АС ПЫВСЯН

Дзикӧдз сісьмыны-рутшмунны кутіс Пиля Васьяслӧн пывсяныс. Лудъя муас пырӧмӧн пырӧ быд во. А мӧдар боксянь кӧ, абу и дивӧ. Во кызь нин, гашкӧ, сійӧ больӧдіс-пывсьӧдіс и пузчужӧм кагаясӧс, и верстьӧ войтырӧс. Ачыс Пиля Вась тайӧ пывсянсӧ, дерт, эз кыпӧдлыв. Гӧтырыслӧн батьыс кулан воас лэптывлӧма, бӧръя вынъяссьыс. Гожӧмбыд тільсьӧма-пессьӧма, а картупель керигӧн швачӧдчӧмаӧсь нин небыд корӧсьӧн. Быттьӧ сьӧлӧмнас кылӧма Миш Микол мӧдар югыдӧ мунан кадсӧ да ас йывсьыс нӧшта ӧти бур пас олӧмас кольӧма. Пывсьӧй пӧ, мыссьӧй, ловтӧ да вир-яйтӧ став лёксьыс, мисьтӧмсьыс весалӧй. А ме муна, дзикӧдз мудзи да, шойччыштны окота... Тадзи кымын сёрнитӧма кулӧм водзвылас Миш Микол. Гӧтырыслӧн мамыс, Пиля Ӧдя, верӧс йывсьыс тшӧкыда казьтывліс. Кыкӧн и тшуплӧмаӧсь-лэптывлӧмаӧсь бӧръя пывсянсӧ да. Нёльӧдӧс пӧ Миш Миколкӧд олігчӧжӧн.

Ачыс Пиля Вась пывсянтӧ некор эз лэптыв. Ӧти-кӧ, том на вӧлі, муртса комын вит арӧс тыри. Мӧд-кӧ, гӧтырыслӧн мам ордын олісны да, сылӧн пывсянын и пывсьывлісны. Мед кӧть важиник, а сьӧлӧмтӧ бурмӧдліс на. Кӧш джын ватӧ кӧ койыштан, пельтӧ дзижӧдӧ-сотӧ пӧсь-дон сынӧдыс, джодж бердас лоӧ ляскысьны-лэччыны.

Но кадыд тай ассьыс шӧртсӧ гартӧ, пыр водзӧ мунӧ, он быттьӧ и казявлы сійӧс. Бӧръя воясас Пиля Вась джодж плакаяссӧ гоз-мӧдысь вежліс нин. Пӧрысь йӧз шулӧмаӧсь: ваыд пӧ весиг из розьӧдӧ, путӧ сійӧ, майбыр, кык ӧдйӧ йирӧ-сісьтӧ. Пыран кӧджсьыс да полан водзӧ воськовтнытӧ: то ӧти джодж плака лайкъялӧ кок улад, то мӧд ратшмунан выйын. А кольӧм вежонас гӧтырыс муртса коксӧ эз чег. Пачбокса джодж пӧвйыс, вӧлӧмкӧ, сісьмӧма дзикӧдз да шӧри чегӧма, кокыс и дзумгысьӧма плакаяс костас. «Сё лешак, кор нин прамӧя дзоньтавлан пывсянсӧ, — лёкгоршӧн горӧдіс повзьӧм Катяыс. — Ме кӧ абу жаль, челядь йывсьыд кӧть думыштлы». Пывсигчӧжыс сэсся дудгис-броткис, быттьӧ пу пилаӧн гурскис Васьлысь беринӧсь голясӧ. Шог лои Пиля Васьлы. Но вочасӧ нинӧм эз шу. Пиньсӧ мурчнитӧмӧн коясис да петіс. Весиг эз корӧсясь...

Гортас нин, чай юигӧн, бӧр бергӧдчывліс мӧвпъяснас важ пывсянланьыс. Гӧтырыслӧн парскана кывъясыс йирисны морӧссӧ, сотісны-дойдісны вежӧрсӧ. Дерт, сісьмас гӧгӧр, кымын во нин пывсяныслы да. Быд вежон тай, ӧтчукӧрӧн, больӧдчӧны-мыссьӧны. Гӧтырыс пывсянас пыр песласьӧ и. А гожӧм воас да, лун космӧсӧн ломтывлӧны. Пиля Вась сэсся пывсян сісьмӧмсьыс ӧмӧй мыжа? Кык нэмтӧ весиг морт оз ов...

