КАԈЕНԀАР

(Каԁ мурталӧм)

Уна ԍурс во сајын-ԋін јӧз велӧԁчісны ԁа кужны кутісны каԁ (пӧра) муртавны (мерајтны) шонԁі-ԍерԏі. Аԁԇісны шонԁілыԍ пыр ӧтмоз кыщлалӧмсӧ асыввывԍаԋ рытыввылӧ. Быԁ лун мытчыԍӧ асыввывԍаԋ, кыптӧ-мунӧ јенежӧԁ, сеԍԍа бӧр летчӧ рытыввылӧ — берԁӧ-сајалӧ мӧԁ лун асылӧԇ. Сіјӧ каԁ костсӧ кутісны шуны лун-војӧн (суткіӧн). Җеԋыԁҗыка шуӧны лунӧн.

Коркӧ сеԍԍа ԁыр-мыԍԏі јӧз тӧԁӧԁісны мулыԍ ас гӧгӧрыс ԁа шонԁі гӧгӧр бергаліг-тыр кыщлалӧм. Каԅалісны, вӧлӧм муыԁ ас гӧгӧрыс бергалігаԁ быԁ бок вочасӧн шонԁі воԇӧ бергӧԁлӧ. Ӧтчыԁ бергӧԁчӧмыԍ вӧлӧм і лоӧ лун-војыԁ. Ӧтчыԁ ас гӧгӧр му бергӧԁчӧмыԍ быԁлаын ӧтчыԁ волас: асыв, лун, рыт, вој.

Куԅҗык каԁјас кутісны муртавны тӧлыԍ-ԍерԏі. Каԅалісны тӧлыԍлыԍ бергалӧм му гӧгӧр, вежлаԍӧм уна-ног: ӧтчыԁ сіјӧ зев вӧсԋі чарла-коԃ, мӧԁыԍ — гӧгыԉ җын, којмӧԁыԍ — ԇік гӧгрӧс. Сеԍԍа ԇікӧԇ вошлӧ, оз кут тыԁавны. Јӧз кутісны ԋімтыны: выԉ тӧлыԍ, важ тӧлыԍ, тӧлыԍ пыԁӧс, тӧлыԍ җын, ԋоԉӧԁ јукӧн. Сещӧм вежлаԍӧмыс тӧлыԍлӧн ӧтчыԁ му гӧгӧр бергӧԁчігас шуԍӧ тӧлыԍӧн.

Меԁбӧрԏі кутісны каԁјастӧ лыԁјыны: гожӧмјасӧн, арјасӧн, тӧвјасӧн, тулысјасӧн. Сещӧм каԁјасыс лоӧны вӧлӧм шонԁі гӧгӧр му кыщлалӧмыԍ. (Му чӧрс ԋеуна пӧлыԋа. Сіјӧн ас гӧгӧрыс бергалігас мулӧн ӧԏілаті ԁырҗык мукӧԁлаті ԁорыԍ шонԁі воԇын олӧ (сені гожӧм), мӧԁлаті регыԁҗык (сені тӧв). Шонԁі гӧгӧр бергӧԁчігас коԁар му чӧрс помыс шонԁілаԋӧ пӧліԋа, сені пыр лун, шонԁіыс оз берԁлы. Секі мӧԁар чӧрс помас шонԁіыс оз мытчыԍлы, пыр вој). Јегіпԏана лыԁјісны: ӧтчыԁ-пӧ му кыщовтӧ шонԁі гӧгӧр 365 лун-чӧжӧн. Сіјӧ каԁсӧ сеԍԍа јуклісны 12 пеԉӧ 30 лунӧн, шуісны тӧлыԍӧн, нӧшта соԁтісны віт праԅԋік. Быԁ тӧлыԍ вежлаԍӧм-ԍерԏіыс јуклісны вежонӧ (ԋеԃеԉӧ).

Ӧніја міјан важ-ногса каԉенԁартӧ лӧԍӧԁлӧмаӧԍ рімԉана Јуԉіјан імператор-ԁырјі. Сы-вӧсна і каԉенԁарыс шуԍӧ Јуԉіанскӧјӧн. Најӧ јегіпԏана-моз-жӧ вотӧ 365 лун куԅаӧн шуӧмаӧԍ, сіԇі-жӧ 12 тӧлыԍӧ јуклӧмаӧԍ, но тӧлыԍас лунјассӧ абу ӧтмынԁаӧн лӧԍӧԁавлӧмаӧԍ, а 28, 30, 31.

Быԁ тӧлыԍлы ԋімјас пукталӧмаӧԍ асланыс јенјаслыԍ ԁа сарјаслыԍ.

Јанвар — Јанус јен ԋіма, Февраԉ — шонԁі јен Феб ԋіма, Јуԉ — Јуԉіј тсезар сар ԋіма. Сіԇ-жӧ і міјан комі јӧз лӧԍӧԁлылӧмаӧԍ быԁ тӧлыԍлы аслыс пӧлӧс ԋімјас повоԃԃа-ԍерԏі ԁа уҗ мунӧм-ԍерԏі: Тӧвшӧр, Вурԍан, Рака-тӧлыԍ, Косму, Ӧԁакора, Лӧԇԇа-номја, Ԍуоран, Моза, Каща, Јірмӧг, Јі-кутан, Тӧвлым.

