МЫЈ-ԌУРӦ ВЕЛӦԀӦМ

I. Кыԇ віԇны кокјасӧс кынтӧмыԍ.

Кокјастӧ пӧкјӧԇыс колӧ гартны прӧстӧј кабалаӧн, сеԍԍа чувкіаԍны, вӧԉіԍԏі і сапӧгаԍны. Кык пӧвса кабалаӧн-кӧ гартыштан — јешщӧ лоӧ шоныԁ кокыԁлы.

Кабалаӧн гартігӧн кокыԁ меԁ вӧлі кос; колӧ косӧԇ чышкыны.

2. Кыԇі шонтыԍны вӧрын кӧԇыԁ арјасын.

Куԅа-кӧ лоӧ ветлӧԁлыны вӧрӧԁ, ізтӧг біаԍны абу, шонтыԍны ԋекыԇ — колӧ пазӧԁны коԇувкот кар ԁа часҗын-кымын пукавны сен. Сіјӧн јона шоналан.

3. Ревмаԏізм.

Ревмаԏізмыԍ отсалӧ пещӧр. Віԍыԍлы колӧ гожӧмбыԁ, быԁ асыв швачӧԁны віԍан інјассӧ пещӧрӧн. Кымын јона пещӧралан, сымын бур.

4. Насмука.

Насмукаыԍ бур кыскыны нырӧ унаыԍ лун кежлӧ соԁаа сола ва (румка ва пыщкӧ гуԁравны кык чепӧԉӧн соԁасӧ ԁа совсӧ).

5. Кок віԇӧм-јылыԍ.

1) Вӧралігӧн новлыны сӧмын мічӧԁтӧм вурун носкі, 2) пӧԍалыԍ кокјасӧс быԁ лун, керкаӧ воӧм-мыԍԏі, мыԍкыны кӧԇыԁ ваӧн, 3) вывті-кӧ јона кокјас пӧԍалыԍӧԍ, — кіԍкавлыны порошокӧн: 2 јукӧн саԉітсіловӧј кіслота ԁа 98 јукӧн таԉк, 4) ԋоԉԅӧ-кӧ кок чуԋјас костыԁ, сетчӧ пуктыны сӧстӧм ԁӧратор, кіԍкавны порошокӧн: 2 јукӧн саԉітсіловӧј кіслота ԁа 1 јукӧн окіԍ тсінка, 5) зӧр (мозоԉ) кокыԍ оз ков вунԁыны, колӧ пурт ԁорыш кӧтӧԁны шоныԁ мајтӧг быгја ваын ԁа сіјӧн вуштыны зӧрсӧ, 6) кок зыртӧмыԍ-кӧ ічӧԏік гаԃ лоӧ — оз ков роԅӧԁны, вој кежӧ сӧмын мавтыштны сіјӧс щыктӧм госӧн; ыҗыԁа-кӧ гаԃԃалас — ӧтарԍаԋыс быщкыны (вунԁыны оз ков), 7) јона-кӧ зыртас коктӧ, чувкі-пыԃԃі бурԁтӧԇыс ԁӧра ԋамӧԁ колӧ новлыны.

6. Кок пӧԍалӧм.

Коԁлӧн кокыԁ оз јона пӧԍав, бур новлыны сӧмын вурун чувкі. Коԁлӧн кокјасыс пыр кӧԇыԁӧԍ, колӧ кӧмкот пыщкас пуктыны марԉа пыщкӧ гартӧмӧн черԋіла коԍтан кабала. Сіјӧ кабалаыс пӧԍсӧ понԁас кыскыны ас пыщкас, чувкі пыр лоӧ кос, кок пыԁӧс оз кут кынмыны. Вывті јона пӧԍалыԍ кокјасӧ пуктыԍԍӧ кык пӧвса кабала. Зев-кӧ-ԋін јона кокјасыԁ ԋылӧԁӧны, колӧ кабала улас кыза пуктыны вӧв бурыԍ (гӧн). Кабаласӧ быԁ кӧтаԍӧм бӧрын вежлавны.

