ФІԄІКА
Мӧԁ јукӧн
1 јукӧԁ
§1. Мунӧм (ԁвіжеԋԋӧ)
Пріроԁаын мі аԁԇам, мыј быԁӧн олӧ мунӧмӧн (ԁвіжеԋԋӧӧн). Боԍтам мортӧс, жівотнӧјӧс, быԁман торјас ԁај мукӧԁ, мі аԁԇам, мыј најӧ олӧны мунӧмӧн. Талунја морт абу-ԋін тӧрытја, сылӧн лоі тајӧ каԁнас тӧԁчымӧн ыҗыԁ вежԍӧм.
Мортыԁ оз сӧмын луныԍ-лунӧ вежԍы, а вежԍӧ часыԍ-часӧ, ԍекунԁыԍ-ԍекунԁӧ, збыԉвылассӧ мортыԁ немсӧ олӧ мунӧмӧн, вежлаԍӧмӧн, развівајтчӧмӧн. Таԇ-жӧ боԍтам-кӧ жівотнӧјјасӧс, быԁмӧгјасӧс, то мі аԁԇам, мыј најӧ сіԇ-жӧ, кыԇ-і морт олӧны мунӧмӧн, вежлаԍӧмӧн ԁа раԅвівајтчӧмӧн. Мунӧмӧн оз сӧмын ов оргаԋіческӧј мір, ловја олыԍјас, но вежлаԍӧмӧн, мунӧмӧн ԁа раԅвівајтчӧмӧн олӧны став ԋеоргаԋіческӧј мірыс. Боԍтам із, коԁі быԁ каԁӧ вежԍӧ, — сіјӧс шонԁі шонтас, зер кӧтӧԁас, тӧв пӧԉалас, морт кучкас ԁа сіԇ воԇӧ.
Тајӧ прімерјасԍыс мі аԁԇам, мыј кыԇі оргаԋіческӧј, сіԇ-жӧ-і ԋеоргаԋіческӧј мір олӧны мунӧмӧн, вежлаԍӧмӧн ԁа раԅвівајтчӧмӧн.
Пріроԁаын ставыс олӧны мунӧмӧн, вежлаԍӧмӧн ԁа раԅвівајтчӧмӧн.
Мі пріроԁаыԍ уна ԍікас формајас ԁа вешществојас тӧԁмалам мунӧмын; сӧмын мунӧмын асԍыс својствосӧ ԏелӧ петкӧԁлӧ. Но пріроԁаын ем зев уна нога мунӧм.
Емӧԍ мунӧмјас прӧстӧјӧԍ, вежлаԍӧны сӧмын местајасӧн.
Емӧԍ і сложнӧј мунӧмјас, кыԇі еԉектрічество, магԋіԏізм, свет ԁа мукӧԁ.
Тані мі понԁам тӧԁмавны прӧстӧј мунӧмјас, кор ԏелӧ асԍыс местасӧ вежлалӧ.
§2. Мехаԋіка^Мехаԋіка ем греческӧј кыв, коԁі роч вылӧ вуҗӧԁӧмӧн —
Воԇԇа параграфԍыс-ԋін мі аԁԇылім, мыј емӧԍ прӧстӧј мунӧмјас. Сещӧм прӧстӧј мунӧмјассӧ, коԁӧс мі пріроԁаыԍ набԉуԁајтам шуӧны мехаԋіческӧј перемещеԋԋӧӧн. Прӧстӧ-кӧ шуны мехаԋіческӧј перемещеԋԋӧыс лоӧ прӧстӧј места вежлалӧм. Морт муніс ӧԇӧс ԁорԍаԋ пызан ԁорӧԇ — тајӧ мортыслыԍ мунӧмсӧ мі шуам мехаԋіческӧј перемещеԋԋӧӧн, асԍыс местасӧ вежіс — вӧлі ӧԇӧс ԁорын, а лоі пызан ԁорын. Сарај вывԍаԋ уԍі із, тајӧ лоі ԇік сещӧм-жӧ прӧстӧј мехаԋіческӧј перемещеԋԋӧ. Тащӧм прӧстӧј мехаԋіческӧј перемещеԋԋӧјассӧ і тӧԁмалӧ наука, коԁӧс шуӧны мехаԋікаӧн. Мехаԋіка тӧԁмалӧ, кущӧм законјасӧн вежлаԍӧны прӧстӧј мехаԋіческӧј перемещеԋԋӧјасыс, тӧԁмалӧ јавԉеԋԋӧјас, тӧԁмалӧ сіјӧ законјассӧ, коԁјас веԍкӧԁлӧны јавԉеԋԋӧјаснас. Сіјӧ тӧԁмалӧмнас вӧчӧны уна пӧлӧс опытјас, коԁјасӧс віԇӧԁӧны, набԉуԁајтӧны ԁа мерајтӧны.
Мехаԋіка — ем наука, коԁі тӧԁмалӧ законјас, закономерноԍтјас прӧстӧј мунӧм формајаслыԍ ԁа вынјассӧ, коԁјас вызывајтӧны мунӧмсӧ.
§3. Мехаԋікалӧн развівајтчӧм (быԁмӧм)
ХV-ӧԁ немын, мӧԁ җыннас лоі зев ыҗыԁ вежԍӧм. Феоԁаԉнӧј строј ез вермы аԍсӧ кутны, лоі зев ыҗыԁ антагоԋісԏіческӧј проԏіворечіјӧ проізвоԃіԏеԉнӧј вынјаслӧн, проізвоԁственнӧј отношеԋԋӧјаскӧԁ. Влаԍт важ феоԁаԉнӧј ԁворанстволӧн лоі короԉјас кіын. Вӧліны сек зев-ԋін ыҗыԁ классӧвӧј тышјас креԍԏаналӧн, сыбӧрын понԁіс чужны проԉетаріат. Кор лоі выԉ строј, сек зев ӧԁјӧ понԁіс мунны воԇӧ мірӧвӧј вузаԍӧм-ԋӧбԍӧм, вӧлі воԍтӧма выԉ му Амеріка.
Ремеԍԉеннӧј уҗ пӧріс мануфактурнӧјӧ, коԁі і ем ӧніја промышԉенноԍтлӧн ісхоԁнӧј чут. Тајӧ періоԁнас зев јона понԁіс воԇӧ развівајтчыны наука, јӧзыс јона понԁісны велӧԁчыны. Вӧлі ӧԏі морт, коԁі тӧԁіс зев уна пӧлӧс наука. Мортсӧ тајӧс шуісны Ԉеонарԁ ԁе Вінчі; сіјӧ вӧлі хуԁожԋік, маԏемаԏік, мехаԋік, інжеԋер ԁа с. в. Тајӧ ревоԉуціоннӧј каԁнас кыԇі і мукӧԁ наукајас, јона бура развівајтчіс мехаԋіка, коԁі первој заԋімајтчіс сынӧԁса ԁа мувывса ԏелӧјас тӧԁмалӧмӧн. Сыкӧԁ щӧщ јона быԁміс маԏемаԏіка. Сіјӧ бура отсаліс мехаԋікалы выԉ торјас маԏемаԏіческі тӧԁмавны ԁа оформԉајтны маԏемаԏіческӧј метоԁјасӧн.
Тајӧ періоԁнас мехаԋіка законјасӧн прӧверітісны важ тӧԁмалӧмјассӧ. Зев ыҗыԁ вын пуктіс сы вылӧ Ԋјутон, коԁ законјасӧн воԇӧ мехаԋіка велӧԁігӧн тӧԁмаԍам-на. Бӧрынас Кеплер воԍтіс, тӧԁмаліс законјас плаԋета мунӧмјаслыԍ. Тајӧ періоԁ помас-ԋін тӧԁмалісны мехаԋіка кіԅер ԁа газообразнӧј ԏелӧјаслыԍ.
Татыԍ поԅӧ вӧчны вывоԁ, мыј мехаԋіка развівајтчіс ӧтщӧщ, кор развівајтчіс общество ԁа ԏехԋіка, коԁлы луныԍ-лунӧ колӧ тӧԁмавны выԉ торјассӧ ԁа ԏеореԏіческі сіјӧс віԍтавлыны.
§4. Мехаԋіческӧј перемещеԋԋӧ
Мі воԇԇа параграфјасын тӧԁмалім, мыј мехаԋіческӧј перемещеԋԋӧ лоӧ меԁпрӧстӧј мунӧмлӧн формаыс, кор кущӧмкӧ ԏелӧ асԍыс местасӧ вежлалӧ, мӧԁног-кӧ шуны, кор ԏелӧ ӧԏі местаыԍ вешјӧ мӧԁ местаӧ.
Мі пріроԁаыԍ набԉуԁајтам тащӧм мехаԋіческӧја вешјӧмсӧ быԁ воԍколыԍ.
Плаԋетајас шонԁі гӧгӧр бергалӧны, вешјӧмны ӧԏі местаыԍ мӧԁ местаӧ, мыј вӧсна міјан му вылын овлывлӧ во гӧгӧрнас ԋоԉ пӧлӧс каԁ: тӧв, тулыс, гожӧм ԁа ар. Быԁ плаԋета бергалӧ ас чӧрс гӧгӧрыс. Боԍтам кӧԏ плаԋета Му (
Кор лыјԍӧны пушкаӧн, пішщаԉӧн, сек снараԁ ԉібӧ пуԉа сіԇ-жӧ вӧчӧны прӧстӧј мехаԋіческӧј перемещеԋԋӧ, кор снараԁ, пуԉа уԍӧ кымынкӧ кілометр сајӧ лыјан местаԍаԋ.
Фабрік-завоԁса машіна течасјаслыԍ мі век-жӧ аԁԇам вешјалӧм ӧԏі местаыԍ мӧԁ местаӧ, ԁа бӧр важ-местаас. Кор кывтӧ ва куԅа кер ԉібӧ пур, сек сіԇ-жӧ мі аԁԇам мехаԋіческӧј перемещеԋԋӧ.
Тајӧ прімерјасԍыс мі аԁԇам прӧстӧј мехаԋіческӧј перемещеԋԋӧсӧ, коԁӧс тӧԁмалӧ наука мехаԋіка.
§5. Мунӧмлӧн клаԍԍіфікаціја
Мі пріроԁаын набԉуԁајтам зев уна нога мунӧмјас. Но поԅӧ тащӧм уна нога мунӧмјассӧ клаԍԍіфіцірујтны (ӧткоԃҗык мунӧмјассӧ ӧтувтны). Туј вӧчӧм мунӧмјассӧ мі вермам јукны кык пеԉӧ, веԍкыԁ ԉіԋіјаӧн (прамоԉіԋејнӧј) мунӧмјас ԁа чукԉа ԉіԋіја мунӧмјас. Чукԉӧԁлӧмӧн мунӧмсӧ нӧшта шуӧны круг куԅа мунӧмӧн.
Боԍтам суԋіс, ӧԏі помас сетчӧ кӧрталам із, мӧԁ помсӧ кӧрталам ԍорјӧ. Кор суԋіссӧ мі ӧзтам ԁа суԋісыс орӧ, секі ізјыԁ уԍӧ. Сіјӧ із уԍӧмыслыԍ уԍан ԉіԋіјасӧ мі шуам веԍкыԁӧн, прамоԉіԋејнӧја уԍӧмӧн, мунӧмӧн.
Кор морт мунӧ ӧԏі җоҗ плака куԅа, сылӧн мунӧмыс лоӧ прамоԉіԋејнӧј-жӧ, веԍкыԁ. Чукԉӧԁлӧм мунӧмсӧ мі набԉуԁајтам сек, кор мі вылыԍаԋ уԍкӧԁам бумага ԉіст, коԁі уԍігас тујвіԅсӧ вӧчӧ чукԉӧԁлӧмӧн.
Ем-кӧ, шуам кущӧмкӧ чут кӧԉӧса вылын, сіјӧ сіԇ-жӧ вӧчӧ чукыԉ, кругӧвӧј туј.
Кор шыблаԍам ізјӧн, сек мі аԁԇам, мыј міјан шыбытӧм ізјас вӧчалӧны чукԉӧԍ тујјас.
Чукԉӧԁлӧмӧн мунӧм шуԍӧ сещӧм мунӧм, кор кущӧмкӧ ԏелӧ мунігас вӧчӧ чукыԉӧԍ туј, а прамоԉіԋејнӧјӧн сещӧм мунӧмјас, кор ԏелӧ вӧчӧ мунігас веԍкыԁ туј віԅ.
Мі нӧшта набԉуԁајтам сещӧм мунӧмјас, кор ԏелӧлӧн чутјасыс мунігас вӧчалӧны туј віԅјас ԁа нӧшта быԁ чут мунӧ ӧткоԃ віԅӧн.
Боԍтам стружітчан станокын, кӧні стружітчан пызанас быԁ чут мунӧ веԍкыԁа мӧԁ чуткӧԁ ӧтвеԍтын; парӧвӧј машінаын поршеԋын быԁ чут мунӧ сіԇ-жӧ веԍкыԁа.
Тащӧм мунӧмјассӧ, кор ԏелӧын быԁ чут мунӧ ӧԏік віԅӧԁ ԁа јорта-јортыслы параԉеԉнӧј туј куԅа шуӧны поступаԏеԉнӧјӧн.
Поступаԏеԉнӧј мунӧм мі аԁԇам стружітчан пызанлыԍ, поршеԋлыԍ ԁа мукӧԁ ԏелӧјаслыԍ.
Махӧвӧј кӧԉӧсаын ԏелӧлӧн чутјасыс оз вӧчны веԍкыԁ параԉеԉнӧј тујвіԅ јорта јортыслы, а бергалӧны кругӧн чӧрс гӧгӧрыс.
Тащӧм мунӧмсӧ, кор ԏелолӧн чутјасыс мунӧны окружноԍтӧн, кругӧн, бергалан чӧрс гӧгӧр, шуӧны вращаԏеԉнӧј (бергалан) мунӧмӧн.
Тащӧм вращаԏеԉнӧј мунӧмсӧ мі аԁԇам кӧԉӧсајасыԍ, шківјасыԍ, шеԍԏерԋајасыԍ ԁа мукӧԁлаыԍ.
Кор ԍԏенӧвӧј часілӧн мунӧ мајаԏԋікыс, сек сіјӧ оз вӧч ԋі поступаԏеԉнӧј, ԋі вращаԏеԉнӧј мунӧм, а вӧчӧ ас нога мунӧм, кӧн ԏелӧлӧн чутыс оз вӧч быԁса круг, а вӧчӧ сӧмын чаԍт, коԁӧс шуӧны ԁугаӧн.
Тащӧм мунӧмыс, кор ԏелӧлӧн быԁ чут вӧчӧ аслас мунігас ԁуга кругпӧв, шуԍӧ коԉебаԏеԉнӧј мунӧмӧн.
§6. Отноԍіԏеԉнӧј мунӧм
ХVII-ӧԁ немын ыҗыԁ учоннӧј морт Гаԉіԉеј шуліс со мыј: „пырӧ јортныԁкӧԁ парохоԁ кајутаӧ ԁа леԇалӧ сетчӧ гутјасӧс, бобувјасӧс, номјасӧс, лӧԇјасӧс ԁа мукӧԁ лебалыԍ гагјасӧс. Сені меԁ нӧшта лоӧ ва тыра ыҗыԁ ԁоз, а ваас черіјас. Ӧшӧԁӧ јіркас (
Быԁӧнлы тајӧ прімерас помкаыс сіјӧ, мыј быԁ ԃејствіјӧын, коԁі вӧлі парахоԁ кајутаас, парахоԁыслӧн мунӧмыс быԁӧнлы ԇік ӧткоԃ, сіԇ-жӧ і сынӧԁыслы“.
Татыԍ поԅӧ вӧчны вывоԁ, коԁі лоӧ законӧн отноԍіԏеԉнӧј мунӧмлӧн. Быԁ мунӧм ем отноԍіԏеԉнӧј мунӧм.
Јуаԍанјас
1. Кущӧм мунӧмјас велӧԁӧ мехаԋіка?
2. Мыј шуԍӧ мехаԋіческӧј перемещеԋԋӧӧн? Віԍтав прімерјас перемещеԋԋӧ вылӧ.
3. Кыԇ развівајтчіс мехаԋіка?
4. Кущӧм мунӧм шуԍӧ прјамоԉіԋејнӧјӧн? Віԍтав прімер прамоԉіԋејнӧј мунӧмлыԍ.
5. Кущӧм мунӧм шуԍӧ крівоԉіԋејнӧјӧн? Віԍтав прімер крівоԉіԋејнӧј мунӧмлыԍ.
6. Кущӧм мунӧм шуԍӧ поступаԏеԉнӧјӧн? Вращаԏеԉнӧјӧн? Коԉебаԏеԉнӧјӧн? Віԍтав на вылӧ прімерјас.
7. Кыԇ мі шуам быԁ пӧлӧс мунӧм?
8. Віԍтав прімер отноԍіԏеԉнӧј мунӧмлыԍ.
2-ӧԁ јукӧԁ
ӦТКОԂА МУНӦМЛӦН ЗАКОНЈАС
§7. Ӧткоԃа мунӧм (
Кор појезԁ быԁ часын мунӧ 45 клм. сещӧм мунӧмсӧ шуӧны ӧткоԃа мунӧмӧн (
Сещӧм мунӧмсӧ, кор ԏелӧ мунӧ ӧткоԃ каԁӧ ӧтмынԁа туј, шуӧны ӧткоԃа мунӧмӧн.
Пріроԁаын, тащӧм ӧткоԃа мунӧмсӧ мі аԁԇам мулыԍ, коԁі бергӧԁчӧ ас чӧрс гӧгӧрыс 24 час.
§8. Мунӧмлӧн ӧԁ (
Пріроԁаыԍ міјанлы ковмывлӧ тӧԁмавны уна ԏелӧјаслыԍ мунӧмјассӧ ԁа јешщӧ тӧԁмавны сіԇ, унаӧ вермӧ ԏелӧыс мунны ӧтмынԁа каԁнас. Кор ԏелӧ мунӧ быԁ часын 45 клм., сек мі вермам шуны, мыј сылӧн ӧԁыс быԁ часын 45 клм.
Сіјӧ тујыс, уна-ӧ мунӧ ԏелӧыс ӧткоԃ каԁӧ, шуԍӧ мунӧмлӧн ӧԁ (
Боԍтам ԏелӧ, коԁ 3 часын муніс 24 клм., колӧ тӧԁмавны сылыԍ ӧԁсӧ, уна-ӧ муніс ԏелӧыс тујсӧ ӧԏі часӧн. Ӧԁ тӧԁмавтӧгыԁ мі вермам шуны, мыј сіјӧ муніс быԁ часын 8 км. Ӧԁ мі тӧԁмалім таԇ, став тујсӧ, уна-ӧ сіјӧ муніс, јукім мунігӧн коԉӧм час лыԁ вылӧ. Таԇ-жӧ поԅӧ тӧԁмавны, уна-ӧ муніс ԏелӧ ӧԏі мінутӧн, ԍекунԁӧн ԁа с. в. Шуам ԏелӧ муніс 5 ԍекунԁӧн 30 см., секі мунӧмлӧн ӧԁыс быԁ ԍекунԁ вылӧ воӧ 6 см.
§9. Мунӧмлыԍ ӧԁсӧ мерајтӧм
Фіԅікаын мерајтнысӧ унҗыкыԍсӧ боԍтӧны кујім мера: куԅта мерајтны — саԋԏіметр (см); каԁ мерајтны — ԍекунԁ (ԍек.), ԍӧкта мерајтны — грамм (гр). Тајӧ ԍіԍԏемаыс шуԍӧ саԋԏіметра-грамма-ԍекунԁаӧн, нӧшта шуӧны C. G. S. Ӧԁ тӧԁмалігӧн міјанлы колӧ јукны ԋіма лыԁпасјас. Мунӧмлыԍ ӧԁсӧ тӧԁмалігӧн боԍтӧны прӧстӧ лыԁпасјассӧ ԁа јукӧны, кыԇ прӧстӧј чіслӧјас, а арталӧм бӧрас ӧтветсӧ гіжӧны ԁробӧн. Чіԍԉіԏеԉас гіжԍӧ туј мера, а знаменаԏеԉас каԁ мера; со кыԇі: см/ԍек.; м/мін.; км/час; ԁа лыԃԃыԍԍӧны саԋԏіметрјас ԍекунԁӧн, метрајас мінутӧн ԁа с. в.
Мунӧмлыԍ ӧԁ мерајтан мера вылӧ боԍтԍӧ сещӧм ӧԁ, кор ԏелӧ ӧԏік ԍекунԁаӧн мунӧ ӧԏі саԋԏіметра куԅта туј. Мунан ӧԁ мерајтан јеԃіԋіцаыс гіжԍӧ таԇ: 1 см/ԍек. Кор ԏелӧ мунӧ ӧткоԃа, ӧԏік ԍекунԁӧн 5 см, сек мунӧмыслӧн ӧԁыс гіжԍӧ 5 см/ԍек; а кор шуам гіжӧма мунӧмлыԍ ӧԁсӧ 30 сан/ԍек, сек сіјӧ віԍталӧ, мыј ԏелӧ ӧԏік ԍекунԁӧн мунӧ 30 см.
Мунӧмлыԍ ӧԁ поԅӧ мерајтны і мукӧԁ мераӧн, кор ԏелӧ мунӧ 5 мін. 100 м., сек мунан ӧԁ гіжԍӧ — 20 м/мін.
§10. Ӧткоԃа мунӧмлӧн уравԋеԋԋӧ
Ԏелӧ 3 часӧн муніс 21 км., мунӧмыслӧн ӧԁыс — 7 км/часӧн; коԁӧс мі тӧԁмалім таԇі 21 : 3=7 км/часӧн.
Боԍтам ԁа пасјам:
тујсӧ шыпасӧн .... s
каԁсӧ .... t
мунӧмлыԍ ӧԁсӧ .... v
Чіслӧјас местаӧ гіжӧм шыпасјас і лоӧны ӧԁ тӧԁмалан формулаӧн — уравԋеԋԋӧ, коԁі гіжԍӧ таԇі: v = s/t.
Мунӧмлӧн ӧԁ = туй / кад
Кор колӧ міјанлы тӧԁмавны туј, тајӧ формуласӧ вермам тӧԁмавны ԁа гіжԍӧ сіјӧ таԇі: s = v∙t.
Каԁыс тӧԁмавԍас со кыԇі: t = s/v.
Тајӧ формулајасыс шуԍӧны ӧткоԃа мунӧмлӧн уравԋеԋԋӧјасӧн.
§11. Тујлӧн каԁ ԍерԏі вежлаԍан графік
Тујлыԍ каԁ ԍерԏі вежлаԍӧмсӧ поԅӧ пасјыны графіческі. Таԇі пасјалігас боԍтӧны кык веԍкыԁ ԉіԋіја, коԁјас ӧтлаавԍӧны веԍкыԁ пеԉӧсӧн кыԇі петкӧԁлӧма 4-ӧԁ ԍерпас вылын.
