ВІԆӦЈ ВӦР СОТЧӦМЫԌ
І. ВӦР ԀА ВӦР СОТЧӦМЈАС
КУЩӦМ УБЫТКАЈАС ВАЈӦНЫ ВӦРЫН ПӦЖАРЈАС
Вӧр сотчӧм јылыԍ, коԁі вајӧ нароԁнӧј овмӧслы вывті ыҗыԁ урон, журнал-гаԅетјас быԁ во кыпӧԁӧны тревога. Сӧмын тајӧ „ԁраконыс“ век-на олӧ ԁа „кӧԅаітӧ“ міјан странаса вӧра рајонјасын, воыԍ-воӧ бырӧԁӧ став Сӧвет Сојуз паԍтала уна ԍо ԍурс гектар вӧр, коԁі сулалӧ уна ԁас міԉԉон шајт.
Сотчӧ вӧр меԁјонасӧ міјанын, Војвылын, сотчӧ гожԍа тӧлыԍјасын — кор јонҗыка, кор омӧԉҗыка, повоԃԃа ԍерԏі ԁа јона-ӧ зера гожӧмыс.
Торја јона сотчывлӧ кос гожӧмјасын, кор коԍмӧны ԋурјас ԁа вӧрын муԍін, а ԋіщјас, турунјас, лысјас ԁа мукӧԁ пӧлӧс лӧп лоӧны сещӧм косӧԍ, мыј зев кокԋіа сотчӧны ԁа отсалӧны білы зев ӧԁјӧ паԍкавны.
Тащӧм кос гожӧмјасыс Војвыв крајын бӧрја вылыс вӧліны 1913, 1920 ԁа 1927-ԁ војасын.
Тајӧ војасас воԇ тулысԍаԋ ԁа ԍор арӧԇ сотчісны вӧрјас — кыԇ шуліс поет — „тупкыԍліс јенежыс ԍӧԁ щынӧн, кыԇ вуаԉӧн...“
Ԋе ӧԏі ԍурс гектар вӧр ԇікӧԇ бырі выԉыԍ быԁмытӧм вылӧ. Нароԁнӧј овмӧслы уна міԉԉон шајт убытка лоӧм кынԇі, лоіны нӧшта воԇӧ вӧр бырӧԁӧм вылӧ условјӧјас — вӧр сотчӧм інјасын паԍкалісны вреԁ вӧчыԍ гагјас, коԁјас век ветлӧны пӧжарјас бӧрԍа.
Сіԇ, 1927 воԍа кос гожӧмын Војвыв крајын вӧлі жугӧԁӧма пӧжарјасӧн со мыјԁа вӧр (Наркомԅемса вӧр управԉеԋԋӧлӧн 1926/27 воԍа стаԏіԍԏіка): (віԇ. табԉ. 4-ӧԁ ԉістб.).
| Плӧшщаԃ (гектар) |
Вӧрлӧн масса (куб. м.) |
Убытка (шајт) |
|
| Воԇԇа Карԁор губерԋаын | 115.363 | 4.165.477 | 2.108.434 |
| „ Вӧлӧгԁа „ | 28.216 | 632.224 | 746.314 |
| „ Ԍ.-Ԃвінскӧј„ | 4346 | 96.499 | 24.050 |
| Комі облаԍтын | 12.389 | 98.204 | 79.180 |
| Ставыс | 160.314 | 4.992.404 | 2.957.978 |
Кыԇ петкӧԁлӧны тајӧ лыԁпасјасыс, меԁуна вӧр сотчӧма воԇԇа Карԁор губерԋаын; сіԇ-жӧ вӧлі і мукӧԁ кос војасын. Сені унҗык вӧр сотчӧмыс овлӧ сыпонԁа, мыј местаыс вывті паԍкыԁ, а олыԍыс шоч, ԁај олӧны мӧԁ пӧлӧс бытӧвӧј условјӧјасын.
Бӧрја 20 воӧн (1910-ԍаԋ 1930-ԁ воӧԇ) тајӧ губерԋаас пӧжарјасӧн вӧлі жугӧԁӧма вӧр 623 700 гектар вылын, убыткаыс лоі 10146907 шајт мынԁа. Шӧркоԃԃема лыԃԃӧмӧн ӧԏі во вылӧ воӧ сотчӧм вӧр плӧшщаԃ 31185 гектар, а убыткаыс — 507 345 шајт мынԁа.
Тані колӧ пасјыны, мыј сотчӧм плӧшщаԃјас вылӧ ӧнӧԇ ез вӧв пуктӧма ԋекущӧм вԋімаԋԋӧ.
Уналаын тајӧ сотчӧм местајасас ԇоԋ ԁас војасӧн оз быԁмы вӧр, а мукӧԁлаын сещӧм јона ԁа паԍкыԁа сотчӧны (прогаԉіна, пустыр), мыј оз вермыны аԍныс паԍкавны выԉ кӧјԁысјас.
Уна-ӧ Војвыв крајын сотчӧм вӧр плӧшщаԃыс — поԅӧ аԁԇыны со кущӧм лыԁпасјасыԍ (Наркомԅемса вӧр управԉеԋԋӧлӧн 1926/27 воԍа стаԏіԍԏіка):
| Вӧра плӧшщаԃ | Кералӧм вӧр плӧшщ. | Омӧԉҗ. сотчӧм плӧшщ. (гарјас) | Паԍкыԁа сотчӧм плӧшщ. (прогаԉ.) | Ставыс | |
| (гектар лыԁ) | |||||
| Воԇԇа Карԁор губ. | 20.775.548 | 94.117 | 369.245 | 31.812 | 21.270.722 |
| „ Вӧлӧгԁа „ | 5.352.560 | 94.782 | 208.541 | 35.127 | 5.691.010 |
| „ Ԍ-Ԃвінск. „ | 7.295.417 | 56.431 | 401.615 | 38.036 | 7.791.499 |
| Комі облаԍтын | 22.607.981 | 133.410 | 213.278 | 292.004 | 23.046.673 |
| Ставыс | 56.031.506 | 378.740 | 1.192.796 | 396.979 | 57.999.904 |
Та ԍерԏі, сотчӧм вӧр плӧшщаԃ (гарјас ԁа прогаԉінајас) міјанын (крајын) ем 1589775 гектар мынԁа. Тајӧ лоӧ став уԁобнӧј вӧр плӧшщаԃлӧн пӧшԏі 3 прӧчент.
Збыԉыԍсӧ омӧԉҗыка сотчӧм вӧр плӧщаԃ (гарјас) колӧ лоны нӧшта-на ыҗыԁҗык. Ӧԁ сылыԍ ыҗԁасӧ артавлісны ԍінмӧн віԇӧԁӧмӧн (глазомерӧн) ԉібӧ мерајтлісны воԍлалӧмӧн, а гырыԍ пӧжарјас ԁырјі — рекогносціровкаӧн (раԅвеԁкаӧн). Сыыԍ кынԇі, мукӧԁ пӧжарјасыс, коԁјас вӧліны меԁматыса ԍіктјасԍаԋ 80–120 кілометр сајын, коԉіны тӧԁлытӧг: ӧтпырјӧн уна пӧжар лоігӧн кусӧԁԍылісны сӧмын ԍіктјасԍаԋ меԁ матысајасыс, а ылысајасыс куслісны аԍныс зерјасӧн.
Таԇ-жӧ колӧ шуны і убыткајас арталӧм јылыԍ. Убыткајас артавлісны ԋегырыԍ пробнӧј плӧшщаԃјас ԍерԏі ԁа сӧмын тӧԁчӧмӧн јона сотчӧм пујас лыԃԃӧмӧн. Тащӧм пујаслы лӧԍӧԁлісны ԁон кык такса куԅа: быԁман вӧрлы лӧԍӧԁӧм такса куԅа — „сотчытӧԇыс-на“ ԁа кулӧм вӧрлы лӧԍӧԁӧм такса куԅа — „сотчӧм бӧрас“, сеԍԍа кык таксаыслыԍ торјалӧмсӧ і боԍтлісны ԁа інԁылісны пӧжар јылыԍ протоколӧ збыԉ лоӧм убытка пыԃԃі. Омӧԉа сотчӧм ԁа веж јыла пујас, сіԇ-жӧ посԋі пујас 6 саԋԏіметрӧԇ — убытка лыԁӧ ез боԍтлыны, кӧԏ бӧрвылас унҗыкыс на пыщкыԍ коԍмыліс ԁа ԍурісны вӧр жугӧԁыԍ гагјаслы.
