АС МУЫСЬ, АС ГРЕЗДЫСЬ ОН УМ
Коймӧд класс помалі Емдін районын, Сюлатуй грездса начальнӧй школаын. Сэні директорнас вӧлі ичиньдядь, Аркадий Михайлович. Первойсӧ, гожӧмнас на, кор миян ордӧ гӧститігмоз волігӧн, ичиньдядь гозъя юалісны менсьым, кӧсъя ог ӧти тӧв велӧдчыны гортсянь ылі грездын, дыр думайттӧг, зэв нимкодьпырысь вочавидзи, мый абу паныд. Сэки ӧд ог на вӧлі тӧд, мый позьӧ гажтӧмтчыны чужанінсьыд.
И со менӧ ыджыдджык вок лэччӧдіс пароходӧн Сюлатуй грездӧ. Ӧнія серти кӧ, сійӧ пӧшти орччӧн. Позьӧ машинаӧн тӧкӧтьӧӧн воӧдчыны. Да и От гӧра, код вылӧ поздысьӧма Сюлатуй грездыс, Паль гӧрасяньыд, кайлан кӧ керка вевт вылӧ, зэв ясыда тыдалӧ. Но сэки ӧд, ичӧт дырйиыд, ставыс ылынӧн чайтсьыліс. Сэсся и бур туйясыд эз вӧвны. Со и ковмис войбыд буткыны пароходӧн.
Медводдза вежонсӧ велӧдчи выльлаын овны. Бурджыка тӧдмаси воча чой-воккӧд, школаын велӧдчысь грездса нывкаяскӧд да зонкаяскӧд. Но сэсся пыр тшӧкыдджыка думайтсьыны кутіс ас сикт, ас горт, ас бать-мам да чой-вок йылысь. Кӧнӧсь нин ӧні найӧ? Мый вӧчӧны? Бать, кӧнкӧ, дерт, водз асывсянь колхознӧй амбаръясын ноксьӧ. Мамӧс бара капуста керавны ыстісны. Гырысьджык вокъяс школаынӧсь. А рытнас кутшӧм гажа овлӧ миян гортын. Сӧмын ме сэні ог тырмы. Эз-ӧ вунӧдны менӧ? Вӧтасьлі гортӧс войнас. Садьма асывводзнас да бара жӧ ас чужан сикт да горт йылысь мӧвпъясӧн ола. Сӧмын тай школаад быттьӧ неуна вунӧдчывлан та йылысь. А рыт воас, да выльысь шогӧдӧма менӧ. Кымынысь со тадзи шог чужӧмӧн грезд сайын сулавлі да видзӧдлі сылань, кӧні менам мӧвпъяс серти вӧлі чужан сиктӧй. А чужӧм кузя гӧгыльтчисны синва войтъяс. И коді сэки вермис висьтавны, кутшӧм сьӧлӧм поткӧдана шог гудрасис сійӧ здукъясас менам челядь морӧсын. Кажитчис, быттьӧ йӧткыштісны менӧ кытчӧкӧ, эновтісны менӧ. Кӧть эськӧ ачым тӧда: бур вылӧ ставсӧ тайӧс вӧчисны.
Прӧйдитіс, гашкӧ, тӧлысь-мӧд сійӧ кадсяньыс, кытчӧдз эг велав выль грездын да выль семьяын овны. Аттьӧ таысь колӧ висьтавны Аркадий Михайлович ичиньдядьлы (сійӧ неважӧн муніс мӧдар югыдӧ) да Агния ичиньлы, кодъяс некутшӧма эз ӧтдортны, а, мӧдарӧ, кыдзкӧ весиг лэптылісны на менӧ менам воча чой-вок водзын. Тайӧс казялі да гӧгӧрвои ёна бӧрынджык нин. Велалӧм бӧрад кыдзкӧ кокниджыка кутіс овсьыны выльлаын. Дерт, тӧвбыднад ӧтчыд да мӧдысь и гортсянь волывлісны. Тӧдмавны, кыдзи ола. Сэсся тулысӧдз эг нин татшӧма гажтӧмтчыв.
Но мыйӧн сӧмын кутіс матыстчыны тулысыс, бара кутіс думайтсьыны ас горт йылысь. Лыдди весиг лунъяссӧ, кор мела бара воласны. Кутшӧм нимкодь вӧлі ӧти асылӧ, кор аддзи ичиньдядь ордысь ассьым батьӧс. Воӧма войся пароходӧн менӧ катӧдны бӧр. Весиг горшӧй гӧрддзассьыліс сэки. А нимкодьыс сьӧлӧм вылын помтӧм.
Первойя лунъясыс, гортӧ воӧм бӧрын, сідзжӧ праздник кодьӧн вӧліны. Котралі. Чеччалі. Висьтаси ас коддьӧмъяслы ылі грездын олӧм йылысь. А найӧ, менам ёртъяс, и Валера, и Миша, и Толя, вомсӧ паськӧдӧмӧн кывзісны менӧ. Но, дерт, ме эг висьтав налы, кутшӧма гажтӧмтчывлі ас гортысь. Серавны кутасны.
