслы лючки-бур лоис?

Орӧм сёрнилысь помсӧ батьыс жӧ кватитіс, босьтіс ас киас. Пуктіс пыркӧдӧм кушенчаяссӧ луд вылӧ да лӧня, нормӧм гӧлӧсӧн шуис:

— Ӧтнадтӧ, Володя, збыль гажтӧм. Овлӧ, сьӧд войӧдз ог унмовсь. Юр позявмӧн мыйкӧ думайтсьӧ. То мамыд син водзӧ сувтлас, то бабыд. Ойбыртлан асывланьыс, садьман да бара синмыд кольча кодь. Енмыс кӧ ме вылӧ дӧзмис-а, тадзи ставыс артмис да. Ті ылынӧсь, мамыд — кыз му улын. Кӧть шӧри орӧдчы.

Володя педзыштіс луд вылын, пыдісянь ышловзис. Морӧссӧ парскисны батьыслӧн кывъясыс.

— Гашкӧ, аслыд пӧвтӧ корсян да. Он ӧд кут тадзи мырсьыны-овны, — шуис сійӧ синсӧ му бердысь лэптывтӧг. Лешакыс тӧдӧ, мый батьыс вочавидзас. Пинялас кӧ, мед дай. Шуӧма тай лои-а.

— Кыкнад, дерт, гажаджык. Кӧть сёрнитысь эм. Сідз ӧд? — ловзис потшӧс бокын тутвидзысь батьыс. — Ме та йылысь мӧвпавлі нин. Мамтӧ ӧд бӧрсӧ он бергӧд, а овнытӧ водзӧ кыдзкӧ колӧ.

— Гӧтрась дай. Куим во нин мам кулӧмсяньыд. Мый нӧ шогсӧ пыкан! — збоймис Володя. — Сиктсаяслы, тӧдӧмысь, сёрнитӧ вӧчан, но гӧгӧрвоасны жӧ.

— Позьӧ эськӧ да. Но кокниа тай шуан — гӧтрась пӧ. Абу ӧд дас кӧкъямыс арӧс. Видлы менам кадӧ пӧвтӧ аддзыны.

— Корсян кӧ, мыйла оз сюр. Ӧтка бабаыд вель уна.

— Гашкӧ, кодкӧ и сюрас да. Но кыдзи на лӧсявны кутан, — ружӧктіс воча батьыс.

— Лӧсьӧдчанныд кыдзкӧ. Олӧмыс тшӧктас, — эз сетчы Володя да тайӧ тшынасьысь-трачкӧдчысь сёрнисӧ, коді пестысис бор бокын, зілис водзӧ ломзьӧдны-нуӧдны.

А батьыс друг лӧнис, плешсӧ чукыртӧмӧн мыйкӧ ёна думайтіс, весиг фуфайка кизьяссӧ разис.

— Кӧсъя эськӧ пӧвтӧ корсьны да. Ӧтиӧс, Володя, син улын важӧн кута. Ме тэныд ни чойясыдлы эг висьтавлы водзынсӧ, мися, серам выв лэптанныд.

— Татысь нывбабаыс?

— Татысь, дерт. Ас сиктса.

— Коді нӧ? — нюмсӧ дзебиг пычиктіс ас пытшсьыс Володя.

— Пиля Катя. Тӧдан ӧд. Ӧтнас во дас нин олӧ. Абу юысь рӧдысь. Мӧс на видзӧ и. Челядьыс карынӧсь жӧ. Верӧсыс, Микул Ӧльӧ, кер пӧрӧдігӧн тай доймыліс.

Пиля Катя... Со кодӧс бӧрйӧма Николай Петровичыд. Абу на, майбырӧй, пиньыс ныжмӧма батьыслӧн, кӧть и квайтымын нёль ар тыртӧ. Кысь оз тӧд Пиля Катяӧс Володя. Ӧлексей пиыскӧд ӧтлаын быдмисны, ӧти школа помавлісны. Мамыс сылӧн, Пиля Катяыс, нэмсӧ сельпоын уджаліс, бухгалтерӧн, тшӧті молльӧн шлочӧдіс. Регыд на буди и пенсия вылас. Батьсьыс ар нёль-ӧ-витӧн том. И сёрнинас, и вӧраснас тэрыб. Пыр кытчӧкӧ котӧртӧ, ӧдӧбӧн-йӧткыштчӧмӧн мунӧ. Латшкӧс тушаа, вӧсньыдик коска, чужӧмас томдырся мичлуныс на кольӧма. Тӧдӧ, тӧдӧ сійӧс Володя. Тӧрыт на сельпо лавкаын нянь ӧтлаын ньӧбисны.

— Но, мый шуан меным. Гашкӧ, шудсӧ видлыны да? — торкис пиыслысь мӧвпалӧмсӧ батьыс.