Сотчӧм пујас кулӧны ԉібӧ коԍмӧны вочасӧн сы ԍерԏі, јона-ӧ сотчӧмаӧԍ. Сотчӧм вылыԍ віԍмӧм (пӧжарӧн щыкӧм) лыска пу поԅӧ тӧԁны тащӧм прізнакјасӧн: лыскыс бԉеԁнӧј віж, вежԍӧма кырԍ улыԍ ԉі коԃ (камбіаԉнӧј) слӧјлӧн рӧмыс, пу ԁугԁӧ быԁмыны вывлаԋ, шочмӧны пујылыԍ (кронаыс) лысјас, зев уна чужӧны вӧр жугӧԁыԍ гагјас, коԁјас напаԁајтӧны сӧмын омӧԉтчӧм пујас вылӧ.
Тајӧјасӧс тӧԁмалӧм вылӧ, ԃерт, колӧ пуктыны каԁ. Тапонԁа протоколјасын петкӧԁлӧм убыткајас кӧлӧ еԍкӧ уточԋітны сіјӧ-жӧ кӧԅајственнӧј во помаԍіг кежлӧ, кущӧмын вӧлі пӧжарыс.
Пӧжар помыԍ лоӧм урон ԋе сӧмын чінтӧ вӧрыԍ воан ԁокоԁ, но сіԇ-жӧ торкӧ планомернӧја вӧр овмӧс нуӧԁӧм. Тајӧ уронӧн, ӧԏі-кӧ, торкԍӧ овмӧслы лӧԍӧԁӧм план: вӧрлеԇан местајас лоӧ вежлавны — быԁман уԉ вӧр пыԃԃі лоӧ леԇны вӧрсӧ сотчӧм участокјас вылыԍ. Мӧԁ-кӧ, посԋі пујас сотчӧм ԁа бырӧм понԁа, лоӧ пуктыны выԉ уҗ, тӧԁӧм ԁа ԍӧм сотчӧмінјасӧ выԉ вӧр саԃітӧм-быԁтӧм вылӧ.
Војԁӧр ԋеӧтчыԁ вӧлі інԁылӧма воԇԇа ԉеԍԋічествојаслы вывті гырыԍ плӧшщаԃјас ԍетӧм вылӧ, сенјасын аԁміԋістраԏівнӧј вын ԁа стража тырмытӧм вылӧ, пӧжарјасыԍ віԁчыԍан мерајас омӧԉа оргаԋізујтӧм вылӧ, сотчӧмыԍ вӧр віԇӧм вӧсна аԁміԋістраԏівнӧј органјас тӧжԁыԍтӧм вылӧ ԁа јӧз ԋекуԉтурноԍт вылӧ, коԁјас ԉок ногӧн обрашщајтчӧны вӧркӧԁ. Сӧмын 1925 воӧԇ Војвыв крајын пӧжарјасыԍ вӧр віԇӧм вылӧ пуктыԍыліс еща вԋімаԋԋӧ.
Војвыв крајса вӧрјасын став сотчӧм плӧшщаԃ вылын верміс еԍкӧ быԁ во быԁмыны 1,5 міԉԉон куб. метрӧԇ ԁревеԍіна. Лыԁпас, поԅӧ шуны, повԅӧԁана. Сӧмын мі віԇӧԁам та вылӧ кыԇкӧ чуԋ пыр моз, велалӧмаӧԍ лыԃԃыны вӧр сотчӧмсӧ бырӧԁны поԅтӧмӧн, быԏԏӧ сіԇі-і колӧ лоны, а меԁыҗыԁ тор јывԍыс вунӧԁам, ог кӧсјӧ аԁԇыны, мыј, ӧԏі-кӧ, Војвыв крајса вӧрјасыс лоӧны „ставсојузса ԉесопілкаӧн“, мӧԁ-кӧ, бурещ пӧжарјаснас і жугалӧ меԁԍа уна вӧрыс. Оз-кӧ ло прімітӧма пӧжарјаскӧԁ вермаԍӧм куԅа колана мерајас, ӧнја вӧрјасыс ԇікӧԇ вермасны бырны ԁа коԉны куш местајасӧн. Сек еԍкӧ Војвыв крајлӧн озырлуныс зев јона уԍас.
ВӦРЫН ПӦЖАРЈАСЛӦН ВӦР БЫԀТӦМ ВЫЛӦ ВԈІЈАЈТӦМ.
Вӧр выԉмӧԁӧм обеспечітӧм куԅа меропріјаԏԏӧјас лоӧны вӧр овмӧс ԉучкі нуӧԁӧмын поԁулӧн. Тајӧ меропріјаԏԏӧјасӧн колӧ ԁугӧԁны вӧр запас чінӧм кыԇі уҗалӧм понԁа (леԇӧм понԁа), сіԇі-і пріччајас лоӧм понԁа (вӧр сотчӧм, вӧр жугӧԁыԍ гагјаслӧн јона паԍкалӧм, щакјасӧн віԍӧм ԁа сіԇі воԇӧ), сіԇ-жӧ колӧ обеспечітны вӧрлыԍ бура быԁмӧм, кыԇі требујтӧ сіјӧс нароԁнӧј овмӧс.
Керавлӧм вӧр веԍтӧ, сіԇ-жӧ пӧжарјасӧн, гагјасӧн ԁа мук. ногӧн щыкӧԁлӧм вӧр веԍтӧ выԉыԍ быԁтӧм вӧсна тӧжԁыԍтӧм вајӧԁӧ ԁревеԍіна запасјас чінӧмӧ. Сіԇ-жӧ щӧщ лоӧ чінтыны нароԁнӧј овмӧслы коланінӧ вӧрлеԇӧмсӧ, а такӧԁ щӧщ чінас і вӧрыԍ воан ԁокоԁыс.
Іԍԍԉеԁоваԋԋӧјасӧн ԁа набԉуԃеԋԋӧјасӧн важӧн тӧԁмалӧма, мыј вӧр сотчӧмјас вылӧ чуԋ пыр віԇӧԁӧм понԁа унаыԍ сотчӧмінјасыс пӧрӧны ԋурӧ, мӧԁногӧн-кӧ шуны, — бур вӧра уԁобнӧј муԍін пӧрӧ пӧԉзујтчыны тујтӧм муԍінӧ. Вӧрлӧн муԍін ԋурӧ пӧрӧ сыпонԁа, мыј ԁас војасӧн ԁа ԍо војасӧн чукӧрмӧм ԍӧԁ муԍін (перегној) сотчӧ, а коԉӧм муԍіныс озырмӧ міԋераԉнӧј совјасӧн ԁа первојјассӧ јона мӧԁлас быԁмыны турун, коԁі сеԍԍа бӧр бырӧ. Міча турун местаӧ кутасны быԁмыны кӧк шабԁі турун ԁа ԋіщ, коԁјас отсалӧны муԍінлы ԋурӧ пӧрны.
Кымын щӧкыԁа овлӧны вӧрын пӧжарјас, сымын јона омӧԉтчӧны вӧр быԁман условіјӧјас, а муԍіныс вынтӧммӧ ԁа сыкӧԁ ӧтщӧщ, вӧр быԁмытӧмла ԁа ва тырмытӧмла — коԍмӧ (лыаа местајасын лыаыс кушалӧ), ԉібӧ увтас местајасын уна ва понԁа — пӧрӧ ԋурӧ. Тащӧм торјас вермӧны лоны сӧмын сек, кор пӧжарӧн сотчас вӧрын став пуа быԁманторјыс. А тащӧм сотчӧмыс вермӧ лоны сӧмын лыска вӧрын, кӧні пујасыс быԁмӧны сорӧн ічӧтԍаԋ ыҗыԁӧԇ (кык кујім суԁта) ԁа кокулыс јона лӧптаԍӧма лысјасӧн, увјасӧн, тӧлӧн пӧрлӧԁлӧм пујасӧн ԉібӧ вӧрлеԇігӧн коԉӧм пујывјасӧн ԁа лӧпјасӧн. Мукӧԁ ԁырјі сотчӧм вылӧ коԉлӧны щыктӧм пујас ԉібӧ сотчытӧм ԁіјас (сещӧмјасыс овлӧны војын сотчігӧн). Тащӧм местајасас мыјкӧ ԁыра бӧрын мӧԁӧны быԁмыны посԋіԃік кыԇјас ԉібӧ піпујас, а најӧ кокулын, уԍӧм корјасыԍ ԁа увјасыԍ, артмӧ ԍӧԁ муԍін (перегној). Сещӧмјас ԁырјі на пӧвсӧ завоԃітӧ овмӧԁчыны ԁа быԁмыны пожӧм ԉібӧ коз.