Меԁ міјан ԏелӧлӧн ӧԁјыс — v = 10 м/ԍек. Боԍтам ԁа нуԉевӧј чутԍаԋыс понԁам јуклыны ОВ ԉіԋіјасӧ ԁа меԁ быԁ сещӧм јукӧныс петкӧԁлас 1 ԍекунԁа каԁ. Сек быԁ чут понԁас петкӧԁлыны каԁ; а — 1 ԍек., в — 2 ԍек., с — 3 ԍек. ԁа с. в. А ԉіԋіја ОА-сӧ сіԇ-жӧ јуклӧма ԁа пасјалӧма ԏелӧлыԍ мунан тујсӧ. Міјан ԏелӧ первој ԍекунԁӧ муніс 10 м. Кӧні пасјӧма 1 ԍекунԁаӧс, сеԍаԋ нуӧԁам веԍкыԁ віԅ, а кӧні петкӧԁлӧма 10 м. сеԍаԋ сіԇ-жӧ нуӧԁам веԍкыԁ віԅ. Најӧ кык віԅыс ӧтлааԍасны ԁај лоӧ чут, кӧні і лоӧ муныԍ ԏелӧыс. Кор коԉӧ каԁыс ӧԏі ԍекунԁ вӧчам таԇ-жӧ, кор коԉӧ кык ԍекунԁ, кујім, ԋоԉ ԁа с. в. Кор тӧԁмалам став местајассӧ ԏелӧ мунӧмыслыԍ (1, 2, 3 ԍекунԁаӧс), сек нуԉевӧј чутԍаԋыс ӧтлаавлам став чутјассӧ. Ӧтлаавлӧм бӧрас мі аԁԇам, мыј графік лоі веԍкыԁ віԅ, коԁі міјанлы петкӧԁлӧ ԁа віԍталӧ: мыј быԁ чут графік вылас ӧтлаӧԁӧ коԉан каԁсӧ ԁа ԏелӧлыԍ мунан тујсӧ. Ӧткоԃа мунӧмлӧн каԁ ԍерԏі тујлӧн вежлаԍӧмыс графіческі ем веԍкыԁ ԉіԋіја.
Јуаԍанјас ԁа заԁачајас
1. Кущӧм мунӧм шуԍӧ ӧткоԃа мунӧмӧн?
2. Мыј лоӧ мунӧмлӧн ӧԁыс?
3. Кущӧм јеԃіԋіцаӧн мерајтӧны мунӧмлыԍ ӧԁсӧ?
4. Кыԇі гіжԍӧ формула, кор мі тӧԁмалам мунӧмлыԍ ӧԁсӧ?
5. Кыԇ графіческі гіжԍӧ ӧткоԃа мунӧм?
6. Појезԁ 4 часӧн муніс 140 клм, колӧ тӧԁмавны појезԁлыԍ 1 часӧн мунан ӧԁсӧ. v=35 км/ч.
7. Шы сынӧԁӧԁ мунӧ=330 м/ԍек, тӧԁмавны ԁырӧ мунас 2760 м.?
8. Аероплан лебӧ 0,07 км/ԍек; кымын метр лебас 7 ԍек.? S=490 м.
9. Југыԁлӧн ӧԁыс v = 300000 км/ԍек. Ԁырӧ локтӧ југыԁыс шонԁіԍаԋ муӧԇ? Муԍаԋ шонԁіӧԇ 150.000.000 км. Отв. t=500 ԍек.
10. Черԏітӧ графік ԏелӧлыԍ мунӧмсӧ, кор ӧԏі ԏелӧ мунӧ: V=6 м/ԍек, а мӧԁ V1=3 м/ԍек.
3-ӧԁ јукӧԁ
§12. Мунӧмӧн веԍкӧԁлӧм (
Кор те лыјан пішщаԉыԍ, сек теныԁ бӧрӧ ԍетӧ пеԉпомаԁ. Кор те чері вугралігӧн кыскан чері, сек те черісӧ кыскан вывлаԋӧ, а черіыс вугырсӧ кыскӧ увлаԋӧ. Меԉԋічаын кӧԉӧса кутӧ валыԍ візувтан ӧԁсӧ, но сек-жӧ бергӧԁчӧ ачыс. Мі тӧԁам, мыј магԋіт кыскӧ асԁінас кӧрт, а кор мі магԋітсӧ ӧшӧԁам ԁа сы ԁінӧ понԁам вајӧԁны кӧрт, сек магԋітыс понԁас матыԍтчыны кӧртыслаԋ.
Тащӧм прімерјассӧ поԅӧ вајӧԁны зев уна, кӧні мі аԁԇам, мыј ԏелӧјас јорта-јортыскӧԁ век взаімоԃејствујтӧны. Мі аԁԇылім прімерјасыԍ мыј ӧԏік ԏелӧыс завоԃітчӧ мунны сек, кор мӧԁ ԏелӧлӧн мунан ногыс ԃејствујтӧ сы вылӧ, но первој ԏелӧыс мӧԁас муннысӧ јешщӧ сек, кор сіјӧ ԏелӧыс ԃејствујтӧ мӧԁ ԏелӧ вылас. Тащӧм јорта-јорт вылас ԃејствујтӧмыс ԏелӧјас пӧвсын ем быԁ ԏелӧ мунігӧн.
Тащӧм взаімоԃејствіјӧсӧ поԅӧ набԉуԁајтны со кущӧм опытјасӧн:
1-ој опыт. Вӧчӧј лыјӧм патроныԍ ворсан пушка, кӧԉӧсајас вылӧ, кыԇі петкӧԁлӧма 5-ӧԁ ԍерпас вылын. Патрон пыщкас җынјӧԇыс кымын кіԍтӧ ва, патронсӧ пробкаалӧ ԁа пыԁӧсԍаԋыс ԍпіртовка біӧн шонтӧ. Пыщкас ваыс понԁас пуны ԁа понԁас кыптыны ру. Руыс чукӧрмас сымԁа, мыј тојыштас пробкасӧ патронԍыс ԁа тојыштіг мозыс ворсан патронсӧ ԋеуна јӧткыштас бӧрвыв.
2-ӧԁ опыт. Быгԉаԍыԍ чуркајас вылӧ пуктӧ кык метра куԅта пӧв, сувтӧ пӧв вылас ԁа завоԃітчӧ ветлӧԁлыны ӧтарас ԁа мӧԁарас. Кор ті мунанныԁ „В“-лаԋӧ, сек ті кокнаныԁ ԉічканныԁ пӧвсӧ, а пӧвјыс тојыштӧ ԏелӧсӧ, те тојыштан пӧвсӧ „А“-лаԋ.
Тајӧ опытјасԍыс ԁа прімерјасԍыс мі аԁԇылім, мыј кор кык ԏелӧ ԃејствујтӧны јорта-јорт вылас, секі і лоӧ ԏелӧјаслӧн вешјӧм.
§13. Разнӧј ӧԁа мунӧм (
Ԏелӧ первој ԍекунԁаӧ муніс 5 см куԅта туј, но воԇӧ мунігас сіјӧ мунны понԁіс зев ԉок тујӧԁ ԁа муніс сӧмын 3 см. ԍекунԁӧн, а којмӧԁ ԍекунԁӧ муніс 7 см ԁа с. в.
Тащӧм мунӧмыс, кор ӧтмынԁа каԁӧн ԏелӧыс оз ӧтмынԁа мун, шуԍӧ разнӧј ӧԁа мунӧмӧн.
Пріроԁаын разнӧј ӧԁа мунӧмыс овлӧ сыпонԁа, мыј ԏелӧ вылас мунігас ԃејствујтӧны мукӧԁ ԏелӧјас, ас выннас, торја-ԋін сынӧԁ паныԁалігӧн, ԏелӧјаслӧн зыртӧм вын ԁа мукӧԁ.
Тајӧ ԏелӧ мунӧм прімерын мі аԁԇам, мыј ԏелӧ быԁ ԍекунԁаын оз мун ӧтмоз, мӧԁ ԍекунԁанас муніс ԋӧжјалӧмӧн, коԁ вылӧ вԉіјајтісны кыԇ-ԋін мі шулім мукӧԁ ԏелӧјаслӧн вынјас. Тащӧм мунӧмыс ԏелӧлӧн шуԍӧ наԇмӧԁчӧмӧн (замеԁԉеԋіјӧӧн) мунӧм.
Којмӧԁ ԍекунԁаӧн ԏелӧ муніс ӧԁјӧнҗык і муніс кык пӧв ӧԁјӧҗык мӧԁ ԍекунԁа ԍерԏіԍыс, но ԏелӧ і воԇӧ мунігӧн век ӧԁԇӧ. Тащӧм мунӧмыс кор ԏелӧ мунӧ ӧԁԇӧмӧн шуԍӧ ӧԁԇӧԁӧм (ускореԋԋӧ) мунӧмӧн.
А унҗык туј мунӧмыс, коԁӧс ԏелӧ муніс којмӧԁ ԍекунԁаӧ мӧԁ ԍекунԁа туј мунӧм ԍерԏіԍыс (4 см) шуԍӧ ӧԁԇӧԁӧмӧн (ускореԋԋӧӧн).
Тащӧм ӧԁԇӧԁӧм мунӧмјассӧ мі набԉуԁајтам ԏелӧлыԍ вывԍаԋ уԍігӧн, кор тӧԁмалӧма, мыј ԏелӧ уԍігас быԁ ԍекунԁаын ӧԁԇалӧ 9,81 м/с. Тајӧ тӧԁмалӧм лыԁыс і шуԍыԍԍӧ ӧԁԇӧԁӧмӧн ԏелӧлӧн.
§14. Вын (
Гортын спорԏівнӧј упражԋеԋԋӧјас вӧчігӧн, вӧрын уҗалігӧн, фабрік-завоԁын уҗалігӧн ԁа нӧшта мукӧԁлаын, мі аԁԇам јӧзлыԍ, уҗалыԍ скӧтлыԍ, валыԍ, тӧвлыԍ ԁа мукӧԁлыԍ вын пуктӧм.
Тӧвлыԍ вынсӧ іспоԉзујтӧм вылӧ јӧз вӧчӧны паруса пыжјас ԁа карабјас. Валӧн выныс бергӧԁлӧ міјанлыԍ меԉԋіча кӧԉӧсајас, ва турбінајас, коԁјас зев ыҗыԁ вынаӧԍ ԁа нуӧны зев ыҗыԁ уҗ міјан промышԉенноԍтын.
Руӧн уҗалан машінајас уҗалӧны ру вынӧн, коԁјас міјанлы новлӧԁлӧны зев уна кілометр сајӧ јӧзӧс, груз, бергӧԁлӧны станокјас ԁа мукӧԁтор.
Тајӧ прімерјасԍыс мі аԁԇам, мыј вын ем уна пӧлӧс: ру, ва, тӧв, морт вын ԁа мукӧԁ і став ԍікас выннас поԅӧ уҗавны.
Мі пріроԁаыԍ набԉуԁајтам, мыј быԁ вын вермӧ вӧчны кущӧмкӧ-ԁа уҗ; вермӧ сулалыԍ ԏелӧӧс пӧртны мунӧм состојаԋԋӧӧ (морт шыбытӧ мач, вӧв кыскӧ ԏеԉега, тӧв нуӧ кабала і с. в.).
Но вын муныԍ ԏелӧӧс вермӧ сувтӧԁны. Мортлӧн вын кутӧ мач, кӧԉӧса тормоз ас јон выннас кӧԉӧсалы оз ԍет бергавны і с. в. Но нӧшта вын вермӧ муныԍ ԏелӧлыԍ вежны віԅсӧ, коԁӧс поԅӧ набԉуԁајтны сек, кор мі быгыԉтам җоҗ куԅа шар, коԁі ԉукаԍас ԍԏенӧ ԁа коԁлӧн выныс шарыслыԍ мунӧм віԅсӧ вежас мӧԁарӧ, тајӧ-жӧ мі набԉуԁајтам і мукӧԁ прімерјасыԍ. Тајӧ прімерјасԍыс ӧні мі вермам ԍетны вынлы опреԃеԉеԋԋӧ:
Вын ем помка, коԁі вермӧ сулалыԍ ԏелӧӧс пӧртны мунӧм ԏелӧӧ, сувтӧԁны муныԍ ԏелӧӧс і вежны муныԍ ԏелӧлыԍ віԅсӧ.^Тајӧ опреԃеԉеԋԋӧыс распростраԋајтчӧ і прімеԋајтчӧ сӧмын мехаԋіка отԃелын./^
§15. Вынлӧн ыҗԁа (
Мі тӧԁам, мыј кор колӧ сулалыԍ ԏелӧӧс пӧртны муныԍ ԏелӧӧ сек ԏелӧ вылӧ колӧ ԃејствујтны вынӧн. Шуам җоҗын вӧлі мач, ԁруг сіјӧ мачыс быгыԉтчіс. Мач ас кежас оз вермы быгыԉтчыны, сы вылӧ ԃејствујтіс кущӧмкӧ вын, верміс тӧвлӧн, мортлӧн ԁа мукӧԁлӧн.
Міјанлы пріроԁаын ԏелӧ мунӧм віԅ ԍерԏіыс колӧ тӧԁмавны нӧшта выныслыԍ ыҗԁасӧ.
Җоҗын ем шар, а шарсӧ-кӧ кучкан, — шарыс быгыԉтчас. Шуам шарыслӧн мунӧм ӧԁыс вӧлі 1 м/ԍек.^Тајӧ прімерсӧ боԍтігӧн ԋӧԏі ог боԍтӧ пыԃԃі зыртӧмлыԍ вынсӧ ԁа мукӧԁ торјас./^
Татыԍ поԅӧ тӧԁмавны сіјӧ, мыј кор мі кӧсјам шарлы ԍетны мунан ӧԁсӧ кыкпӧв, кујімпӧв унҗык, сек міјан шарыслы колӧ кучкыны кыкпӧв ԁа кујімпӧв јонҗыка.
Тащӧм прімерјасԍыс поԅӧ вӧчны сещӧм вывоԁ, мыј кык мынԁа выныԍ сіјӧ ыҗыԁҗык, коԁі ӧткоԃ условіјӧјасӧн ӧԁјӧҗык соԁтӧ асԍыс мунӧм вынсӧ.
§16. Вын мерајтӧм
Вын тӧԁмалӧм понԁа ковмас решајтны уна ԍікас заԁачајас проізвоԁствојас вылын ԁа мукӧԁлаын, сек меԁвоԇын ковмас мерајтны вынсӧ. Мі тӧԁам, мерајтігӧн век колӧ боԍтны ӧткоԃ мерајтан ыҗԁа. Татыԍ мі аԁԇам, мыј вын поԅӧ сравԋівајтны ԁа мерајтны вынӧн-жӧ.
Меԁпрӧстӧј прімер вын мерајтігӧн поԅӧ боԍтны со кыԇі: шуам ԍӧкта вын, сещӧм вын, коԁӧн быԁ ԏелӧ кыскыԍԍӧ муӧн ас центрас. А мі тӧԁам-ԋін, мыј ԍӧкта вын мерајтчӧ весӧвӧј јеԃіԋіцајасӧн. Сіјӧ-жӧ весӧвӧј јеԃіԋіцасӧ поԅӧ боԍтны мукӧԁ вынјас мерајтігӧн-і.
Меԁпрӧстӧј прібор, коԁӧн поԅӧ мерајтны ԏелӧлыԍ ԍӧктасӧ лоӧ пружіннӧј вескі. Пружіннӧј вескі уҗалӧ стаԉнӧј сутугаӧн, коԁӧс вінтӧн моз гартӧма. Вінтӧн гартӧмыԍ груз ԍӧктанас ԋужалӧ.
Вын тӧԁмалігӧн боԍтам пружіна. Ӧԏі помсӧ пружінаыслыԍ пуктам кручок вылӧ (7-ӧԁ ԍерп.). Пружіна помас вӧчам петкӧԁлан стрелка В, а пружінаыскӧԁ ортчӧн сувтӧԁам ԉіԋејка СԀ. Петкӧԁлыԍ стрелкаыс понԁас сулавны ԁа гіжам сетчӧ О. Ӧшӧԁам пружіна помас груз Q, 10 кгр. ԍӧкта. Пружінаыс груз ԍӧкта ԍерԏіыс ԋужалас ԁа стрелкаыс вешјас увлаԋ. Кытчӧ сувтас стрелкаыс сетчӧ гіжам 10. Пуктам-кӧ грузсӧ 5 кг. ԍӧкта, сек стрелкаыс сувтас 0–10-а костас шӧрвыјас.
Кор міјан лоӧ гӧтӧвӧј пружінаа вескі, сек мі вермам тӧԁмавны выннымӧс. Кӧрталам вескісӧ кручокӧԁыс ԁа мӧԁар помӧԁыс завоԃітчам кыскыны, міјанлы бура петкӧԁлас уна-ӧ ӧшјӧ вын. Стрелкаыс-кӧ воас пӧв вылӧ пуктӧм 10 цыфра веԍтӧ, сек вермам шуны, мыј вын ем 10 кгр. ԍӧкта.
Тајӧ прімер ԍерԏіыс поԅӧ шуны, мыј вын мі вермам мерајтны весӧвӧј јеԃіԋіцаӧн.
Пружіннӧј весјас, коԁјасӧс вӧчӧма вын тӧԁмалӧм вылӧ шуԍӧны — ԍіломерјасӧн, а мукӧԁыс ԃінамомерјасӧн.
Ԃінамомерјас емӧԍ зев уна ԍікас, но меԁколана течас торјыс (чаԍтыс) пружіна.
(10-ӧԁ ԍер.) петкӧԁлӧма ԃінамомер, вӧвлыԍ кыскӧм вын мерајтан.
§17. Вын мерајтан јеԃіԋіцајас
Вын мерајтан јеԃіԋіцајас сещӧмӧԍ-жӧ, кущӧмӧԍ ԍӧкта тӧԁмаланјас.
Грамм (гр.), — коԁі ем ԍӧкта 1 куб. см. сӧстӧм валӧн 4°C ԁырјі.
Кілограмм (кг.), кӧні — 1000 грамм.
Тонна (тн.), кӧні — 1000 кілограмм.
§18. Графікӧн вын пасјалӧм
Кор вын ԃејствујтӧ ԏелӧ вылӧ, сек міјанлы зев колана тӧԁны выныслыԍ ыҗԁасӧ, выныслыԍ ԃејствујтӧм віԅсӧ ԁа кущӧмаҗык ԃејствујтӧ ԏелӧ вылас выныс. Сіјӧ ԏелӧ вывса местаыс, кытчӧ выныс ԃејствујтӧ, шуԍӧ вын ԃејствујтан чутӧн.
Вӧчам сещӧм опыт. Шуам муын ем чурка. Тувјалам сетчӧ кӧрттув (11-ӧԁ ԍер.) ԁа крукалам пружіннӧј вескіӧ „В“. Понԁам вескінаԁ кыскыны чуркатӧ сетчӧԇ, кытчӧԇ оз вешјы сіјӧ міјанлаԋ. Кор чуркаыԁ понԁас вешјыны, пружіннӧј вескіыԁ міјан понԁас петкӧԁлыны 5 кгр. Таԇі мі тӧԁмалім вынлыԍ ыҗԁасӧ. Выныслыԍ ԃејствујтан віԅсӧ мі тӧԁмалім-жӧ, кор кыскімӧ чуркасӧ аслаԋӧ (11-ӧԁ ԍерпас вылын петкӧԁлӧма стрелкаӧн). Вын ԃејствујтан чутыс ем чут „А“.
Тајӧ кујімнан тӧԁмалан торсӧ поԅӧ пасјыны графікӧн. Графікыс гіжԍӧ веԍкыԁ ԉіԋіјаӧн, стрелкаӧн, коԁлӧн куԅтаыс петкӧԁлӧ вынлыԍ ыҗԁасӧ 9 кгр. (12-ӧԁ ԍерп.). Паԍкалӧм помыс петкӧԁлӧ вынлыԍ ԃејствујтӧм віԅсӧ. Мӧԁ помыс „А“ петкӧԁлӧ ԏелӧыс вылӧ вын ԃејствујтан чут.
§19. Вын соԁталӧм
Вӧчӧј сещӧм опыт. Боԍтӧј пружіннӧј вес, ӧшӧԁӧ коԉчаӧԁыс, „0“ кручокас ӧшӧԁӧ 5 кгр. гіра. Пружіннӧј вес петкӧԁлас 5 кгр. Боԍтӧј сіјӧ гірасӧ ԁа ӧшӧԁӧ сы местаӧ 2 кг. ԁа 3 кг-а гіра. Пружіннӧј вес міјан бара петкӧԁлас 5 кг. Кык вынсӧ 2 кг. ԁа 3 кг.-сӧ мі зев бура вермам вежны ӧԏі вынӧн, коԁі лоӧ 5 кг.
Сіјӧ выныс, коԁі вежӧ мукӧԁ вынјассӧ шуԍӧ равноԃејствујушщӧј вынӧн, а сіјӧ вынјасыс, коԁјасӧс сіјӧ вежӧ (2–З кг.) шуԍӧны составԉајушщӧјӧн.
Јуаԍанјас ԁа заԁачајас
1. Кущӧм вын ыҗыԁҗык, коԁлӧн ӧԁыс 5 м/ԍек. ԉібӧ 10 м/ԍек?
2. Кущӧм пріборӧн мі сравԋівајтам вынјассӧ?
3. Мыјӧн опреԃеԉајтчӧ вын?
4. Вежԍӧ аԉі оз вынлӧн ԃејствіјӧ сіјӧ-жӧ ԏелӧыс вылӧ, кор вынлӧн ԃејствујтан чутыс вежԍӧ?
5. Кущӧм вын лоӧ равноԃејствујушщӧјӧн 1, 2 ԁа 3 кг?
§20. Ԏелӧјаслӧн іԋерціја
Меԁым ԏелӧ вӧлі мунӧм состојаԋԋӧын, колӧ сы вылӧ ԃејствујтны вынӧн. Кор уҗалӧ станок, сек сіјӧс бергӧԁлӧ трансміԍԍіја, а трансміԍԍіјасӧ бергӧԁлӧ парӧвӧј машіна. Тајӧ прімерјасԍыс мі аԁԇам, мыј ԏелӧ ас кежас оз вермы пӧрны мунӧм состојаԋԋӧӧ, сещӧм состојаԋԋӧас пӧртігӧн колӧ век вајӧԁны сы вылӧ кущӧмкӧ ԃејствујтан вын.
Ӧні поԅӧ сувтӧԁны тащӧм јуаԍан тор. Вермӧ оз сувтны ԏелӧ ас кежас, коԁі вӧлі мунӧм состојаԋԋӧын? Мі тащӧм јуалӧм вылас вермам вајӧԁны зев уна прімер пріроԁаыԍ. Кор ті коԁјанныԁ гу ԁа гуԍаԋыс мусӧ шыблалігӧн пӧртанныԁ мусӧ мунӧм состојаԋԋӧӧ, сеԍԍа зырнытӧ сувтӧԁанныԁ, а муыс век-на мунӧ воԇӧ. Таԇ-жӧ мі тувјалам чер черпу вылӧ. Первој черыс і черпуыс сулалӧны, а кор черпуас кучкан, сек сіјӧ понԁас пырны, а черыс век сулалас ас местаас.
Кор мі пуалам пач чышкан лыс, сек пусӧ і лыссӧ мі пӧртам мунӧм состојаԋԋӧӧ, сеԍԍа ԁруг пусӧ сувтӧԁам, а лыскыс век-на понԁас пырны пуас. Но лыскыслӧн пулаԋ зыртӧм выныс кутас сіјӧс воԇӧ мунӧмԍыс. Кор ті чојјывԍаԋ ісковтанныԁ ԁаԃԃӧн, зев ылӧԇ, ԁаԃԃыԁ нуас воԇӧ. Тащӧм прімерјастӧ поԅӧ вајӧԁны зев уна.
