КООПЕРАТСІЈА

Коопераԏів, кооператсіја — коміӧн-кӧ шуны лоӧ — ӧтувтчӧм, ӧтвылыԍ уҗалӧм.

Кор ԁа кыԇ кооператсіја воԍԍӧма? Меԁ воԇ ӧтувтчӧмаӧԍ уҗалыԍ јӧз (рабочӧјјас) Ангԉіјаын. Сен ԁај мукӧԁ Рытыввыв Јевропаса госуԁарствојасын, став ԍілаыс, став законыс (право) капітал кіпоԁулын. Сіјӧ капіталыс зев-ԋін јона кутӧма ӧбӧԃітны уҗалыԍ јӧзсӧ: уҗалӧмыԍ ԍетӧ ічӧт ԁон, тӧвар-жӧ вузалӧ ԁонӧн. 1769 воӧ ӧԏік карын, Ангԉіјааԁ, ԁӧра кыыԍјас 12-ӧн ӧтувтчӧмаӧԍ ԁај воԍтӧмаӧԍ общественнӧј лавка (потребіԏеԉскӧј общество). Мог воԍтыны вӧлі сещӧм — меԁ ӧтувтчӧм јӧзлы бур, јон, щыктӧм тӧвар суԇӧԁны, ԍетны кыԇ верман ԁонтӧгҗык. Тајӧ сӧмын вӧлі зачіныс. На вылӧ віԇӧԁӧмӧн і мукӧԁ карјасын кутӧмаӧԍ воԍтавны общественнӧј лавкајас (потребіԏеԉскӧј обществојас). Крепыԁа сувтіс, паԍкаліс коопераԏів 1844 воԍаԋ.

Тајӧ воас ԁӧра кыыԍјас-жӧ Ангԉіјаын, Рочԃеԉ карын, воԍтӧмаӧԍ общество і пуктӧмаӧԍ сещӧм лаԁ: став чԉеныс ӧткоԃ, ԋекоԁ абу ыҗыԁ ԋі ічӧт, тӧвар вузалӧны-ԋӧбӧны сӧмын ԃеԋга-вылӧ, барыш јукӧны ԋӧбаԍӧм-ԍерԏі, коԁі унҗык ԋӧбліс, сылы і унҗык барыш, пај-ԍерԏі барыш оз јукны.

Таԇ і лоі потребіԏеԉскӧј кооператсіја. Сы гӧгӧр-жӧ воԍԍӧмаӧԍ і мукӧԁ пӧлӧс коопераԏівјас: арԏеԉнӧј маԍԏерскӧјјас, пабрікајас, завоԁјас (производственная кооперация), му уҗалыԍ арԏеԉјас (сельско-хозяйственная кооперация) і мукӧԁ уна пӧлӧс.

Роч му вылын коопераԏівјас воԍԍісны регыԁ-жӧ креԍԏанаӧс вӧԉа вылӧ леԇӧм-мыԍԏі. 1862 воын воԍԍӧма проізвоԁственнӧј коопераԏів, 1865 воын потребіԏеԉскӧј Ріга карын. Сеԍԍа коопераԏівјас ӧԁјӧ-коԃ завоԃітісны паԍкавны ԁа унҗыкыс бӧр тупкыԍіс. 1891 воын, щыг воын, коопераԏівјаслӧн лыԁыс бара јона соԁі. Меԁ јона-жӧ соԁны кутіс 1905 воԍаԋ. Сек ревоԉутсіја воԍтіс ԍін јӧзлыԍ; ӧтувтчытӧг-пӧ ԋінӧм он вермы вӧчны, коопераԏівјас-жӧ меԁ јона вермасны ӧтувтны. Војна-ԁырјі коопераԏівјас бара соԁісны лыԁнас, ԁај паԍкӧԁчісны, мукӧԁ коопераԏівјасыс меԁ озыр купечјасыскӧԁ кутісны вочсаԍны. Сіԇ вӧлі Окԏабрса ревоԉутсіјаӧԇ. Сек коопераԏівлӧн олӧм вежԍіс; тӧвар суԇӧԁны вӧлі ԋекыԍ, мыј правіԏеԉство ԍетас — сіјӧ і јукны став јӧз костын, мыјԁа воас морт-вылӧ. Паԍкӧԁчӧм-јылыԍ ԋінӧм вӧлі і ԁумајтны. Кӧԏ еԍкӧ быԁӧнӧс вӧлі щӧктӧны пуктыны пај, ԁа лавкааԁ тӧварјасыԁ ез вӧвны, сы-понԁа пајјастӧ омӧԉа вајавлісны. Ԇікӧԇ гӧԉмісны коопераԏівјас, уналаын тупкыԍісны.