7. Номјыԍ віԇан.

Боԍтны вӧсԋі кіԍеја ԉібӧ јурԍі пож аршын кымын куԅа ԁа 10–12 вершӧк паԍта, вурны воча ԁор — туіс-коԃ лоӧ, — сеԍԍа пом быгӧртасјасас ԍујны шӧрт. Паԍталӧм-мыԍԏі ӧтар помсӧ зелӧԁан паԍкыԁ режја шԉапа гӧгӧрыԁ, а мӧԁарсӧ ԍылі гӧгӧрыԁ.

8. Номјасыԍ ԉекарство.

Кіԅер ваԅеԉін пыщкӧ пуктыԍԍӧ сук наптаԉін. Сіјӧ сорлалӧм торнас кык-кујім војтӧн ԋіртны чужӧмтӧ, кіјастӧ. Меԁ ԍојыштаскӧ, ен полӧј. Сіјӧ регыԁ помаԍас. Сеԍԍа-ӧԁ час 2–3 номјыԁ оз жӧ куртчы тенӧ. Сы бӧрын вылыԍ мавтчыны. Ывлаын наптаԉін ԁукыԁ оз јона кыв, регыԁ велалан сетчӧ.

9. Пыщјасыԍ мезԁыԍны.

Пыщ олан інјасӧ пуктыны ԇоріԇ — іванов чвет і пуповка, — став пыщыԁ кулӧ. Сеԍԍа поԅӧ бырӧԁны сещӧм ԇоріԇ пуӧм ваӧн.

10. Коԇувкотјасыԍ мезԁыԍны.

Коԇувкот ветлан інјас кіԍкавны сакар сора бураӧн, пыран шщеԉјассӧ щӧщ.

11. Ва сӧстӧммӧԁӧм.

Ва сӧстӧммӧԁны поԅӧ со кыԇі: мешӧкӧ течны кыԇ шом ԁа ваԁорса лыа, сеԍԍа на пыр віјӧԁны васӧ. Поԅӧ ва пыщкӧ пуктыны тојӧм шомаіз (стӧкан ва вылӧ чепӧԉ), васӧ јона гуԁравны ԉібӧ соԉкјӧԁлыны, сеԍԍа ԋеуна сулӧԁны: выліас сӧстӧм ва лоӧ.

12. Гымалӧм, чарԁалӧм.

Гымалігӧн, чарԁалігӧн оз ков сувтны кос пујас улӧ. Гымԋӧв меԁ јона лыјӧ козјӧ, сеԍԍа баԃԃӧ, гежӧԁҗыка ԋыв пуӧ; ԋыв пу улӧ гымалігјасӧн бурҗык сајӧԁчыны коз улӧ ԁорыԍ.

13. Кыԇі перјыны сімӧм віԋт?

Колӧ гӧрԁӧԇ ԁонӧԁны кӧрт тор, сеԍԍа сіјӧс інмӧԁны віԋт шԉапа берԁӧ ԁа віԇны 2–3 мінут, меԁым вінтыс шоналас. Сы бӧрын віԋтыԁ кокԋіԁа бергӧԁчас.

14. Кыԇі бергӧԁны сімӧм гајка?

Мукӧԁ-ԁырјі гајка прӧстмывлӧ бокјасԍаԋыс ԁа вылыԍаԋыс кощкӧԁӧмӧн. Кощкӧԁӧм борас-кӧ оз бергӧԁчы, колӧ кіԍкавны караԍінӧн ԉі скіпіԁарӧн, сеԍԍа ӧзтыны. Та бӧрын гајкаыԁ зев кокԋіԁа шеԁас.

15. Јај віԇӧм щыкӧмыԍ.