Меԁым јонҗыка тӧԁмавны вӧчалӧј опытјас:
I. Пуктӧј пызан вылӧ бумага ԉіст, поԅӧ боԍтны куԅтанас 35 см., паԍтанас 6–7 см. ԁа меԁ ӧтар помыс бумагаыслӧн пызан ԁортіыс ӧшалас; мӧԁ помас пуктӧ ва тыра стӧкан. Сыԁорӧ матӧ сувтӧԁӧ јемӧн быщкӧм ізтӧгԁоз меԁым ӧтар помыс јемыслӧн інмӧ стӧканас. Кор ті понԁанныԁ кыскыны бумагасӧ, сек бумагаыскӧԁ щӧщ кыскыԍас стӧканыс-і. Сувтӧԁӧ стӧкансӧ і бумагасӧ бӧр важ местаас, сеԍԍа зев ӧԁјӧ кыскӧ бумагасӧ (поԅӧ вывԍаԋыс кінаԁ вачкӧмӧн), сек ті аԁԇанныԁ, мыј ва тыра стӧканыԁ оз і вӧрԅыв местаԍыс. Тајӧ опытыс тіјанлы зев бура віԍталӧ, мыј стӧкан кутӧ асԍыс сулалан состојаԋԋӧсӧ.
Таԇ-жӧ поԅӧ вӧчны стӧкан местаас каранԁаш.
II. Боԍтӧј картупеԉ ԁа шар, пуктӧ җоҗӧ ԁа кучкӧ кыкнаныслы ӧткоԃа. Сек ті аԁԇанныԁ, мыј шар ԁа картупеԉ быгыԉтчасны воԇӧ. Кучкӧм бӧрас ԁыр мыԍԏі ті аԁԇанныԁ, мыј шар быгыԉтчас ылӧҗык картупеԉ ԍерԏі ԁа сы понԁа, мыј картупеԉыс абу шыԉыԁ. Тајӧ опытыс тіјанлы петкӧԁлӧ, мыј ԏелӧ воԇӧ мунны вермӧ і сек, кор сы вылӧ оз-ԋін ԃејствујт ԋекущӧм вын.
Тајӧ прімерјасԍыс ԁа опытјасԍыс поԅӧ вӧчны тащӧм вывоԁ:
Мунӧм ԏелӧлӧн оз ԁугԁы, коԁі вӧлі пӧртӧма кущӧмкӧ вынӧн (ру, морт, ва, машіна ԁа с. в.) сы бӧрын, кор выныс оз-ԋін ԃејствујт.
Тащӧм мунӧмсӧ ԏелӧјаслыԍ шуӧны іԋерціјаӧн.^Зев щӧкыԁа тащӧм іԋерціја законсӧ шулывлӧны Ԋјутон законӧн./^
Тајӧ іԋерціјанас ԏелӧјаслыԍ мунӧмсӧ фіԅікаын шуӧны іԋерціја законӧн. Тащӧм іԋерціја законсӧ вӧлі тӧԁӧны-ԋін секԍаԋ кор мехаԋіка понԁіс бурҗыка паԍкавны. Гаԉіԉеј 300 во сајын вӧлі віԍталӧ тајӧ закон јывԍыԁ. Гаԉіԉеј бӧрын 100 во мыԍԏі тајӧ законсӧ вынԍӧԁіс ԁа формуԉірујтіс Ԋјутон. Іԋерціја законтӧ јона поԅӧ аԁԇыны транспорт ԁа проізвоԁство уҗјасын, сіԇ-жӧ уна вермас мортыԁ набԉуԁајтны аслас олӧмыԍ.
Мі шулім, мыј вын ԃејствујтӧм бӧрын ԏелӧ мунӧ воԇӧ. Тащӧм јавԉеԋԋӧсӧ мі набԉуԁајтам транспортын, појезԁ сувтӧԁігӧн, парахоԁ сувтӧԁігӧн, пыж сувтӧԁігӧн, појезԁын ԁа парохоԁын ціԉінԁрјас русӧ оз-ԋін леԇны, а појезԁ век-на мунӧ. Сӧмын бӧрвылас зыртӧм выныс ԁа сынӧԁлӧн сопроԏівԉеԋԋӧ выныс ԁугӧԁӧны налыԍ мунӧмсӧ.
Прімерјасыԍ ԁа опытјасыԍ мі аԁԇылім, мыј ԏелӧӧс ԁруг сувтӧԁны ԋекыԇі он вермы. Кор шуам ԁруг-кӧ сувтас муніг костіыс вӧлыԁ, ті секі јӧткыштчанныԁ воԇӧ. Кор ԍібԁас ԉібӧ крукаԍас кывтыԍ пур, сек бара-жӧ пурвывсајасыс јона јӧткыштчанныԁ воԇӧ. Тајӧ іԋерціјанас мунігӧн ԏелӧјаслы овлывлӧ зев уна ԉок тор, меԁԍа-ԋін транспортын. Кор појезԁ ԉукаԍӧ мӧԁ појезԁкӧԁ, сек став вагонјасыс і војтырыс вӧліны мунӧм состојаԋԋӧын ԁа сіјӧ состојаԋԋӧсӧ-і віԇӧны најӧ. Кор појезԁјасыс ԉукаԍасны, сек став вагонјасыс і војтырыс вагонјасас мунӧм состојаԋԋӧсӧ віԇӧмӧн мунӧны век-на сылаԋӧ, коԁарлаԋ мунісны воԇҗыксӧ. Сек јона жуглаԍӧны вагонјасыс, ԁојмалӧны і војтырыс, вагонас муныԍјасыс.
Проізвоԁство вылын уҗалігӧн сіԇ-жӧ іԋерціја закон ԍетӧ аԍсӧ тӧԁны, торја-ԋін ԁорчігјасын, тувјаԍігјасын ԁа мукӧԁ тор вӧчігјасӧ.
Кор мі шыблаԍам, сек сіԇ-жӧ мі аԁԇам, мыј кі вынным оз-ԋін уҗав, а шыбытӧм ізјыс век-на мунӧ. Тајӧ прімерјасԍыс іԋерціја законтӧ јонҗыка поԅӧ каԅавны.
Јуаԍанјас
1. Віԍталӧј, мыјла ԋајт торјас четчалӧны резӧны бергалан кӧԉӧсаԍаԋ?
2. Віԍталӧј, кущӧм јавԉеԋԋӧ ем җоҗԁӧра пыркӧԁігӧн?
3. Мыјла муныԍ мехаԋізмӧс колӧ сувтӧԁны ԋӧжјӧԋікӧн?
4. Мыјла чер тувјалігӧн, черпу помас кучкалігӧн черыс пырӧ пуас?
5. Мыјла муныԍ морт оз вермы ԁруг сувтны?
4-ӧԁ јукӧԁ
ЗЫРТӦМ (
§ 21. Зыртӧм вын лоӧм
Воԇԇа параграфын віԁлалім, мыј појезԁ мунӧ іԋерціја закон куԅа, но бӧрвылас кӧԉӧса реԉсы кост зыртӧм раԃі сувтӧ. Кӧрталӧм гӧрӧԁ кутԍӧ зыртӧм вын раԃі-жӧ. Чер кутԍӧ черпу вылын сы вӧсна-жӧ. Чышкыԍан лыс пу вылас кутԍӧ зыртӧм вын раԃіыс-жӧ. Кытчӧ ог віԇӧԁлӧ, быԁлаын ем зыртӧм вын. Поԅӧ вајӧԁны зев уна ԍікас прімер, кӧні ем зыртӧм вын. Тајӧ прімерјасыс щӧктӧны міјанлы віԍтавны, мыјла лоӧ зыртан выныс. Опытјасӧн ԁа набԉуԃеԋԋӧјасӧн тӧԁмалӧма ԁај аԍным мі вермам тӧԁмавны ԁа набԉуԁајтны, мыј помкаыс зыртӧм вын лоӧмыслы ем быԁ поверхноԍтын бырӧԁтӧм гуранјас (ԋеровноԍтјас), кущӧм кӧԏ бура ез вӧв сіјӧс шыԉӧԁӧма. Прӧстӧј ԍінмӧн віԇӧԁны кажітчӧ зев-ԋін шыԉыԁ, но мікроскопјасӧн ԁа мукӧԁ ыҗԁӧԁана пріборјасӧн віԇӧԁігӧн аԁԇан зев ԋерӧвнӧјӧн. 15-ӧԁ ԍерпас вылын петкӧԁлӧма поверхноԍт, коԁӧс зев јона ыҗԁӧԁӧма ԁа петкӧԁлӧ, мыј поверхноԍтыс зев ԋеровнӧј, а прӧстӧј ԍінмӧн віԇӧԁігӧн кажітчӧ зев шыԉыԁӧн.
Тајӧ-жӧ ԍерпас вылас петкӧԁлӧма сіјӧс, кыԇі ԃејствујтӧ зыртӧм вын вылӧ мавтӧм.
§22. Зыртӧм вынлӧн законјас
Ԏехԋіка ԁа фіԅіка ԋекор оз сувтны јавԉеԋԋӧјаслыԍ својствојассӧ тӧԁмалӧмӧн. Фіԅіческӧј јавԉеԋԋӧјассӧ колӧ боԍтны ас кіаԁ, колӧ іспоԉзујтны сіјӧс ԏехԋікаын, лӧԍӧԁны сещӧмӧн, меԁым отсаліс сіјӧ вӧчны классјастӧм соціаԉіԍԏіческӧј общество, а сы вылӧ колӧ тӧԁны став законјассӧ, коԁјас веԍкӧԁлӧны фіԅіческӧј јавԉеԋԋӧјаснас. Законјассӧ тӧԁмалӧм вылӧ колӧ сувтӧԁны опытсӧ сіԇ, меԁым опытыс петкӧԁліс ԁа бура віԍталіс став својствојассӧ тӧԁмалӧм јавԉеԋԋӧыслыԍ ԁа меԁ поԅас сіјӧ својствојассӧ мерајтны.
Меԁпрӧстӧј опытыс зыртӧм законјас тӧԁмалӧм вылӧ поԅӧ вӧчны сещӧмӧс, кущӧмӧс петкӧԁлӧма 16-ӧԁ ԍерпас вылын.
Шуам, кірпіч ԍӧктанас 4 кг., сіјӧс лептӧм вылӧ колӧ сымԁажӧ вын унаӧ сіјӧ веԍітӧ. Но, кор сіјӧ кірпічсӧ колӧ кыскыны пӧв вывті, сек вын ковмас ещаҗык. Сек мі ог вермӧ преоԁоԉевајтны кірпічыслыԍ ԍӧкта вынсӧ, — а кутԍӧм зыртан (
Сувтӧԁам сіјӧ-жӧ кірпічсӧ векԋі бокнас (
Татыԍ мі вермам вӧчны тащӧм вывоԁ, мыј зыртӧм вын оз вежлаԍ воча сопроԏівԉеԋԋӧ поверхноԍт ыҗԁа раԃі.
Тајӧ вывоԁыс ем первој зыртӧмлӧн закон.
Којмӧԁ опыт, коԁӧс петкӧԁлӧма сіјӧ-жӧ ԍерпас вылын, зев-жӧ прӧстӧј. Сӧмын ӧԏі кірпіч пыԃԃі, кыԇі воԇԇа кык опытас, боԍтӧма кык кірпіч, коԁјасӧс мі і кыскам аслаԋным, кыԇ петкӧԁлӧма ԍерпас вылас стрелкаӧн. Ԉічкӧмыс зыртӧм поверхноԍт вылас ыҗԁӧ кык мынԁа, лоі 8 кг., 4 кг. пыԃԃі, коԁ раԃі ԍӧкыԁҗык кыскыныс. Ӧні кыскӧм вылас оз-ԋін мун ӧԏі кілограмм вын, кыԇ воԇԇа опытјасын, а кык мынԁа унҗык, ԉібӧ 2 кілограмм. Тајӧ опытԍыс поԅӧ вӧчны тащӧм вывоԁ, мыј зыртӧмлӧн вын сек унҗык, кор унҗык ԉічкӧмыс зыртан поверхноԍт вылас. Тајӧ зыртӧмнас формуԉірујтчӧ мӧԁ зыртӧм закон.
Мӧԁ зыртӧм законсӧ тӧԁігӧн мі опыт вӧчтӧг вермам тӧԁмавны кірпічлыԍ зыртан вынсӧ пӧв куԅаыс кыскӧмлыԍ прӧстӧј лыԃԃӧмӧн.
Пуктам-кӧ мі јорта-јорт вылас 5 кірпіч, сек ԉічкӧм ԍӧктаыс пӧввылас соԁӧ 20 кг-ӧԇ (ӧԏік кірпічлыԍ ԍӧктасӧ 4 кг. лыԃԃӧмӧн). Сіԇкӧ зыртӧмыслӧн выныс лоӧ:
20 кг : 4 = 5 кг.
Воԇԇа опытјасԍыс мі аԁԇылім, мыј ӧԏі кірпіч кыскігӧн зыртӧм выныс 1 кг. мынԁа. Мӧԁногӧн-кӧ шуны, быԁ кілограмм ԉічкӧм вылӧ лоӧ ¼ кг. зыртӧм вын.
Тајӧ-жӧ опытјассӧ-кӧ мі ег вӧчӧ таԇі кірпічјасӧн, а вӧчім мукӧԁ маԏерјалыԍ (шуам, кӧртыԍ, ыргӧныԍ, пуыԍ) аԁԇім еԍкӧ мі ԁа тӧԁмалім сещӧм-жӧ резуԉтатјассӧ ԁа сещӧм-жӧ законјассӧ, но сӧмын резуԉтатас петкӧԁлыԍ лыԁпасјасыс лоіны мӧԁ ԍікасӧԍ. Сек еԍкӧ мі аԁԇім, мыј быԁ кілограмм ԉічкӧм вылӧ лоі еԍкӧ разнӧј маԏерјаллы разнӧј зыртӧм вын, а збыԉыԍсӧ ыҗԁаыс выныслӧн лоі — ⅕, ⅙, ⅓ кг. ԁа с. в.
Татыԍ којмӧԁ зыртӧмлӧн закон: разнӧј маԏерјалјаслӧн разнӧја зыртӧм вын. Тајӧ кујім законјаснас тӧԁмавԍӧны зыртӧмлӧн вынјас.
Зыртӧмлыԍ вынсӧ поԅӧ вежлавны.
Мі воԇынҗык тӧԁмавлім, мыј зыртӧм вын лоӧ ԋеровнӧј поверхноԍт вӧсна, коԁӧс поԅӧ шыԉӧԁны. Зыртчан местајассӧ шыԉыԁҗык вӧчӧмӧн, зыртӧм выныслӧн резуԉтатјасыс лоӧны ічӧтҗык. Поԅӧ нӧшта зыртан вынсӧ бурмӧԁны кокԋӧԁны, зыртан местајассӧ мавтӧмӧн. Сек гуран коласјасас пырас мавтасыс ԁа лоӧ ӧткоԃ шыԉыԁ поверхноԍтыс.
Лыа зыртчан поверхноԍт костјасын јона кыпӧԁӧ зыртӧм вынсӧ. Мі тӧԁам, мыј зев ԍӧкыԁ лоӧ уҗавны, сек кор уҗалан кӧԉӧса трубка-чӧрса костјасас веԍкалас лыа.
§23. Зыртӧмлӧн коефіціент
Ԏехԋіка зыртӧм вынсӧ ӧткоԃалӧ (сравԋівајтӧ) зыртӧм коефіціентјас ԍерԏі.
Зыртӧмлӧн коефіціент ем зыртӧм вынлӧн ыҗԁа, коԁі лоӧ ӧԏі кілограммӧн ԉічкігӧн.
Опытјасӧн тӧԁмалӧма зыртӧмлыԍ коефіціентјассӧ, коԁјас емӧԍ:
Чугун пу вывті .... 0,3
Метал із вывті .... 0,44
Пу пу куԅа .... 0,4–0,5
Ку тасма (ремеԋ) ԁубӧвӧј барабан куԅа .... 0,27
Ку ремеԋ чугун куԅа .... 0,56
Уклаԁ јі куԅа .... 0,014
Кӧрттуј реԉсы вывті .... 0,003–0,005
Грунтӧвӧј тујјасӧԁ .... 0,08–0,16
Ԋебыԁ лыа куԅа .... 0,15–0,3
Зыртӧмлыԍ коефіціент поԅӧ тӧԁмавны тащӧм формулајас ԍерԏі:
K = E/P
кӧні, —
K — зыртӧмлӧн коефіціент
E — кыскыны вермӧм вылӧ колана вын
P — ԉічкӧм.
§24. Зыртӧмыԍ ԉок торјас
Мі тӧԁам-ԋін ԁај прімерјасыԍ-ԋін аԁԇылім, мыј быԁ машінаын ем зыртӧм вын. Ԋекущӧм машіна абу, кӧні меԁ еԍкӧ ез вӧв зыртӧм вын, кущӧм кӧԏ абу шыԉыԁа сіјӧс вӧчӧма. Тајӧ шуӧмсӧ вынԍӧԁӧ сещӧм вӧвлӧм тор, мыј мі ԋекущӧм машіналыԍ ог іспоԉзујтӧј став вынсӧ, еԋергіјасӧ, коԁӧс ԍетӧ ԁвігаԏеԉыс. Станок ԁорас воӧ еԉектромоторлӧн еԋергіјаыс мыјԁтакӧ, а мукӧԁ еԋергіјаыс коԉӧ трансміԍԍіјаӧ, коԁі коԉӧ зыртӧм вынсӧ оԁоԉітӧм вылӧ.
Тајӧ прімерыс ԋӧԏі оз петкӧԁлы сіјӧс, мыј еԋергіја вошӧ прӧстӧ. Еԋергіја оз вош.
Боԍтӧј ԁа віԁлӧ кінаԁ трансміԍԍіјалыԍ поԁшіпԋіксӧ, шківсӧ, сек ті тӧԁмаланныԁ, мыј најӧ јона шоналӧмаӧԍ. Кымын јона зыртчӧ, сымын јонҗыка шоналӧ поԁшіпԋікјасыс.
Тајӧс зев бура поԅӧ петкӧԁлыны тащӧм опытӧн. Боԍтӧј путор ԁа ԉічкӧ мотор шків вылас, кымынкӧ ԍекунԁ бӧрын понԁас петны сетыԍ ԍӧԁ щын, пуыс понԁас ӧзјыны (17-ӧԁ ԍер.).
Тајӧ опытыс ԁа воԇԇа прімерјасыс ԋекыԇ оз петкӧԁлыны еԋергіјалыԍ прӧста вын вошӧмсӧ, а петкӧԁлӧны, мыј мехаԋіческӧј еԋергіјалӧн выныс мунӧ зыртӧм вынсӧ оԁоԉітӧм вылӧ ԁа сек-жӧ пӧрӧ ԏеплӧвӧј еԋергіјаӧ, коԁі мунӧ сынӧԁӧ. Тајӧ шоныԁ еԋергіјаыс вошӧ кыԇ поԉезнӧј еԋергіја.
Зыртӧм выныԁ вӧчӧ ыҗыԁ ԉокторсӧ машінајасыԁлы сіјӧн, мыј бур ԁона еԋергіјаыс шыбытчӧ бокӧ.
Зыртӧмыԁ машінајасыԁлы нӧшта-на вајӧԁӧ со кущӧм ԉоктор, сы понԁа зев регыԁ каԁӧн вермӧны кіԍԍыны машінајасыс. Кор зыртӧмыс лоӧ јона ыҗыԁ, сек кущӧм кӧԏ машіна вермас сувтны уҗ вывԍыс.
Тащӧм ԉоктор вӧчӧмјассӧ зыртӧмыԁлыԍ поԅӧ чінтыны. Меԁым зыртӧм выныс вӧлі ічетҗык, зыртан местајасас оз вӧчны кӧԉӧсасӧ (втулкасӧ) пыр ӧткоԃӧн, а вӧчӧны уклаԁа шарікјасыԍ, коԁјас шуԍӧны роԉікјасӧн.
Важӧн поԁшіпԋікјассӧ вӧчалӧны вӧвлі пыр ӧткоԃӧс, а ӧні вӧчӧны роԉіковӧј поԁшіпԋікјас.
Роԉіковӧј поԁшіпԋікјассӧ вӧчӧмыс лыԃԃыԍԍӧ бурӧн сыпонԁа, мыј мі набԉуԁајтам кык нога зыртӧм — кор кірпіч кыскыԍԍӧ пызан куԅа, сіјӧ кыскӧмсӧ шуӧны чушкӧм зыртӧмӧн, а кор шԉівгӧ-ісковтӧ балкіјас вывті кер, сек мі аԁԇам ԇік мӧԁ нога зыртӧм, — ԁа шуӧны — ісковтӧм зыртӧмӧн.
Опытјасӧн тӧԁмалӧма, мыј ісковтӧм зыртӧмыԁ уна ԁаспӧв кокԋіҗык чушкӧмӧн ԋіртӧм ԁорыԍ.
Тајӧ бӧрја вывоԁ ԍерԏіыс і лоі вӧчӧма роԉікӧвӧј шарікопоԁшіпԋіктӧ, коԁі чушкӧм зыртӧмсӧ вежӧма ісковтана зыртӧм вылӧ.
Јона ԉоктор вӧчӧмсӧ зыртӧмлыԍ поԅӧ чінтыны мавтӧмӧн.
§25. СССР-ын шарікопоԁшіпԋікјас вӧчӧм
Мі аԁԇам, мыј луныԍ-лунӧ кыптӧ міјан зев ыҗыԁ строіԏеԉство, зев-ԋін јона кыптӧ машіна ԁа станок вӧчан проізвоԁство. Луныԍ-лун мі петамӧ мукӧԁ госуԁарство завіԍімоԍт улыԍ. Машіна ԁа станокјас вӧчігӧн ԉоклуныс сіјӧ, мыј быԁ машінаын бергалыԍ чаԍтјасыс, шківјас, чӧрсјас, валјас, бергалӧны поԁшіпԋікјас вылын. А мі тӧԁмалім-ԋін, мыј прӧстӧј поԁшіпԋікјас зев ӧԁјӧ кіԍԍӧны, зыртчӧны ԁа шоналӧны, мыј понԁа зев регыԁӧн і щыкԍӧны машінајасыс. Ԏехԋіка, фіԅіка отсӧгӧн вӧчіс выԉ поԁшіпԋікјас, кӧн чушкӧмсӧ, зыртӧмсӧ вежіс ісковтӧм зыртӧмӧ, завоԃітісны вӧчавны шарікопоԁшіпԋікјас. Шарікопоԁшіпԋікјас лоіны ԋеважӧн-на, сӧмын 1883-ӧԁ воын Гермаԋіјаын. Секԍаԋ шарікопоԁшіпԋікјас вӧчӧмыԁ зев јона паԍкаліс быԁ госуԁарствоын, меԁԍа-ԋін јона Амерікаын. Міјан сарскӧј Роԍԍіјаын тащӧм завоԁыс ез вӧвлы, сӧмын сӧветскӧј влаԍт лӧԍӧԁіс міјанлы тащӧм проізвоԁствосӧ ԁа понԁіс јона паԍкӧԁны. Воԇвывсӧ і сӧветскӧј влаԍт ԁырјі-на шарікопоԁшіпԋікјастӧ вајлісны заграԋіцаыԍ, сӧмын ԋеважӧн-на воԍԍіс Москваын завоԁ, коԁі ӧԏі воӧн вӧлі вӧчӧ 300 ԍурс шарікопоԁшіпԋік.