— Юавнытӧ позьӧ, дерт. Вомад некод оз варт. Кайлы дай.

— Мен кыдзкӧ абу лӧсьыд, — чукыртчыліс да кинас ӧвтыштіс батьыс. — Яндзим быттьӧ. Йӧз сёрни лоӧ. Кодкӧ кӧ казявлас.

«Пыксьӧ кӧ батьыс, сідзкӧ, сійӧс он нин бергӧд», — дӧвгис Володялы юрас.

— Вай ме видла. Корасьнытӧ. Гусьӧникӧн кайла дай Пиля Катяясад. Некод оз и казявлы, — вӧзйис сійӧ ышлолалысь батьыслы.

— Сё збыль! Тэныд кивывджык. Гашкӧ, мыйкӧ артмас. Сійӧ ӧтка и ме борд пӧла. Кыкнад кык пӧв гажа, — ловзис мӧдыс да чеччис потшӧс бокысь. Синъясыс югзисны, нюмсер котӧртіс чужӧм кузяыс, тшупӧдӧн-тшупӧдӧн тэчӧм чукыръяс вомӧн.

— Рытнас и кайла, — сувтіс жӧ луд бокысь Володя. — Вай помыштам нин картупельтӧ, пывсянным регыд ваймас.

Вит час гӧгӧр и керсис картупель муыс. Чомӧр, позьӧ шуны, вӧлі тайӧ рытӧ батя-пиалӧн. Идралісны ведраяс, вила-зыр, чукӧртісны кӧлуй да петісны пывсьыны. Сё майбырӧй дай горъя пывсянӧй! Сьӧлӧм бурмӧдысьӧй, мудзтӧ вештысьӧй. Небыдик корӧсь швичкӧ-сотыштӧ гӧрдӧдӧм мыштӧ, уль жарыс ӧдӧбӧн пырӧ вир-яяд да песовтӧ сьӧлӧм-ловтӧ. Кырссян асьтӧ да быттьӧ выльысь чужан. Сэтшӧм лӧсьыд да шуда морӧс вылад. Ок и гудыртчылӧ вежӧрыд, ок и личмунлӧны кок сӧнъясыд! Нинӧм сэсся оз ков тэныд вӧльнӧй светас, нинӧм бурджыкыс абу сьӧкыд удж помад.

Чай да винатор юӧм бӧрын Володя чеччис пызан сайысь, видзӧдліс часі вылӧ.

— Кайла вай ме Пиля Катяясад. Сёрма сэсся. Узьны водас, гашкӧ.

— Ветлы, ветлы. Ме воигкежлад выльысь тшай пузьӧда, виччысьла тэнӧ. Мед везитас дай. Менӧ сэні, сёрниясас, ёнасӧ эн казьтыв. Янала, лешакыд.

— Ог, ог, батьӧ. Мый шогалан сэні...

Рӧмдӧ нин вӧлі, потшӧс праслаяс муртса тыдыштісны, кор Володя петіс мир туй вылӧ. Восьлаліс сикт шӧрлань, чой паныд тэрмасьтӧг, куритчан на пешис. Пывсьӧм бӧрад лолавсис кокниа, лунся мудзыс быттьӧ абу и вӧвлӧма.

Пиля Катялӧн керкаыс мир туйсянь бокын сулаліс, Эжва кыр йылас дзик. Керкаыс абу ыджыд, ӧтарсӧ батьыс на тшуплӧма, мӧдарсӧ, выльджыкладорсӧ, верӧсыскӧд нин лэптывлӧмаӧсь. Война бӧрас коркӧ.

Вичко дорсянь, кодлӧн сыв кызта стенъяс пытшкын нэмсӧ вӧлі сельпо склад, Володя кежис веськыдвыв да регыд мысти и воис Пиля Катяясӧдз. Керка ӧшиньясыс югыд биаӧсь, сідзкӧ, эз на узьны.

Володя джӧмдіс-сувтіс кильчӧ помӧ, кывзысис арся чӧв-лӧняс. Эжвасянь пӧльыштіс ыркыд тӧвру, малыштіс пӧсялӧм морӧссӧ. Шом кодь пемыд рытыс сывйыштіс керка дорын сулалысьӧс, дзебис аслас киняулӧ.

Ӧні нинӧм нин эз падмӧд Володяӧс. Воськовт гоз-мӧд пос тшупӧд, зӧркӧдчы кильчӧ ӧдзӧсас... Но кодкӧ быттьӧ кутіс сойбордйӧдыс, шашаритчис кокас. Вель дыр ышлолаліс ӧшинь улын, шпуткис-куритчис, пиняліс асьсӧ — верстьӧ мужик пӧ, а кӧч моз повзин, дась бӧр котӧртны. Бӧрсӧ мунӧм йылысь мӧвпыс чепӧсйыліс жӧ. Дэльӧдчыштіс да ӧдйӧ саймовтчис-воши. Пӧръялӧма ӧд лоӧ батьсӧ, пыравтӧг кӧ гортас лэччас. А зӧркӧдчас да Пиля Катяыслы мый шуас? Мыйсянь сёрнисӧ панас? Эк, корасьысь дай корасьысь! Му пырыс кӧть мун...