1) Јај шуԉалӧны вершӧк кыза кымын торјасӧн, сеԍԍа ԍујлӧны мінут віт кежлӧ пуан ва піӧ. Сы бӧрын ӧшлӧны лун 3–5 кежлӧ ывлаӧ шонԁі воԇӧ. Коԍтӧм бӧрын течӧны сӧстӧм мешӧкӧ ԁа ӧшӧԁӧмӧн віԇӧны. 2) Чіг јај перјаласны лы помыԍ, вунԁалӧны 3–4 тувја (пунта) торјасӧ. Сеԍԍа быԁ јај тор кык чуԋ кыза кымын гӧгӧрыс кіԍкаласны зев посԋіԃік чірјӧм шомӧн. Вежон кыкӧԇ таԇі поԅӧ віԇны јајтӧ 3) Вӧсԋіԃіка шуԉавны јај, сеԍԍа солавны јона, ывлаӧ шонԁі воԇӧ ӧшлыны лун 4–5 кежлӧ. Коԍмӧм бӧрын віԇны ӧшӧԁӧмӧн мешӧкјасын.

16. Пӧтка јај віԇӧм.

1) Гожӧмын пӧткаӧс колӧ куштыны, весавны, сеԍԍа пыщкӧссӧ тыртны шомӧн.

2) Куштӧм, весалӧм бӧрын пӧткаӧс шомјӧв пыщкӧ ԍујӧны. Ԁозсӧ вевԏԏӧны гаԃԃӧн, топыԁа кӧрталӧны, меԁ веԍіг ортсы возԁукыс оз пыр. Лун 5–7 поԅӧ віԇны — оз щык.

3) Вӧрса пӧткалыԍ кыјӧм бӧрас пырыԍ-пыр крука увјасӧн бӧрла ԁорԍаԋыс весавны ԍувјассӧ, гырк пыщкӧссӧ. Сеԍԍа тыртӧм пыщкас ԁа гоԉаас ԍујавны пожӧм лысјас. Вӧр керкаӧ воӧм бӧрын ӧшлыны пӧткајассӧ (оз ков муӧ пуктыны) ыркыԁ тӧв ветлан інӧ, гутјастӧм інӧ, мӧԁа-мӧԁ берԁас меԁ оз інмавны.

Ԋур вывса пӧткајас.

Ԋур вывса пӧткајасӧс лыјлӧм бӧрын весавтӧг ӧшӧԁны час кык кежлӧ тӧв јылӧ. Сеԍԍа ԁоз пыԁӧсӧ воԉсалӧны пещӧр, течӧны пӧткасӧ пещӧр костјасӧ. Ыркыԁ інын віԇӧны. Вӧрса пӧткатӧ сіԇі-жӧ поԅӧ вајны, вежон гӧгӧр олас, оз щык. Пещӧр-кӧ оз ԍур, поԅӧ лысјасӧн.

17. Кыбӧм.

Кыбігӧн кӧза бі ԍірӧԁ пу-пыԃԃі бурҗык кірпічыԍ лӧԍӧԁны. Ӧжігајтӧм кірпіч (ӧԏікӧс-ԉі, кыкӧс-ԉі) колӧ зев јона суԉікӧԇ кӧтӧԁны караԍінӧн, час кык віԇны кык пунт караԍін піын. Сещӧм кірпіч зев југыԁа ломтыԍас час-мӧԁ.

18. Пыж ԇоԋтӧм.

Боԍтӧны зев бур сотӧм іԅвеска. Сеԍԍа ваӧ леԇлӧм бӧрын кос іԅвескасӧ тојӧны пыԅӧԇ, пожналӧны ԍіпож пыр. Сеԍԍа чері выј піын гуԁралӧны, меԁ ӧшіԋ замаска-коԃ лоӧ. Сіјӧн сеԍԍа став костсӧ, щеԉсӧ мавтӧны. Лун-мыԍԏі чорԅас мавтасыс. Сеԍԍа ва піын сіјӧ оз ԋебԅы, оз леԇ васӧ пырны.