Но тајӧ шарікопоԁшіпԋік вӧчӧм лыԁпасыԁ оз-на вермы тырмӧԁны міјанлыԍ коланлунсӧ. Сіԇ кӧ век-на лоӧ вӧлі вајны заграԋіцаыԍ, кытчӧ быԁ во лоӧ мынтыны 10 мԉн. шајт зарԋі.
Ӧні Москваын вӧчісны завоԁ, коԁі таво завоԃітіс уҗавны-ԋін. Таыжԁа завоԁыс ез-на вӧв мір паԍтаас. Тајӧ завоԁыс понԁас вонас вӧчны 24 міԉԉон разнӧј ԍікас поԁшіпԋікјас. Тајӧ Москваса „Шарікопоԁшіпԋік“ завоԁ, кыԇ аслас мірӧвӧј ыжԁанас ԁа проԁукціја леԇӧмнас ԇікӧԇ мезԁас міјанӧс мукӧԁ госуԁарствоыԍ вајӧмыԍ, најӧ завіԍімоԍт улыԍ. Сӧмын Сӧвет сојуз вермӧ вӧчны тащӧм гігантјассӧ. Буржуазнӧј госуԁарствојасын проізвоԁствоыс мунӧ бӧрӧ.
§26. Зыртӧмлӧн бур вајӧм
Воԇынҗык мі век нораԍім зыртӧм вылӧ ԁа тӧԁмалім, мыј сіјӧ вӧчӧ зев ыҗыԁ ԉоктор. Но віԇӧԁлам-кӧ гӧгӧр ԁа быԁ јавԉеԋԋӧ набԉуԁајтам, сек мі аԁԇам, мыј зыртӧм вын вылӧ оз ков век ԁа быԁлаын нораԍны ԁа тышкаԍны сыкӧԁ. Мукӧԁ ԁырјіыс зыртӧмсӧ ковмывлӧ нӧшта соԁтыны-на.
Ԁоԃлӧн јі вылын зыртӧм выныс зев ічӧт. Сіјӧс кыскыны колӧ зев еща вын. А мі тӧԁам, мыј быԁӧн ԁоԃ кыскыны кутчіԍасны лым куԅа, кӧн зыртӧмыс унҗык. Тавылӧ помкаӧн лоӧ сіјӧ, мыј ԁоԃсӧ кыскігӧн колӧ бур кокпуктас. Бур кокпуктас лоӧ сек, кор бура мӧртчӧ кокыԁ муас ԉібӧ лымјас. Јі вылын тащӧм зыртӧмыс зев омӧԉа тӧԁчӧ — кокыԁ ісковтӧ, віԉԁӧ ԁа оз вермы крепітчыны-кутчіԍны.
Тащӧм-жӧ кутчіԍӧм колӧ паравознӧј кӧԉӧсајаслы реԉсы вылас. Меԁым јонҗыка вӧлі кутчіԍӧмыс паравозлӧн чојӧԁ кајігјасын, реԉсысӧ кіԍкалӧны лыаӧн. Первојја паравоз вӧчыԍјас оз вӧлі тӧԁны зыртӧмлыԍ бур вајӧмсӧ ԁа вӧчавлісны піԋа кӧԉӧсајас ԁа піԋа реԉсыјас.
Таԇ-жӧ зыртӧмыԁ јона колана тракторјаслы, автомобіԉјаслы муніганыс, сыпонԁа бӧрја кӧԉӧсајассӧ налыԍ вӧчӧны піԋаӧн.
Кор кӧԉӧсајаслӧн тујјаскӧԁ кутчіԍӧмыс ічет, омӧԉ, сек кӧԉӧсајасыс бергалӧны прӧста ԁа појезԁ кӧԏ, автомобіԉ кӧԏ, трактор оз вермы муннысӧ.
Зев ыҗыԁ бур вајӧ ремеԋлӧн зыртӧм, переԁаточнӧј мехаԋізмјасӧн уҗалігӧн. Віԇӧԁ 20-ӧԁ ԍерпас вылӧ, ремеԋ кыкнан кӧԉӧса вылас кутчіԍӧ зыртӧмӧн. Кор бергалӧ ӧԏі кӧԉӧсаыс, сек завоԃітӧ бергавны мӧԁыс. Тащӧм шківјасӧн ԁа ремеԋјасӧн вын поԅӧ мӧԁӧԁны зев ылӧ. Тані зыртӧм вын ԍетӧ зев ыҗыԁ буртор.
Зыртӧм вын зев јона колана тор быԁлунја уҗын. Ӧԏілаын зыртӧмкӧԁ тышкаԍам, а мӧԁлаын пуктам уҗ вылӧ — раԃејтам.
ЗЫРТӦМ ВЫН ІСԌԈЕԀУЈТӦМ
§27. Лабораторнӧј уҗ
Колӧны пріборјас: 1) Трібометр, абу-кӧ, поԅӧ вежны сещӧм установкаӧн, коԁӧс петкӧԁлӧма 21-ӧԁ ԍерпас вылын. 2) Блок. 3) Скалкі. 4) Вескі. 5) Кымын-кӧ разнӧј плаԍԏінкајас, кӧрт, пу, ыргӧн. 6) Мавтан торјас: выј, мајтӧг ва ԁа мукӧԁ мавтас.
Боԍтӧј первој пу плаԍԏінка ԁа пуктӧј сіјӧс трібометр вылас ԁа сеԍԍа вӧԋӧн крукалӧм бӧрын ӧшӧԁӧ блокпыр, кыԇі петкӧԁлӧма 21-ӧԁ ԍерпас вылын. Помас ӧшӧԁӧ скалкі. Сеԍԍа пукталӧ гірајас кытчӧԇ оз понԁы кыскыны пӧвсӧ. Пӧвсӧ колӧ веԍітны.
Сы бӧрын вежӧ корт плаԍԏінка ԁа мукӧԁ плаԍԏінкајассӧ, коԁјасӧн вӧчанныԁ опытсӧ, сіԇ-жӧ, кыԇі і пу пӧвјӧн.
Став резуԉтатјассӧ гіжалӧ со кущӧм табԉіцаӧ:
| Опытлӧн № | Кущӧм маԏеріјалјас | Плаԍԏінкалӧн ԍӧкта | Уна-ӧ ковміс вын зыртӧм вын оԁоԉітӧм вылӧ E | Зыртӧмлӧн коефіціент K = E/P |
| 1 | Пу пукӧԁ | |||
| 2 | Пу кӧрткӧԁ | |||
| 3 | Кӧрт кӧрткӧԁ ԁа с. в. |
Уҗсӧ вӧчігӧн тӧԁмалӧј, вежлаԍӧ оз зыртӧм маԏеріјал ԉічкӧм ԁа мавтӧм ԍерԏі. Ставсӧ тајӧс тӧԁмалӧм бӧрын гіжалӧј ԏетраԃаныԁ асԍыныԁ вывоԁјаснытӧ.
Јуаԍанјас ԁа заԁачајас
1. Кытыԍ мі аԁԇывлам зыртӧм вын?
2. Вежлаԍӧ оз зыртӧм вын маԏеріал ԉічкӧм ԁа мавтӧм ԍерԏі?
3. Мыј шуԍӧ зыртӧм коефіціентӧн?
4. Вајӧ оз зыртӧм вын ԉокторјас?
5. Кущӧм зыртӧмјас мі тӧԁам ԁа коԁыслӧн выныс ічӧтҗык?
6. Важӧн-ӧ завоԃітісны вӧчны СССР-ын шарікопоԁшіпԋікјас, віԍталӧ сылыԍ бурлунсӧ?
7. Кущӧм бур ԁа кӧні вајӧ зыртӧм вын?
8. Кущӧм зыртӧм ԁоԃлӧн јі вывті?
9. Тӧԁмалӧј зыртӧмлыԍ коефіціент, кор мі тӧԁам ԏелӧлӧн ԉічкӧмыс 800 кг., а выныс 250 кг.?
10. Уклаԁа ԁоԃ ԍувјаслӧн јі вылын коефіціент зыртӧм — 0,01. Ԁоԃлӧн ԍӧктаыс — 500 кг. Кущӧм колӧ вын ԁоԃсӧ кыскыны?
11. Ез-кӧ вӧв морт кокјаслӧн зыртӧмыс, верміс ез морт мунны?
12. Пу ԁоԃлӧн зыртӧм коефіціент — 0,45, выныс ԁоԃсӧ кыскыны колӧ 80 кг. Тӧԁмалӧј, мыј ԍӧкта вӧлі ԁоԃԃыс?
5-ӧԁ јукӧԁ
БЕРГАЛӦМӦН МУНӦМ
§28. Пеԉӧса ԁа окружнӧј ӧԁ
Бергалыԍ валјас, шківјас, кӧԉӧсајас, черӧн макајтӧм — прімерјас бергалыԍ мунӧмлӧн, коԁјас міјан уҗјасын пыр паныԁаԍавлӧны.
Кԉеітам шків вылӧ ԉібӧ кӧԉӧса вылӧ кабала, меԁ вӧлі бурҗык ԁа кокԋіҗык віԇӧԁны на бергалӧм вылӧ. Меԁым кӧԉӧса ԉібӧ шків бергаліс ӧткоԃ ӧԁӧн ԁа вӧчіс кујім круг (оборот) ԍекунԁӧн. Сек шуӧны: пеԉӧс ӧԁыс кӧԉӧсалӧн кујім оборот ԍекунԁӧн. Бергалӧмӧн мунӧмлӧн ӧԁыс мерајтԍӧ сіјӧ оборотјаснас уна-ӧ вӧчас кӧԉӧса мінутаӧн.
Шуам машіна мінутаӧн вӧчіс 60 оборот, кыщ, сек машіналыԍ ӧԁсӧ шуӧны, мыј сіјӧ вӧчӧ 60 оборот мінутаӧн, а мӧԁ сыыжԁа-жӧ кӧԉӧса, шуам мінутӧн вӧчіс 30 оборот, сек тајӧ кык бергалӧмӧн мунӧмсӧ сравԋівајтігӧн вермам шуны, мыј первој кӧԉӧсаыс бергаліс кыкпӧв ӧԁјӧҗык.
Меԁ міјан ӧԏі кӧԉӧсалӧн раԃіус (сіԇ-жӧ і окружноԍт) вӧлі кыкпӧв ыҗыԁҗык шків ԍерԏіыс (22-ӧԁ ԍерп.). Абу ԍӧкыԁ тӧԁмавны сіјӧс, мыј кор кӧԉӧса бергӧԁчас ӧԏіпӧв, сек шків бергӧԁчас кыкпӧв, а кор кӧԉӧса бергӧԁчас җын окружноԍт, сек шків вӧчас ӧԏі ԇоԋ оборот ԁа с. в.
Кымын пӧв шківлӧн раԃіусыс җеԋіԁҗык кӧԉӧса раԃіус ԁорыԍ, сымынԁа пӧв і кӧԉӧса ӧтчыԁ бергӧԁчіг кості шків вӧчас унҗык бергӧԁчӧм (оборотсӧ).
Боԍтам ԁа пасјам сіԇ-жӧ кӧԉӧсаас кабалаӧн кык местаӧԁ, ӧԏісӧ вал ԁорас матӧ, а мӧԁсӧ ылӧҗык, сек мі аԁԇам, мыј ылысса бумагаыслы сіјӧ-жӧ пӧранас колӧ вӧчны ыҗыԁҗык туј, ыжыԁҗык окружноԍт. Мі боԍтім кӧԉӧса вылыԍ кык чут ԁа аԁԇім, мыј чутјасыс тыр оборот вӧчігӧн, ӧткоԃ пӧраӧн, гіжӧны окружноԍт разнӧј куԅтаӧс. Вермам шуны і сіјӧн, кымын кӧԉӧса вылын валԍаԋыс чутыс ылынҗык, сек сіјӧ вӧчӧ, мунӧ ыҗыԁҗык туј.
Тајӧ коластјассӧ, коԁӧс мунӧны бергалыԍ ԏелӧын ӧԏі ԍекунԁӧн, шуӧны — окружнӧј ӧԁӧн.
Окружнӧј ӧԁ абу ӧткоԃ разнӧј чутјаслӧн бергалыԍ ԏелӧын, а сіјӧ ӧԁыс вежлаԍӧ чӧрсԍаԋыс коласјас раԃіыс.
Міјан прімерын вӧлі пеԉӧса ӧԁ 60 кыщ/мін., коԁӧс колӧ пасјыны N=60 кыщ/мин.
Окружнӧј ӧԁ пасјавԍӧ „V“ шыпасӧн, ԁа мерајтԍӧ век таԇі: см./ԍек. ԉібо м./ԍек.
§29. Окружнӧј ӧԁ тӧԁмалӧм
Міјан ӧні тыԁалӧ, мыј кор колӧ тӧԁмавны окружнӧј ӧԁ, сек міјан колӧ тӧԁны пеԉӧса ӧԁ (N) ԁа раԃіус ԉібӧ ԃіаметр (R ԉібӧ Ԁ).
Боԍтам шків, коԁі вӧчӧ мінутаӧн 15 оборот ԁа коԁлӧн ԃіаметрыс 40 см. Колӧ тӧԁмавны окружнӧј ӧԁ, меԁвылыс шківвывса чутјаслыԍ. Чут ӧԏі мінутаӧн вӧчӧ полнӧј круг (оборот). А круглыԍ куԅтасӧ мі тӧԁам геометріјаыԍ, коԁі ем П∙Ԁ^П — ем окружноԍт куԅта. Геометріјаын векја лыԁпас — 3,14./^, а лыԁпасјасӧн 3,14∙40, — таыжԁа туј мунӧ чутыс ӧԏі мінутаӧн, кор вӧчӧ ӧԏі оборот, а міјан шківыс вӧчӧ 15 оборот мінутанас, сіԇ-жӧ і куԅтасӧ мунӧ 15 пӧв унҗык, збыԉвылассӧ П∙Ԁ∙N=3,14∙40∙15.
Но міјан колӧ тӧԁмавны окружнӧј ӧԁ ӧԏі ԍекунԁаӧн, сіјӧс тӧԁмалігӧн мі став куԅтасӧ јукам 60 вылӧ ԁа тӧԁмалам окружнӧј ӧԁ (v), коԁі лоӧ:
v = 3,14∙40∙15 /60 = 31,4 см./ԍек. —
ԉібӧ шыпасјасӧн
v = П∙Ԁ∙N/60.
Тајӧ і ем формула окружнӧј ӧԁ тӧԁмавны, коԁі выражајтчӧ оборотӧн ԁа раԃіусӧн. Тајӧ формуланас мі понԁам пӧԉзујтчыны заԁачајас решајтігӧн. Тајӧ формулаԍыс тӧԁмалӧј, кущӧм лоӧ формула, кор колӧ тӧԁмавны: кымын оборот — N? Кор колӧ тӧԁмавны ԃіаметр — Ԁ?
Јуаԍанјас ԁа заԁачајас
1. Ԍетӧ опреԃеԉеԋԋӧ пеԉӧса ӧԁлы. Мыјјас колӧ тӧԁны, меԁым сіјӧс тӧԁмавны?
2. Ӧткоԃ абу пеԉӧса ӧԁыс быԁ бергалыԍ пеԉӧсса чутлӧн?
3. Ԍетӧ опреԃеԉеԋԋӧ окружнӧј ӧԁлы. Мыјјас колӧ тӧԁны, меԁым тӧԁмавны сіјӧс? Кущӧм формулаӧн тӧԁмавԍӧ?
4. Ӧткоԃ абу окружнӧј ӧԁ быԁ чутлӧн бергалан ԏелӧын?
5. Тӧԁмалӧј вунԁӧм ӧԁ^Вунԁӧм ӧԁ ем стружкіыслӧн куԅтаыс, коԁӧс вунԁӧ резок ӧԏі ԍекунԁӧн, а сіјӧ-жӧ-і лоӧ окружнӧј ӧԁӧн болванка вылас./^ болванка тӧчітігӧн токарнӧј станокын, коԁлӧн ԃіаметрыс 150 мм., а пеԉӧсса ӧԁыс N=8 обор./мін.
Ӧтвет 62,8 мм/ԍек.
6. Еԉектромотор вӧчӧ 1 мінутӧн 875 оборот, а шківыслӧн ԃіаметрыс 240 мм. Тӧԁмалӧј окружнӧј ӧԁ.
Ӧтвет V=10.990 мм/ԍек.
7. Колӧ тӧԁмавны, кымын оборот вӧчӧ тӧчітігӧн болванка, коԁлӧн окружнӧј ӧԁыс ем 1000 мм./ԍек., а болванкаыслӧн ԃіаметрыс 600 мм?
8. Тӧԁмалӧј, кымын оборот вӧчӧ шків, коԁлӧн окружнӧј ӧԁыс 500 мм./ԍек., а ԃіаметрыс 35 см?
9. Шків бергалӧ, коԁлӧн окружнӧј ӧԁыс 1160 мм/мін., а ԃіаметрыс 24 см?
10. Тарантасын бӧрја кӧԉӧсаыс 2,5 пӧв ыҗыԁҗык воԇԇа кӧԉӧсаыԍ. Тӧԁмалӧј: кымын оборот вӧчас ԍекунԁаӧн воԇԇа кӧԉӧсаыс, бӧрјаыс-кӧ вӧчас мінутаӧн 24 оборот?
11. Кор ӧтмынԁа оборот вӧчасны мінутӧн кӧԉӧсајас тарантасын?
§30. Фіԅіческӧј јавԉеԋԋӧјас ԏелӧ бергалігӧн
Кущӧм-жӧ фіԅіческӧј јавԉеԋԋӧјас лоӧны бергалігӧн? Зев щӧкыԁа аԁԇывланныԁ, кор зев ӧԁјӧ мунӧны ԏеԉегаӧн, сек кӧԉӧсајасԍыс резӧны четчалӧны ԋајт торјас. Беԃ вылӧ ԉепітанныԁ ԍој тор ԁа понԁанныԁ беԃсӧ бергӧԁлыны, сек ԍој торјыс беԃ вывԍыԁ сіԇ-жӧ четчыштас. Четчыштігас ті віԇӧԁӧ, мыј первој понԁас мунны сіјӧ іԋерціјаӧн касаԏеԉнӧј куԅа, коԁі ем касаԏеԉнӧј окружноԍтлы, а бӧрнас-ԋін асԍӧкта понԁаыс уԍас муӧ.
Кӧрталӧ кӧв јылӧ гіра ԉібӧ із ԁа зев ӧԁјӧ бергӧԁлӧ сіјӧс ас јур гӧгӧрныԁ (24-ӧԁ ԍерп.). Гіра бергалігас вӧчӧ центробежнӧј вын коԁӧс ті чувствујтанныԁ, кыланныԁ кінаԁ кыԇ зев ыҗыԁ кыскӧм вын. Кымын ӧԁјӧҗык понԁанныԁ бергӧԁлыны, сымын јонҗык лоӧ центробежнӧј выныс. Бӧрнас кӧвјыс вермас орны, а гіраыс іԋерціјаӧн понԁас мунны веԍкыԁа касаԏеԉнӧј куԅа, бӧрвылас ас ԍӧкта раԃіыс ԋӧжјӧԋікӧн понԁас уԍны мулаԋ.
Вӧчам ԋекымын набԉуԃеԋԋӧ ԁа опыт. Боԍтам прібор, коԁі петкӧԁлӧма 25-ӧԁ ԍерпас вылын, ԁа коԁі вӧчӧма стаԉнӧј асыкыԍ (обруч), поԅӧ вӧчны картоныԍ, кабалаыԍ, ԁа ԍујӧма чӧрс вылӧ. Кор мӧԁан јона бергӧԁлыны, сек асык мӧԁас топавны, коԁі објаԍԋајтчӧ центробежнӧј вынӧн. Му абу геометріческі правіԉнӧј шар, сіјӧ ԋеуна ԉапкыԍӧма коԃ, коԁі објаԍԋајтчӧ муас чӧрс гӧгӧр бергалӧмнас быԁ суткіын. Тајӧ-жӧ опытјассӧ ԁа нӧшта мукӧԁ опытјас бурҗыка точнӧјҗыка поԅӧ вӧчны спеціаԉнӧј пріборӧн, коԁӧс шуӧны центробежнӧј машінаӧн, коԁӧс петкӧԁлӧма 27 ԍерпас вылын і сылыԍ чаԍтјассӧ мыјјасӧн поԅӧ вӧчны опытјас.
Тащӧм-жӧ опытјас петкӧԁлісны, мыј кор кущӧмкӧ ԏелӧ бергалӧ кругӧн, то сек лоӧ центробежнӧј вын (коԁлӧн выныс мунӧ центрԍаԋ), і вын ыҗԁаыс лолывлӧ разнӧј, коԁі вежлаԍӧ первојкӧ ԏелӧ ԍӧкта раԃіыс; мыјԁа ԍӧкыԁ ԏелӧ, сымынԁа і ыҗыԁ центробежнӧј вын. Боԍтам прімер, 2 кгр. гіралӧн центробежнӧј выныс кык пӧв ыҗыԁҗык 1 кгр. гіраыԍ кор налӧн раԃіусыс ӧткоԃ. Мӧԁ-кӧ центробежнӧј вын вежлаԍӧ нӧшта круг раԃіус ԍерԏі. Мыј җеԋыԁҗык раԃіус сымын і ічӧтҗык центробежнӧј вын. Којмӧԁ-кӧ, центробежнӧј вын вежлаԍӧ нӧшта бергалӧмӧн ӧԁ ԍерԏіыс. Шуам, ӧԁ ыҗԁӧ кык мынԁа, секі центробежнӧј вын оз сӧмын кык пӧв кыпты, а кыптӧ ԋоԉ пӧв, а кор ӧԁ кыптӧ 3 пӧв сек центробежнӧј вын кыптӧ 9 пӧв. Таыԍ поԅӧ шуны, мыј центробежнӧј вын кыптӧ прјамо пропорціонаԉнӧ кваԁрат ӧԁлы.
Пасјам ԏелӧлыԍ массасӧ „М“ шыпасӧн, бергалан раԃіуссӧ „R“ шыпасӧн, мунӧмыслыԍ ӧԁсӧ V шыпасӧн і центробежнӧј вын F шыпасӧн.
Формула лоӧ тащӧм:
F = М∙V2/R
коԁі віԍталӧ мыј центробежнӧј вын вежлаԍӧ прјамо пропорціонаԉнӧја массакӧԁ ԁа кваԁрат окружнӧј ӧԁкӧԁ і мӧԁарӧ пропорціонаԉнӧја раԃіускӧԁ.