Коркӧ кайис жӧ кильчӧ вылас, чошкӧдіс пельсӧ, кывзысис, мый вӧчсьӧ керка пытшкас, гуль-голь вӧчис кӧрт кольчаа ӧдзӧс иганӧн. Виччысьӧмӧн, полӧмпырысь. Но некод, тыдалӧ, эз кыв сылысь гольӧдчӧмсӧ, сӧмын пашкыр пожӧм пу шувгис керка стын сайын.

Володя бӧр лэччис кильчӧ вылысь, ветлӧдлыштіс ӧтарӧ-мӧдарӧ, лӧньӧдіс асьсӧ. Син водзас мыйлакӧ мамыс сувтіс. Варскӧ-ытшкӧ сикт сайын, гырысь дзоридзьяса ковтаыс брӧд ва. А Володя сыкӧд орччӧн, мамсьыс оз кольччы. Мудзасны кыкнанныс, пӧсьыс шорӧн киссьӧ, пуксясны лолыштны.

— Кокын эбӧсыс дзик абу нин, кула, тыдалӧ, регыд, — серӧктас мамыс.

— Эн вай сӧр нинӧм абусӧ, — дӧзмас Володя.

— Ог ӧд пӧръясь, сё збыль, — шога нин шуас мамыс да босьтчас лэчтасьны.

Со тай кыдз лои. Кылӧма мам сьӧлӧмыд, мый бӧръя лунъяс олӧ, бӧръяысь ытшкӧ ма кӧра видзсӧ. И содтас на вӧлі: кула кӧ пӧ, батьтӧ ӧтнас энӧ кольӧй. Видзӧй сійӧс, дорйӧй лёк йӧзысь...

... Кайис кильчӧ поскӧдыс да кум-камвӧчис ӧдзӧсас, здук мысти мӧдысь, коймӧдысь.

— Коді нӧ? — кыліс ӧдзӧс сайсянь Пиля Катялӧн ёсь гӧлӧсыс.

— Ме тайӧ, Володя. Николай Петровичлӧн пиыс, — кыдзкӧ зэв эскӧдана, сьӧлӧмсяньыс артмис кильчӧ вылын сулалысьлӧн.

— Коді, мися, зӧркӧдчӧ, а тайӧ Володя вӧлӧма. Дивӧ, эг тӧд первойсӧ, — ӧдзӧссӧ гурйыв восьтіс Пиля Катя. — Телевизор буретш видзӧда, ог кыв нинӧм. Пыр вай, пыр.

— Ме эськӧ здук кежлӧ да, — югыд биа жырйӧ воськовтігмоз дорйысис Володя. Аслас ки-кокыс мӧдіс тіравны, гӧлӧсыс воши кытчӧкӧ. Пӧсьвывсьыд, батьыскӧд син на син сёрнитігӧн, вӧзйысис, а ӧні лӧсялана да колана кывйыс оз сюр, пель йылӧдзыс гӧрдӧдіс. И коліс-ӧ сылы чепсасьнысӧ, ас вылас тайӧ могсӧ босьтны? Гӧтыр кӧ корсьӧ, мед батьыс ачыс кайліс дай. Но сёр нин вӧлі ышлолавнытӧ, бӧрыньтчыны олӧма нывбаба водзын.

А Пиля Катя улӧс мыччис, пуксьы пӧ, шойччы-шонтысь. Самӧварысь чай кисьтіс, ас пӧжасӧн Володяӧс чӧсмӧдлӧ, карса олӧм-вылӧм йылысь юасьӧ. Варов мортыс, чужӧм сертиыс квайтымын артӧ он на и сет. Мед сӧмын кӧсйысяс-а, сэсся ас костаныс нин кыдзкӧ лӧсьӧдчасны. Кыкнад век жӧ гажаджык.

Пукалӧ Володя паськыд пызан сайын, сук чай чурскӧ-юӧ, кывзӧ Катялысь визув сёрнисӧ, «ну» да «на» шуышталӧ, вежӧрсьыс, медся ылі пельӧсысь, лӧсялана кывъяс корсьӧ, мед эськӧ сёрнисӧ асланьыс бергӧдны, да некыдзи найӧ оз сюрны. Вильснитӧны-пышйӧны кытчӧкӧ, быттьӧ визув ю кылӧдӧ.