Сійӧ кадсяньыс ме, гашкӧ, и гӧгӧрвоны куті, мый сэтшӧмыс ас чужан муыд, ас гортыд, ыджыд-ӧ налӧн доныс.
Сійӧ челядьдырся вояссяньыс, кӧні кӧть, кутшӧм му-ваын кӧть эг вӧв, пыр кыскыліс менӧ мыйлакӧ гортӧ. Со ме Перымын. Армияын. Квайт часын миянӧс чеччӧдӧны да пыр жӧ сувтӧдӧны стройӧ. А радио пыр буретш тайӧ кадас юргӧны сиктса сьыланкывъяс. Менам синъяс водзӧ пыр жӧ сувтӧ чужан сиктӧй. Со мамным петӧма юкмӧс дорӧ вала. Со Володя вок тэрмасьӧмӧн восьлалӧ совхоз конторалань. Со сиктса улича кузя буссӧ лэптӧмӧн грымӧдӧ-мунӧ Петя Ваньӧлӧн «ДТ» тракторыс. И сэтшӧм окота овлӧ сійӧ кадас кӧть ӧти здук кежлӧ кежавлыны гортӧ, сёрнитыштны мамкӧд, чой-воккӧд, видзӧдлыны сикт бердӧ паськӧдчӧм парма вылӧ. И эз ӧтчыдысь вӧв татшӧм здукыс менам. Казявлі тшӧкыда, мый гажтӧмтчисны ас чужанінсьыс и мукӧд салдат-ёртъяс. Мый вӧчан. Сідзи нин шуӧма олӧмас. Ӧд чужан муыд, чужан сиктыд, кӧні чужин, велӧдчин сёрнитны, верстяммин, и сетӧ медсясӧ тэныд водзӧ олӧм вылӧ вын-эбӧстӧ, содтӧ вынъястӧ.
И сэки тшӧкыда ми матыстчывлім ёрта-ёрт дінӧ. Висьтавлім восьсӧн ӧта-мӧдлы ас чужан му, гортын олӧм-вылӧм йылысь. Юксьывлім весиг гуся мӧвпъясӧн, коді кодӧс виччысьӧ армия бӧрын. Сэки быттьӧ выль синъясӧн видзӧдлывлім ӧта-мӧд вылӧ. Кокниджык лоліс сьӧлӧм вылын. Быдӧнлӧн вӧлӧма ас чужан му, ас горт, аслыссикас оласног. И тайӧ ас чужан муыс, ас гортыс быдӧнлы медся муса да дона. Быдӧнлӧн эм мый казьтывны сы йылысь. И ми сэки пыдди пуктӧмӧн нин донъявлім ӧта-мӧдӧс. Со, вӧлӧмкӧ, кыдзи олӧны менам ёртлӧн чужан муын. А ме эг и тӧдлы. Армия бӧрын гортӧ воӧм мысти эг ӧтчыдысь висьтавлы матыссаяслы, кутшӧм олӧмыс мукӧдлаын. Гортсаясӧй зэв пыдди пуктӧмӧн да вежавидзӧмпырысь кывзылісны менӧ. Збыльысь, быдӧнлы ӧд ас гортыд медся муса. Оз позь некодлысь сійӧс омӧльтны. Грек таысь...
Но чужаніныд овлӧ и паськыдджык. Со ӧтчыд лунвылын тӧлысь чӧж удайтчис шойччыны. Бӧръя лунъясас гажтӧмтчыны жӧ куті аслам войвылысь. Тані ӧд пыр ӧти пӧлӧс серпас дзик быд лун. Чим лӧз море да гӧраяс. Весиг дӧзмыны куті на вылӧ видзӧдігӧн. Пыр зіли корсьны ас муысь тӧдсаясӧс. Весиг землякъясӧн куті нин шуны Архангельскӧй, Вологодскӧй да Кировскӧй областьясысь ӧтлаын шойччысьясӧс. А тадзи ӧд и эм. Ыджыд государстволӧн мӧдар помас олігӧн ми збыльысь землякъяс. И чужанінным миян быттьӧ орччӧн, и оласногным ӧткодь.
А Марс вылӧ кӧ ӧд веськалам, сэки и Америкаса олысь лоас землякӧн, чужан му кузя ёртӧн.
Кымын водзӧ, сымын сӧстӧмджык да югыдджык мӧвпъяс кыптӧны юр вежӧрын ас му, ас сикт йылысь. Кӧні кӧть ме эг вӧв, найӧ пыр мекӧд орччӧнӧсь. Торъялам ми сӧмын сэки, кор ме муна дзикӧдз тайӧ свет вывсьыс. Но, чайта да, оз бокӧ менӧ кытчӧкӧ гуавны. Ас чужан муӧ жӧ сюясны. Ӧд тӧдӧны жӧ матыссаясӧй да тӧдсаясӧй, мый лолӧн кыптывлі сӧмын чужанінын олігӧн да, бӧрынджык нин, сэтчӧ волывлігӧн.