§31. Центробежнӧј мехаԋізмјас
Центробежнӧј машінајас зев ыжыԁ бур вајӧны ԍеԉскӧј-хоԅајстволы. 30 ԍерпас вылын петкӧԁлӧма шӧрӧԁыс вунԁӧм барабан прӧстӧј ԍепараторлыԍ. Ԍепараторӧн шуԍыԍԍӧ сещӧм центробежнӧј прібор, коԁі зев ӧԁјӧ јукӧ ԍԉівкі јӧлыԍ. Јӧв кіԍԍӧ шӧр трубкаӧԁыс, коԁі бергалан оԍыскӧԁ ӧԏіклаын. Ӧԁјӧ барабансӧ бергӧԁлігӧн кіԍтӧм јӧлыс јукԍӧ кык пеԉӧ; кокԋыԁҗыкыс — ԍԉівкаыс јӧткыԍӧ барабан шӧрас, а ԍӧкыԁҗыкыс — јӧлыс ԍԉівка јансӧԁӧм бӧрас мунӧ барабан гӧгӧрыс. Таԇі јӧвԍыс ԍԉівка јансалӧм бӧрас петӧны ерԁ вылӧ кык роԅӧԁ. Ӧԏіыс улытіҗык, а мӧԁыс вылытіҗык. Ӧні ԍепараторјас вӧчԍӧны бурҗыкӧԍ сложнӧјҗыкӧԍ^Міјан сојузын вӧчӧны Пермскӧј ԍепараторнӧј завоԁын./^. Сіјӧс петкӧԁлӧма 31 ԁа 32 ԍерпасјас вылын.
§32. Мунӧм кутыԍјас
Кор мі пышјам, сек міјанлы вотча локтӧ зев ыҗыԁ тӧв, тӧлыс еԍкӧ і ез вӧв, но мунігас лоӧ, мі кылам ас нырвомӧн, коԁі міјанӧс пышјігас кутӧ. Пріроԁаын уна мукӧԁ ԏелӧјаслыԍ мунӧмсӧ кутӧ тӧв. Кор тӧв абу сек мунӧм міјанлыԍ і ԏелӧјаслыԍ кутӧ сынӧԁ коԁӧс мі аԁԇылім пышјігӧн. Пріроԁаын кыԇ мі-ԋін воԇ аԁԇылім сынӧԁыс кынԇі мунӧм нӧшта кутӧ ԏелӧјаслӧн ас костаныс зыртӧм. Тајӧ кык помка ԍерԏіыс і ем мунігӧн кутӧмыс. Сынӧԁыԍ мунӧмјас кутӧм поԅӧ ӧтлаӧԁны мӧԁ помкајаскӧԁ, мыј сіјӧ сещӧм-жӧ зыртӧм ԏелӧыслӧн сынӧԁыскӧԁ.
Кор мі пырам завоԁӧ, фабрікаӧ, маԍԏерскӧјӧ, сек мі аԁԇам, мыј сені быԁ станокԍаԋ нуӧԁалӧма тасмајас (ремеԋјас) трансміԍԍіјаӧ, а трансміԍԍіјаԍаԋ бара нуӧԁӧма ремеԋ ԁвігаԏеԉнӧј машінаӧ. Мі-кӧ бурҗыка мӧԁам віԇӧԁны ԁвігаԏеԉлыԍ, трансміԍԍіјалыԍ, станокјаслыԍ ԁа ремеԋјаслыԍ бергалӧмсӧ ԁа мунӧмјаснысӧ сек мі аԁԇам, мыј ӧԏік нога мунӧм пӧрӧ мӧԁнога мунӧмӧ. Мӧԁам-кӧ віԇӧԁны мунӧмјас ԁвігаԏеԉԍаԋ ԁа станокӧԇ сек мі аԁԇам сені емӧԍ і поступаԏеԉнӧј коԉебаԏеԉнӧј мунӧмјас.
Ԁвігаԏеԉын маховік вӧчӧ бергалӧм мунӧм, (кор быԁ чут ԏелӧлӧн бергалӧ ӧԏік чут гӧгӧр, коԁӧс шуӧны центрӧн). Маховік ас бергалігас бергӧԁлӧ ремеԋ, коԁӧн вӧчӧ поступаԏеԉнӧј і щӧщ бергалӧм мунӧмјас. Ремеԋ бергалігас ас зыртӧмнас бергӧԁлӧ трансміԍԍіја, а мукӧԁ ԁырјіыс і веԍкыԁа станоксӧ, коԁі бара вӧчӧ бергалӧмӧн мунӧм. А станокјас піјыԍ боԍтам стружітчан (строгаԏеԉнӧј) сен стружыс вӧчӧ поступаԏеԉнӧј мунӧм. Таԇі быԁ машінаын быԁ фабрік-завоԁын ӧԏік нога мунӧм вежԍӧ мӧԁ нога мунӧмӧ.
Тајӧ прімерјасԍыс поԅӧ вӧчны сещӧм вывоԁ: мыј ӧԏік нога мунӧм поԅӧ быԁ нога пріспособԉеԋԋӧјасӧн пӧртны мӧԁ нога мунӧмӧ. Сещӧм пріспособԉеԋԋӧјасыс емӧԍ: ремеԋ, піԋа кӧԉӧса, канат.
§33. Ремеԋа переԁача
Ремеԋӧн ӧԏік ԏелӧлыԍ мӧԁ ԏелӧлы мунӧм ԍетӧны. Тајӧ ногнас мі бергалӧмӧн мунӧм ԁвігаԏеԉ валвылыԍ ԍетам уҗалан мехаԋізмјаслы.
Ремеԋа переԁача ԁырјі ԁвігаԏеԉ шківԍаԋ ԁа станок шківјасӧԇ ԋужӧԁӧма ӧтторја (безкоԋечнӧј) ремеԋ (віԇӧԁ 33-ӧԁ ԍерпасыԍ).
Ԁвігаԏеԉ завоԃітӧ уҗавны коԁі руӧн, коԁі мортвынӧн, коԁі вӧв вынӧн ԁа с. в., сек ԁвігаԏеԉас пріспособітӧм шківјас мӧԁасны бергавны, а шківјассӧ ӧтлаавлӧма ԁорвыв ремеԋӧн станок шківјаскӧԁ, і щӧщ најӧ бергӧԁласны.
Кор колӧ бергӧԁлыны ԁвігаԏеԉ і станок шків ӧтарӧ сек ремеԋ пуктыԍӧ куԅала, а кор колӧ бергӧԁлыны станок шків ӧтарӧ, а ԁвігаԏеԉ бергалӧ мӧԁарӧ, сек ремеԋсӧ кресталӧны (віԇӧԁ ԍерпас 34). Поԅӧ вежлавны і шківјаслыԍ бергӧԁчӧм ӧԁ кор колӧ вежлавны станок шківлыԍ бергалӧм ӧԁсӧ, сек сӧмын колӧ боԍтны разнӧј ԃіаметра шківјас. Кор колӧ ӧԁԇӧԁны станоклыԍ бергалӧмсӧ кык пӧв, сек колӧ станок шківлыԍ раԃіуссӧ боԍтны кык пӧв җеԋыԁҗыкӧс, ԁвігаԏеԉ шків раԃіус ԍерԏі.
§34. Піԋа кӧԉӧсајасӧн переԁача (
Кор кык шків зев матын, сек на костӧԁ ԋекущӧм ремеԋ оз поԅ ԋужӧԁны. Уҗалан вын ԁвігаԏеԉ шківԍаԋ поԅӧ мӧԁӧԁны піԋа кӧԉӧсајасӧн. Коԁі вӧчӧма сіԇ, мыј быԁ піԋ јорта-јорт кӧԉӧса піԋјас костас пырӧны, ас ԉічкӧмнас ӧԏік кӧԉӧсаыс пӧртӧ мунӧмӧ мӧԁ кӧԉӧсасӧ.
Піԋа кӧԉӧсајасӧн мунӧм переԁајтігӧн поԅӧ-жӧ вежлавны кӧԉӧсајаслыԍ бергалан ӧԁсӧ. Сіԇ-жӧ, кыԇ і ремеԋӧн уҗалігӧн колӧ кӧԉӧсајассӧ вежлавны. Кор ӧԁԇӧԁны станок шків бергалӧмсӧ, сек ічӧтҗык кӧԉӧса пуктыны ԁа меԁ кӧні піԋјасыс ещаҗык, а кор колӧ ԋӧжјӧԁны, сек колӧ боԍтны мӧԁарӧ, ыҗыԁҗык кӧԉӧсајас — унҗык піԋаӧс.
Піԋа кӧԉӧсајасӧн вын переԁајтӧны: молоԏілкајасын, соломорезкајасын, вурԍан машінаын ԁа мукӧԁлаын.
Тӧԁмалӧј кущӧм переԁачајас тан петкӧԁлӧма.
Јуаԍанјас ԁа заԁачајас
1. Кущӧм вын шуԍӧ центробежнӧј вынӧн?
2. Кущӧм опытјасӧн мі вермам аԁԇыны центробежнӧј вынлыԍ ԃејствіјӧсӧ?
3. Кущӧм формулаӧн вермам тӧԁмавны центробежнӧј вын?
4. Коԁјас вермӧны і кутӧны мунӧм?
5. Вӧчӧ опыт Уатт регуԉаторӧн ԁа віԍталӧ, кущӧм вын сені ем?
6. Махӧвӧј кӧԉӧса бергӧԁчӧ 10 пӧв ԍекунԁаын. Кымын пӧв ыҗԁӧ центробежнӧј вын, кор махӧвӧј кӧԉӧсаыс мӧԁас бергӧԁчыны 25 пӧв ԍекунԁаын?
7. Боԍтӧ стӧкан җын кымын ва ԁа сіјӧс јона кӧрталӧ ԁа мӧԁӧ бергӧԁлыны. Віԍталӧј мыјла ваыс оз кіԍԍы, кор стӧканыс лоӧ увлаԋјура?
8. Мыјла вӧлӧн ӧԁјӧ мунігӧн ԋӧжјӧԁлӧны мунӧмсӧ кежыгјасӧн ԁа бергӧԁчыгјасӧн?
9. Кіԍтан-кӧ колбаӧ ртуԏ, выј ԁа ва і мӧԁан ӧԁјӧ бергӧԁлыны, то кыԇ најӧ пукԍасны стӧкан ԍԏенас?
10. Мыјла сојвын летчӧ кор мӧԁан ӧԁјӧ сојтӧ бергӧԁлыны?
11. Кыԇі уҗалӧ ремеԋа ԁа зубчатӧј переԁача?
12. Кыԇі колӧ вӧчны ремеԋ, кор колӧ станок шків мӧԁарӧ бергӧԁлыны?
6-ӧԁ јукӧн
ЕԊЕРГІЈА ԀА УҖ
§35. Еԋергіја^Еԋергіја греческӧј кыв — ԃејаԏеԉноԍт./^
Војтыр ԁа жівотнӧјјас быԁӧн вермӧны вӧчны мыјкӧ-мынԁа уҗ. Уҗ најӧ вермӧны вӧчны сек, кор најӧ вӧчӧны мунӧм (ԁвіжеԋԋӧ). Мі тӧԁам, мыј быԁ ԏелӧ пріроԁаын олӧ мунӧмӧн (ԁвіжеԋԋӧын). Но сіјӧ мунӧмыс абу быԁ мортлӧн, быԁ жівотнӧјлӧн ԁа быԁ ԏелӧлӧн ӧтмынԁа, коԁӧс мі набԉуԁајтам кор морт лептӧ груз, кор вӧв кыскӧ ԁоԃ ԁа сіԇ воԇӧ. Тајӧ мунӧм запасјассӧ, коԁјас емӧԍ быԁ ԏелӧын, быԁ мортын ԁа быԁ жівотнӧјын мерајтчӧ еԋергіјаӧн. Фіԅікаын еԋергіјаӧн шуԍӧ уҗ вӧчны вермӧм. Еԋергіја муртаԍӧ сіјӧ-жӧ еԃіԋіцајаснас мыјӧн і уҗ — кілограммометрӧн. Сещӧм мортӧс коԁ вермӧ вӧчны унҗык ԁвіжеԋԋӧ мукӧԁ ԁырјі шулывлӧны еԋергічнӧјӧн. Боԍтам-кӧ із ԁа лептам вывлаԋ ԁа сеԍԍа чӧвтам, сек сіјӧ вӧчас мунӧм (ԁвіжеԋԋӧ), сы вӧсна ізсӧ шуӧны, мыј сіја облаԁајтӧ еԋергіјаӧн. Но сіјӧ ізјыслӧн еԋергіјаыс абу ӧтмынԁа. Кор сіјӧ ізсӧ лептӧны вылӧҗык, сек сіјӧ ізјыс вермӧ вӧчны мунӧмсӧ нӧшта унҗык, а мунӧм-кӧ унҗык, унҗык і еԋергіја.
§36. Потенціонаԉнӧј ԁа кіԋеԏіческӧј еԋергіја.
Воԇԇа прімерјасыԍ мі аԁԇылім, мыј сіјӧ із, коԁі вӧлі вылынҗык сіјӧ верміс вӧчны унҗык мунӧм (ԃвіжеԋԋӧ), а вермас-кӧ вӧчны унҗык мунӧм, сылӧн унҗык і еԋергіја. Ӧні мі воԇын сувтӧ јуаԍӧм — ем абу пызан вылӧ пуктӧм ԏелӧлӧн еԋергіја? Мі та вылӧ вермам сӧмын ԍетны ӧԏік ӧтвет, мыј сещӧм ԏелӧ облаԁајтӧ еԋергіјаӧн. Зев бураа мі тајӧ вермам віԇӧԁлыны і аԁԇыны тащӧм опытӧн. Боԍтам із ԁа пызан вывԍаԋ ӧшӧԁам суԋіс јылӧ, ԁа бӧрнас суԋіссӧ вунԁам ԉібӧ сотам, сек мі аԁԇам, мыј ԏелӧ завоԃітас вӧчны ԁвіжеԋԋӧ, а вӧчӧ-кӧ ԁвіжеԋԋӧ, сіјӧ облаԁајтӧ еԋергіјаӧн. Уԍігас сіјӧ ԏелӧыслы ԋекоԁ оз вермы ԍетны сіјӧ еԋергіјасӧ, ԋекыԍ ез вермы боԍтны, а сіјӧ еԋергіјаыс вӧлі ԏелӧыслӧн, коԁӧс сіјӧ боԍтліс сек, кор сіјӧс лептісны пызан вылӧԇыс. Сіјӧ еԋергіјасӧ коԁӧн облаԁајтіс ԏелӧыс суԋіс вылас ӧшалігӧн шуӧны потенціаԉнӧј^Лаԏінскӧј кылыԍ
Тајӧ прімерјасԍыс мі вермам шуны, мыј быԁ ԏелӧ вермӧ вӧчны кущӧмкӧ ԁвіжеԋԋӧ, ԉібӧ быԁ ԏелӧ, коԁӧс пуктӧма ԉібӧ ӧшӧԁӧма, облаԁајтӧ поԏенціаԉнӧј еԋергіјаӧн. Боԍтам прімер, кор ԏелӧ пуктӧма пызан вылӧ, ԍԏеклӧ вылӧ, но сіјӧ ԏелӧыс оз пазӧԁ ԍԏеклӧсӧ, но кор сіјӧс леԇам вывԍаԋ, кор сіјӧ мӧԁас облаԁајтны ӧԁӧн (скороԍԏ), сек сіјӧ ԍԏеклӧсӧ пазӧԁас. Тајӧ пазӧԁӧмыс објаԍԋајтчӧ сіјӧн, мыј ԏелӧ мунігас облаԁајтӧ ыҗыԁ еԋергіјаӧн.
Лыјԍыԍјас леԇасны снараԁ-ԉі пуԉа-ԉі ыҗыԁ ӧԁӧн, сек сіјӧ (пуԉаыс ԁа с. в.) облаԁајтӧны ыҗыԁ еԋергіјаӧн. Сіјӧ еԋергіја вӧснаыс снараԁ ԁа пуԉа вӧчӧны ыҗыԁ жугӧԁӧмјас. Меԉԋіча пруԁын, кӧԉӧса вылас уԍӧмӧн ва бергӧԁлӧ меԉԋічаын ва кӧԉӧсасӧ. Уԍігас ва облаԁајтӧ ыҗыԁ еԋергіјаӧн.
Тајӧ прімерјасыс і петкӧԁлӧны ԁа віԍталӧны, мыј ԏелӧјас уԍігјасӧн облаԁајтӧны выԉнога еԋергіјаӧн, коԁӧс фіԅікаын шуӧны кіԋеԏіческӧј^Греческӧј кылыԍ kіꞑеꞑіkаs — основаԋіјӧ ԃвіжеԋԋӧлы./^ еԋергіјаӧн, мукӧԁ ԁырјіыс шуӧны ԃвіжеԋԋӧ еԋергіјаӧн (
Тајӧ прімерјассӧ раԅбірајтігӧн мі аԁԇылім, мыј ӧԏі нога еԋергіја вежԍӧ мӧԁнога еԋергіјаӧ, кор вӧлі ӧшалӧ суԋіс јылын із, сек сіјӧ облаԁајтіс поԏенціаԉнӧј еԋергіјаӧн, кор суԋіссӧ вунԁім, сек із мӧԁіс облаԁајтны кіԋеԏіческӧј еԋергіјаӧн, коԁі лоі поԏенціаԉнӧј еԋергіјаыԍ. Кор меԉԋіча кӧԉӧса вылӧ кіԍԍӧ ва, сек ваыс асԍыс поԏенціаԉнӧј еԋергіјасӧ воштӧ, коԁі сіԇ-жӧ пӧрӧ кіԋеԏіческӧј еԋергіјаӧ.
Тајӧ прімерјасын мі аԁԇылім, мыј потенціонаԉнӧј еԋергіјаыԍ артміс кіԋеԏіческӧј. Зев щӧкыԁа овлывлӧ мӧԁарӧ, кор кіԋеԏіческӧј еԋергіја пӧрӧ поԏенціонаԉнӧјӧ, тащӧм вежԍӧм еԋергіјалыԍ поԅӧ набԉуԁајтны тащӧм прімерјас вылын: кор мі шыбытам із вывлаԋ, сек сіјӧ облаԁајтӧ кіԋеԏіческӧј еԋергіјаӧн, но вывлаԋ кајігӧн век сіјӧ ԋӧжмӧ, сеԍԍа лоӧ сещӧм каԁ кор із ԁугԁӧ вывлаԋ кајны, но увлаԋ оз-на летчы, сек мі вермам шуны, мыј із сек сулалӧ, а сулалӧ-кӧ сіјӧ облаԁајтӧ потенціонаԉнӧј еԋергіјаӧн, коԁі лоі кіԋеԏіческӧј еԋергіја рӧскоԁујтӧмыԍ.
Мӧԁ прімер. Боԍтам прібор коԁ шуԍӧ ԍегԋеровӧј кӧԉӧсаӧн (40-ӧԁ ԍерпас), кӧн васа поԏенціаԉнӧј еԋергіја пӧрӧ вращаԏеԉнӧј мунӧмӧ, кӧн ва облаԁајтӧ кіԋеԏіческӧј еԋергіјаӧн. Но бергалігас нӧшта чӧрс вылас гартчӧ суԋіс, кытчӧ кӧрталӧма груз, груз кыптӧ, татчӧ вошӧ кіԋеԏіческӧј еԋергіја, но соԁӧ потенціонаԉнӧј еԋергіја, коԁӧн мӧԁас облаԁајтны із, а мыј вылӧҗык лептан сымын унҗык лоас.
Тајӧ кыкнан прімерјассӧ разбірајтігӧн мі аԁԇам, мыј кіԋеԏіческӧј еԋергіја вежԍӧ потенціонаԉнӧјӧ і мӧԁарӧ.
§37. Еԋергіја віԁјас
Міјан пріроԁаын тајӧ кык пӧлӧс еԋергіјаԍыс ӧтԁор емӧԍ нӧшта уна пӧлӧс еԋергіја.
Ва, кор пруԁын вылӧ лептӧма сек сіјӧ облаԁајтӧ потенціонаԉнӧј еԋергіјаӧн, коԁі уԍігас пӧрӧ кіԋеԏіческӧј еԋергіјаӧ, кор сіјӧ бергӧԁлӧ ва кӧԉӧса кіԋеԏіческӧј еԋергіјаыс вежԍӧ выԉ віԁ еԋергіјаӧ, коԁі шуԍӧ мехаԋіческӧј еԋергіјаӧн. Таԇ-жӧ облаԁајтӧны мехаԋіческӧј еԋергіјаӧн муныԍ пуԉајас, сынӧԁӧԁ муныԍ тӧв, пружіна ԁа мукӧԁ, (41-ӧԁ ԍерпас).
Магԋіт кыскӧ кӧрт тор, еԉектрізујтӧм ԏелӧјас пріԏагівајтчӧны ԉібӧ отталківајтчӧны. Сек тајӧ ԏелӧјасыс облаԁајтӧны особӧј еԋергіјаӧн, коԁі шуԍӧ магԋітнӧј ԁа еԉектріческӧј еԋергіјаӧн (42-ӧԁ ԍерпас).
Вӧчан-кӧ бергач ԁа матӧԁан лампа ԁорӧ сек сіјӧ мӧԁас бергавны, сек кіԋеԏіческӧј еԋергіја вежԍас выԉ віԁа еԋергіјаӧ коԁі шуԍӧ шоныԁ (ԏеплӧвӧј) еԋергіјаӧн. Тащӧм еԋергіјасӧ мі набԉуԁајтам паровозыԍ, парохоԁыԍ, ԁортчігӧн ԁа мукӧԁлаыԍ (43-ӧԁ ԍерпас).
Кор мі сотам порох, сек міјан артмас сіԇ-жӧ зев ыҗыԁ кіԋеԏіческӧј еԋергіја, коԁі вежԍас ԁа шуԍӧ хіміческӧј еԋергіјаӧн.
Хіміческӧј еԋергіјаӧн облаԁајтӧны взрывчатӧј вешществојас, хіміческӧј совјас ԁа мукӧԁ сещӧм ԏелӧјас, коԁјас јона шонтӧмӧн ԍетӧны выԉ еԋергіја — шуԍӧ лучістӧј еԋергіјаӧн, коԁӧс мі получајтам ԁа шуам југыԁӧн (ԍвет).
Тајӧ уна пӧлӧс еԋергіја вермӧ вежлаԍны ԁа вуҗны ӧԏі віԁа еԋергіјаыԍ мӧԁ віԁа еԋергіјаӧ, коԁӧс мі і набԉуԁајтам пріроԁаын, кӧні пыр мунӧ ӧԏік віԁ еԋергіјаыԍ мӧԁ віԁа еԋергіјаӧ вуҗӧм.
§38. Еԋергіја віԇтан закон
Ӧні поԅӧ сувтӧԁны тащӧм јуаԍан тор, кущӧм еԋергіја лоӧ кор вӧв кыскӧ ԁоԃ, ԉібӧ машіна парокоԁлы ԍетӧ равномернӧј мунӧм?
Вӧв кыскігӧн воштӧ асԍыс еԋергіјасӧ і сіјӧ еԋергіјаыс пӧрӧ мукӧԁ еԋергіјаӧ, ԃерт еԋергіја вежԍӧмсӧ ԍінмӧн он аԁԇы, сіјӧ зев јона расԍејівајтчӧ-јукԍӧ порціјајасӧн зев уна посԋі ԏелӧјас костын.