— Могӧн ме локті, — сюйсис бӧръявылыс тэрыб сёрни костӧ Володя, весиг сьӧлӧмыс личаліс. — Бать со нёль во нин ӧтнас олӧ. Гажтӧм сы ыджда керкаад...

— Ме тай кымын во жӧ нин ӧтнам... Челядь воласны да, сэки сӧмын и гажыс, — морӧс тырнас, шога шуис Пиля Катя.

— Жӧдзӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ. Лавкаӧ кайлас, пес да ва пыртас. Пукалӧ сэсся ӧшинь дорын, шогыс личкӧ...

— Сэтшӧм, сэтшӧм пӧрысь олӧмыд...

— Сійӧн и кежи, мися. Батьсянь сёрниӧн быттьӧ. Гашкӧ, тіянлы кыкнад гажаджык лоӧ. Ӧтлаасьны кӧ, шуам, — синсӧ лэптіс Володя. Мый шуӧма лои, шуӧма-а.

Пиля Катя первойсӧ вак-вакӧн серӧктіс, эз виччысь, тыдалӧ, татшӧм сёрнитӧ, нюмсӧ дзебиг ӧвтыштіс кинас.

— Кутшӧм нин ме невеста. Квайтымын регыд тырас.

— Батьӧ ӧд абу жӧ том, — чуймискодь Володя. — Во нёль нин пензия босьтӧ.

— Йӧз сёрни сӧмын вӧчам, — быттьӧ эз кыв сійӧс Пиля Катя. — Йӧймӧмаӧсь пӧ, этшсӧ воштӧмаӧсь.

— Вомтӧ, дерт, йӧзыдлысь он тупкы. Ланьтасны жӧ коркӧ...

Володя дӧзмыны нин кутіс — быттьӧ мырдӧн сорӧн корасьӧмыс артмӧ. Юр яндзим, кос кыддзысь ва пычкӧм кодь.

— Аттьӧ шу батьыдлы, Николай Петровичлы, но ме сылысь Анна Николаевнасӧ вежны ог сяммы. Мамтӧ ме бура тӧдлі. Ӧтлаын на колхозсянь сплав вылад уджавлывлім, коскӧдз кӧдзыд ваын собавлім. Зіль, зарни сьӧлӧма морт вӧлі. Водз тай кувсис, коньӧрӧй, вӧльнӧй светас сылы эськӧ овны да овны на, — тэрыба, нетшкысьысь гӧлӧсӧн висьтасис Пиля Катя. — Тадзи и шу батьыдлы. Мед оз дӧзмы. Корсь бурджык да эскӧдана кывъяс. Тэ ӧд велӧдчӧм морт...

— Висьтала, мися, сідз да тадз, — шӧйӧвошӧмӧн чеччис Володя лабич помысь. — Энӧ дивитӧй волӧмысь дай. Муна, инӧ...

— Мун, пиук, ме сэсся узьны жӧ вода.

Ньӧжйӧник, мудзӧмпырысь довгис Володя гортланьыс. «Мамтӧ пӧ тіянлысь вежны ме ог сяммы». Со кыдзи шуис Пиля Катяыд. Веськыда сьӧлӧмас сатшисны тайӧ кывъясыс Володялы. И збыль ӧд, он веж. Торйӧн нин челядьыдлы. Мамыд тай век на мамӧн и кольӧ. Нэм кежлад, бӧръя лунъясӧдзыд. Мелі, мича, муса...

Батьыс игнасьӧма нин вӧлі. Керкаӧ пырӧм бӧрын регыд и юаліс:

— Но, кыдзи-мый? Кодарӧ делӧыс бергӧдчӧ?

— Абу гортас. Карӧ пӧ лэччӧма. Челядьыс ордӧ, — мырдӧн сорӧн пычиктіс ас пытшсьыс Володя. Велавтӧгыд синсӧ бокӧ вештіс, морӧсас гудрасьӧ да. Первойысь на пӧръяліс батьсӧ, некор тадзитӧ эз вӧчлы. А мыйла пӧръяліс, ачыс оз гӧгӧрво. Кывйыс веськыдасӧ эз бергӧдчы шунысӧ...

— Но, коркӧ удитӧма нин карӧ лэччыны, — дыдгыштіс батьыс. — Тӧрыт на лавка дорысь аддзылі...

— Мунӧма тай-а, — довкнитіс сьӧд юрнас Володя да пуксис пызан сайӧ.

— Эн шогав. Мӧдысь волігӧн кайлан. Дыр оз на кут ветлыны. Регыд локтас...

Но Володя чӧв оліс. Вочасӧ нинӧм эз шу.

... Ывла вылын шняпкис-усис уль лым. Гырысь ва войтъяс тюрисны ӧшинь стеклӧ кузя. Володя сулаліс да видзӧдіс пемыд енэжӧ. Гашкӧ, кайлыны бать ордас да? Гашкӧ, мӧд бабаӧс коравны?