Ас кежсьыс, тадзи кымын, мӧвпаліс Пиля Вась рытнас тшай юигӧн. Гӧтырсӧ да орччӧн бергалысь-чилзысь челядьсӧ быттьӧ эз и казяв. Пукаліс ен ув пельӧсын да бергӧдліс юрас чепсасьысь мӧвпъяссӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ. Босьтчас кӧ, шуам, гожӧмнас, дерт, дзоньталас-мольӧдас гӧгӧр. Нокыс важ пывсянад ок уна. Джодж плакаяссӧ быть вежлав, сэсся улі керъяссӧ тшӧтш, дзикӧдз нин сісьмӧмаӧсь. Пачсӧ выльысь лӧсьӧдны колӧ и, тшынӧдӧ, сё лешакыд. Мый кӧть эн шу, а важыд важ и эм. Быттьӧ важ дӧраӧн вӧдитчан: ӧтилаті дӧман, мӧдлаті резьдӧ... Позьӧ, шуам, и важ пывсянтӧ кыдзкӧ-мыйкӧ дӧмыштны. А во-мӧд мысти гӧтырыс бара кутас броткыны, голясӧ Пиля Васьлысь гурскыны-йирны. Став вирсӧ тшыкӧдас. Кокниджык, тыдалӧ, выльӧс лэптыны. Важыскӧд орччӧн. А сісь пывсянас, лӧсьӧдыштны да, позьӧ ыжъясӧс видзны. Оз нин ков торъя гид лэптыны. Тайӧ мӧвп вылас и сувтіс Пиля Вась, быттьӧ кывкӧртӧд аслыс вӧчис. Сэсся коркӧ и гӧтырыскӧд аслас сьӧлӧм дойӧн юксис. Мӧдыс, дерт, пыксьыны эз кут. Ловзис быдӧн верӧсыслӧн вӧзйӧмысь.

Сёр арын, кор кынмаліс да медводдза лым тупкис-шебраліс мусӧ, Пиля Вась гӧтырыслӧн воча вокыскӧд пӧрӧдчисны. Сиктсянь вель ылын, Мича яг бокын. Верст квайт, буди, лоӧ. Тані коркӧ орчча вӧрпунктса войтыр муркӧдчылӧмаӧсь нин эськӧ, но мича пожӧма вӧрыс кольыштӧма на. Пывсян вылад шеді буретш. Яг бокас и увйысисны, чинтасисны, сэсся регыд мысти и вайисны дась керъястӧ. Эз дзик горт дорас, а сикт помӧ, неыджыд кушинӧ. А та бӧрын ӧддзис да, со ӧд кутшӧм мортыд горш овлӧ, кор аслыд мырсьӧ-вӧчӧ, гӧтырыслӧн воча вокыскӧд мичаа кырсьйисны став керсӧ, тшупсьыны кутчысисны. Вежонӧн лэптісны пывсян срубтӧ. Сӧмын та бӧрын эновтчисны уджсьыс — кӧдзыдавны чорыда кутіс да.

«Шань таво кежлӧ, сюрса лыыс тай лои-а, яйсӧ тулыс-гожӧмнас тэчам-быдтам», — ӧвтыштіс кинас нюмъялысь Пиля Вась, кор гӧтырыс кежаліс тшупсьысьяс дорӧ. И сё збыль, сы морӧсын мыйкӧ быттьӧ ас местаас пуксис. Ок лӧсьыд-долыд лои мортыдлы, сьӧлӧмыс сьылӧмӧн сьылӧ.

Тулыснас, кор лымйыс сылі да муыс косьмыштіс, разисны срубтӧ да вайисны пывсян керъяссӧ ас йӧрас. Лун кык, картупель пуктытӧдз, ноксисны гӧтырыскӧд — пывсян подувсӧ лӧсьӧдісны-дасьтісны. Пиля Вась гӧгрӧс гутор на кодйис, мед пӧ майтӧга лёк ваыс сэтчӧ чукӧрмас, улі керъяссӧ оз сісьты. Гуторсяньыс, ваыслы бокӧ петӧм могысь, шор сямаӧс зырйӧн писькӧдіс-вӧчис. Бӧрынджык пӧ, кӧрт труба корся да сюя. Нэмӧвӧйся лоӧ ва петаніныс...