Кор вӧв ԁоԃԃалӧмӧн мунӧ, сек вӧв ԁа ԁоԃ ԍетӧны еԋергіја сынӧԁӧ. Вӧв кок тувтчалігас сіԇ-жӧ еԋергіја јукӧн мунӧ ԁоԃ зыртӧмӧ ԁа мукӧԁ уна посԋітор вылӧ, мунӧ став кіԋеԏіческӧј еԋергіјаыс вӧвлӧн.
Таԇ-жӧ парохоԁ мунігӧн ԁвіжеԋԋӧыслӧн еԋергіјаыс јукԍӧ уна пеԉӧ.
Тајӧ кык прімерԍыс сіԇ-жӧ мі аԁԇім, мыј еԋергіја ԏелӧлӧн ԋекытчӧ оз вош, а сӧмын вежԍӧ мӧԁ пӧлӧс еԋергіјаӧ.
Јона точнӧј фіԅіческӧј ԁа хіміческӧј опытјасӧн тӧԁмалӧма ԁа установітӧма, мыј еԋергіја оз вермы кыԇ вошны, сіԇі і лоны, сіјӧ вермӧ сӧмын вежԍыны ӧԏік віԁ еԋергіјаыԍ мӧԁ віԁ еԋергіјаӧ ԁа нӧшта вежлавны асԍыс местасӧ. Тајӧ шуӧмыс ем еԋергіја віԇтан закон, коԁі ем основнӧј закон пріроԁаын.
Еԋергіја віԇтан закон зев јона аԁԇӧны і прімеԋајтӧны прӧстӧј машінајасын, рычагын, вӧрӧтын ԁа мукӧԁлаын, коԁјасӧн мі тӧԁмаԍам бӧрынҗык.
§39.
Ем уна сещӧм јӧз, коԁјас оз гӧгӧрвоны ԁа коԁјас ԋеԉучкіа велалӧны еԋергіја віԇтан законсӧ. Најӧ кӧсјӧны вӧчны сещӧм машіна, коԁі еԍкӧ меԁ ԍетіс унҗык еԋергіја, сыыԍ унҗык мыј мынԁа сіјӧ боԍтӧ еԋергіјасӧ ачыс.
Боԍтам ӧԏік, самӧј прӧстӧј, прімер, кущӧм прібор преԁлагајтлісны вӧчны меԁ немсӧ уҗалас. Боԍтам капіԉарнӧј трубка (віԇӧԁ 44-ӧԁ ԍерпас) ԁа леԇам ва сосуԁӧ, кӧні капіԉарнӧј трубка куԅаыс кајас ваыс, а помсӧ трубкаыслыԍ ԋукыԉтӧма кыті понԁас кіԍԍыны ва бӧр сосуԁас, а сосуԁԍыс бара трубкаас ԁа с. в. мӧԁас.
Но тајӧ опыт пыр оз вермы воԇӧ ԁугԁывтӧг мунны.
Таԇ-жӧ і мукӧԁ машінајас оз вермыны уҗавны. Вӧчны тащӧм машіна он вермы, сіјӧ проԏіворечітӧ пріроԁа законлы — еԋергіја віԇтан законлы.
Тащӧм машінајасыслы важыԍаԋ-ԋін ԍетӧма лаԏінскӧј ԋім
Јуаԍанјас
1. Мыј шуԍӧ фіԅікаын еԋергіјаӧн?
2. Ԏелӧ лептӧма сарај вылӧ, кущӧм еԋергіјаӧн сіјӧ облаԁајтӧ?
3. Кущӧм еԋергіја шуԍыԍԍӧ потенціаԉнӧј еԋергіјаӧн? Віԍталӧј прімер кӧні вӧлі меԁ поԏенціонаԉнӧј еԋергіја.
4. Ԍетӧј опреԃеԉеԋԋӧ кіԋеԏіческӧј еԋергіјалы ԁа віԍталӧј прімерјас.
5. Кущӧм ԍікас еԋергіјајас ті тӧԁанныԁ нӧшта? Віԍталӧј налыԍ прімерјассӧ.
6. Вошӧ оз пріроԁаын еԋергіја?
7. Мыј вермӧ лоны еԋергіјакӧԁ пріроԁаын?
8. Кущӧм ем пріроԁаын основнӧј закон?
9. Мыј сіјӧ сещӧм вечнӧј ԁвігаԏеԉыс, ԁа вермӧ оз сіјӧ лоны пріроԁаын?
10. Кущӧм закон колӧ тӧԁны вечнӧј ԁвігаԏеԉ опровергајтігӧн?
§40. Уҗ ԁа уҗсӧ мерајтӧм
Жівотнӧјјас ԁа мортјас быԁтор вӧчӧм вылӧ пуктӧны вын, коԁӧс мі шуам уҗӧн. Кор морт лептӧ гіра, новлӧ кірпіч ӧԏік местаыԍ мӧԁ местаӧ, ԁа мукӧԁтор вӧчӧ, сек мі шуам, мыј сіјӧ уҗалӧ.
Кор кык морт кыскалӧны ӧԏік местаыԍ ӧтмынԁа кер каԏішщӧӧԇ, но ӧԏік кыскӧ кык клм. сајӧ, а мӧԁыс кујім клм. сајӧ, тајӧ кык морт јывԍыс мі вермам шуны мыј најӧ уҗалӧны. Но мі вермам шуны, мыј мӧԁ мортыс вӧчӧ уҗсӧ унҗык, сіјӧ вӧрсӧ кыскӧ кілометр ылӧҗык. Век колӧ шуны, мыј каԏішщӧ-кӧ ылынҗык, лоас унҗык пуктыны уҗ. Татыԍ поԅӧ вӧчны сещӧм вывоԁ, мыј уҗ вежлаԍӧ сіјӧ ылна ԍерԏіыс кӧн вӧлі уҗсӧ вӧчӧма.
Боԍтам ӧні ԁа шуам, меԁ ӧԏік мортыс кыскас кык кер, а мӧԁыс сӧмын ӧԏікӧс, меԁ кыкнаныс ӧтылнаӧ летчӧԁасны ӧтчыԁјӧн, сек мі вермам шуны, мыј најӧ кык мортыс оз вӧчны ӧтмынԁа уҗ. Сы јылыԍ, коԁі летчӧԁас ӧԏік кер сы понԁа мі шуам, мыј сіјӧ вӧчіс ещаҗык уҗ, кӧԏ еԍкӧ летчӧԁісны ӧԏік ылнаыԍ. Татыԍ мі аԁԇам мыј уҗ оз вежлаԍ сӧмын туј ԍерԏі но і вын ыҗԁа ԍерԏі. Мі тӧԁам, мыј кык кер кыскӧм вылӧ колӧ унҗык вын, ӧԏі кер кыскӧм ԍерԏі.
Ӧні вермам шуны, мыј уҗ вежлаԍӧ ылна ԁа і вын ыҗԁа ԍерԏі коԁі вӧчӧ уҗ.
Мі тӧԁам, мыј уҗ оз сӧмын вӧч мышечнӧј вын, но вӧчӧ мукӧԁ вын, кыԇ мі тӧԁам лептӧм груз, еԉектріческӧј вын, шоныԁ вын ԁа с. в.
Уҗ мерајтӧм
Уҗ мерајтан мера вылӧ боԍтчӧ сещӧм уҗ, коԁӧс вӧчӧ ӧԏік кілограмм вын, ӧԏік метр ылна суԁта. Тащӧм јеԃіԋіцаыс шуԍӧ кілограммометр.
Ӧԏік кілограммометр уҗ вӧчӧ 1 кілограмма гіра, коԁі уԍӧ вывԍаԋ муӧԇ кӧн коласыс 1 метр. Морт, кор лептӧ 1 кілограмма гіра 1 метр вылӧ, сек сіјӧ вӧчӧ 1 кілограммометр уҗ. Лептіс кӧ кык метр вывлаԋ сек вӧчіс кык кілограммометр уҗ, куім метр, куім кілограмметр ԁа с. в. Лептан-кӧ ӧԏік метр вывлаԋ кык кілограмм сек вӧчіс уҗ кык кілограммометр, кујім кілограмм, куім кілограммометр ԁа с. в.
Шуам, меԁ выныс абу ӧԏік кілограмм, а „P“ кілограмм, а тујыс кӧн вӧчӧма уҗсӧ ем абу ӧԏік метр, а „S“ метр, то сек уҗыслӧн ыҗԁаыс ем, боԍтӧм вынсӧ тујыс вылӧ, гіжԍас таԇі:
R=P×S
кӧні:
R — ем уҗлӧн ыҗԁа,
Р — вын,
S — туј кӧн вӧчӧма уҗсӧ.
Тајӧ формула куԅаыс поԅӧ корԍны быԁ уҗлыԍ ыҗԁасӧ. Уҗ мӧԁам артавны век кілограммометрӧн, кор мӧԁам „Р“ мерајтны кілограммӧн, а „S“ метрӧн.
Шуам 10 кілограмма гіра уԍі кык метр вывԍаԋ, сек уҗыс лоӧ:
R=P×S=10×2=20 кілограммометр.
Тајӧ кілограммометрӧн уҗјас мерајтӧны сӧмын ԏехԋікаын. Наукаын уҗјас мерајтігӧн мерајтӧны мӧԁ мераӧн, коԁӧс шуӧны ергӧн, а частӧҗык којмӧԁ мераӧн коԁі 10.000.000 пӧв ыҗыԁҗык ергыԍ, коԁӧс шуӧны ԁжоуԉен.
Ерг, — ем уҗ, коԁӧс вӧчӧ 1 ԃіна^Ԃіна ем сещӧм вын мера, кор вын ԃејствујтӧ 1 грамма ԏелӧ вылӧ, і ӧԁԇӧԁӧ ԏелӧлыԍ мунӧмсӧ 1 см/c². Ԃіна — ем вын, сымынԁа-жӧ, уна-ӧ ем 1/981 грамм./^ вын, ӧԏік саԋԏіметр туј-вылын.
Шуам уԍі 1 кілограмма гіра 1 метр вывԍаԋ. Тo сылӧн уҗыс кыԇ-ԋін мі тӧԁам ем 1 кілограммометр. А ергӧн арталігӧн первој лоӧ артавны кымын ԃіна вын, коԁӧс арталам таԇі: мыј ӧԏі кілограммын 1000 грамм, то выныс лоӧ:
1000 : 1/981 = 981∙1000 = 981000 ԃіна.
Таԇі мі тӧԁмалім уна-ӧ вӧлі вын, а уҗ тӧԁмалігӧн колӧ нӧшта тӧԁны туј, коԁі міјан прімерын ем S = 1 метр, сек уҗыс, кыԇ-ԋін мі шулім 1 кілограммометр, ергӧн лоӧ:
R = P ∙ S = 981000 ∙ 100 = 98100000 ерг.
Ԁжоуԉ^Ԁжоуԉ мера ԋім лоі пуктӧма сіјӧ учонӧј овнас, коԁі ԁжоуԉ мерасӧ лӧԍӧԁіс./^ кыԇі-ԋін мі воԇ шулім, уҗ мерајтан мера, коԁі ергыԍ ыҗыԁҗык 10.000.000 пӧв.
Ергӧн тӧԁмалӧм міјан прімерын уҗ, вермам тӧԁмавны кымын лоӧ ԁжоуԉ.
R= 98.100000/10 000 000 = 9,81 ԁжоуԉ.
Таԇ мі тӧԁмалім, мыј 1 кілограммометр уҗ ԁжоуԉ мераӧн лоӧ 9,81 ԁжоуԉ. Боԍтам прімер, кӧн 4 кілограмм уԍі 5 метр вывԍаԋ ԁа тӧԁмалам сылыԍ уҗсӧ ԁжоуԉ мераӧн. Поԅӧ тӧԁмавны сіԇ-жӧ кыԇі мі арталім воԇԇа прімернас, а ӧні тӧԁмалам ӧԁјӧҗык.
Мі тӧԁам, мыј уҗсӧ гіраыс вӧчіс 5×4 = 20 кілограммометр, а ӧԏі кілограммометр кыԇ мі тӧԁам ем 9,81 ԁжоуԉ, а кыԅнан кілограммометр уҗыс сек лоӧ 9,81×20 = 196,2 ԁжоуԉ.
§41. Мошщноԍт
Мі тӧԁам, мыј уҗ вежлаԍӧ вын ԁа ылна ԍерԏі. Кор кыскӧны ӧткоԃ кык кер ӧткоԃ туј куԅа, ӧԏікыс часӧн, а мӧԁыс кык часӧн, уҗсӧ најӧ вӧчӧны кыкнаныс ӧтмынԁа, но оз ӧткоԃ каԁӧ, воԇԇа мортыс вӧчӧ кык пӧв ӧԁјӧҗык.
Таԇі-жӧ кыԇі војтырлыԍ, сіԇі-жӧ і машіналыԍ колӧ міјан тӧԁны ӧԁјӧӧ сіјӧ вермӧ вӧчны уҗсӧ. Быԁ машіналыԍ, мортлыԍ і мукӧԁлыԍ колӧ тӧԁны уна-ӧ сіјӧ вӧчӧ уҗсӧ ӧткоԃ каԁӧн.
Сіјӧ уҗсӧ уна-ӧ вӧчӧ машінаыс јукам сіјӧ вӧчан каԁ вылӧ, сек міјан лоӧ выԉ тӧԁмалӧм, коԁі шуԍӧ мощноԍтӧн.
Мощноԍт тӧԁмалігӧн век боԍтӧны каԁсӧ ӧԏік ԍекунԁа.
Ӧні мі вермам шуны, мыј мощноԍт ем уҗ машіналӧн, мортлӧн, вӧвлӧн коԁі вӧчӧма 1 ԍекунԁа каԁӧн.
§42. Мошщноԍт мерајтӧм
Кыԇ мі-ԋін шуім мощноԍт ем уҗ 1 ԍекунԁаӧн, а уҗ мі мерајтам кілограммометрӧн, мощноԍт лоӧ кілограммометр, ԍекунԁа каԁӧн.
Мощноԍтлӧн формула тащӧм:
W=R/t.
Кӧні ем:
W — мощноԍт
R — уҗ
t — каԁ (пӧра).
Ԏехԋікаын мощноԍт мерајтігјасӧн боԍтӧны сещӧм јеԃіԋіца, коԁӧс шуӧны вӧв вынӧн. Вӧв вын ем сещӧм мощноԍт јеԃіԋіца кор машіна, морт, вӧв і мукӧԁ вӧчӧны 75 кілограммометр уҗ ӧԏік ԍекунԁаӧн. Вӧв вын фіԅікаын і ԏехԋікаын пасјавԍӧ НР^Ем первој буквајасыс ангԉіјскӧј кывјаслӧн horsе — вӧв, рowеr — мощноԍт./^.
Вӧв вын=75 кілограммометр/ԍекунԁа.
Кыԇ-ԋін мі аԁԇылім, мыј уҗ нӧшта мерајтчӧ ԁжоуԉӧн, сіԇ-жӧ і мощноԍт мерајтчӧ мӧԁ јеԃіԋіцаӧн, коԁлыԍ уҗсӧ мерајтӧма ԁжоуԉӧн ԁа сіјӧ јеԃіԋіцаыс шуԍӧ ваттӧн (Wаtt).^Мукӧԁ ԁырјі, мукӧԁ ԋігајасын гіжлӧны уаттӧн — коԁі лоӧма Уатт ԋім ԍерԏі коԁі вӧчіс меԁвоԇԇа парӧвӧј машіна./^ Ватт ем мощноԍт ԁвігаԏеԉјаслӧн ԁа мукӧԁ машінајаслӧн, коԁі вӧчӧ ӧԏік ԍекунԁаӧн уҗ ӧԏік ԁжоуԉ.
Коԁі гіжԍас таԇі:
1 ватт = 1 ԁжоуԉ / 1 ԍекунԁа.
Татыԍ поԅӧ тӧԁмавны уҗ кор мі тӧԁам мощноԍт ԁа пӧра, сек уҗ лоӧ:
1 ԁжоуԉ = 1 ватт × 1 ԍекунԁа.
Ваттыԍ ԍурс пӧв ыҗыԁҗык јеԃіԋіца шуԍӧ кіловаттӧн, коԁі ем мощноԍт ԁвігаԏеԉлӧн, коԁі вӧчӧ 1 ԍекунԁаӧн уҗ 1 кіло‐ԁжоуԉ.
Мощноԍт јеԃіԋіца — мощноԍт ԁвігаԏеԉлӧн, кор ӧԏік ԍекунԁаӧн вӧчӧ уҗ 1 ерг мынԁа, сек мощноԍт ем — 0,0000001 ватт, коԁӧс поԅӧ тӧԁмавны зев ӧԁјӧ. Мі тӧԁам, мыј ԁжоуԉ 10.000.000 пӧв ыҗыԁҗык ергыԍ, а 1 ԁжоуԉ уҗ 1 ԍекунԁаӧ ем ватт, сек ӧԏік ерг уҗ 1 ԍекунԁаӧ лоӧ 107 ічӧтҗык, коԁі лоӧ 0,0000001 мынԁа.
Заԁачајас, уҗ ԁа мощноԍт тӧԁмалӧмјас вылӧ
1. Пос вӧчігӧн столбјассӧ нӧјтӧны бабкаӧн, коԁлӧн ԍӧктаыс 500 кг. Ыҗыԁӧ вӧчӧны уҗ, кор сіјӧс лепталӧны 2 метр вылна ԁа кущӧм сылӧн мощноԍтыс бабка уԍігас-кӧ каԁыс коԉӧ 0,5 ԍекунԁа?
Уҗ тӧԁмавԍӧ кыԇ-ԋін мі тӧԁам формула куԅа, коԁі гіжԍӧ таԇі:
R = P∙S
Шыпасјас местаас пукталам ціфрајассӧ, коԁӧс ԍетӧма заԁачаас, сек тӧԁмалам уҗсӧ:
R = 500×2 = 1000 кілограммометр,
коԁі лоӧ ԁжоуԉӧн:
1000 кгм. × 9,81 =9810 ԁжоуԉ.
Мощноԍт мі тӧԁмалам тащӧм формулаӧн коԁі гіжԍӧ:
W=R/t.
Шыпасјассӧ вежлалам цыфрајас вылӧ, сек мощноԍт вӧв вынӧн лоӧ:
W=1000/0,5∙75= ~26,6 Н.Р (вӧв вын).
Ваттӧн мощноԍт тӧԁмавԍӧ таԇі кыԇі-ԋін мі тӧԁам, мыј ватт ԁжоуԉен мерајтӧм ԁа 1 ԍекунԁа каԁ вылӧ јукӧм уҗ.
Ватт (W) = 9810/0,5= 19620.
Таԇі тӧԁмавԍӧ і артавԍӧ уҗ ԁа мощноԍт.
§43. Ԁвігаԏеԉлыԍ мощноԍт тӧԁмалӧм
Тіјан ковмас набԉуԁајтны ԁа тӧԁмавны, кыԇ тӧԁмавԍӧ мощноԍт ԁвігаԏеԉлӧн, шуам турбіналыԍ, меԉԋіча кӧԉӧсалыԍ, локомобіԉлыԍ. Боԍтам ічӧт ԁвігаԏеԉ (46-ԁ ԍерпас): маховік М кӧԉӧса ӧшӧԁӧма вал вылӧ. Меԁ машіна уҗалӧ первој холостӧј хоԁ вылын, вал вылыԍ оз боԍтчы ԋекущӧм уҗ, а став выныс ԁвігаԏеԉыслӧн рӧскоԁујтчӧ зыртӧм вылӧ, ас машіна пыщкас ԁа маховік бергӧԁлігас сынӧԁ паныԁалӧм вылӧ. Меԁ сек М кӧԉӧсаыс вӧчӧ 100 оборот мінутанас.
Сеԍԍа ӧшӧԁам нагрузка, леԇам машінасӧ уҗавны, шуам ізны ԍу, піԉітны пес ԁа воԇӧ. Сек ԁвігаԏеԉ ковмас ӧтлаӧԁны безкоԋечнӧј ремеԋӧн станоккӧԁ-машінакӧԁ. Машіна сопроԏівԉеԋԋӧ вӧсна ԁвігаԏеԉ асԍыс ӧԁсӧ ԋӧжмӧԁас. Сылӧн кӧԉӧсаыс понԁас вӧчны сӧмын 75 оборот мінутанас.
Ӧні мі тӧԁам, кор міјан машіна уҗалӧ став выннас, вӧчӧ поԉезнӧј уҗ, сек маховік бергӧԁчӧ 75-ыԍ мінутанас.
Кор кӧсјам тӧԁмавны машінаыслыԍ мощноԍтсӧ, сек боԍтам вал вылыԍ ремеԋ ԁа пуктам сы местаӧ нажім Проԋі^Ԍетӧма сіјӧ ԋімсӧ коԁ сіјӧс ізобреԏітіс./^. Сіјӧ пріборыс артмӧма кык колоԁкаыԍ КК1 (46-ԁ ԍерпас), ӧтлаӧԁӧма болтјасӧн СС1 гајкајасӧн болтвылас віԋԏітӧмӧн, колоԁкајассӧ вал вылас поԅас ԉічкыны јонҗыка. Колоԁкајасԍаԋыс шујгавыв мунӧ рычаг, а веԍкыԁвыв помас гіра. Рычаглӧн куԅтаыс EO=2 м. Помас ӧшӧԁӧма пружіннӧј вескі В. Маховік бергалігас рычаг коԉӧ меставылас, ковмас віԇӧԁны пружіннӧј вес вылӧ. Мӧԁам віԋԏітавны болт гајкіјассӧ, кыпӧԁам колоԁкајаслыԍ зыртӧм сетчӧԇ, кытчӧԇ кӧԉӧса оз мӧԁ вӧчны 75 оборот мінутаын (сылӧн уҗалан ӧԁ). Машіна ӧні уҗалӧ сіԇ-жӧ кыԇ і уҗаліс воԇҗык сӧмын став вынсӧ рӧскоԁујтӧ зыртӧм вылӧ, ӧԁ тӧԁмалӧм вылӧ сӧмын колӧ віԇӧԁлыны, пружіннӧј вес В, унаӧ сіјӧ віԍталӧ. (Меԁ віԍталӧ 28,6 кг).
Зыртӧмыслӧн уҗыс лоӧ ӧтмынԁа, мӧԁас ԉі ачыс валыс бергавны 75 оборот мінутаӧн, ԉібӧ вал мӧԁас сулавны, а мӧԁас бергавны рычаг мӧԁарӧ коԁлӧн ӧԁыс 75 оборот мінутанас, кор помас выныс ем 28,6 кг.
Тајӧ ԍетӧ міјанлы тӧԁмавны зыртӧмлыԍ уҗ. Ӧԏік оборотӧн, рычаг помса выныс, мунӧ туј EO×2×З,14=2 м×2×3,14=12,56 м; вӧчӧ сек уҗ:
28,6 кг. × 12,56 м = 359,2 кг-м.
75 оборот мінутанас уҗыс лоӧ 75 пӧв унҗык.
359,2 кгм. × 75, мощноԍт ԍекунԁаӧн лоӧ 60 пӧв кокԋыԁҗык а іменнӧ:
359,2 кгм. × 75 / 60 = 449 кг-м/ԍек, ԉібӧ 6 вӧв вын берԁӧ. Тащӧм мощноԍт міјан ԁвігаԏеԉлӧн.