Ӧні выԉ економіческӧј поԉіԏіка-ԁырјі, коопераԏівјас бӧр важ-ногӧн завоԃітӧны овны. Ыҗыԁ карјасын коопераԏівјасын бара-ԋін быԁтор ем. Сӧмын міјан, Комі Облаԍтын, коопераԏів омӧԉа-на уҗалӧ. Общественнӧј лавкајас (потребіԏеԉскӧј коопераԏівјас) Ангԉіјааԁ уҗалӧны 150 во гӧгӧр-ԋін, Роч муын во 60 кымын, міјан Комі муын сӧмын во 10 кымын (Сыктывԁін карын ԁырҗык ԋеуна). Та ԁыранаԁ мі егӧ-на і велавлӧј уҗавныс.

Коԁі војԁӧр вӧлі чԉенын коопераԏівын? Пеԉшӧрјас, учіԏеԉјас ԁа поп-ԃак чукӧр. Креԍԏана пыщкыԍ сӧмын ӧткымын озырҗыкјасыс вӧлі пуктӧны пај. Омӧԉа гӧгӧрвоӧны вӧлі креԍԏана коопераԏівӧ пырӧмыԍ пӧԉзасӧ. Тӧвартӧ-пӧ-тај быԁ купечлыԍ поԅӧ боԍтны, уҗӧн јешщӧ ԍетӧны“. Сіјӧ вӧлі оз ԁумајтны: купечлыԍ-кӧ боԍтан, барышыс сылы і воӧ, сіјӧ і озырмӧ, коопераԏівыԍ-кӧ боԍтан — барышыԁ аслыԁ щӧщ воӧ. Тајӧ војасӧ сіԇ-жӧ вӧлі: тӧвар боԍталісны ԍпекуԉантјаслыԍ. Ыҗыԁ-ӧ пӧԉза таԇ ԋӧбаԍӧмыԍ лоі? Тӧвартӧ ӧтчыԁ боԍтін, — мӧԁыԍ боԍтны ԋекыԍ. Кор туј вӧлі — ветлӧԁлісны ԍпекуԉантјас, ӧні-жӧ боԍтны ԋекоԁлыԍ. Сіјӧ-жӧ ԁонсӧ-кӧ еԍкӧ пуктісны коопераԏівӧ, сіјӧ-жӧ тӧварыс ԍурі ԁај барышыс, коԁі лоі ԍпекуԉант орԁын, ез вош, сіјӧ барыш вылас выԉ тӧвар суԇӧԁіс коопераԏів ԁа сіԇ пыр воԇӧ і муніс еԍкӧ. Озырмӧ кӧ коопераԏів, озырмӧ і пајӧ пырыԍ.

Міјан кыԇі віԇӧԁӧны коопераԏів-вылӧ? Чукӧртасны собраԋԋӧ, бӧрјӧны ԃеԉегатјасӧс коопераԏів сјезԁ вылӧ, ԉібӧ правԉеԋԋӧ бӧрјыны, ԁај тӧлкујтӧны: „Мыј-пӧ міјанлы коопераԏівԍыс, ԋінӧм сетыԍ, ԋінӧмыс-жӧ оз артмы-а! Колӧ кӧ тӧвартӧ гортӧԇ-на понԁасны вајны, оз ков ԋекущӧм собраԋԋӧ ԋі бӧрјыԍӧм. Колӧ вот гортын уҗавны, те тані пукав ԁа бӧрјыԍ“. Кулак сен-жӧ шуалӧ: „Воԍтан коопераԏів, мынтыԍ служашщејлы, ԁа јешщӧ мӧԁлы, којмӧԁлы, собраԋԋӧјас вӧчав, јӧз чукӧрт, ставыс сіјӧ забота, абу-ӧмӧј меԁ лущщӧ гортӧԇыԁ-кӧ вајасны“. Сіјӧ (кулакыԁ) ачыс ԁумајтӧ вузаԍны ԁај шуӧ: оз-пӧ ков коопераԏівыԁ. Тащӧм ԍорԋі бӧрын кутасны бӧрјыны ԁа і бӧрјасны сіјӧ-жӧ кулактӧ: „теԁ-пӧ тајӧ уҗ тӧԁса, те і нуӧԁ“. Бӧрјасны тащӧм морттӧ ԁа ԃерт сеԍԍа коопераԏівыԁ оз уҗав, сіјӧ-ӧԁ аслыс старајтчӧ, ас-понԁаыс мырԍӧ, оз јӧз-понԁа.