Чужӧны тајӧ пујасыс аԍныс, кӧјԁыса војасӧ гылалӧм кӧјԁысыԍ, сеԍԍа јывјасыс вочасӧн ӧтлааԍлӧны ԁа кутасны быԁмыны јонҗыкјасыс, а мукӧԁ пӧрӧԁасӧ вевԏԏасны. Пашкыра јыла ԁа гырыԍ увјаса важ быԁман пујас (рочӧн шуԍӧны „вакорјасӧн“) кутасны сулавны том пујас пӧвсын асланыс нем помаԍтӧԇ.
Таногӧн, ачыс пріроԁаыс, морт понԁывтӧг сотчӧм інјасӧ быԁтӧ выԉ вӧр. Сыпонԁа тајӧ вӧрыс оз овлы куԉтурнӧј віԁа: пујаслӧн арлыԁыс абу ӧткоԃ, абу стројнӧјӧԍ, бырӧмјас веԍтӧ оз ԉучкі тыра быԁмыны. Став тајӧ тырмытӧмторјассӧ поԅӧ бырӧԁны морт вынӧн пріроԁалы отсалӧмӧн ԁа сылыԍ законјассӧ — вӧр быԁман законјассӧ собԉуԁајтӧмӧн. Сӧмын ӧнӧԇ ԋекущӧм отсӧг пріроԁалы Војвыв крајса вӧрјасын мортԍаԋ ез вӧв ԍетӧма, кӧԏ, шуам, сотчӧм інјасӧ выԉ пујас кӧԇӧмӧн (выԉ вӧр быԁтӧмӧн), ԋі ваԅӧм местајас коԍтӧмӧн.
КУЩӦМ ВӦР ПӦЖАРЈАС ОВЛӦНЫ
Вӧрын овлыԍ пӧжарјас торјӧԁӧны кујім пӧлӧс вылӧ:
1) муберԁса (ԉібӧ напоԉнӧј), коԁі шуԍӧ сіԇ-жӧ кокув-беглӧј пӧжарӧн;
2) вершіннӧј ԉібӧ поваԉнӧј пӧжар;
3) мупыщса ԉібӧ трунԁа пӧжар.
Војвыв крајса вӧрјасын јонҗыка овлӧны воԇԇа кык пӧлӧс пӧжарыс (муберԁса ԁа вершіннӧј пӧжарјас), а којмӧԁ пӧлӧсыс овлӧ шоча ԁа сӧмын крај лунвылын, кӧні кос гожӧмјасын трунԁа мујас вермӧны коԍмыны бура пыԁӧԇ, а војла ԁорын оз леԇны паԍкавны мупыщса кын пластјас ԁа вылысса уԉ муыс.
Муберԁса ԉібӧ напоԉнӧј пӧжар. Тајӧ пӧжарыс лоӧ основнӧјӧн став пӧлӧс вӧр пӧжарјаслы, коԁјас завоԃітчӧны обычнӧја коԍмӧм ԋіщ, турун, уԍӧм корјас ԁа посԋі увјас ӧзјӧмԍаԋ. Біыс первој котӧртӧ струјкајасӧн му вылысті, а кор сеԍԍа ыҗԁыштас ԁа кутас кыскыны сынӧԁсӧ, ӧԁԇӧ ԁа лоӧ ӧтторја бі, коԁі кутас паԍкавны, воԇӧ мунны ԁа сотны аслас туј вылын став муԍін вылыссӧ, посԋіҗык пујасӧс ԁа гырыԍ пујасыԍ ԁінјассӧ.
Тајӧ пӧжарыс зев јона ԃејствујтӧ жар ԁырјі, лунын, а војын мукӧԁлатіыс (торја ԋін шоч вӧра інті ԁа куш коластјасӧԁ), лысва уԍӧм понԁа ԁа посԋі муԍін вылыс понԁа, ачыс кусӧ.
Муберԁса пӧжарјасыԍ торја јона страԁајтӧны лыска пујас, коԁјаслӧн лыскыс лунын ыҗыԁ бі жарԍаԋ ԋебԅӧ, мыјкӧ ԁыра бӧрын воштӧ асԍыс веж рӧмсӧ, сеԍԍа віжӧԁӧ ԁа вочасӧн кіԍԍӧ. Лыс кіԍԍӧм бӧрын пујас обычнӧја коԍмӧны, кӧԏ-і налыԍ стволјассӧ ԁа вужјассӧ оз щыкӧԁ пӧжарыс. Војын, пујывјасӧ кӧԇыԁ сынӧԁ локтӧм понԁа, тащӧм торјыс оз овлы. Тапонԁа, кӧнјасын пӧжарыс вӧлі лунын і војын, сенјасын коԉалӧны біӧн щыкӧԁӧм пујас (сотчытӧм ԁіјас).
Муберԁса (напоԉнӧј) пӧжарыԍ меԁԍа јона страԁајтӧны шӧр нема лыска пујас, торја-ԋін сещӧмјас, коԁјаслӧн кокулас уна чукӧрмӧ кіԍԍӧм лыскыс, коԉјасыс ԁа кущӧмакӧ щӧщ посԋі кырԍыс. Став тајӧ хламыс сотчӧ сещӧм ыҗыԁ жарӧн, мыј пулӧн кырԍ увса ԉікоԃ слӧјыс (качыс) пӧжԍӧ (жарітчӧ), сеԍԍа бӧрвылас кырԍыс чуктӧ ԁа пуыс кушалӧ. Пу гӧгӧр кырԍ чуктӧмыԍ пуыс кулӧ, а ӧԏі бокӧԁ чуктӧмыԍ лоӧ кос бока.
Кущӧм јона вермӧ вреԃітны пулы муберԁса пӧжар, поԅӧ тӧԁны сетыԍ, мыј пожӧма вӧрӧԁ меԁԍа ічӧт бі мунӧм бӧрын ԁыр кежлӧ сувтлӧ пујаслӧн вывлаԋ быԁмӧмыс.
Щӧкыԁа быԁмыԍ пујас (кӧні муԍінсӧ јонҗыка сајӧԁӧма пујывјасӧн) јонҗыка страԁајтӧны муберԁса пӧжарыԍ, шоча быԁмыԍ пујас ԍерԏі. Меԁԍа омӧԉа страԁајтӧны сорӧн быԁмыԍ пујас (лыска ԁа корја) ԁа пӧшԏі ԋӧԏі оз страԁајтны муберԁса пӧжарыԍ ԇік корја пујас, коԁјаслӧн кокулыс (муԍін вылысыс) овлӧ туруна. Муберԁса пӧжарлӧн меԁԍа ӧпаснӧј торјыс лоӧ сіјӧ, мыј тајӧ пӧжарыс унҗыкыԍсӧ пӧрлӧ поваԉнӧј пӧжарӧ, торја-ԋін Војвыв крајса вӧрјасын.
Вершіннӧј (поваԉнӧј) пӧжар. Тајӧ пӧжар ԁырјі ӧтпырјӧн ԃејствујтӧны кык бі: муберԁса (наполнӧј) ԁа пујывјасӧԁ муныԍ — вершіннӧј, коԁјас мӧԁа-мӧԁныскӧԁ ӧтлааԍӧны сещӧм ногӧн, меԁым муберԁса бі кучкӧ вӧлі пујывјасӧ. Кык бі костын тащӧм јітӧԁыс-кӧ оз ло, пујывса бі кусӧ ачыс, — пулӧн уԉ корјас наԇмӧԁӧны білыԍ вынсӧ.
Тащӧм біјасыслы мӧԁа-мӧԁыскӧԁ јітчыны отсалӧны: быԁԍама пӧлӧс лӧп, том пујас, ԁінԍаԋыс увја пујас, кос увјас ԁа наԍаԋ ӧшјалӧм торјас. Тащӧм вӧрас меԁјона паныԁаԍлӧ Војвыв крајын, кӧні важыԍаԋ-ԋін вӧр кералӧны ԁа леԇӧны бӧрјӧмӧн, а лӧптыԍ ԁа ваԉежԋікыԍ весалӧм пӧшԏі оз овлы.