Лэптісны выль пывсянтӧ ӧти лунӧн. Гӧтырыс да сылӧн воча вокыс тшӧтш отсасисны. Ворсісны быттьӧ. Коді нитшкасьӧ, коді кер помӧ кутчысьӧ. Син водзын кыпаліс пывсяныд. Быттьӧ сэні и сулавлӧма, важыскӧд орччӧн.

Рытнас нин пырисны гортаныс. Медся сьӧкыд уджъяссӧ лои помалӧма-эштӧдӧма. Позьӧ шуны, вевтӧдзыс воисны. «Водзӧсӧ кокниджык нин лоӧ, — ышӧдіс гӧтырсӧ Пиля Вась пызан сайын, мудз вештіг. — Водзӧсӧ ачым нин ставсӧ вӧча. Ковмас кӧ, отсыштан дай».

Но аскинас, кор Вась петіс йӧрас да тэрмасьтӧг кытшовтіс нитшкалӧм срубсӧ, сьӧлӧмыс быдсӧн ыркнитліс. Мӧвпыштіс-артыштіс да, уна пӧсь на ковмас кисьтны. Ӧдзӧс писькӧдны, джодж да пӧтӧлӧк вӧчны, му лэптыны сы вылӧ, вевттьыны пывсянсӧ, ӧшинявны, пач лӧсьӧдны... А Васьлӧн кык ки сӧмын. Нӧшта ёнасӧ чер-пиланад водзынсӧ эз вӧдитчыв. «Гашкӧ, кодӧскӧ медавны да? Олӧмаджык да востер мортӧс?» — мӧвпыштіс-песіс асьсӧ Пиля Вась да бара на кытшовтіс гӧгӧр. Но недыр мысти вӧтліс нин ас юрысь тайӧ лӧсявтӧм мӧвпсӧ. Батьыслӧн коркӧя кывъясыс кӧрыштісны сылысь сьӧлӧмсӧ да. Сійӧ пыр шулывліс: уджсьыд пӧ, пиук, некор эн ӧтдортчы. Синмыд полӧ, а киыд вӧчӧ. Здукӧн нинӧм он бергӧд, но вочасӧн ставыс артмас. Сӧмын оз ков дышӧдчыны. Дышыд пӧ руш морттӧ пытшкӧссяньыс йирӧ.

Ноксис Пиля Вась выль пывсянас гожӧмбыд. Ачыс нырис-вӧчис ставсӧ. Писькӧдіс ӧдзӧс, ӧшиньяс, джоджаліс кӧджсӧ да мыссян-пывсян жырсӧ, пач подувсӧ лӧсьӧдіс и, пачсӧ пуктіс, ӧдзӧсъяс вӧчис-ӧшӧдіс. Сэсся, ӧддзис да, мичмӧдіс-мольӧдіс гӧгӧр. Пывсян пельӧсъяссӧ пуд сьӧкта «Дружба» пилаӧн кузь лунтыр ковмис джужгыны-пилитавны. Сё пӧсьтӧ кисьтіс-а! Но мичаа артмис, быд пельӧс ӧткодь. Чурвидзысь-ӧшалысь нитшсӧ быд кер костысь лэчыд черӧн кераліс-шыльӧдіс. Атшаліс-мудзис, дерт, но сьӧлӧм вылас ок долыд вӧлі. Ачыс ӧд, позьӧ шуны, пывсянсӧ лэптіс-кыпӧдіс. Ачыс! Ас киӧн, ас лов-вежӧрӧн. Ломтыштіс пачсӧ чаг сорӧн да, тшыныс петӧ-пуритӧ зэв азыма. Челядь моз нимкодясис Вась, гӧтырыслы тойліс бокас, телепит пывсьыны-корӧсясьны мортыдлы. «Субӧтаӧдзыс терпитлы нин, кык лун коли, — ӧвтыштчис нюмъялысь гӧтырыс. — Васӧ ваяв да пессӧ лӧсьӧд. Да джек вӧч на. Мед жарсьыс пуксьыштлыны ӧдзӧс дорас».

...Кадыс арлань нин катовтіс, кор Пиля Вась ломтіс выль пывсянсӧ. Медводдзаысь мыссьӧм-пывсьӧм ради. Ачыс дзик ломтіс, ачыс васӧ ваяліс, пес поткӧдліс-пыртліс. Корӧсь пывсян кӧджас керка лӧссьыс петкӧдіс-лэччӧдіс.

