«СЬӦЛӦМӦЙ БӦРДӦ И СЬЫЛӦ...»
Чужсьылӧма менам Кулӧмдінын. Буретш картупель керан кадӧ, арнас. А кор тырӧма куим арӧс, мам-бать лэччӧмаӧсь овны-уджавны Дереваннӧйӧ, асланыс чужан сиктӧ. Менӧ, дерт, тшӧтш босьтӧмаӧсь. Тайӧ мича да гажа сиктас верстямми-быдми, тані помалі шӧр школа, тасянь муні водзӧ велӧдчыны. Дереваннӧйын, Кулӧмдінӧ каян туй бокын, пожӧм пуяса шойнаын, куйлӧны пӧч-пӧльӧй, муса мамӧй...
Дереваннӧй, Дереваннӧй... Коми мулӧн быд пельӧсын тӧдӧны тэ йылысь. Сулалан Эжва юлӧн джуджыд керӧсын, озыр уджач да писькӧс вежӧра войтырӧн, сьывны-гажӧдчыны сяммысь йӧзӧн, аслыспӧлӧс историяӧн, уна мукӧдторйӧн. Дерт, олӧмыд оз тапикась ӧти местаын, сійӧ водзӧ кывтӧ-мунӧ. Но быд мортлӧн сьӧлӧмӧ йиджсьӧ тӧрытъяыс и талунъяыс, кольӧ вежӧрӧ сэтысь медся тӧдчанаыс. Сиктыдлӧн олӧм-вылӧмыс ӧд морт олӧм кодь жӧ. И нимкодясьӧ сійӧ, томмылӧ-визувмылӧ, и шогавлӧ, и бӧрдлӧ. Быдторйыс жӧ усьліс Дереваннӧй сиктлӧн, татчӧс олысьяслӧн пельпом вылӧ бӧръя нэмъяснас. Шогыс и радлуныс, бурыс и лёкыс. Медся ён, топыд тэчаса коми зонъяс, дереваннӧйсаяс, юрнысӧ пуктісны первой мирӧвӧй война дырйи, сэсся революция кадӧ, гражданскӧй война воясӧ, фашистскӧй Германиякӧд тышъясын. Сӧмын бӧръя война вывсьыс бӧр абу воӧмаӧсь Дереваннӧй сиктысь куимсё сайӧ морт. Ӧні сикт шӧрын сулалӧ налы обелиск. Мрамор пӧвъяс вылӧ гижӧма быдӧнлысь ним-вичсӧ, овсӧ...
Быд коми сиктлӧн эм аслас история, аслас чужӧмбан. Дереваннӧйсалы, ме думысь, воддза воясӧ (уна-уна во чӧж и) медся дона вӧлі сиктса школа. Мыйла вӧлі, висьтышта бӧрынджык, кӧть эськӧ школаыс и ӧні эм. Но тайӧ мӧд школа нин, абу воддзаыс, нэмӧвӧйсяыс. Важыс, кодӧс помавлісны эз сӧмын татчӧс, но и Руч да Аныб сиктса олысьяс, нимавлісны Коми му пасьтала. И кыдзи он нимав! Ӧд сэні велӧдчылісны, югдӧдлісны юрнысӧ коми литературалы подув пуктысьяс — Нёбдінса Виттор да Тима Вень, мукӧд нималана йӧз, сэтысь петісны ыджыд олӧмӧ и учёнӧйяс, и лётчикъяс, и видз-му овмӧсын уджалысьяс, и учительяс. Ставнысӧ ӧмӧй лыддьӧдлан! Тыдалӧ, оз быд дереваннӧйса тӧд, мый 1885 воӧ, Вӧлӧгдаса духовнӧй семинария помалӧм бӧрын, сиктса Христорождественскӧй вичкоӧ воӧма уджавны Д. Я. Попов. Первойсӧ вӧлӧма псаломщикӧн, сэсся дякӧнӧн, бӧрынджык Великӧй Устюгса епископ сетӧма сылы поплысь чин. Дмитрий Яковлевич уна бурсӧ вӧчӧма сиктса йӧзлы, отсалӧма восьтны Дереваннӧйын церковно-приходскӧй да второкласснӧй школаяс, ачыс велӧдлӧма сэні, весиг пӧ и Нёбдінса Витторӧс, нималана коми поэтӧс да драматургӧс. Ёна зіль вӧлӧма мортыс. Кӧть и поп, абу ӧтдортчылӧма му бердын уджалысьясысь, пыр отсавлӧма налы. А 1912 воын Дмитрий Яковлевичӧс бӧрйӧмаӧсь Вӧлӧгодскӧй губерниясянь ІV Государственнӧй Думаса депутатӧн, да сійӧ мунӧма Санкт-Петербургӧ.