Тащӧм вӧрјасын, муԍін вылысса кос еж, лӧпјас, лащкӧс том вӧр ԁа ӧшалан рој отсӧгӧн, муберԁса бі каԏԏыԍӧ поскӧԁ моз пу јылӧԇ, четчалӧ пуыԍ пуӧ ԁа сотӧ став вӧрсӧ ԇоԋнас. Ызӧбтӧ ԍӧԁ щын, ыпјалӧ зев ыҗыԁ бі, зев гораа лыјԍӧ, печлаԍӧ, гымакылӧ сотчыԍ вӧр. Гӧлӧвԋајас шыбытчӧны зев ылӧ бокӧ, отсалӧны білы паԍкавны. Пӧжар ԁінӧ 50 метрыԍ матӧ матыԍтԍыны оз поԅ.
Кымын щӧкыԁ лыска вӧр, сымын јона жугӧԁӧ сіјӧс пујывты муныԍ бі.
Сора вӧрјасын (лыска ԁа корја вӧр), кӧні лыска пујас мӧԁа-мӧԁԍыныс торјалӧны корја пујасӧн (мӧԁа-мӧԁ вежкост), бі сотӧ јылӧԇыс сӧмын ӧткымын пујасӧс, коԁјас улыԍаԋҗык увјаӧԍ (коз, ԋыв, лащкӧс ԁіныш пожӧм).
Мупыщса пӧжар (трунԁа сотчӧм) паԍкалӧ меԁјонасӧ сещӧм ԋурјасын, кӧні ем трунԁа пласт ԁа кос гожӧмјасын сіјӧ пластыс пыԁӧԇ коԍмӧ.
Кос трунԁа ӧзјӧм мыԍԏіыс первојсӧ сӧмын чіскалӧ (сотчӧ ԋіԍӧ оз), леԇӧ зев курыԁ щын, сеԍԍа, кор білӧн выныс соԁӧ, ԋур вылӧ кыптӧны пӧјім мыԉкјас. Унаыԍ пӧјім увԍыс ыпԋітлӧ бі.
Лоӧ-кӧ тащӧм пӧжарыс кос местаа вӧр гӧгӧрса ԋурјасын, колӧ віԇны, меԁым біыс оз вуҗ вӧрӧ ԁа оз паԍкав муберԁса пӧжар.
Мупыщса пӧжарјас ԁырјі пујас щыкԍӧны, ԁај вужјас сотчӧм понԁа унаыԍ веԍіг пӧрлаԍӧны.
КУЩӦМ ПОМКАЈАС ВӦСНА ОВЛӦНЫ ВӦР ПӦЖАРЈАС
Пӧшԏі став вӧр пӧжарыс артмывлӧ мортјасԍаԋ — ԉібӧ ӧзтӧны нарошнӧ, ԉібӧ ԉокногӧн біӧн вӧԃітчӧм понԁа ӧзјӧ. Вӧр пӧжар вермас лоны нӧшта сӧмын чарԁбіыԍ, но тајӧ овлӧ зев шоча.
Нарошнӧ вӧр сотӧны меԁјонасӧ аслыныс кущӧмкӧ выгӧԁа боԍтӧм могыԍ, ԉібӧ коԁлыкӧ лӧг куԅа ԉок вӧчӧм могыԍ.
Унаыԍ креԍԏана сотӧны ԍікт гӧгӧрса вӧрсӧ меԁ еԍкӧ сотчӧм вылас вӧчавны мујас ԉібӧ пӧскӧԏіна. 1923 воԍа гожӧмын тащӧм пӧжарјас вӧлӧмаӧԍ Комі облаԍтын — тылајас сотӧм понԁа (важӧн разрешітлывлӧмаӧԍ уҗавны тылајас ԋаԋ вӧԃітӧм могыԍ) ԁа воԇԇа Вӧлӧгԁа губерԋаын — віԇму вӧчалӧм понԁа.
Ревоԉуціјаӧԇ нарошнӧ вӧчавлӧмаӧԍ бур вӧра інјасын пӧжарјас меԁ еԍкӧ ԁонтӧм ԁонӧн ԋӧбны щыкԍӧм вӧрсӧ (быԁман вӧр такса ԍерԏі җын ԁонӧн). Тащӧм вӧрсӧ ԋӧбавлісны сӧмын ԍіктса кулакјас — тӧргашјас, коԁјас нажӧвітчылісны та вылын. Војвыв крајын ревоԉуціјаӧԇ ԍіктса кулакјас костын тащӧм „нажӧткаыс“ јона вӧлі паԍкалӧма.
Шочҗыка вӧр ӧзтавлісны ԉеснӧј стража вылӧ лӧгалӧм понԁа ԉібӧ торја вӧралыԍјас вылӧ лӧгалӧм понԁа. Ӧзтасны вӧралан керкасӧ, а керкаԍаԋыс бі вуҗас вӧрас ԁа гӧгӧр сотас.
Ӧніја каԁјасӧ, ԍіктјасын классӧвӧј коԍ вывті јоԍа мунӧм понԁа, вӧр пӧжарјас вермасны лоны кулакјас ӧзтӧм помыԍ. Тапонԁа гӧԉјаслы ԁа шӧркоԃԃема олыԍјаслы колӧ торја ԍуԍа віԇӧԁны на бӧрԍа.
Унаыԍ вӧрын пӧжарјас овлӧны вітчыԍтӧг біӧн вӧԃітчӧм понԁа. Біјаԍасны вӧрын уҗалыԍ робочӧјјас, ветлыԍ-муныԍјас, щак ԁа вотӧс вотыԍјас, кыјԍыԍјас, скӧт віԇыԍјас ԁа мукӧԁ ԍојан пуӧм могыԍ ԉібӧ номјасӧс ԁа ԃебјасӧс вӧтлӧм могыԍ ԁа муніганыс оз ԉучкі кусӧԁны біпурсӧ. Чіскалыԍ гӧлӧвԋајасԍаԋ ԉібӧ біја шомјасԍаԋ тӧв вермас пӧԉтны ԁа шыбытны бікіԋсӧ кос ԋіщ вылӧ, јала вылӧ, ԁа сіԇӧн і артмӧ вӧр пӧжарыс. Сіԇ-жӧ унаыԍ вӧр пӧжар вӧчлӧны курітчыԍјас — шыбытӧны кусӧԁтӧг чігаркапомнысӧ ԉібӧ істӧгнысӧ.
Кӧԏ еԍкӧ выԉ ректасјас (керасјас) вылыԍ кӧԍԏӧрјас гожԍа тӧлыԍјасын сотны і воспрешщајтчӧ, сӧмын креԍԏана мукӧԁ ԁырјі оз кывзыны законлыԍ щӧктӧмсӧ ԁа ылыҗык ректасјас пуктігӧн (посԋі јујас ԁа јоԉјас куԅа) весалӧны сетыԍ пушјӧԁјассӧ ԁа сотӧны кӧԍԏӧрјасын. Жар ԁырјі, кор бі быԁлаӧ кутчіԍӧ щакӧ моз, быԁ бікіԋыԍ вермас боԍтԍыны ыҗыԁ пӧжар, а ӧԁ тӧла ԁырјі бікіԋыԁ лебӧ зев ылӧԇ.
Кӧрттујјас пӧлӧн унаыԍ пӧжарјас завоԃітчӧны паравоз трубаыԍ лебԅӧм бікіԋјасԍаԋ.
Унаыԍ пӧжарјас овлӧны вӧралыԍјас помыԍ, коԁјас зараԃітчӧны пыжкаӧн пыԃԃі куԃеԉӧн, бумагаӧн ԁа важ рузумјасӧн, а најӧ зев кокԋіа ӧзјӧны. Разрешітӧм каԁын кыјԍігӧн-вӧралігӧн пыжкајас помыԍ пӧжарјас шочаҗыка овлӧны сы понԁа, мыј бі паԍкалӧмыԍ кутӧны војԍа кӧԇыԁјас ԁа лысвајас, коԁјас Војвыв крајын завоԃітчӧны август шӧрԍаԋ ԁа јона кӧтӧԁӧны вӧрын вылыс муԍінсӧ.
Пӧжарјас лоан помкајас тӧԁмалігӧн ԉеԍԋічејјас унаыԍ асланыс протоколјасын ыстыԍлісны чарԁбі вылӧ. Ыстыԍлісны сы понԁа, мыј пӧжар лоан лунӧ „сылаԁор бокԍаԋ кыліс гымалӧм шы“. Вермас-ӧ збыԉ вылӧ паԍкавны вӧр пӧжар чарԁбіԍаԋ? Кущӧмԍурӧ ԉесовоԁјас шуӧны, оз-пӧ вермы. Чарԁбілӧн-пӧ сы ыҗԁа вын, мыј сіјӧ вермас жеԉԉавны меԁыҗыԁ, меԁјон пусӧ, но біыс кутчіԍӧ пуас зев шоча, сӧмын гыркса пујасӧ, коԁјаслӧн пыщкас чукӧрмӧма кос лысјас ԁа корјас, но гым ԁырјі пырҗык-ԋін овлӧны гырыԍ зерјас, сіԇ-кӧ чарԁ бі помыԍ пӧжар пӧшԏі оз вермы лоны.