19. Чері кыјан тыв сіԍмӧмыԍ віԇӧм.

Тывјӧс колӧ віԇыштны мајтӧга ва пыщкын (быг пыщкас). Сетыԍ лептыны ԁа пыԇравны. Сы-бӧрын шомаіз сывԁӧм ва пыщкӧ ԍујлыны тывсӧ. Сещӧм тывјыс ԁыр оз сіԍмы ԁа кокԋіҗыка локтӧ тӧԋа кыскігӧн.

20. Тывјас, гезјас, кӧлујас сіԍмӧмыԍ рыжмӧмыԍ віԇӧм.

Сіԍмӧмыԍ, рыжмӧмыԍ колӧ лун 4–5 віԇны ыргӧн купороса ва пыщкын (¾ тув купорос веԁра ва вылӧ), сеԍԍа коԍтыны ԁа мајтӧга ва піын пожјавны.

21. Сов уԉсалӧм.

Сов уԉсалӧмыԍ колӧ пуктыны сы пыщкӧ картупеԉ пыԅ (крахмал) 10 јукӧнсӧ. Сеԍԍа ԋекущӧм уԉ повоԃԃа-ԁырјі оз ԋін уԉсав сещӧм солыԁ.

22. Јӧв шоммӧм гожӧмын.

Кӧкјамыс стӧкан јӧв тӧріг кріԋчаӧ-кӧ пуктан зӧлӧтԋікҗын борнӧј кіслота, веԍіг зев жар-ԁырјі лун кыкӧԇ оз шоммы јӧлыԁ. Сетыԍ јӧвлӧн кӧр оз вежԍы, ԋемтор он ло ԋі.

Поԅӧ нӧшта јӧлӧс мӧԁ-ног шоммӧмыԍ віԇны. Лун-мӧԁ кренлыԍ корјассӧ сӧмын віԇны јӧв піаԁ.

23. Пӧтка, ԅвер ку віԇӧм гагјас ԍојӧмыԍ, щыкӧмыԍ новлӧԁлігӧн.

Колӧ боԍтны ¼ тув сотӧм шомаіз, 2 лот ізтӧг пыԅ, 1 лот пуртӧса гормӧг, 1 лот тојӧм табак пыԅ, 1 лот посԋіа чірјӧм коԍтӧм пу корјас, 2 лот кампара. Ставсӧ пыԅӧԇ тојны ԁа нӧшта соԁтыны 1 лот наптаԉін. Сеԍԍа сіјӧн кіԍкавны кучікјастӧ.

24. Кучік јонмӧԁӧм ва јіҗӧмыԍ.

Колӧ бі воԇын јајла ԁорсӧ шонтыны, сеԍԍа кӧч кокӧн пӧԍ ԃӧгӧԃӧн мавтны. Мыјӧн коԍмас — јіҗас, сеԍԍа мӧԁыԍ, којмӧԁыԍ, ԋоԉӧԁыԍ мавтны. Меԁ мӧԁарӧԇыс јіҗас ԃӧгӧԃыс. Јонҗык вылӧ меԁ бӧрја мавтӧм бӧрас кӧрт піԉнӧј пыԅӧн кіԍкавлӧны.

25. Јіҗтӧм ԁӧра, паруԍіна лӧԍӧԁӧм.

Ӧтмынԁа шомаіз ԁа ԍвіԋеч сакар (уксусно-кислый свинец) сывԁыны пӧԍ ваын, гуԁравны шоныԁ ва соԁталіг-тырјі, сетчӧ ԍујны ԁӧратӧ суткі-кежлӧ, сеԍԍа коԍтыны.

26. Ԁонӧԁлытӧг кӧрт јітӧм.