Кык судта важ школа сулавліс Эжва юлӧн джуджыд кыр йылын, вичкосянь неылын. Орччӧн сыкӧд — вель ыджыд сад. Кыдзьяс, козъяс, ниа пуяс. Быдӧн, коді велӧдчывліс Дереваннӧйса школаын, коді помавліс сійӧс, помнитӧ, дерт, тайӧ садсӧ. Школаыс да сы дорын быдмысь коръяснас лӧня шӧпкӧдчысь верстьӧ пуясыс быттьӧ сӧльнитчисны ӧта-мӧдныскӧд. Школаыс да садйыс пӧшти ӧттшӧтшъяӧсь. Пуяссӧ садитлӧма татчӧ, велӧдчысьяс отсӧгӧн, дерт, А. А. Чевскӧй. Волӧма сійӧ миян сиктӧ кызьӧд нэм заводитчигӧн на. И пыр велӧдӧма челядьӧс тайӧ школаас. Позьӧ шуны, нэмсӧ. Сьӧкыд весиг артыштны, дереваннӧйса кымын ныв-зон помаліс тайӧ школасӧ, гуляйтліс пашкыр пуяс пӧвстті, нимкодясьліс мича веж садйӧн, кывзыліс лэбачьяслысь дзользьӧмсӧ. Ӧні на менам син водзын тувсовъя луныс, кор ми, школа помалысьяс, дас ӧкмыс морт, сулалім сад йӧрын, кывзім велӧдысьяслысь сьӧлӧмтӧ вӧрзьӧдана кывъяс. Быттьӧ тӧрыт на ставыс вӧлі, а кымын во нин лэбыштіс! Сэки ми янсӧдчим школакӧд, лӧня шӧпкӧдчысь пуяскӧд, муса велӧдысьяскӧд... Триньӧбтіс бӧръя звӧнок, вӧлі бӧръя экзамен, школа помалысьяслӧн бӧръя рыт. И разӧдчим му пасьтала, коді водзӧ тӧдӧмлун корсьны, коді уджавны. Но миян пиысь быдӧн, дерт, помнитӧ-казьтылӧ школаын велӧдчан кадсӧ, учительясӧс, сьӧлӧмлы дона школадорса садсӧ, А. А. Чевскӧйӧс, кодӧс дереваннӧйсаяс зэв радейтлӧмаӧсь да кувсьӧм бӧрас гуавлӧмаӧсь сыӧн пуктылӧм сад йӧрӧ.
Дереваннӧй, Дереваннӧй... Вежсьӧ олӧмыс, вежсян и тэ. Шулӧмаӧсь тай: тӧрытъясьыс пӧ тшӧкыда казьтылан сӧмын бурсӧ. Гашкӧ, и збыльысь тадзи да. Гашкӧ, коркӧяыс удитіс нин топыда вужъясьны сьӧлӧм бердад, а ӧніяыс — эз на...
Син водзын на сійӧ кадыс, кор сиктӧдз бур туй эз вӧв. Кӧть карсянь, кӧть Кулӧмдінсянь. Сэки Эжва бокын олысь войтыр ветлісны-мунісны медсясӧ теплоходъясӧн. Унаӧн на, тыдалӧ, вежӧраныс кутӧны налысь нимъяссӧ: «Иван Куратов», «Виктор Савин», «Новосибирск». Быдса сутки лоӧ вӧлі воӧдчыны карсянь Дереваннӧйӧдз. Но ветлісны йӧзыс, подӧн ӧд он шлапсьӧд Сыктывкарсяньыд. Бӧрынджык на пыдди воисны тэрыб бордъя «Заряяс». Сук моль пӧвсттіыд клуна-клона тӧвзьӧны вӧлі. Ветлысь-мунысьыд тырыс пырас да лолыштнытӧ сьӧкыд, бергӧдчынытӧ он вермы. Быттьӧ ӧти ыджыд пельсаын йӧзыс пукалӧны. Дзескыд, ки-кокыд позялӧ, но терпитӧны. Тэрыба вӧлі ветлӧ «Заряыд». Сизим часӧн и тӧвзьӧдас чужан сиктӧдзыд.