Сіԇ-жӧ 1913 воӧԇ ԁумајтлі і ме, но 1913 воԍа јуԋ тӧлыԍын ас ԍінмӧн аԁԇылі, кыԇі вӧр пӧжар збыԉ боԍтԍіс чарԁбіԍаԋ. Чарԁаліс, гымаліс јона, но ез зер. Муніс косӧн. Ме ногӧн, чарԁбіԍаԋ вермас лоны вӧр пӧжар кӧԏ і јона зерас чарԁалӧм бӧрын. А вермас лоны сіјӧ со кыԇі: чарԁбі кутчіԍас гыркса пуӧ чіскалас пу пыщкын веԉԁыр сеԍԍа, кор-ԋін гымалӧмыс помаԍас, а вылыс муԍіныс уԃітасны коԍмыны, сотчан пу пӧрӧ ԁа разӧбтӧ ас гӧгӧрыс зев уна бікіԋ (посԋіԃік шомјас) наԍаԋ і вермас лоны пӧжарыс.
Кор вӧр пӧжар паԍкалӧ ԍіктјасԍаԋ 100–120 кілометр сајын, зев ԍӧкыԁ, унаыԍ ԋекущӧма он вермы тӧԁмавны, мыј понԁа лоі пӧжарыс. Сыпонԁа војвыв вӧрјасын унҗык пӧжарыслӧн помкаыс оз і ԍурлы (тащӧмыс быԁво овлӧ 60-ԍаԋ 85%).
Пӧжарјас јылыԍ стаԏіԍԏіка лыԁпасјас меԏеорологіческӧј ԁаннӧјјаскӧԁ (торја тӧлыԍјас ԁа рајонјас боԍтӧмӧн) ӧтлаԍԏітлӧмјас петкӧԁлӧны, мыј пӧжарјас меԁјонасӧ паԍкалӧны жар повоԃԃа ԁырјі.
Кор кос повоԃԃа сулалӧ Војвыв крајын паԍкыԁҗыка ԁа куԅҗыка, вӧр пӧжарјас быԁлаын вывті јона паԍкалӧны.
КЫԆІ АԀԆЫНЫ ВӦР СОТЧАНІНЈАС
Меԁ еԍкӧ вӧр пӧжар ез паԍкав ыҗыԁ места вылӧ колӧ кусӧԁны сіјӧс завоԃітчігас.
Посԋіԃік вӧр ԁачајасын гожԍа кос повоԃԃа ԁырјі вевтасҗык местајасӧ, җуҗыԁҗык стрӧјбајас вылӧ, кӧлӧкӧԉԋічајас вылӧ, кыԍаԋ тыԁалӧ вӧрыс паԍкыԁҗыка, сувтӧԁӧны карауԉшщікјасӧс. Карауԉшщікјас-кӧ бура тӧԁӧны ԍікт гӧгӧрса вӧрсӧ, пырыԍ-пыр-жӧ щын тыԁовтчӧм бӧрын вермасны віԍтавны, кущӧм местаын завоԃітчӧ пӧжарыс. Бура-кӧ оргаԋізујтӧма вӧр пӧжарјаскӧԁ вермаԍан уҗ, ԋеуна јӧзӧн поԅӧ кусӧԁны каԅалӧм пӧжартӧ.
Но Војвыв крајын, кӧні став вӧрыс артавԍӧ уна ԍо ԍурс гектарјасӧн, ԃерт таԇӧн тӧԁмавны пӧжар места буреща он вермы. Унаыԍ ылын вӧрјасын пӧжар лоӧм јылыԍ понԁасны тӧԁны сӧмын лун-мӧԁ мыԍԏі, кор біыс паԍкалӧма-ԋін ԁа јона-ԋін понԁас петны щыныс.
Кӧні сотчӧ вӧр? Ԋекоԁ оз тӧԁ. Лоӧ ԉеснӧј ԉібӧ пӧжарнӧј стӧрӧжлы мунны ԁа корԍны вӧрсотчанінсӧ. Мунӧ сіјӧ ӧтнасӧн трӧпајас куԅа, прӧԍекјас куԅа. Быԁ 5–6 кілометр бӧрын лоӧ кајлыны пуӧ ԁа віԇӧԁлыны матка ԍерԏі, коԁарын ԁа ылын-ӧ-ԋін щыныс.
Воан-кӧ пӧжар ԁорӧԇ ӧԏі лунӧн зев бур, а он-кӧ во — лоӧ уԅны. Војын біыс лаԋтыштлӧ ԁа щыныс оз кај вылӧ, а паԍкалӧ вӧр пӧвсӧ. Сыпонԁа војын он тӧԁ, коԁарӧ колӧ мунны. Уԅӧм бӧрын бара лоӧ пујас вывԍаԋ віԇӧԁлӧмӧн мунны воԇӧ. Сіԇі вермас вошны лун-мӧԁ којмӧԁ. А біыԁ вӧчӧ асԍыс уҗсӧ, воԇыԍ-воԇӧ паԍкӧԁчӧ.
Коркӧ-ԋекоркӧ пӧжар места ԍурӧ. Колӧ сіјӧс кыщовтӧмӧн тӧԁмавны, паԍкыԁа-ӧ сотчӧ ԁа коԁарлаԋ мунӧ біыс меԁым тӧԁны, уна-ӧ јӧз ковмас пӧжарсӧ кусӧԁӧм вылӧ.
1868 воын воԇԇа Пеԏербургскӧј губерԋаын вӧлӧма зев уна вӧр пӧжар. Секі тӧԁмалӧмаӧԍ, мыј кос ԋур куԅа лӧԋ повоԃԃа ԁырјі вӧр пӧжар паԍкалӧ суткіӧн 6–7 кілометрӧԇ, а вӧрын, тащӧм-жӧ повоԃԃа ԁырјі, муберԁса пӧжар (сотӧма сӧмын пу ԁінјассӧ) муніс суткіӧн ӧԏі кілометр мынԁа. Суткі пыщкын бі ез ӧтмоза паԍкав. Војын пӧжар вӧлі лӧԋавлӧ, шонԁі петӧмԍаԋ бӧр боԍтԍӧ ыҗԁыны і век ӧтарӧ паԍкалӧ. Меԁјона бі вӧлі боԍтԍӧ луншӧр бӧрын кык час гӧгӧрын, а сеԍаԋ ԁа шонԁі летчытӧԇ вӧлі бӧр-ԋін чінӧ.
Шуам, пӧжар места уԁајтчіс тӧԁмавны ӧзјӧмԍаԋыс којмӧԁ суткі вылын. Сіԇ-кӧ, лӧԋ повоԃԃа ԁырјі бі паԍкаліс 3 кілометр куԅа ԁа 1½ кілометр паԍта, ставыс 5 кв. кілометр гӧгӧр. Сеԍԍа, кор ԉеԍԋік ԉібӧ стӧрӧж бӧр бергӧԁчас ԁа віԍталас, кӧні ԁа ылынӧ пӧжарыс, кор чукӧртасны јӧзӧс ԁа кор најӧ воасны пӧжар ԁорӧԇ, коԉӧ нӧшта суткі кык. Тајӧ каԁнас бі вермас паԍкавны нӧшта 2 кваԁратнӧј кілометр вылӧ. Таԇӧн пӧжар паԍкалас 7 кваԁратнӧј кілометр паԍта, ԉібӧ 800 гектар паԍта, плӧшщаԃ вылӧ.
Кусӧԁны тащӧм пӧжартӧ еща каԁӧн, кӧԏ меԁ і јӧзыс вӧлі уна, зев ԍӧкыԁ, а еща јӧзӧн і ԋінӧм ԋе вӧчны: поԅас сӧмын кущӧмкӧ ногӧн наԇмӧԁны бі паԍкалӧмсӧ ԁа вітчыԍны зер.
Таԍаԋ гӧгӧрвоана, мыј Војвыв крајын унҗык вӧр пӧжарсӧ, ылынӧԍ-кӧ најӧ ԍіктјасԍаԋ, јӧз вынӧн пӧшԏі оз вермывлыны кусӧԁны, а кусӧны најӧ сӧмын зер отсӧгӧн.