Муԍар шонԁі гӧгӧр ӧтчыԁ кыщовтӧ 365 лунӧн ԁа 6 часӧн (ԋоԉ воӧн соԁӧ ԇоԋ лун). Сіјӧн Јуԉіанскӧј каԉенԁараԁ і вӧлі соԁтыԍӧ быԁ ԋоԉ во бӧрын ӧԏі лун. (Певраԉ тӧлыԍын кӧ 29 лун мі секі шуам Каԍԍана во).

Выԉ воыԁ вӧлӧм завоԃітчӧ војԁӧр март 1 лунԍаԋ. Сеԍԍа вежӧмаӧԍ ԍенԏабр 1 лунӧ, а сы-бӧрԏі — јанвар 1 лунӧ. (Комі јӧзлӧн ӧнӧԇ-на емӧԍ пуыԍ вӧчӧм пас-каԉенԁарјас, коԁ-ԍерԏі выԉ воыс Март 1 лунԍаԋ вӧлӧм лыԃԃыԍԍӧ.

Роч муын јанварԍаԋыԁ выԉ вотӧ сӧмын кутісны лыԃԃыны Петыр Веԉікӧјԍаԋ-на (1700 воԍаԋ).

Јуԉіанскӧј каԉенԁараԁ кӧԏ і соԁтӧны быԁ ԋоԉ во бӧрын ӧԏі лунтӧ, сіјӧ оз-на ло бурӧщ муԍарлӧн шонԁі гӧгӧр кыщовтӧм каԁыс. Вӧлӧм муԍарыԁ шонԁі гӧгӧрыԁ кыщовтӧ 365 лун, 5 час, 48 мінут ԁа 46 ԍекунԁ. Сы понԁа быԁ 128 воӧн јуԉіанскӧј каԉенԁарыԁ ԍормӧ ԇоԋ лунӧн. Сіԇнаԁ 16 немӧԇ сіјӧ каԉенԁарыԁ ԍормӧма 10 лунӧн. Сы-вӧсна 1582 воын рімскӧј папа Грігоріј ХІІІ щӧктіс лӧԍӧԁны (справітны) каԉенԁартӧ 10 лун шыбытӧмӧн во лыԁԍыс. Окԏабр 4-ӧԁ лун-пыԃԃі пуктісны 15 лун. Сеԍԍа меԁ воԇӧ кежӧ сещӧм торјыс оз ло, шуісны быԁ 400 во пыщкын лӧԍӧԁны кујім каԍԍана во (100-ӧԁ, 200-ӧԁ, 300-ӧԁ). Со мыј вӧсна ӧнӧԇ пыр-на соԁіс костыс кык каԉенԁарлӧн. Ӧні 13 лун-ԋін выԉа-важа каԉенԁар костаныс. Папа Грігоріј лӧԍӧԁӧм каԉенԁартӧ і ԋімтісны Грігоріанскӧј каԉенԁарӧн іԉі выԉ ԍԏіԉӧн.

1918 воӧ Певраԉ 1 лунԍаԋ Р. С. Ф. С. Р.-ын Нароԁ. Коміс. Сӧвет ԃекретӧн важ каԉенԁар вежіс выԉ Грігоріанскӧј каԉенԁар вылӧ. Јанвар 31 лунԍаԋ веԍкыԁа вуҗісны Певраԉ 14-ӧԁ лунӧ. Ӧні быԁ госуԁарствоын-ԋін выԉ каԉенԁар-ԍерԏі олӧны, сӧмын Роԍԍіја Окԏабрса ревоԉутсіјаӧԇ кысԍіс важ-ԍерԏі.

Војԁӧр важ јӧз каԁтӧ сӧмын вӧлі лыԁјӧны лунӧн, рытӧн, војӧн, асылӧн. 3.000–4.000 во гӧгӧрјас сајын сеԍԍа велӧԁчӧм јӧз кужӧмаӧԍ вӧчны часі. Војԁӧр ва часі, сеԍԍа шонԁі часі ԁа лыа часі. Веԉ ԁыр сещӧм часіјаснаԁ олӧмаӧԍ, ԃерт еԍкӧ ез зев бурӧԍ вӧвны-ԁа.

Каԁтӧ бура кутісны тӧԁны ӧніја міјан часі вӧчӧм бӧрын. Војшӧрԍаԋ мӧԁ војшӧрӧԇ лыԁјӧны 24 час, быԁ час јукԍӧ 60 мінутӧ, быԁ мінут 60 ԍекунԁӧ. Ԃерт абу быԁлаын муԍар паԍталаыԁ каԁыԁ (часіыԁ) ӧткоԃ. Муԍарыԁ шонԁі гӧгӧр кыщлалӧ ԁа вочасӧн бокјассӧ бергӧԁлӧ шонԁілы. Бергалӧ рытывԍаԋ асылӧ. Асыввылын часі воԇҗык петкӧԁлӧ. Шуам, Петрограԁын-кӧ луншӧр каԁ, секі Влаԃівостокын рыт-ԋін, 6 час ԁа 46 мінут луншӧр бӧрын; Іркутскын 4 ч. 56 мінут рыт-жӧ; Омскын — 2 ч. ԁа 52 мін. лун; Саратовын — 1 ч. 3 мін. лун; Мӧскуаын — 12 ч. ԁа 52 м. луншӧр бӧрын; Варшаваын — 11 ч. 23 м. војшӧр бӧрын; Ԋју-Јоркын — 5 ч. 43 м. војшӧр бӧрын. Быԁ карын, быԁ вӧлӧԍтын аслыс каԁ (час).