Руч бӧрын нин петан теплоход нырланьыс, сьӧлӧмыд тіпкӧмӧн тіпкӧ, виччысян, кор мыччысясны Эжва чукыль сайысь кыр йылын сулалысь керкаяс. А «Заря» тӧвзьӧ-лэбӧ водзӧ, быттьӧ кык пельӧ вундӧ юсӧ, ас бӧрсяыс лэптӧ гырысь гыяс. И со Дереваннӧй син водзын нин. Абу и вежсьӧма, важ кодьыс том да мича. Еджыд вичко тыдалӧ, школа, сы дорын шувгысь сад, Кузнеч Васьлӧн, коми сьыланкывъяс гижысьлӧн, нёль пельӧса керкаыс медся джуджыд нӧрыс йылас тутвидзӧ...
Школаыд, велӧдчан воясыд, тыдалӧ, быдӧнлы сьӧлӧмас йиджтысьӧны нэм кежлас. А Дереваннӧйса важ школаыс, ме думысь, ёна торъяліс. Ӧти-кӧ, эз ӧти дас во сулав сикт шӧрын. Мӧд-кӧ, мыйта нималана йӧз сэні велӧдчывлісны, кымын ныв-зонлы сійӧ восьтіс ыджыд олӧмӧ туй, сетіс тӧдӧмлунъяс. Коймӧд-кӧ, татшӧм ыджыд да мича саднас эз вермыв ошйысьлыны мукӧд школа. Сэсся кутшӧм вежӧра, бур сьӧлӧма, ыджыд тӧдӧмлунъяса йӧз тані велӧдлісны! М. А. Чувьюрова нэмсӧ учителяліс сиктса школаын, тӧв и гожӧм, зэрӧ кӧть лым усьӧ, Кывтыдсянь шлапсьӧдӧ вӧлі удж вылӧ. А немецкӧй кывтӧ кутшӧм бура тӧдіс да тӧдӧ на ӧні! Сьылӧ зэв мичаа и. Ачыс лӧсьӧдалӧ сьыланкывъяс. Найӧ тшӧкыда юргӧны радио пыр, олӧны йӧз пӧвстын. Сылӧн «Мыйла нӧ тэ, донаӧй» сьыланкыв вӧрзьӧдӧ быд коми мортлысь морӧссӧ, чепӧльтӧ сьӧлӧмсӧ.
Коми кыв да литература дорӧ том йӧзлысь муслун чужтісны сиктса велӧдысьяс В. С. Чувьюрова, А. И. Ракина, мукӧд. Математикаын зэв бур тӧдӧмлунъяс сетіс Н. Е. Нестерова, биологияын — Т. П. Оплеснина, труд велӧдіс Н. А. Ракин, фронтӧвик, бур киподтуя морт. Гӧтырыс сылӧн школаын жӧ уджаліс, ичӧт класса челядькӧд ноксис. Тӧлка-вежӧра челядьӧс быдтісны гозъя. Ыджыдджыкыс, Владимир, мам-бать туйӧдыс муніс. Пединститут помалӧм бӧрын вель дыр уджаліс Кулӧмдін районын, челядьӧс велӧдіс, веськӧдліс и роноӧн, ӧні образование министерствоын зільӧ. Ичӧтджыкыс, Анатолий, наукаӧ сетчис. Коми муын нималана учёнӧй. Батьныс кувсьыліс бура важӧн, сиктса шойнаын куйлӧ. И уна мукӧд велӧдысь эновтісны нин таладор югыдсӧ... Кадтӧ тай он кӧртвомав, он сувтӧд. Сійӧ ассьыс босьтӧ, шырӧмӧн шырӧ ловъя ловтӧ. Но медся тӧдчанаыс, мый сиктса велӧдысьяс, миянӧс быдтысь-туйдысьяс ӧні на олӧны миян сьӧлӧмын, вежӧрын. Ловъяыс и кулӧмаыс. Ставӧн. Му бердӧдз копыр налы, бурсӧ, сӧстӧмсӧ кӧдзысьяслы!
Коркӧ-некоркӧ и Дереваннӧйӧдз воис чорыд веркӧса туй. Карсянь да Кулӧмдінсянь автобусъяс кутісны журъявны тӧв и гожӧм. Жаль сӧмын, уна сиктса олысь, буретш найӧ, кодъяс мунісны сьӧкыд война пыр, кодъяс лэптісны колхозъяс, нэмсӧ мырсисны видз-му овмӧсын, вӧр лэдзисны, сплав вылын уялісны, эз нин суны тайӧ выль туйсӧ, кыз му улын куйлӧны. Водзджык эськӧ колӧ вӧлі бур туйыс да, водзджык...