Пӧжар места корԍӧмӧн, кыԇ аԁԇаԁ, тӧлк еща. Колӧ кущӧмкӧ мӧԁ способ, меԁ еԍкӧ пырыԍ пыр тӧԁны пӧжар местасӧ ԁа пыр-жӧ мунны сетчӧ јӧзӧн ԁа кусӧԁны јона паԍкавтӧԇыс.
Сещӧм способсӧ вӧлі преԁложітӧма ԉесовоԁ Вејншток 50 во сајын. Вејншток способӧн пӧжар места тӧԁмалӧны пӧжар щын кык точкаԍаԋ заԍечкаалӧмӧн. Точкајас бӧрјыԍԍӧны вевтасҗык местајасын, меԁ сеԍаԋ вӧлі тыԁалӧ вӧрјыв вежӧсыс. Меԁ сіјӧ точкајассӧ ԉучкіҗыка лоӧ пасјӧма, Вејншток рекоменԁујтӧма сувтӧԁны ԍурјајас (столбјас). Ԍурјајаслӧн суԁтаыс муԍаԋ 1,22 метр, а кызтаыс 35 саԋԏіметрыԍ ԋе ещаҗык. Ԍурја пом шӧрӧ (пу ԍӧвмӧсас) тувјавԍӧ гӧгрӧс, шыԉӧԁӧм шԉапаа, кӧрттув. Кӧрттувлӧн кызтаыс 2–3 см. Корттув вылӧ пуктыԍԍӧ ԋоԉпеԉӧса кваԁратнӧј пӧв (планшет). Пӧв вылӧ рісујтчыԍԍӧ маԍԉанӧј краскаӧн ԁачалӧн план, торја пунктјас точнӧја петкӧԁлӧмӧн.
Тајӧ пріспособԉеԋԋӧсӧ Вејншток шуліс „пӧжар пызанӧн“. Кыԇі пуктыны пӧв, меԁ сіјӧ петкӧԁліс вӧр ԁачалыԍ бӧрјӧм пунктјас, лӧԍӧԁӧны (опреԃеԉајтӧны) оріенԏір бусоԉӧн ԁа маті гӧгӧрса тыԁалан стрӧјбајасӧн: кӧлӧкӧԉԋајасӧн, ӧтка керкајасӧн, торјӧн сулалыԍ пујасӧн ԁа сіԇі воԇӧ.
Пӧжар щын места тӧԁмалӧм обоснујтӧма геометріческӧј ԏеоріјаӧн (маԏемаԏіческӧј іԍԏіна): „кык тыԁалан точка ԍерԏі тӧԁмавны ԁа петкӧԁлыны којмӧԁ тыԁавтӧм точка“.
Пӧжар места тӧԁмалыԍ первој ӧԏі точкаԍаԋ план куԅа нуӧԁӧ щынлаԋӧ каранԁашӧн віԅ аслыс пӧлӧс ԉіԋејка куԅа, коԁі шуԍӧ аԉԉіԁаԁаӧн. Сеԍԍа боԍтӧ сіјӧ плансӧ ԍӧрас ԁа кыԇі мыј поԅӧ ӧԁјӧ мунӧ мӧԁ точка ԁорӧ ԁа колана ногӧн ԍурја лӧԍӧԁӧмӧн нуӧԁӧ план куԅа щынлаԋ ԉіԋејка пӧлӧн мӧԁ віԅ. Кыті ӧтлааԍӧны (вуҗӧны мӧԁа-мӧԁнысӧ) віԅјас, сені і лоӧ пӧжар местаыс.
Тајӧ способ ԍерԏіыс пӧжар места поԅӧ тӧԁмавны сӧмын вӧрсӧ-кӧ јуклӧма прӧԍекјасӧн ԁа емӧԍ-ԋін-кӧ точнӧј планјас. Важӧн прӧԍекајтӧм вӧрыԁ зев-на еща вӧвлӧма веԍіг лунвылын, а војвывса вӧрјас прӧԍекајтӧм јылыԍ ԋінӧм-і ԍорԋітны, веԍіг ез вӧвлыны окружнӧј граԋічајас. Сіԇ-жӧ ԋурјас, тыјас, јујас, тујјас, трӧпајас, вӧрјас ԁа с. в. војвывса вӧр планјасын (картајасын) секі ез ԉучкі петкӧԁлыны, најӧс петкӧԁлісны, ез сетӧн, кытӧн збыԉ вылӧ еԍкӧ колӧ.
Војвылын Вејншток способӧн понԁіс поԅны ԉучкі тӧԁмавны вӧр пӧжар местајас сӧмын бӧрја војасӧ, кор, сӧвет влаԍт ԁырјі, гӧгӧрбок-ԋін лоі тӧԁмалӧма став вӧрсӧ.
Кыԇі пракԏіческӧја нуӧԁны тајӧ способсӧ (пӧжарнӧј вышкајас стрӧіталӧмӧн), поԁробнӧја лоӧ віԍталӧма воԇынҗык.
Ԃерт, кор јона паԍкалас сынӧԁ куԅа лебалӧм (авіаціја), вӧр пӧжар местајас ԁа пӧжарлыԍ ыжԁасӧ кокԋіа поԅны кутас тӧԁмавны аеропланјасԍаԋ.
ІІ. ВӦР СОТЧӦМЈАСКӦԀ ВЕРМАԌАН МЕРОПРІЈАԎԎӦЈАС
Вӧр сотчӧмјаскӧԁ вермаԍӧм вылӧ колӧ нуӧԁны кыԇ пӧжарјасыԍ віԁчіԍан мерајас, сіԇі-і кусӧԁчан ԏехԋіческӧј меропріјаԏԏӧјас.
А. ПӦЖАРЈАСЫԌ ВІԀЧЫԌАН ОБЩӦЈ МЕРАЈАС
Колӧ аскаԁын ӧшлыны тыԁалана інјасӧ ԍеԉсӧветјасын, школајасын, лыԃԃыԍан керкајасын, прістаԋјасын, вокзалјасын, парохоԁјас вылын, вӧр конторајасын ԁа мукӧԁлаын плакатјас тащӧм требоваԋԋӧјасӧн:
1) ԋе біјаԍны сещӧмінјасӧ, кыԍаԋ вермас лоны вӧр пӧжар, торја-ԋін кос повоԃԃа ԁырјі;
2) јона колана ԁырјі (ԍојан, щај пуԅӧԁны, вӧрын уԅны) бі пестыны сӧмын сещӧмінјасӧ, кыԍаԋ оз вермы паԍкавны біыс: ваԁорјасӧ, васӧԁ ԋурвыв віԇјас вылӧ, лыа вылӧ ԁа кытчӧ оз быԁмыны турун ԁа ԋіщ, сіԇ-жӧ коԁјӧм гуранјасӧ, коԁјаслыԍ ԁоргӧгӧрсӧ колӧ кіԍкавны муӧн;
3) біјасӧн вӧԃітчыны кыԇі поԅӧ віԁчіԍӧмӧн ԁа, кор оз кут ковны, кусӧԁны бӧр, біпурсӧ ваӧн кіԍкалӧмӧн ԉібӧ лыаӧн ԁа муӧн тыртӧмӧн, сӧмын меԁ ез ԍурны турунјас ԁа јогјас;
4) тујыԍ ԁа трӧпајасыԍ бокӧ ԋе шыблавны кусӧԁтӧг ізтӧг ԁа чігарка помјас, а кусӧԁны кіаԁ ԉібӧ таԉавны кокулаԁ;
5) ԋе вӧчны шом, ԍір ԁа ԃӧгӧԃ вӧр ԁача пыщкын, завоԁјасын ԁа кустарнӧј установкајасын, коԁјас вӧр ԁорԍаԋ 100 метрыԍ матынҗыкӧԍ;
6) вӧралігӧн ԋе вӧчавны зараԃітчан пыжікјас кокԋіа ӧзјыԍ маԏеріалјасыԍ: рузумыԍ, куԃеԉыԍ, ватаыԍ, гаԅет бумагаыԍ ԁа сіԇі воԇӧ;
7) војјасын біӧн чері кыјігӧн ԋе шыблавны ју берег пӧлӧн ԉібӧ тыјас ԁорӧ ԇікӧԇ кустӧм сартасјас, а шыблавны најӧс веԍкыԁа ваас.