§44. Поԉезнӧј ԃејствіјӧлӧн коефіціент
Кор мі тӧԁмалім зыртӧм вын сек мі аԁԇылім, мыј сіјӧ зыртӧм выныс ем быԁ машінаын, сіԇ-жӧ і ем сынӧԁ сопроԏівԉеԋԋӧын.
Боԍтам-кӧ машінајаслыԍ уҗсӧ сек мі аԁԇам, мыј міјан мыјкӧ-мынԁа јукӧн уҗыслӧн, еԋергіјалӧн вошӧ. Мыј мынԁа міјан машіна вермӧ вӧчны сы мынԁа уҗыс ез ло. Сіјӧ уҗ јукӧныс коԁі вошӧ, мунӧ зыртӧм вын ԁа сынӧԁ сопроԏівԉеԋԋӧ ӧԁӧԉітӧм вылӧ. Та ԍерԏі колӧ тӧԁмавны поԉезнӧј ԃејствіјӧлыԍ коефіціент.
Мӧԁног-кӧ — поԉезнӧј ԃејствіјӧлӧн коефіціент лоӧ мощноԍтлӧн јукӧн, коԁӧс пӧлучајтам кущӧмкӧ устројствојасыԍ, машінајасыԍ, коԁі мунӧ збыԉ уҗ вӧчӧм вылӧ. Шуам, машіна ԁорӧ вӧлі вајӧԁӧма 100 кгм. уҗ, а пӧлучітім сӧмын 75 кгм. уҗ, сек поԉезнӧј ԃејствіјӧлӧн коефіціент лоӧ:
75 кгм/ 100кгм=0,75 = 75%.
Коԁӧс поԅӧ гіжны таԇі:
КПD = Пӧлучітӧм уҗ / Вајӧԁӧм уҗ,
а формула лоӧ тащӧм:
КПD = R/E.
R — Пӧлучітӧм уҗ.
E — Вајӧԁӧм уҗ.
Тајӧ отношеԋԋӧыс колӧ лоны јона бур машіналӧн јеԃіԋіца — ԉібӧ 100%. Но збыԉыԍсӧ тащӧмыс оз овлы, уна машінајасын-на тајӧ коефіціентыс зев ічӧт. Паровозлӧн КПD ем сӧмын 4–6%. Мукӧԁ ԁырјі лолывлӧ 18%, парӧвӧј турбіналӧн — 23%, пыщкын сотчан ԁвігаԏеԉлӧн — 35% (ԃіԅеԉ), тајӧ цыфрајасыс петкӧԁлӧны зев омӧԉ резуԉтатјас, тајӧ цыфрајассӧ лептӧм вылын ӧні јона уҗалӧны, кӧні колӧ і міјан щӧщ отсавны.
§45. Зыртӧм вылӧ еԋергіја віԇӧм
47-ӧԁ ԍерпас вылын петкӧԁлӧма поԁшіпԋіклӧн разрез. Стрелкајасӧн петкӧԁлӧма: ԉічкӧм Р, коԁі валсӧ топӧԁӧ втулкаӧн. Зыртӧм вын коԁӧс петкӧԁлӧма F. Сіјӧ, коԁӧс петкӧԁлӧма 47-ӧԁ ԍерпас вылын, ԃејствујтӧ мӧԁарӧ. Кыԇ мі-ԋін тӧԁам, мыј вал вылын вын лоӧ унҗык секі, кор ем унҗык ԉічкӧм. Трансміԍԍіоннӧј валлы ԉічкӧмыс опреԃеԉајтчӧ наԏажеԋіјӧ вынӧн, став ремеԋјаснас трансміԍԍіјаԍаԋ ԁа станокјасӧԇ.
Меԁ ԉічкӧм вал вылӧ вӧлі 300 кг., а поԁшіпԋікјаслӧн коефіціент ем 0,1, сіјӧ міјан віԍталӧ кыԇ-ԋін мі тӧԁам, мыј быԁ кілограмм нагрузка вылӧ лоӧ 0,1 кг. зыртӧм вын. Мӧԁ ног-кӧ шуны, мыј зыртӧм вын 10 пӧв ічӧтҗык ԉічкӧм выныԍ. Міјан нагрузкаӧн зыртӧм вын лоӧ:
300 : 10 = 30 кг.
Міјан колӧ тӧԁмавны уна-ӧ еԋергіја рӧскоԁујтчӧ зыртӧм вын ӧԁӧԉітӧм вылӧ. Валлӧн окружноԍт 20 см., вал вӧчӧ 25 оборот ԍекунԁаын. Татыԍ мі вермам тӧԁмавны кущӧм расстојаԋіјӧ муніс вал: 20×25=500 см.=5 м.
Ӧні мі аԁԇам, мыј зыртӧм вын вылӧ рӧскоԁујтчӧ 30×5=150 кгм. еԋергіја. Кык поԁшіпԋік вылӧ рӧскоԁујтчӧ 2 пӧв унҗык 150×2=300 кгм.
Тајӧ цыфраыс петкӧԁлӧ, мыј зыртӧм вын ӧԁӧԉітӧм вылӧ рӧскоԁујтчӧ поԁшіпԋікјасын міјан трансміԍԍіјаын 4 вӧв вын.
Тајӧ арталӧмԍыс поԅӧ вӧчны кык вывоԁ:
1. Кымын ӧԁјӧҗык бергалӧ вал, сымын унҗык расстојаԋԋӧ мунас ԍекунԁаӧн, сымын унҗык еԋергіја мунӧ зыртӧм вылӧ.
2. Валыслӧн мунан тујыс завіԍітӧ вал окружноԍт ԍерԏі — вал кызта ԍерԏіыс. Кымын вӧсԋіԁҗык вал, сымын ічӧт ԍекунԁаӧн мунӧм туј, сымын еща вын мунӧ зыртӧм ӧԁӧԉітӧм вылӧ.
Јуаԍанјас ԁа заԁачајас
1. Мыј шуԍӧ уҗӧн?
2. Кыԇі тӧԁмавԍӧ уҗ?
3. Кущӧм јеԃіԋіцајасӧн мерајтӧны уҗ?
4. Морт лептӧ веԁраӧн ва. Ваыс веԍітӧ 4,7 кг., веԁраыс веԍітӧ 2 кг., јукмӧсыс 3,3 м. суԁта. Тӧԁмалӧј кымын кгм. сіјӧ вӧчіс уҗ?
5. Колхоԅԋік гӧрӧ, вӧлыс кыскӧ 0,16 тонна вынӧн, муыс вӧлі 0,007 клм. куԅта, гӧгӧртіс 15 пӧв. Тӧԁмалӧј кымын кгм. вӧчіс сіјӧ уҗ? Кымын вӧв вын?
6. Мыј шуԍӧ мошщноԍтӧн?
7. Кущӧм формула ем мощноԍт тӧԁмавны?
8. Кущӧм јеԃіԋіцајасӧн мерајтчӧ мошщноԍт?
9. Тӧԁмалӧј кымын вӧв вын ӧԏік KW?
10. Кымын WAТТ ӧԏік вӧв вынын?
11. Уҗалыԍ катлӧ кірпіч 0,004 клм. вылнаӧ. Уна-ӧ сіјӧ вӧчас поԉезнӧј уҗсӧ кор сіјӧ катлас кірпічсӧ 0,5 тонна?
12. Кірпічсӧ катлігӧн унаӧ вӧчіс сіјӧ ковтӧм уҗ, тӧԁмалӧј унаӧ вӧчіс сіјӧ уҗсӧ кор ачыс веԍітӧ 70 кг., а нӧԍілкаыс 0,005 тонна і кірпічсӧ катлыны сылы лоі кајлыны 25 пӧв?
13. Кыԇ мӧԁам тӧԁмавны меԉԋіча кӧԉӧсалыԍ еԋергіја рӧскоԁујтӧм?
7-ӧԁ јукӧԁ
§46. Інструментјас ԁа машінајас
Міјан гӧгӧр емӧԍ зев уна уҗалан інструментјас, коԁјас быԁлунја уҗын пыр колӧны. Ковмас му коԁјыны — боԍтам заступ. Кӧрттув тувјавлыны боԍтамӧ мӧлӧт, кӧрттув шеԁӧԁны боԍтам кԉӧшщі. Кущӧм уҗ ог боԍтӧ, быԁлаын-ԋін ем уҗалан інструмент. Сещӧм уҗалан інструментјаснас мі асԍыным выннымӧс ԍетам мӧԁ ԏелӧлы.
Кор мі коԁјам гу, сек мі кілыԍ мунӧмсӧ ԍетам заступӧн мулы, коԁӧс лептам ԁа мусӧ і заступсӧ пӧртам мунӧмӧ. Сеԍԍа заступсӧ кутам, а му ас еԋергіјанас мунас воԇӧ. Пусӧ заступнас коԁјігӧн мі каԅалам, мыј куԅҗык-кӧ пуыс (воропыс) заступлӧн, сек кокԋіԁҗык коԁјынысӧ. Мі каԅалам, мыј тащӧм інструментјасыс кыԇ заступ асԍыс куш вынсӧ вермас ыҗԁӧԁны — кор пусӧ куԅмӧԁам. Заступ быԁ уҗын уҗалӧ кыԇ рычаг. Боԍтам-кӧ черлыԍ ԃејствіјӧсӧ кер пӧрӧԁігјасӧн, сек мі сіԇ-жӧ каԅалам, мыј кералігас черлӧн выныс унҗык, чер пуыс-кӧ куԅҗык. Черлӧн пуыс сіԇ-жӧ ԃејствујтӧ кыԇі-і рычаг. Віԇӧԁлам-кӧ ԉітовка вылӧ, то сен мі аԁԇам, мыј сіјӧ сещӧм-жӧ рычаг. Ԉітовка кыԇ мі тӧԁам ем ыҗыԁ лечыԁ куԅ пурт, коԁі лӧԍӧԁӧма турун вунԁавны-ыщкыны. Но меԁ вӧлі кокԋіԁҗык ԁа бурҗык ыщкынысӧ, сек ԉітовкасӧ саԃітӧны куԅ пувылӧ. Ыщкігас пупомас кутчіԍӧны кыкнан кінас ԁа мӧԁасны ӧвтны му берԁтіыс. Кор ԉітовкаыс ӧԁјӧҗык ветлӧ, вӧчӧ круг җынја мунӧм. Куԅ пу вӧснаыс ԉітовкаыс вӧчӧ бергалӧмӧн мунӧм. Мі велӧԁім воԇын-ԋін іԋерціја јавԉеԋԋӧјас, коԁі колӧ і турунсӧ вунԁыны. Ӧні мі вермам вӧчны сещӧм вывоԁ, мыј ԉітовка пу ем сещӧм-жӧ рычаг, коԁӧн поԅӧ соԁтыны вын, ԁа унҗык, кор куԅҗык ԉітовка пуыс.
Ӧні мі аԁԇылім, мыј уҗалан інструментјасӧн — заступӧн, ԉітовкаӧн ԁа мукӧԁӧн, — мі ԍетам мӧԁ ԏелӧлы мунӧмјас.
Быԁ машіна ԁа інструмент мі ог вермӧ тӧԁмавны. Мі мӧԁам сӧмын тӧԁмавны машіна јылыԍ чаԍтјассӧ, коԁі ем сещӧм-жӧ мукӧԁ машінајасын.
Поԅӧ став прӧстӧј машінасӧ јукны кык пеԉӧ: ӧԏік группаас сещӧм машінајас, коԁјас вӧчӧны ԉічкӧм ԁа кыскӧм, сещӧмјасыс емӧԍ рычаг, блок, вӧрӧт.
Мӧԁ группа кԉін, віԋт, коԁјас ԉічкӧны кԉіԋітчӧмӧн ԁа віԋԏітчӧмӧн.
§47. Рычаг
Рычаг ем прӧстӧј машіна, коԁӧн мі вермам соԁтыны вын.
Самӧј прӧстӧј прімер рычаглӧн ем пӧв, коԁӧс пуктӧма пес вылӧ, тулысјасын сы вылын четчалӧны. Кор ӧԏік помас четчалыԍыс таԉтчас кыкнан кокнас, сек мӧԁ помас вӧчӧ толчок — мортыс кајӧ вылӧ. Татыԍ мі аԁԇам мыј рычагӧн поԅӧ мунӧмјас (толчок) ԍетны мӧԁ ԏелӧлы.
Кор ӧтар помыс куԅҗык, мӧԁар помса мортыс кајӧ нӧшта вылӧҗык. Тајӧ петкӧԁлӧ, мыј рычагӧн верман вынсӧ соԁтыны.
§48. Первој ԍікас рычаг
Рычагјас мі набԉуԁајтам кык ԍікас.
Первој ԍікас рычаг ем прӧстӧј машіна, кӧні кутан чутыс кык ԃејствујтан вын костас.
Первој ԍікас рычаглыԍ схема петкӧԁлӧма ԍерпас вылын, кӧні кутан чут B, вынјасыслӧн ԃејствујтан чутјасыс А ԁа С (51-ӧԁ ԍерпас).
Вын ԃејствујтан чутԍаԋыс кутан чутӧԇ костыс шуԍӧ рычаг пеԉпомӧн.
Рычаг пеԉпомјасыс схема вылас емӧԍ АВ ԁа ВС, коԁјасӧс пасјалӧма L1L2 шыпасјасӧн.
Первој ԍікас рычагјас мі тӧԁам лоӧны вескілӧн балаԋеч, зыр, укват, шыран (ножіч) ԁа мукӧԁјас.
§49. Мӧԁ ԍікас рычаг
Мӧԁ ԍікас рычагӧн шуԍӧ сещӧм рычаг, коԁлӧн кутан чутыс помас, а вын ԃејствујтан чутјасыс мӧԁар помас.
Мӧԁ ԍікас рычаглыԍ схема петкӧԁлӧма 52-ӧԁ ԍерпас вылын, кӧні кутан чут пасјӧма В шыпасӧн. Вын ԃејствујтан чутјассӧ пасјӧма А-ӧн ԁа С-ӧн.
Рычагјаслӧн пеԉпомјасыс емӧԍ АВ ԁа ВС, коԁјасӧс схема вылын пасјӧма L1L2 шыпасјасӧн.
Мӧԁ ԍікас рычагјас лоӧны шом пукталан щыпцы, кӧрт ԉіст вунԁалан шыран ԁа мукӧԁ.
§50. Рычагӧн уҗалӧм
Боԍтам рычаг, коԁлӧн мӧԁ-мӧԁар помас ем кручокјас кытчӧ поԅӧ ӧшӧԁлыны гірајас.
Рычагсӧ ӧшӧԁам шӧрӧԁыс ԁа мӧԁ-мӧԁар помас кручок вылас течалам ӧтмынԁа ӧтԍӧкта гірајас, сек мі аԁԇам, мыј рычаг пыр-на ӧтвеԍтын. Боԍтам ԁа ӧԏік рычаг пԉечосӧ вӧчам кык пӧв куԅҗыкӧс, меԁ ӧԏік пԉечоыс 10 см., а мӧԁыс 20 см. Гірајассӧ ӧшлам сетчӧԇ, кытчӧԇ рычаг міјан лоӧ веԍкыԁ, сек мі аԁԇам, мыј ыҗыԁҗык пеԉпомлаԋыс гіра ковміс кык пӧв ещаҗык.
Татыԍ мі вермам вӧчны тащӧм вывоԁ, мыј рычаг вылӧ ԃејствујтан вынјаслӧн обратно-пропорціонаԉнӧј отношеԋԋӧ пеԉпомјасыс вылӧ.
2 : 4 = 1 : 2.
Коԁјасӧс поԅӧ гіжны шыпасјасӧн:
f1 : f2=l2 : l1.
Рычагӧн уҗалігӧн мі тӧԁам, мыј куԅҗык-кӧ пеԉпомыс сек ылӧҗык вешјӧ, а җеԋыԁҗык-кӧ — вешјӧ матӧҗык (віԇӧԁ 54-ԁ ԍерп. вылыԍ). Арталам-кӧ уҗсӧ унаӧ вӧчісны вынјасыс, сек мі аԁԇам, мыј мынԁа вӧчіс ічӧтҗык выныс уҗсӧ, сымынԁа-жӧ вӧчіс і ыҗыԁ выныс. Кор мі вермам ічӧтҗык вынӧн вежны ыҗыԁҗык вын, сек сіԇ-жӧ чінӧ ылнаыс, а уҗсӧ вӧчам ӧтмынԁа. Поԅӧ тајӧ формуԉірујтны таԇі: рычагӧн уҗалігӧн мі соԁтам вын сы-мынԁа, мыјԁа чінтам ылнасӧ. Татӧн ог боԍтӧ пыԃԃі зыртӧм вын.
Тајӧ правілӧыс мехаԋікаын шуԍӧ зӧлӧтӧј правілӧӧн. Тајӧ правілӧсӧ поԅӧ аԁԇыны быԁ машінаыԍ, сеԍԍа зев ӧԁјӧ вермам тајӧ правілӧ куԅаыс артавны уҗјас машінајаслыԍ ԁа інструментјаслыԍ.
Ічӧтҗык вынӧн мі вермам ыҗыԁҗык вын, но зато ічӧтҗык вын мунӧ ыҗыԁҗык туј (ылна), а ыҗыԁҗык вын җеԋыԁҗык туј.
Тајӧ правілӧсӧ поԅӧ прӧверітны кыкнан ԍікас рычаг вылас, быԁ машіна ԁа інструментјас вылын.
Быԁ машіналы кыԇі і воԇӧ аԁԇам прімеԋајтчӧ тащӧм правілӧ: мыј воам вынӧн, сы мынԁа-жӧ ворсԍам тујӧн. Тајӧ правілӧнас век мі понԁам пӧԉзујтчыны.
§51. Вынјаслӧн момент
Рычагјас віԁлалігӧн мі аԁԇылім, мыј рычагӧн уҗалігӧн зев ыҗыԁ значеԋԋӧ ворсӧ, ылӧ-ӧ пуктам рычаг вылас ԃејствујтан вынјассӧ кутан чутԍаԋыс.
Вынлӧн ԃејствујтӧмыс вежԍӧ оз сӧмын вын ыҗԁа ԍерԏіыс, но і сы ԍерԏі — ылынӧ кутан чутԍаԋыс вын ԃејствујтан чутӧԇыс. Кор ылынҗык, сек омӧԉҗык ԃејствујтӧмыс, кор матынҗык, сек јонҗык.
Кор кыкнан помкасӧ, коԁјас вежлалӧны вынсӧ, лоӧ ӧтлаӧԁӧма, шуԍӧ вынјаслӧн моментӧн.
Вынлӧн момент — лоӧ пеԉпом вылӧ вынсӧ ыҗԁӧԁӧм. Воԇԇа параграфса прімерас вынлӧн моментјасыс емӧԍ, ічӧтҗык выныслӧн 2×2=4, ыҗыԁҗык выныслӧн 1×4=4. Шӧрјајасыс петкӧԁлӧны, мыј рычагын вынјасыслӧн моментјасыс ӧтмынԁа, сек і рычаг сулалӧ веԍкыԁа. Мӧԁам-кӧ воԇӧ ісԍԉеԁујтны рычагсӧ, сек мі аԁԇам, мыј вынјасыслӧн моментјасыс лоӧны век ӧткоԃӧԍ.
Тајӧ прімерјасыԍ поԅӧ вӧчны тащӧм вывоԁ, мыј рычаг веԍкыԁа сулалӧ (равновеԍіјӧын) сек, кор вынјасыслӧн моментјасыс ӧткоԃӧԍ, коԁӧс поԅӧ формулаӧн гіжны таԇ:
f1:f2=l2:l1; поԅӧ і:
f1l1 вынлӧн момент = f2l2 вынлӧн момент
§52. Бур ԁа ԉок уҗ (поԉезнӧј ԁа вреԁнӧј уҗ.)
Мі рычаг ісԍԉеԁујтігӧн, опытјассӧ вӧчігӧн аԁԇылім, мыј рычаг оз вермы боԍтны сы мынԁа уҗсӧ, мыј мынԁа мі вӧчім уҗсӧ. Сіјӧ уҗыс ез вош, а лоі коԉӧма ԉок уҗ вылӧ, коԁӧс-ԋін мі воԇын тӧԁмалім, сещӧм ԉок уҗсӧ лоі вӧчӧма зыртӧм вын ӧԁӧԉітӧм вылӧ. Ԋекор і ԋекущӧм машінаын (меԁ кӧԏ кущӧм бура ез вӧв вӧчӧма) оз вермы ԍетны сы мынԁа уҗ, мыј мынԁа вӧлі вӧчӧма, коԁі кыԇ-ԋін мі шулім оз вош, а мунӧ зыртӧм вын ӧԁӧԉітӧм вылӧ, коԁӧс мі шуам ԉок уҗ вӧчӧмӧн.
§53. Прӧстӧј машінајас
Вӧрӧт.
Вӧрӧт ем машіна, коԁі вӧчӧма ціԉінԁр-коԃ валыԍ, кытчӧ гӧгӧрыс гартӧма гез, коԁӧс бергӧԁлӧны сы вылӧ вӧчӧм бергӧԁланӧн (56-ӧԁ ԁа 57-ӧԁ ԍерпас).
Вӧрӧтӧн трубаыԍ (колоԃечыԍ) ва лепталӧны. Меԁ ісԍԉеԁујтны вӧрӧт — сы вылӧ первој колӧ мерајтны валыслыԍ окружноԍтсӧ (шуам 25 см.), і кӧԉӧсалыԍ окружноԍтсӧ (шуам 300 см.). Грузыс, коԁӧс кӧсјанныԁ лептынысӧ шуам веԍітӧ 10 кгм. Ӧні колӧ тӧԁны кущӧм вынӧн колӧ лептыны грузсӧ. Пасјам тӧԁтӧм вынсӧ F шыпасӧн. Кор мі кӧԉӧсасӧ бергӧԁам ӧтпыр, сек выныс F мунӧ 300 см. туј, выныслӧн уҗыс лоӧ F кг. × 300 см. Груз бӧрӧ кыскӧ, коԁі вӧчӧ уҗсӧ 10 кг.× 25 см. Уҗјасыс, кыԇ-ԋін мі тӧԁмавлім, быԁ машінаын ӧтмынԁа, то мі вермам гіжны:
F×300=10×25, а татыԍ
F=10×25/300=250/300=⅚ кгр.
Таԇі мі тӧԁмалам, мыј вӧрӧт сулалігӧн колӧ, меԁ вын отноԍітчіс мӧԁ выныслы, сіԇ-жӧ кыԇ окружноԍт валлӧн кӧԉеса окружноԍтлы, коԁӧс поԅӧ гіжны формулаӧн таԇ:
f1 : f2 = r : R.
Кӧні: f1 ем вын, кӧԉеса вылӧ ԃејствујтыԍ, f2 ем вын вал вылӧ ԃејствујтыԍ.
r — валлӧн раԃіус.
R — кӧԉесалӧн раԃіус.
Окружноԍтсӧ вежім раԃіус вылӧ сіјӧн, мыј окружноԍтјасыс отноԍітчӧны кыԇ раԃіусјасыс^Геометріјаын ем ԏеорема./^. Тајӧ формулаыс лыԃԃыԍԍӧ таԇі: вынјасыс кӧԉеса ԁа вал вылӧ ԃејствујтӧны обратно-пропорціонаԉнӧја кыԇ кӧԉӧса ԁа вал раԃіус вылӧ.