Лӧдсавліс гоз-мӧдысь и. Посньыдика поткӧдлӧм кыдз пу пессӧ би азыма зэв нямляліс, чунь кыза кӧртысь дорӧм-вӧчӧм пач доналіс-гӧрдӧдіс, пӧльтчис быттьӧ. Кос ёсь жарыс Васьлысь пельсӧ сотіс, лолыштны оз сет. Пыралас кӧджсьыс пытшкас да утёвтас-лыйыштас здук мысти бӧр нин. «Сё морӧ, бур жарыс, абу васӧд, кос зэв. Прамӧй пывсян тай артмӧма», — аскӧдыс сёрнитіс Пиля Вась кӧджын, куритчигмоз. И лолыс быдӧн тырлі: эз ӧд дядьӧ вӧч, ачыс...

Челядьыс первой нырас эз петны. Жар пӧ да, бӧрынджык мыссям-больӧдчыштам. Вась да гӧтырыс лэччисны. Пывсисны бура дыр. Васӧ уна ваяліс да воштынысӧ некытчӧ. Мыссисны тэрмасьтӧг, тӧлкӧн-ладӧн. Ас пывсян ӧд, некод, майбыр, бокад оз тойлы. Гӧгӧр дзим-дзурк, выль кер-пӧвъяссяньыс, весиг нитшсьыс парма кӧрӧн ӧвтӧ. Пукалӧ Вась да сьӧлӧмыс мортыдлӧн сьылӧ, морӧсас чеччӧ, татшӧм шуда здукыс эз на вӧвлы да...

Коркӧ и корӧсясьӧмӧдз воисны. Гӧтырыс регыд мысти петіс: юр пӧ кольмас да пласьт лоӧ куйлыны гортын. Вась сійӧс эз мӧд кутны-вомавны. Оз тай быдӧнлы лӧсяв жар пывсяныд. Кодкӧ корӧсь радейтӧ, кодкӧ — мӧдарӧ, дэбыд ваӧн сӧмын больӧдчывлӧ. А Вась велалӧма сьӧлӧм бурмытӧдзыс швачӧдчыны корӧсьнад.

Ӧтчыд пыралас, мӧдысь, коймӧдысь... Пельсӧ жарыс чишкалӧ-сотӧ, а сійӧ кӧш тырйӧн на койыштлас. И ӧні сідзи жӧ. Гӧтырыслӧн петӧм-мунӧм бӧрын ӧтнас коли да, ӧддзис дзикӧдз. Став мудзсӧ, коді шедлі пывсян кыпӧдіг-вӧчигас, быттьӧ кӧсйис вӧтлыны. Горша да азыма швачӧдчис корӧсьӧн. Петалас кӧджӧ, лолыштас, сэсся бара пырӧ нин. Быттьӧ бӧръяысь пывсис-корӧсясис, кӧть эськӧ ас пывсянас, выль пывсянас, медводдзаысь на да...

...Час мысти кымын, кор повзьӧм гӧтырыс петіс пывсянӧ, верӧсыс эз нин вӧв ловъя. Куйліс кӧджас ас кыӧм, мича джодждӧра вылын. Весиг пасьтасьнысӧ абу слӧймӧма-вермӧма. Вомсьыс быг чепӧсйӧма, летӧм-песӧм корӧсьыс орччӧн туплясис. Бӧрынджык сиктса пельшӧр висьталіс: сьӧлӧмыс пӧ, коньӧрлӧн сувтӧма. Виччысьтӧг, тыдалӧ. Весиг кӧдж ӧдзӧссӧ выныс абу тырмӧма восьтны Пиля Васьлӧн, сӧстӧм сынӧдсӧ лолыштны-апыштны. Кысь нин отсӧг корны, чукӧстны-горӧдны челядьсӧ ли, гӧтырсӧ ли. Тадзи и помасис олӧмыс нӧшта ӧти коми мортлӧн, коді и уджавліс горша, и пывсьывліс-корӧсясьліс сьӧлӧм бурмытӧдзыс. Сӧмын шуштӧм лои Пиля Васьяслӧн керка пытшкын да град йӧрын. И некод нин воддза моз эз нимкодясь выль пывсянлы, коді тӧрыт на вайис сы мында радлун, а талун со — сы ыджда шог...