Тащӧм плакатнӧј шыӧԁчӧмјасыԍ ӧтԁор, коԁјасӧс поԁтвержԁајтӧны ісполкомјаслӧн објажітан шуӧмјас, колӧ ветлан тујјас вылӧ, вӧр трӧпајас вылӧ, кылӧԁчан ју берегјасӧ, вӧр ԁачајас пыщкӧ ԁа граԋічајас ԁорас сувтӧԁлыны тыԁаланінӧ пӧвјас, коԁјаслӧн гіжӧԁыс меԁ вӧлі чуксалӧ: віԁчіԍӧмӧн вӧԃітчыны вӧрын біӧн ԁа віԇны вӧрсӧ сотчӧмыԍ, кыԇ јона колана нароԁнӧј ԁостојаԋԋӧӧс. Пӧжарјасыԍ віԁчіԍан мерајасӧн-жӧ колӧ лыԃԃыны поԁа ԁа вӧла (поԅӧм ԍерԏі) сторожевӧј постјас оргаԋізујтӧм ԁа быԁ учԉесхозын ԁобровоԉнӧј пӧжарнӧј ԁружінајас лӧԍӧԁӧм, кытчӧ кыскыны служашщӧјјасӧс, постојаннӧј робочӧјјасӧс, ԉеснӧј стражаӧс, кооперірујтӧм вӧралыԍ-кыјԍыԍјасӧс ԁа мукӧԁ јӧзӧс, коԁјас асланыс профеԍԍіјаӧн јітчӧны вӧр уҗалӧмкӧԁ.
Тајӧ мерајассӧ лӧԍӧԁӧмкӧԁ раԁыԍ, колӧ паԍкыԁа тӧԁмӧԁны јӧзӧс, кущӧм значеԋԋӧыс вӧрлӧн пріроԁаын ԁа кущӧм пӧԉза ԍетӧ сіјӧ овмӧслы, сіԇ-жӧ, кущӧмӧԍ Војвылын быԁмыԍ лыска ԁа корја пујаслӧн ԏехԋіческӧј својствојасыс ԁа кущӧм вӧр мыј вылӧ мунӧ. Та могыԍ рекоменԁујтчыԍԍӧ вӧчавлыны беԍеԁајас, ԉекціјајас, сіԇ-жӧ снабжајтны бура велӧԁчӧм јӧзӧс колана ԉіԏератураӧн мукӧԁлы лыԃԃӧм вылӧ.
Б. ԎЕХԊІЧЕСКӦЈ МЕРОПРІЈАԎԎӦЈАС
1) Посԋі вӧраіныԍ кујлан вӧр весалӧм. Тајӧс колӧ лыԃԃыны ӧԏі-кӧ, вӧр ԁӧԅӧрітан мераӧн, мӧԁ-кӧ — сотчӧмыԍ вӧр віԇан мераӧн, коԁі јона віԇас бі паԍкалӧмыԍ. Сывӧсна Војвылын вӧр весалӧм вылӧ оз поԅ віԇӧԁны кыԇ коммерческӧј операціја вылӧ ԁа ԋекущӧма оз поԅ зіԉны, меԁым весалӧм вылас пуктӧм уҗвыныс (затратајасыс) ԋепременнӧ вештіс сіјӧ кујлан вӧрсӧ вузалӧмӧн. Кујлан вӧр (ваԉежԋік) весалӧм колӧ лыԃԃыны вӧр віԇан колана мераӧн, коԁі вештас пӧжар помыԍ лоӧм гырыԍҗык убыткајас.
2) Пӧрӧԁӧм вӧр бӧрԏі коԉасјассӧ весалӧм.
Тајӧ коԉасјасыс овлӧны пујывјасыԍ, увјасыԍ, чагјасыԍ. Најӧ мукӧԁ ԁырјі тупкӧны паԍтала став кераԍанінсӧ ԁа ԍетӧны зев бур ԍојан гагјаслы, щакјаслы, а меԁԍа јона — білы. Ԃерт, торја сещӧм јона весалӧмјас оз ковны, колӧ сӧмын шочмӧԁлыны чукӧрмӧм кламсӧ, меԁ оз вермы паԍкавны бі. Сеԍԍа, кералӧм местаӧ выԉ вӧр бурҗыка быԁтӧм могыԍ, колӧ чукӧртӧм кламсӧ воԇ тулысын ԉібӧ ԍор арын сотны. Меԁ војԁӧр колӧ весавны сещӧм кералӧм участокјас, коԁјаслы јонҗыка грӧԅітӧ пӧжар. Колӧ пуктыны торја вԋімаԋԋӧ кӧрттујјасԍаԋ, грунтӧвӧј тујјасԍаԋ ԁа кылӧԁчан јујасԍаԋ матын участокјас весалӧм вылӧ.
3) Бі вуҗӧмыԍ кутӧм вылӧ канавајас вӧчалӧм
Бі вуҗӧмыԍ віԇан канавајас (полосајас) колӧ вӧчавны лыска посԋі вӧр гӧгӧрјасӧ ԁа торја-ԋін міча вӧр гӧгӧрјасӧ, сіԇ-жӧ јона ветлан тујјас пӧлӧн ԁа сещӧм квартаԉнӧј прӧԍекјасӧ, коԁјаслы тајӧ мераыс торја колана.
Тані оз ков вунӧԁны, мыј лыска том вӧр, коԁі ем Војвыв крајын, быԁмӧма выԉыԍ важ сотчӧм местајасӧ, кӧні зев уна кујлӧ пӧжар бӧрын пӧрӧм вӧр. Тащӧм пӧрӧм вӧрсӧ, кор-ԋін сіјӧ җын выјӧԇыс сіԍмӧма ԁа коԁі лоӧ быԁмыԍ том вӧрлы мувынԍӧԁанторјӧн, оз ков торја весавны, — тащӧм посԋі вӧрсӧ поԅӧ віԇны сотчӧмыԍ канавајас (полосајас) вӧчалӧмӧн.
Тајӧ віԅјассӧ (канавајассӧ) оз ков вӧчавны ԇік быԁмыԍ том вӧр пӧлӧнӧԁыс, а сыыԍ воԇӧҗык, еща вылӧ 30 метр сајӧ. Сені колӧ куԉны ежасӧ (вылыс мусӧ) 5–10 метр паԍта уԉ муӧԇыс ԁа ԁорјасԍыс весавны став јогсӧ ԁа кламсӧ. Быԁ во гожӧм завоԃітчігӧн тащӧм перјӧм віԅјасыԍ (канавајасыԍ) колӧ весавны кіԍԍӧм лысјассӧ, корјассӧ ԁа посԋі увјассӧ, меԁ ез вермы вуҗны біыс выԉ быԁмыԍ вӧр вылӧ.
Тащӧм-жӧ віԅјас вӧчавԍӧны кӧрттујјас пӧлӧн ԁа квартаԉнӧј прӧԍекјасӧ, кӧні вӧр овмӧс нуӧԁӧм бокԍаԋ сещӧмјасыс колӧны.
Та вылӧ прӧԍекјас паԍкӧԁчӧны 15 метрӧԇ ԁа лӧԍӧԁчӧны сіԇі, меԁым најӧс поԅіс іспоԉзујтны вӧр кыскалан туј пыԃԃі ԁа мукӧԁлаӧ, шуам вӧрсӧ бурҗыка віԇӧм вылӧ, а пӧжарјас ԁырјі — кусӧԁчыны јӧзӧс регыԁҗыка веԍкӧԁӧм вылӧ, сіјӧ местаас кыті сотчӧ.
4) Кӧрттуј бокјасыԍ ызӧн турун сотӧм.
Воԇ тулысын важ, ызӧн турун сотӧм колӧ лыԃԃыны меԁԍа раԃікаԉнӧј мераӧн вӧр сотчӧмјаскӧԁ вермаԍӧмын. Ызӧн сотӧм местаӧ јона быԁмыԍ турун оз леԇ паровозјасыԍ лебԅӧм бікіԋлы ӧзјыны ԁа ӧԁјӧ паԍкавны білы. Сотны колӧ тырмымӧн робочӧјјас ԁырјі ԁа пӧжарыԍ віԁчыԍан мерајас собԉуԁајтӧмӧн, меԁым біыс оз вермы пырны вӧрӧ.
Меԁым кӧрттуј бокјасӧ выԉыԍ оз быԁмыны вӧр пушјӧԁјас, кӧрттујвывса аԁміԋістраціјајаслы колӧ ԍетны тащӧм местајассӧ ԉіԋејнӧј стӧрӧжјаслы ԁа служащӧјјаслы віԇмуӧн вӧԃітӧм вылӧ ԁа отсавны налы ԋаԋ ԁа турун кӧјԁыс лӧԍӧԁӧмын, віԇму уҗалан ӧруԃԃӧјас местајас вылӧ вајӧмын ԁа мукӧԁтор.