Равновеԍіјӧӧ вӧрӧт воӧ сек, кор, кыԇ-ԋін мі тӧԁам, ӧԏік вынсӧ пеԉпомыс вылӧ ыҗԁӧԁам, мӧԁ вынсӧ сіԇ-жӧ пеԉпом вылӧ ыҗԁӧԁам, сек лоасны ӧткоԃӧԍ. Пеԉпом вӧрӧтын ем перпеԋԃікуԉар, кутан чутԍаԋ вын ԃејствујтан чутӧԇ.
Сіԇ-жӧ кыԇі і рычагын вӧрӧт равновеԍіјӧын секі, кор вынјасыслӧн моментјасыс ӧткоԃӧԍ, но вӧрӧтлӧн ем кык момент: кӧні ӧԏікыс бергӧԁӧ вӧрӧтсӧ часӧвӧј стрелкакӧԁ воча, а мӧԁыс часӧвӧј стрелка моз. Татыԍ тащӧм правілӧ: чӧрс гӧгӧр бергалыԍ ԏелӧлы, меԁ сіјӧ вӧлі равновеԍіјӧын, колӧ меԁ выныслӧн моментыс, коԁі бергӧԁлӧ ԏелӧсӧ веԍкыԁвыв, сы мынԁа-жӧ, коԁі і ԏелӧсӧ бергӧԁлӧ шујгавыв.
§54. Блок
Блок ем жӧлӧба кӧԉӧса, коԁі бергалӧ чӧрс вылын обојма пыщкын.
Блокјас емӧԍ кык нога, ӧԏіксӧ шуӧны вешлаԍтӧм (ԋепоԁвіжнӧј) блокӧн, а мӧԁсӧ вешлаԍан (поԁвіжнӧј) блокӧн.
Вешлаԍтӧм блок — ем сещӧм блок, коԁлӧн обојміцаыс тувјалӧма, а ӧтар, мӧԁарԍаԋыс ӧшӧԁӧма гез, кытчӧ ӧԏік помас ӧшӧԁӧны груз, а мӧԁ помас грузсӧ лептан вын (59 ԍерпас).
Вӧчӧ іссԉеԁоваԋԋӧ вешлаԍтӧм блоклыԍ. Ӧшӧԁӧ блокӧ кокԋыԃік чашкајас. Кыскыштӧ шнурокӧԁыс, сек ті аԁԇанныԁ мыј мынԁа летчіс веԍкыԁ вес скалкіыс, сымынԁа-жӧ кајіс шујга скалкіыс. Тујјасыс ӧткоԃӧԍ, сіԇ-жӧ ӧткоԃӧԍ і вынјасыс (грузјасыс).
Татыԍ мі аԁԇам, мыј вешлаԍтӧм блокӧн ԋекущӧм вын воӧм абу, а сіјӧн сӧмын уҗавлӧны сек, кор колӧ выныслыԍ віԅсӧ вежны. Вешлаԍтӧм блок сы вылӧ сӧмын і ем (60-ӧԁ ԍерпас).
Вешлаԍыԍ блок ем сещӧм блок, коԁлӧн обојміцаас ӧшӧԁӧма груз, а гез помјасыс коԁлӧн ӧԏіыс кӧртаԍԍӧ, а мӧԁ помас ӧшӧԁчӧ грузсӧ лептан выныс.
Кыԇ мі аԁԇам 61-ӧԁ ԍерпас вылыԍ, блокыс ӧшалӧ і кор мі мӧԁам гез помӧԁыс кыскыны, сек сіјӧ бергалігтырјі кыптӧ.
Вӧчам ісԍԉеԁоваԋԋӧ. Ӧшӧԁам вешлаԍыԍ блокыс вылӧ скалкі, скалкі вылас пуктам гіра. Веԍітам блоксӧ, гірасӧ і скалкісӧ. Меԁ ставыс веԍітӧ 500 гр. Колӧ тӧԁмавны ыҗыԁӧ колӧ вын (груз) пуктыны мӧԁ скалкі вылас, меԁ блок вӧлі равновеԍіјӧын?
Мі аԁԇам, мыј гез вылас блоксӧ ӧшӧԁӧма кыклаті, AB ԁа ԀС шнурјас вылӧ, коԁјас ԋужалӧмаӧԍ ӧткоԃа. Став груз ԍӧктаыс јукԍӧ кык пеԉӧ, быԁ шнурлы ԍӧктаыс лоӧ 250 гр., свобоԁнӧј помсӧ мӧԁ вешлаԍтӧм блок пыр леԇам, то сек мі аԁԇам, мыј 500 гр. груз лептыны колӧ вын сӧмын җынјыс 250 г.
Татыԍ поԅӧ вӧчны вывоԁ, мыј вешлаԍӧм блокӧн уҗалігӧн мі воам вынсӧ кык мынԁа, но блокыс сӧмын кыптӧ җынјӧԇыс, мыј мынԁа летчас мӧԁ скалкіыс.
Тан міјан правілӧ коԉі бара вернӧј, мыј мынԁа мі воім вынӧн, сы мынԁа мі ворԍԍім тујын, а уҗсӧ вӧчім ӧтмынԁа. Вешлаԍӧм блоклыԍ равновеԍіјӧсӧ поԅӧ гіжны формулаӧн таԇі:
P=½Q
Кӧні
Р — ем лептан вын.
Q — коԁӧс колӧ лептыны.
§55. Поԉіспаст
Поԉіспастӧн шуԍӧ сещӧм прӧстӧј машіна, кӧні ӧтлаӧԁӧма ԋекымын блок, мыј мынԁа вешлаԍан сы мынԁа-жӧ і вешлаԍтӧм.
Тан 63-ӧԁ ԍерпас вылыԍ мі аԁԇам, мыј поԉіспаст міјан артмӧма кујім вешлаԍан блокыԍ, а быԁ вешлаԍан блок воӧ вынӧн кык пӧв, а кујімнан блокнас воам квајт пӧв.
Поԉіспастӧн мі воам вын кык мынԁа унҗык вешлаԍан блок ԍерԏі. Но уҗалігас сы мынԁа-жӧ ворсӧԁам тујын.
§56. Наклоннӧј плоскоԍт
64-ӧԁ ԍерпас вылын петкӧԁлӧма наклоннӧј плоскоԍтлыԍ моԃеԉсӧ, кӧні мӧԁам ісԍԉеԁујтны наклоннӧј плоскоԍтлыԍ уҗсӧ.
Меԁ наклоннӧј пӧвјыслӧн куԅтаыс l=100 см., а җуҗԁаыс h=25 см. Наклоннӧј пӧв вывтіыс лептам груз S — коԁі веԍітӧ 450 грамм. Колӧ тӧԁмавны ыҗыԁӧ колӧ вын сіјӧ грузсӧ лептігӧн. Прӧста лептігӧн колӧ вын сымынԁа-жӧ, мыјԁта ԍӧктанас лептан грузыс.
Наклоннӧј плоскоԍт куԅа лептігӧн мі тӧԁам, мыј ԏелӧыс вылӧ ԃејствујтӧ ԍӧкта вын, коԁӧс схема вылын (65 ԍерп.) пасјӧма OD, ԁа коԁӧс јукӧма кык пеԉӧ, ӧԏік выныс ON, а мӧԁыс — ОМ. ON выныс понԁас сӧмын ԉічкыны наклоннӧј плоскоԍт вылӧ, а ОМ выныс понԁас кыскыны увлаԋ, а меԁым ԏелӧыс сулаліс, сек колӧ мӧԁарԍаԋ сещӧм вын, коԁі меԁ кутіс ԏелӧсӧ увлаԋ кыскӧмыԍ. Ԏелӧ кутан выныс ԏелӧ ԍӧкта вынԍыс ічӧтҗык мыјԁта куԅтаыс наклоннӧј пӧвјыслӧн ыҗыԁҗык җуҗԁаԍыс. Міјан прімерын куԅтаыс куԅҗык җуҗԁа ԁорԍыс 100 : 25 = 4 пӧв. Секі і выныс колӧ ԏелӧсӧ равновеԍіјӧӧн кутны 4 пӧв ічӧтҗык. Груз вӧлі 450 г., 450 : 4=112 г. Колӧ 112 г. грузлӧн меԁ вӧлі равновеԍіјӧ.
Тајӧ кык резуԉтатсӧ ӧтлаӧԁам ԁа сек лоӧ 100 : 25 = 450 : 112. Лыԁпасјас местаас пукталам шыпасјас ԁа лоӧ формула:
l : h = Q : P
l — лоӧ наклоннӧј пӧвлӧн куԅтаыс,
h — җуҗԁаыс
Q — ԏелӧлӧн ԍӧктаыс
Р — лептыԍ выныс.
Тајӧ формуласӧ поԅӧ лыԃԃыны таԇі, мыј ԏелӧсӧ кокԋіԁҗык лептыны сымынԁа, мыјмынԁа куԅҗык наклоннӧј пӧвлӧн җуҗԁаыс.
Ԃерт ԇік сымынԁа воӧм ԋекор оз лолы, мыјԁта-кӧ выныс век-ԋін мунӧ ԉок уҗ вылӧ, зыртӧм ԁа сынӧԁ сопроԏівԉеԋԋӧ ӧԁӧԉітӧм вылӧ. Наклоннӧј плоскоԍт ісԍԉеԁујтігӧн мі аԁԇам, мыј міјан правілӧ ԇік веԍкыԁ, вернӧј, мыј мынԁа мі воам выннас, сымынԁа і мі ворсԍам тујын, а уҗсӧ вӧчам ӧтмынԁа.
Наклоннӧј плоскоԍтӧн зев јона уҗалӧны фабрік-завоԁын ԁа ԍіктса овмӧсјасын, ыҗыԁ груз лепталігјасын.
§57. Кԉін (тув)
Кԉінӧн шуӧны чорыԁ јон плаԍԏінка, ԍԏержеԋ, коԁі ӧԏі помӧԁыс јоԍтыԍԍӧ (мукӧԁ ԁырјіыс овлӧ ԇік јоԍ).
Кԉінјас емӧԍ пурт, чер, јем ԁа с. в.
Вӧчӧ тащӧм установка, кущӧмӧс петкӧԁлӧма 66-ӧԁ ԍерпас вылын. Матӧ сувтӧԁӧ кык җек (табуретка) ԁа на вылӧ пуктӧ пӧвјас, пӧвјас вылас ӧткоԃ груз кірпіч. Пӧвјас костас лӧԍӧԁӧ кԉін (тув), помас ӧшӧԁӧ скалкі, мӧԁӧ скалкіас кіԍтны ԁрӧб, кытчӧԇ оз понԁы тувјыс пырны, мунны увлаԋ, пӧвјассӧ јӧтлалӧмӧн.
Бӧрвылас веԍітӧ скалкісӧ ԁрӧбнас, кущӧм вынӧн пыріс кԉіныс. Пӧвјасыслыԍ сопроԏівԉеԋԋӧсӧ тӧԁмавны колӧ вӧчны сіԇ-жӧ, кыԇ вӧчім зыртӧм вын тӧԁмалігӧн. Кԉінлыԍ уҗсӧ тӧԁмалам таԇі. Меԁым кԉін лоі тувјалӧма пес чуркаӧ, кор кԉінсӧ жмітӧ ӧтарԍаԋ і мӧԁарԍаԋ кык вын, а кԉіныс на вылӧ ԃејствујтӧ Р вынӧн. Кԉін вылаԁ тащӧм выныԁ-жӧ-і ԃејствујтӧ, пес чуркајас, коԁјас кԉінӧс бӧр јӧткӧны. Но вывԍаԋыс оз ԍет јӧткынысӧ вын Р, сыпонԁа і кԉіныс кутԍӧ равновеԍіјӧын (зыртӧм мі ог пуктӧ ӧні пыԃԃі).
Мерајтам кԉінлыԍ паԍтасӧ ԁа куԅтасӧ. Паԍтаыс-кӧ кԉінлӧн 10 см., куԅтаыс 50 см. Пӧвјаслӧн кԉін вылӧ ԃејствујтӧм выныс шуам 15 кг., колӧ тӧԁмавны кущӧм вынӧн пырӧ кԉін. Опыт петкӧԁліс, мыј кԉін пыріс кујім кг. вынӧн.
Татыԍ мі аԁԇам, мыј кԉін вынјаслӧн уҗыс лоӧ 3×50 = 150, а сопроԏівԉеԋԋӧлӧн уҗыс 15×10 = 150, кыкнаныслӧн ӧтмынԁа уҗ.
Отношеԋԋӧӧн тајӧ резуԉтатјасыс гіжԍӧны со кыԇі: 3 : 15 = 10 : 50. Вежлалам-кӧ шыпасјасӧн, сек лоӧ формула, кор кԉін равновеԍіјӧын:
P : Q = a : l
кӧні
Р — кԉін вылӧ ԃејствујтан вын.
Q — кԉін вылӧ ԉічкан вын.
a — кԉінлӧн кызтаыс.
l — кԉінлӧн куԅтаыс.
Тајӧ формулаыс лыԃԃыԍԍӧ таԇі, мыј равновеԍіјӧӧн пӧртыԍ вын отноԍітчӧ сопроԏівԉеԋԋӧ вылас сіԇ-жӧ, кыԇі кԉінлӧн кызтаыс куԅтаыслы. Татыԍ мі аԁԇам, кымын векԋыԁҗык кызтаыс ԁа куԅҗык куԅтаыс — кымын јоԍҗык, сымын бурҗыка уҗалӧ кԉіныс.
Мі аԁԇам, мыј став арталӧмсӧ ԁа ісԍԉеԁоваԋԋӧсӧ вӧчім сіԇ-жӧ, кыԇі і наклоннӧј плоскоԍтлыԍ, сӧмын кԉінлӧн ԃејствіјӧыс пырӧмӧн.
§58. Вінт
Кор колӧ вӧчны ыҗыԁ ԉічкӧм, јона топӧԁӧм, сек пӧԉзујтчӧны вінтӧн. Вінт ем гӧгрӧс ԍԏержеԋ, коԁлы вылысас вӧчӧма вінта нарезка, гӧгӧрбок нарезка костјасыс ԇік ӧтпаԍтаӧԍ ԁа ӧткоԃӧԍ.
Вінт нарезка костјасыс шуԍӧны вінт хоԁӧн. Кор вінтсӧ віԋԏітан, сек ӧтпыр гӧгӧр бергӧԁӧмӧн вінт вӧчӧ ӧԏі хоԁ.
Вінт віԋԏітлывлӧны нӧшта гајкајасӧ, коԁјаслы пыщкӧсас вӧчӧма сіԇ‐жӧ вінтӧвӧј нарезка, ԇік сещӧмӧс-жӧ, кущӧмӧс вӧчӧма вінтыслы.
Ісԍԉеԁујтам вінтлыԍ уҗсӧ ԉічкӧм, топӧԁӧм пресс вылыԍ (68-ԁ ԍерп.), коԁлӧн меԁ хоԁыс b = 1 см., воропыс меԁ = 40 см.
Кор мі воропсӧ бергӧԁлам, сек мі ԉічкам вінтнас, коԁӧс прессујтам Р вынӧн. Тащӧм-жӧ вынӧн вінтсӧ ԉічкӧ прессујтан ԏелӧыс, коԁӧс бӧр ԉічӧԁӧ, отвіԋԏітӧ. Но сылы оз леԇ отвіԋԏітнысӧ Q-лӧн выныс, коԁі ем вінт вороп помас. Кор вінтыс вӧчас полнӧј круг, сек мі вермам тӧԁмавны сылыԍ уҗсӧ. Выныслӧн тујсӧ вӧчӧма окружноԍт куԅта^Окружноԍт куԅта, коԁі геометріјаын ем 2πr./^, коԁлӧн раԃіусыс ем r. Татыԍ окружноԍтлӧн куԅтаыс 2πr (ԃіаметр боԍтӧма чіслӧ π-кӧԁ). Уҗыс ем:
Q×2πr.
Кор пуыс вӧчӧ полнӧј круг, сек вінтыс пырӧ ӧԏі хоԁ Р вынӧн, сек выныс уҗсӧ вӧчӧ Р × b. Татыԍ:
Р × b = Q × 2πr,
коԁӧс поԅӧ гіжны:
Q : P = b : 2πr,
кӧні
Q — вороп помын ԃејствујтыԍ вын,
P — вінтыслӧн ԉічкӧм выныс,
b — вінтлӧн хоԁ,
2πr — окружноԍт куԅта (полнӧј оборот).
Тајӧ формулаыс лыԃԃыԍԍӧ таԇі, мыј вінт равновеԍіјӧ ԁырјі вын, коԁі ем вороп помас, отноԍітчӧ вінт ԉічкӧм вын вылӧ сіԇ-жӧ, кыԇ выныслӧн хоԁыс вороп круг вылӧ (полнӧј оборот вын).
Міјан прімерын пукталам шыпасјас. Мераас лыԁпасјас сек лоӧ:
1 : (2×40×3,14) = 1 : 250.
Мі воам зев уна вынӧн, но сымынԁа-жӧ ворсӧԁам тујын.
Вінт ем сіјӧ-жӧ наклоннӧј плоскоԍт. Сіјӧс тӧԁмалӧм вылӧ вӧчӧ тащӧм тор, боԍтӧ каранԁаш ԁа сы гӧгӧр гартӧ кујім пеԉӧса бумага, кущӧмӧс петкӧԁлӧма ԍерпас вылын, сек ті аԁԇанныԁ, мыј кујім пеԉӧса бумага фігуралӧн гіпоԏенузаыс ем віԋтӧвӧј нарезка.
Јуаԍанјас ԁа заԁачајас
1. Мыј мі вермам вӧчны уҗалан інструментјасӧн?
2. Кущӧм ем меԁпрӧстӧј машіна?
3. Мыј преԁставԉајтӧны сложнӧј машінајас?
4. Віԍтавлӧј кущӧм прӧстӧј машінајас ті тӧԁанныԁ?
5. Кущӧм ԍікас рычагӧ отноԍітчӧ шыран, щіпцы, мӧлӧтӧк, коԁӧн шеԁӧԁлам кӧрттув, вес скалкі? Кӧн налӧн кутан чутјасыс ԁа вын ԃејствујтан чутјасыс?
6. Кыкӧн вајӧны ва ушат беԃјылын. Ушатыслӧн ԍӧктаыс 65 кг. Кытчӧҗык колӧ пуктыны ушатсӧ, меԁ ӧԏіыслы вӧлі 40 кг., а мӧԁыслы 25 кг?
7. Вешлаԍтӧм блок пыр кыскӧма гез, ӧԏі помас кӧрталӧма скалкі, кытчӧ пукԍӧма морт, а мӧԁ помас кутчіԍӧма ачыс мортыс ԁа лептӧ аԍсӧ. Мыј ыҗԁа вынӧн лептӧ мортыс аԍсӧ?
8. Поԉіспаст вӧчӧма ԋоԉ блокыԍ, кымынпӧв воас вынсӧ?
9. Наклоннӧј плоскоԍт куԅта леԇӧны бӧчка 50 кг. ԍӧктаӧс, а наклоннӧј плоскоԍтлӧн куԅтаыс 5 м., а җуҗԁаыс 4 м. Кущӧм вын колӧ бӧчкасӧ кутӧм вылӧ, меԁым ез быгыԉтчы?
10. Морт нуӧ пеԉпом вылас беԃ јылын груз. Кыԇі кокԋіҗык грузыс, пеԉпом ԁорас матӧ пуктӧмӧн аԉі ылӧ пуктӧмӧн?
11. Кытчӧҗык колӧ тувјавны ӧԇӧс вуг меԁ вӧлі кокԋіҗык воԍтавны ӧԇӧссӧ?
12. Ем абу рычаг вешјаԍтӧм блок, ем-кӧ, кущӧм ԍікас рычагыслӧн? Кӧн кутан чутјас ԁа вын ԃејствујтан чутјас?
13. Ем абу рычаг вешјалыԍ блок, ем-кӧ тӧԁмав кущӧм ԍікас рычагыслӧн ԁа кӧні кутан чутыс ԁа вын ԃејствујтан чутыс?
14. Тӧԁмалӧј кущӧм вынӧн колӧ лептыны трубаыԍ (колоԃечыԍ) ва тыра веԁра воротӧн, кор кӧԉӧсаыслӧн окружноԍтыс 360 см., а валыслӧн окружноԍтыс 0,45 м. Веԁра ваыслӧн ԍӧктаыс 15 кг.
15. Мыјла куԅ беԃ чегны кокԋіҗык җеԋыԁ беԃ ԁорыԍ?
16. Кущӧм кԉучӧн кокԋіҗык віԋԏітны гајка, куԅӧн аԉі җеԋыԁӧн, ԁа мыј понԁа?
17. Тачка вылын ем із, коԁлӧн ԍӧктаыс 65 кг. Кущӧм вынӧн колӧ кутны тачкасӧ, кор тачка кӧԉӧсаԍаԋыс ԁа ізјӧԇыс 40 см., а ізԍаԋыс ԁа кіӧԇыс 0,9 м.?
§59. Перевоԃітӧма фіԅіческӧј кывјас ԁа ԏермінјас
В.
Ва турбіна — водяная турбина.
Воны — выигрывать.
Воны вын — выигрывать в силе.
Вын — сила.
Вынлӧн ыҗԁа — величина силы.
Вын ԃејствујтан чут — точка приложения силы и точка сопротивления.
Вунԁӧм ӧԁ — скорость резки.
Вӧв вын — лошадинная сила.
Вынјаслӧн момент — момент силы.
Вешлаԍтӧм блок — неподвижный блок.
Вешлаԍан блок — подвижный блок.
Веԍкыԁ віԅ — прямая линия.
Ԁ.
Ԃејствујтӧ — действует.
Е.
Еԋергіја — энергия.
З.
Зыртӧм вын — сила трения.
Зыртӧмлӧн ԉок керӧм — вред трения.
Зыртӧмлӧн бур керӧм — польза трения.
І.
Інмӧмјас — соприкасающиеся.
К.
Кыскӧ — притягивает.
Кыскӧм вын — сила тяги.
Кутчыԍӧм — сцепление.
Кутан чут — точка опоры.
Куԅта — длина.
Ԉ.
Ԉічкӧм — давление.
Ӧ.
Ӧԁӧԉітӧм — преодолевание.
Ӧԁԇӧԁӧм — ускорение.
Ӧткоԃа мунӧм — равномерное движение.
Ӧтлаӧԁны — связывать, соединять.
П.
Пыщкын сотчан ԁвігаԏеԉ — двигатель внутреннего сгорания.
Р.
Ру — пар.
Разнӧј нога мунӧм — неравномерное движение.
С.
Ԍӧкта вын — сила тяжести (ԍӧкта — вес).
Т.
Тојлӧны — отталкивают.
Тӧв — ветер.
У.
Уҗ — работа.
Ч.
Чушкӧм — скольжение
Чӧрс — ось.
Е.
Ебӧс — мощноԍԏ.
Еԋергіја — энергия.
Еԋергіја віԇтан закон — закон сохранения энергии.
Ы.
Ыҗԁа — величина.
Ысковтӧм — скользить.
М.
Мунӧм — движение.
Мунӧмлӧн ӧԁ — скорость.
Ш.
Шы — звук.
Ј.
Југыԁ — свет.