Боԍтӧны ізтӧг пыԅ, сымынԁа-жӧ ԍвіԋеча беԉіла, 1 пај бура, ставсӧ леԇӧны ізтӧг пыԅ піӧ ԁа гуԁралӧны, меԁ уԉ ԋаԋ сьӧмӧс-коԃ лоӧ. Сіјӧ маԅнас мавтӧны кӧрт јітӧԁјассӧ ԁа зев јона топӧԁӧны, віԇӧны лун-мӧԁ. Јітчӧ зев јона, веԍіг мӧлӧтӧн кучкӧмӧн оз чег јітӧԁыс.

Сола рыԍ (сыр).

(Кітыр кукаԋ рушку тор-пыріг, 4 кріԋча јӧв ԁа сов). Кукаԋ начкігӧн рушкусӧ (желуԁок) торјӧԁны, мічаа мыԍкыны, коԍтыны тӧв-јылын. Коԍтӧм рушкусӧ шырны јајӧс-моз, боԍтны кітыр, пуктыны щајнӧј чашка ва пышкӧ, сувтӧԁны шоныԁ інӧ. Час кык-мыԍԏі кымын сулалӧм васӧ сӧԇӧԁны ԋоԉ кріԋча ԍвежеј шоныԁ јӧв пыщкӧ (поԅӧ рытја ԁа асја јӧв ӧтлаавны, рытјасӧ сӧмын кӧԇыԁ інын уԅтӧԁны меԁ оз војнас шуԅы), гуԁравны сіјӧс јонҗыка, кӧртавны мыјӧнкӧ ԁај сувтӧԁны шоныԁ інӧ. Час ԋоԉ-мыԍԏі лоас сук шомјӧв-коԃ (выԉԉӧв-коԃ). Сіјӧс кіԍтны сӧстӧм ԁӧра (тряпка) пыщкӧ ԁа мыјӧнкӧ јона ԉічкыны: лӧԍыԁ рыԍ (паска) вӧчан ԁозјӧ. Руԇалӧм-мыԍԏіыс перјывны сіјӧс, раԅлыны, гӧгӧр бок солавны ԁа бара ԉічкыны. Быԁ лун сіԇ солавны 6–7 кымын, кытчӧԇ ԁор гӧгӧрыс оз чорԅы. Чорԅӧм-мыԍԏі лун кујім-ԋоԉ віԇны меԁ шоммыштас. Сеԍԍа поԅӧ чӧлӧсӧн вунԁалӧмӧн пуктавны ԋаԋ вылӧ ԁај ԍојны.

Кыԇ колӧ гожӧм кежлӧ јај солавны рӧсовтӧг.

Јај солавны колӧ боԍтны сӧстӧм пеԉса, меԁ ԋекущӧм кӧр оз пет. Јај керавны 1–2 пунта торјасӧн. Кӧԇыԁ-ԁырјі-кӧ, колӧ регыԃік керкаын віԇыштны, меԁ јӧжыштас ічӧԏіка, шоныԁ-ԁырјі-кӧ, веԍкыԁа ывлаын і солавны. Јај торјас топыԁа пуктавны пеԉса пыԁӧсӧ, быԁ јај тор гӧгӧрыс солавны пуктытӧԇыс-на, јеҗыԁӧԇ. Пукталӧм бӧрас віԅсӧ-на јона совнас кіԍкавны колӧ, сеԍԍа кымын-кӧ лаврӧвӧј ԉіст, переч туԍ ԍавкԋітны быԁ віԅӧ (поԅӧ і сытӧг). Сіԇі сеԍԍа став јајсӧ віԅӧн, віԅӧн солавны. Пеԉса лӧԍыԁа вевԏԏыны, зев чорыԁа ԍӧкыԁ торјасӧн ԉічкыны, леԇны кӧзӧԁ вылӧ. Рӧсовыс јајԍыс ачыс лоӧ. Јона солалӧмыԍ оз ков повны, секі јај оз-ԋін щык. Рӧсовтӧг солалӧм јај гожӧм быԁ ԍвежеј кӧра лоӧ, сӧмын путӧԇыс суткі кымын ва пыщкын віԇыштны.