Мӧԁ-кӧ коопераԏівјас ӧткӧн вӧлі уҗалӧны ԁај ӧні-на ӧткымыныс кӧсјӧны-пӧ вӧлі важ-моз торјӧн уҗавны, оз ӧтувтчыны, — сіјӧ бара абу бур.

Ревоԉутсіја бӧрын Сыктывԁін карын оргаԋізујтчӧма сојуз потребіԏеԉскӧј обществојаслӧн (коопераԏівјаслӧн). Сіјӧ сојузыс автономіја воԍтӧм бӧрын кутіс шуԍыны: Обсојуз (Облаԍԏса Сојуз Коопераԏівјаслӧн).

Тајӧ Обсојуз ԁінас і колӧ ӧтувтчыны. Сы пыр быԁтор суԇӧԁны, ԁа сылыԍ і јуаԍны кыԇ бурҗыка пуктыны коопераԏів (общественнӧј лавка).

Торјӧн-кӧ тӧвартӧ ԋӧбан — ԁонаҗык сувтас ԋӧбӧмыс і вајӧмыс. Тајӧ еԍкӧн быԁӧн-жӧ-ԋін тӧԁӧ ԁа мыјлакӧ со оз ӧтувтчыны. Век-на мі важ-ног олам, меԁ менам ем — мукӧԁлӧн абу. Ставыԁлӧн-кӧ ӧткоԃ лоӧ, мыјӧн сеԍԍа ошјыԍан. Ошјыԍӧмыс міјанӧс і ԍојӧ, мі мырԍам кытыԍ-кӧ ылыԍ суԇӧԁны ԁа торјӧн, а сіјӧ огӧ ԁумыштӧ: вылӧ-ӧ сувтӧ. Ӧтвылыԍ-кӧ олан теԁ унҗык воас, ԁај мукӧԁлы щӧщ. Шуам, колӧ меным сакар, матын абу, ылыԍ вајны віт-квајт пунт — мыј сіјӧ сувтас. Мукӧԁлы сакар колӧ-жӧ. Ӧтвылыԍ-кӧ пуԁ кыԅ боԍтан — җын ԁон сувтас, колӧ-кӧ і сыыԍ улӧ. Ӧні ԃерт быԁӧн-ԋін тӧԁӧны, мыј коопераԏівӧ пырӧмыԍ убытка оз ло, сӧмын век-на мыјкӧ кӧсјӧны, оз термаԍны пырны. Кымын воԇ-ӧԁ завоԃітан, сымын унҗык боԍтан.

Міјан-жӧ уналаын (став Сыктывԁін карувса рајјонас) ӧткажітчӧмаӧԍ общественнӧј лавкајас (коопераԏівјас) воԍтыны.

Мыј-понԁа таԇ лоі? Ԁа Обсојузлӧн быԁӧнлы тырмымӧԇ тӧварјас абу. Јӧзлӧн наԃеја потребіԏеԉскӧј лавкајас вылӧ ез вӧв, ԁа і ӧні-на абу јон ԋі ыжыԁ. Сы-понԁа, гашкӧ, і ӧткажітчӧны общественнӧј лавка воԍтӧмыԍ.

Ԃерт ԃеԋга креԍԏаналӧн пај вылӧ абу, ԁа Обсојуз ԃеԋгаӧн торја оз-і кор: поԅӧ ԋаԋӧн, прӧмысӧн, выјӧн і уна мукӧԁ торјӧн. Ставсӧ-жӧ тајӧ креԍԏана вӧлі вежӧны тӧвар вылӧ ԍпекуԉантјаслы ԁај Обсојузлы.