Дереваннӧй, Дереваннӧй... Зумыда тэ нэмсӧ сулалін кок йылад. Кужин и гажӧдчывны, и уджавны, и сьывны-йӧктыны. Кӧть вӧрын, кӧть видз вылын, кӧть скӧт картаын. Кор ветымынӧд воясын сикт бердын котыртчис вӧрпункт, дереваннӧйсаяс эз жӧ кольны бокӧ. Мыйӧн вермисны, сійӧн и отсасисны вӧр лэдзысьяслы, унаӧн кутчысисны пила воропӧ, пуксисны трактор сайӧ, уджалісны улыс складын. Сикт помын, ичӧтик ю сайын, кыптісны медводдза керкаяс. Недыр мысти тані быдмис быдса посёлок. Сэсся бокӧвӧйяс воалісны, быдсяма кывъя йӧзыс. Вербованнӧйяс, война дырйи мыжмылӧм войтыр и. И колӧ шуны, мый зык ни вен сиктсаяс да воӧмаяс костын эз кыптыв. Юкнысӧ вӧлі нинӧм. Быдӧнӧс ӧтувтіс удж. Дереваннӧй лесопункт нимавліс Коми му пасьта. Посёлокса челядь велӧдчисны сиктса школаын, ёртасисны коми ныв-зонкӧд. 1970-ӧд воӧ дасӧд класс ми помалім дас ӧкмысӧн. Тшӧтш и Руч сиктса ныв-зон. Классным вӧлі, позьӧ шуны, интернациональнӧйӧн. Николай Кунц — немеч, Милаш Ришард — бать сертиыс поляк, Витя Макеев да Николай Красильников — рочьяс, Александр Удоратин, Валентина Гуляева, Иван Мозымов, Александр Гуляев — комияс... Быдӧн на пиысь тӧдіс этша пыдди кык кыв. Коми да роч. А медсясӧ, дерт, сёрнитім комиӧн. Кӧть Кунцкӧд, кӧть Милашкӧд, кӧть Макеевкӧд. И ӧні на, аддзысьлам кӧ, варовитам комиӧн. Милаш Ришард олӧ Сыктывкарын да тшӧкыда паныдасьлам улич вылын. Ӧдйӧ и юала комиӧн:
— Кыдзи нӧ олан, Ришард?
Нюмсера мортыд пыр и вочавидзас сӧдз комиӧн:
— Ола, Ӧльӧксан, быд ногыс. Олӧмыд ӧд, ачыд тӧдан, талун абу рай. Велӧда челядьӧс, быдтыся.
А сэсся казьтыштас Дереваннӧй йылысь, окота пӧ эськӧ кайлыны, да каднас пыр дзескыд. Чойӧс видлыны, бать-мам гу вылӧ кежавны...
Дереваннӧй йывсьыд казьтыштас да, менам сьӧлӧмӧй вӧрзяс тшӧтш. Нормылас быдӧн. Ӧд орччаӧдны кӧ сиктлысь тӧрытъясӧ да талунъясӧ, вель ыджыд торъялӧм казялан. Олӧмыд, дерт, юмов некор эз вӧвлы. И бурыс, и лёкыс сэні паныдасьлӧ. Но бурсӧ, тыдалӧ, ми ог сяммӧй мыйлакӧ видзны-дорйыны, лёксьыс сайӧдны. Мыйла? Гашкӧ, ог кӧсйӧй. Ог кужӧй да? Веськыда шуа — оз сюр менам тайӧ юалӧмъяс вылас воча кывйыс. Ӧд кутшӧм бур, водзмӧстчысь лесопункт вӧлі водзті Дереваннӧйын. Ӧні Дереваннӧйын шы ни тӧв. Машина-трактор гежӧда жургӧ. Киссян выйын лесопунктыс. А гашкӧ, и киссис нин да. И йӧзыс олӧны тшыг нисьӧ пӧт, пӧрысь мам-батьлысь пенсия виччысьӧны. А кодӧс дзикӧдз топӧдас олӧмыс — гусясьӧ, вина-водка гулькйӧ. Мӧдар боксянь кӧ видзӧдлыны, мый сэсся вӧчнысӧ? Удж пӧ абу, кӧть налӧн, йӧзыслӧн, та вылӧ право эм. Сійӧс гижӧма Россияса Конституцияын (37-ӧд статья). Налькйын кодь олӧм артмӧ. Вошӧ аскиа лунӧ йӧзыслӧн надеяыс. А олӧмыд ӧд быдӧнлӧн ӧти...