1 Јанварԍаԋ 1 Окԏабрӧԇ Обсојуз ачыс ԁа общественнӧј лавкајас пыр вежӧма прӧмыссӧ со-мыјԁа:

Прӧмыс	Лыԁ.
Ур ку 1 сорт.	14098 шт.
„ „ 2 „	24424 „
„ „ 3 „	19745 „
„ „ 4 да 5 „	16772 „
Кӧч ку 1 сорт	91127 „
„ „ 2 „	16921 „
„ „ 3 „	3213 „
Аԋча 1 сорт	289 „
„ „ 2 „	269 „
„ „ 3 „	125 „
Ԍӧԁбӧж 1 сор.	4138 „
„ „ 2 „	421 „
„ брак	279 „
Руч ку 1 сорт	697 ш.
„ „ 2 „	86 „
„ „ 3 „	41 „
Ԍівоԁушка	21 „
Рыԍ (вӧркаԍ)	34 „
Сан	21 „
Кыԋ (песец)	123 „
Вурԁ	93 „
Ош ку 1 сорт	7 „
„ 2 „ „	10 „
Лаԍіча	111 „
Кӧјін	2 „
Хорек	3 шт.
Куԋіча (тулан) 1 сорт	545 „
„ 2 „	79 „
„ 3 „	157 „
Ԋіԅ (соболь)	2 „
Тар бӧж	16765 гоз
Пӧтка гӧн	12 пуԁ.

Вежлалӧ Обсојуз тӧвар вылӧ і мукӧԁ тор: пуыԍ вӧчӧм тор (бӧчкајас, бекарјас, пожјас і с. в.), ԍојыԍ вӧчӧм тор (гырԋічјас, шомӧсјас, латкајас, пӧкрушкајас), вужјыԍ кыӧм тор (кӧреԋікјас, кӧрԅінајас), ԃӧгӧԃ, ԍір, скіпіԁар, чері, пӧтка, пес, чугун.

Тӧвар вајӧ со кущӧмӧсҗык: ној, ԍіԏеч, чышјан, шаԉ, мајтӧг, караԍін, вӧчӧм кучік, кӧмкот, сакар, щај, табак, ізтӧг, пыԅ, кӧрт, ԍԏеклӧ, краска, ԁај мукӧԁ пӧлӧс тӧварјас.

Тӧвар Обсојуз разӧԁны кутас общественнӧј лавкајас ԁа конторајас пыр.

Общественнӧј лавкајас ԁа конторајас Комі муын воԍԍӧмаӧԍ со кӧнјасын:

Рајјонса Коопераԏівлӧн ԋім ԁа рајјонувса олыԍ лыԁ.	Кытӧні Общественнӧј (потребіԏеԉскӧј) лавкајас емӧԍ.	Кытӧні Отԃеԉеԋԋӧјас потреб. лавкалӧн.
Іԅва вожса сојуз. Олыԍ 28100 морт.	Уквавомын, Гамын, Кеԁвавомын, Мокчојын, Мошјугаын (Куԉімын), Букурын, Ԍіԅабын (Ыбын), Іԅваын, Ластаын, Краснӧјборын, Галпіын, Щеԉԉајурын, Ԋашабӧжын, Кыԇкарын, Кіпіјовын, Усвавомын, Колваын, Бӧлбанын (Уса-јылын), Лыжавомын, Коԋетсборын, Кӧжваын.
Абјачојса рајјоннӧј отԃеԉеԋіјӧ. Олыԍ 24687.	Ԉојын, Паспорубын, Чітајевоын, Абјачојын, Чернышын, Ношуԉын, Ԉеткаын, Лузајылын.
Јемԁінса рајјоннӧј отԃеԉеԋіјӧ. Олыԍ 35150.	Турјаын, Ыбын, Ԍоԍкаын, Візын, Ԍереговын, Јемԁінын, Отјын, Пріԁашын, Паԉын, Часын, Ајкатылаын, Гамын, Зӧвԍӧртын, Веԍԉанаын, Коԋіын, Ракын, Кӧжмуԁорын, Іпаԏԁорын, Ԍемуковын, Візԁінын, Арабачын, Акваԁјын, Тыԁорын, Межӧгын, Ԍереговын Рабкоп.	Катыԁ тылаын, Кыркӧщын, Сімԁорын, Коԍкын, Полоԋікын, Ԉајын, Вогваԅԃіноын, Сотчӧм ыбын, Лыатыын, Туіспіын, Попкерӧсын, Гашԁорын, Сотчӧмын, Кырсын, Јагско-поԁгорскејын.
Уԁораса рајјоннӧј отԃеԉеԋіјӧ. Олыԍ 10986.	Ԍоԉԁінын, Косланын, Јӧртымԁінын, Вашка пӧгӧсын, Слӧбӧԁаын, Јовкӧҗын.	Черныбын.
Кулӧмԁінса рајјоннӧј отԃеԉеԋіјӧ. Олыԍ 30393.	Ԃереваннӧјын, Керчомјаын, Мысын, Помӧсԁінын, Пожӧгын, Іԅвајылын, Немԁінын, Вочын.
Сыктывԁінкарса контора улын. Олыԍ 31855.	Сыктывԁінкарса, Ԋувчімса Рабкоп.	Слӧбӧԁаын, Ԅеԉеԋечын, Парчӧгын, Оԅолын, Ԁоԇын, Кӧрткерӧсын, Позтыкерӧсын, Морԁінын, Лопыԁінын, Пажгаын, Лӧзымын, Ԍоԍкаын, Ыбын, Маҗаын.
Шојнатыса контора. Олыԍ 18803.	Шојнатыын, Пезмӧгын, Важкуаын, Ԋобԁінын, Вомын кывтыԁын (Якушевская), Вомын шӧрԍіктын (Гришинская), Аныбын, Ручын, Віԍӧрын, Ԍуԅаыбын, Пасвомынын, (Троицкое), Оԁыбын (Ԋівшерское), Ыҗыԁвіԇын (Большелужское)
Віԅінса контора. Олыԍ 24426.	Віԅінын, Волԍаын, Межаԁорын, Појолын, Палауԅаын, Ужгаын, Гріваын, Којгортын, Кажымса Рабкоп, Ыбпонын, Кебраын.	Чукаыбын, Куԋібын, Чуклӧмын, Гагшорын, Ԋучпасын.

Омӧԉа, зев омӧԉа-на уҗалӧны Комі муын коопераԏівјас. Міјан ӧні сӧмын ӧԏік пӧлӧс коопераԏів — общественнӧј лавка (потребіԏеԉскӧј); мукӧԁ пӧлӧсыс омӧԉа-на кывԍӧны: кӧнкӧ-пӧ тај Луза-јылын вӧр (пес, сортовка) уҗалыԍ арԏеԉ ем, ԁа Выԉгортын му уҗалыԍ (с.-х.) арԏеԉ. Најӧс еԍкӧ арԏеԉнас оз і поԅ шуны-ԁа: 7–8 мортыԁ-нӧ кущӧм сіјӧ арԏеԉ лоӧ, уна-ӧ сы-мынԁанаԁ верман вӧчны. Мыј-ԍурӧ лӧԍӧԁны век-жӧ вермӧны, кӧԏ і ещаӧнӧԍ: боԍтӧмаӧԍ вартан машіна. Машінаӧн уҗалігӧн уна лун-вој налӧн ԉішналӧ. Мукӧԁ ԁорыԍ унҗык најӧ вермӧны вӧчны, ԉішнӧј ԍӧм боԍтасны, сы-вылӧ бара кущӧмкӧ машіна ԋӧбасны, став пӧлӧс машінасӧ лӧԍӧԁасны. Ӧтка мортыԁ лун і вој мырԍан — ыщкан, вунԁан, вартан, арԏеԉыԁ-жӧ ӧԏі ԁукӧн вӧчыштас, машіна на-пыԃԃі вӧчас, аԍныс сӧмын лӧԍӧԁыштасны. Колӧ, колӧ регыԁҗык ставнымлы ӧтувтчыны, јона кокԋіԁ сек лоӧ быԁӧнлы.