Дереваннӧй, Дереваннӧй... Коркӧ ӧтчыд, «Заря» теплоходъяс на ветлісны Эжва кузя, чеччи пристаньын да чуйми быдӧн — мыйкӧ неладнӧ кыр йылас, мыйкӧ сэні оз тырмы. Нэмӧвӧйся серпасыс сиктлӧн вежсьӧма-торксьӧма. Нӧшта видзӧдлі, да вӧлисти юрӧ воис — важ школаыс абу, му пырыс быттьӧ мунӧма. Кырсӧ орччӧн кайысьяс, дереваннӧйса, висьталісны: сотчис пӧ неважӧн школаыд, посни челядь истӧгӧн дурӧмаӧсь да, со кутшӧм ыджыд неминуча лоӧма. Вои сиктӧ да вель дыр сулалі школа местаын. Кутшӧм ыджыд коромина вӧлі да, со нинӧм абу кольӧма. Ставсӧ биыд апыштӧма. Висьталӧны — ӧдйӧ пӧ и сотчис, весиг кусӧднысӧ прамӧя эз вермыны. Сотчас, дерт. Уна дас вонад мыйтаысь мавтлісны школа пытшкӧссӧ, ортсыса стенъяссӧ, джоджъяссӧ.
Со тай кыдзи олӧмыд бергӧдчӧ. И он пырав ӧні муса классъясӧ, учительскӧйӧ, физика кабинетӧ, мукӧдлаӧ. Он кытшовт школасӧ гӧгӧр. Он сёрнит тӧдса велӧдысьяскӧд. Сёрнитнытӧ сёрнитан, дерт, но важ школаас тайӧ сёрниыс вӧлі эськӧ дзик мӧд. Мусаджык, пыдісяньджык, меліджык...
Сӧмын школадорса сад ловйӧн кольӧма. Воддза моз рама шӧпкӧдчисны коръяснас кыдз пуяс, быттьӧ элясисны меным: со пӧ тай, ӧтнаным колим, сотчис миян школаным. Видзӧдлі пуяс вылӧ, да жаль лоины. Коньӧръясӧс яр биыд чишкалӧма жӧ, турунвиж коръясыс гожӧм шӧрын гӧрдӧдӧмаӧсь. Быттьӧ арся серпас...
Дереваннӧй, Дереваннӧй... Олӧмыд водзӧ мунӧ. Сійӧс тай, майбыр, он сувтӧд. Чужан сиктыд мортлы дона. Дереваннӧй меным дона жӧ да муса, мед кӧть чужсьывлӧма Кулӧмдінын. Дона сійӧ тӧв кӧть гожӧм. И сиктсалы ӧнія сьӧкыд лунъясӧ. Шулӧмаӧсь тай: морт кӧ пӧ сьылӧ, сідзкӧ, сійӧ ловнас абу на усьӧма. А дереваннӧйсаяс сьывнытӧ радейтӧны да кужӧны. И талун сьылӧны. И водзӧ на налӧн гӧлӧсъяс мӧдасны юргыны.
...Вежӧрӧ воӧ Тима Веньӧн гижлӧм кывбур:
Быттьӧ ӧнія кад йывсьыс висьталӧма-шуӧма Эжва йылын чужлӧм поэт. Ас ногыс, пӧся да ловтӧ вӧрзьӧдана...
Збыль, сьӧлӧмӧй бӧрдӧ и сьылӧ, кор вола чужан сиктӧ, сёрнита тӧдсаяскӧд, кежала мам да пӧль-пӧчлӧн гуяс вылӧ, ас синмӧн видзӧдла, кыдзи овсьӧ талун коми войтырлы. Сьӧкыда овсьӧ. Коркӧя серти, гашкӧ, лёкджыка на. Но кӧнкӧ кӧ эм Енмыс, ме сылысь кора дзик ӧтитор: отсав Кристос, мед ми тайӧ гудыр кадас дзикӧдз лов-сьӧлӧмъясӧн эгӧ жӧ усьӧй, мед быдтім-велӧдім челядьнымӧс, лыддьысим, радейтім ӧта-мӧдӧс да эским. Эским сӧстӧмас, югыдас, бурас. И асьным эгӧ лэдзчысьӧй, зумыда сулалім чужан му вылын...