Пӧжарјасыԍ вӧр віԇӧм куԅа вылынҗык лыԃԃӧԁлӧм меропріјаԏԏӧјассӧ колӧ нуӧԁны:
1) Госуԁарственнӧј вӧруҗалан трестјаслы ԍетӧм общегосуԁарственнӧј значеԋԋӧа вӧрјасын — ԉеснӧј органјасса ԏехԋіческӧј аппарат пыр (ԉеспромхозјас ԁа учԉесхозјас) ԁа ԉеснӧј стража пыр.
2) Особӧј назначеԋԋӧа вӧрјасын — сіјӧ учрежԃеԋԋӧӧн, преԁпріјаԏԏӧӧн ԁа велӧԁчан завеԃеԋԋӧӧн, коԁлы ԍетӧма сіјӧ вӧрсӧ.
3) Местнӧј значеԋԋӧа вӧрјасын — сетчӧс рајісполкомјасӧн ԁа ԍіктсӧветјасӧн. Кусӧԁчан уҗӧн веԍкӧԁлӧны ԉесовоԁјас, коԁјас веԁајтӧны сетчӧс вӧр овмӧснас, а контроԉ кутӧны местнӧј значеԋԋӧа вӧрјасӧн веԁајтыԍ інԍпекторјас.
Мукӧԁ пӧлӧс мерајас пыԃԃі, коԁјас отсалӧны бурҗыка вермаԍны Војвыв крајса вӧрјасын пӧжарјаскӧԁ, ез еԍкӧ вӧв омӧԉ торјӧԁны ԍеԉсӧветса шԉенјас пӧвсыԍ 1–2 мортӧс пӧжарнӧј смотріԏеԉјас пыԃԃі (лыԃԃыны најӧс постојаннӧј уполномоченнӧјјасӧн). Тајӧ смотріԏеԉјас гожԍа каԁын вӧрӧ муныԍ јӧзлы, понԁасны віԍтавлыны меԁ біјасӧн вӧԃітчасны јона віԁчыԍӧмӧн, а скӧт віԇыԍјас — меԁ вӧрын ез біјаԍны. Такӧԁ ӧтщӧщ на вылӧ-жӧ колӧ пуктыны јӧзӧс лыԁ вылӧ боԍтан уҗ вӧр сотчігјасӧн труԁповінноԍԏ нуӧԁӧм могыԍ, сіԇ-жӧ вӧр пӧжар кусӧԁан кӧлуј (зырјас, коканјас, кіркајас, кӧрт куранјас, черјас ԁа мукӧԁ) прӧверітан уҗ.
Пӧжарнӧј вышкајас.
Госуԁарственнӧј вӧрјасын пӧжарјас бӧрԍа набԉуԁајтӧм вылӧ пӧжарнӧј вышкајас ԉібӧ каланчајас меԁвоԇԇаыԍ завоԃітісны вӧчавны 1892 воын. Вышка колӧ вӧлі вӧчны 4 керјыԍ куԅтанас 17-ԍаԋ 21 метрӧԇ ԁа кызтаӧн 18 саԋԏіметр (јыв орӧԁӧмӧԁ). Тајӧ керјассӧ сувтӧԁлісны муӧ јывјассӧ пыщлаԋӧ ԋоріԋтӧмӧн (ԋоԉ пеԉӧса піраміԁа моз) ԁа пеԉӧсјассӧ пыклісны. Вышка куԅтаас кујімлаӧ вӧчавлісны пӧперӧга јітӧԁјас, а сіјӧ јітӧԁјас вылас воԉсавлісны җоҗјас. Карауԉщіклы вылысас кајӧм вылӧ җоҗыԍ-җоҗӧ сувтӧԁлісны посјас.
Керјас заптӧм вылӧ ԁа вышкајас стрӧіталӧм вылӧ леԇлісны ԍӧм 100 шајтӧн быԁ вышка вылӧ. Но та мынԁа ԍӧм вылӧ пӧжарнӧј вышка стрӧітны, веԍіг тані інԁӧм меԁԍа прӧстӧј конструкціјаӧн, оз вӧлі поԅ. Сетчӧ шӧрӧ-жӧ ӧткымын ԉеԍԋічејјаслӧн кыптылісны тащӧм вопросјас: „Мыј вылӧ еԍкӧ Војвылын тајӧ вышкајасыс ԁа вермасны-ӧ најӧ вајны кущӧмкӧ пӧԉза? Вышкаԍаԋ поԅас аԁԇыны кыԍкӧ ылыԍ щын петӧм. Ковмас корԍыԍны, кыті сотчӧ. Сіԇ кӧ вышка колӧ сӧмын щын кајӧм віԇӧԁӧм вылӧ“...
Сіԇӧн војвыв вӧрјасын 1925-ԁ воӧԇ вышкајас ез вӧвны, најӧс стрӧітӧм јылыԍ ԋекоԁ ез і ԁумајтлы. А мукӧԁ рајонјасын (воԇԇа Казанскӧј, Ԋіжегороԁскӧј, Самарскӧј губерԋајасын, ԁај веԍіг Алтајскӧј округын) пӧжарнӧј вышкајас вӧліны-ԋін, најӧс лыԃԃісны јона коланаӧн уна ԉесовоԁјас. Сіԇ, 1911 воын Е. Е. Керн аслас ԁоклаԁын ԉесокуԉтурнӧј коміԍԍіјалы інԁыліс пӧжарнӧј вышкајас вылӧ, кыԇ меԁԍа бур среԁство вылӧ, коԁӧн поԅӧ аԁԇыны пӧжар, ԁа лыԃԃыліс вышкајас стрӧіталӧм вывті коланаӧн. Секі шулісны, мыј тајӧ вышкајассӧ колӧ снабԃітны ԉеԍԋічествојасса планјасӧн, оріјенԏір-буссоԉјасӧн ԁа аԉԉіԁаԁајасӧн, коԁјасӧн поԅіс еԍкӧ веԍкӧԁчыны щын вылӧ ԁа аԁԇыны пӧжар места. Тајӧ вышкајассӧ колӧ јітны ԏеԉефоннӧј ԍеԏӧн ԉеԍԋічејјас ԁа ԉеснӧј стража керкајаскӧԁ.
1913 воын Е. Е. Керн ԁа А. П. Молчанов Пеԏербургын ԉеснӧј обществоса ӧԏі заԍеԁаԋԋӧ вылын інԁылісны, мыј Бузулукскӧј борын (Самарск. губ.) ԁа Ԋіжегороԁскӧј губерԋаын вӧчалӧм пӧжарнӧј вышкајасԍаԋ, кӧні вылыс плӧшщаԁкајас вылас сувтӧԁлӧма оріјенԏіровочнӧј планјаса пызанјас, поԅӧ тӧԁмавны пӧжар места 1/4 кілометрӧԇ. А. А. Јужіцкіј сіјӧ-жӧ ԉеснӧј обществолы вӧчіс ԁоклаԁ Казанскӧј губерԋаувса ԉеԍԋічејјасӧн Іԉјінскӧј ԁа Ԅеԉіновскӧј ԉеԍԋічествојасӧ екскурԍіја нуӧԁӧм јылыԍ ԁа віԍталіс, мыј „тајӧ вышкајас раԃіыс унаыԍ уԁајтчыліс кусӧԁны пӧжар самӧј завоԃітчігас“.
Татыԍ мі аԁԇам, мыј Вејнштоклӧн мӧвпыс „пӧжарнӧј пызанјас“ лӧԍӧԁӧм јылыԍ кутіс нуӧԁԍыны олӧмӧ пӧшԏі 40 во бӧрын, кор паԍкаліс ԉесоустројство. Вылын местајасӧ столбјас сувтӧԁлӧм пыԃԃі кутісны вӧчавны спеціаԉнӧј вышкајас. Најӧ віԇӧԁныс ԋоԉ пеԉӧса піраміԁа коԃӧԍ (јывлаԋыс векԋалӧны). Вӧчӧны гӧгрӧс керјасыԍ ԉібӧ веԍіг пӧвјасыԍ (ԁӧскајасыԍ) фунԁамент вылӧ.
1925 воын, кыԇі вӧлі інԁӧма-ԋін вылынҗык, воԇԇа Карԁор губерԋаын (Карԁор — Вӧлӧгԁа кӧрттуј пӧлӧн) меԁвоԇԇаыԍ вӧлі вӧчӧма опыт вылӧ кык вышка, коԁјас 1926-воын ԍетісны зев бур резуԉтатјас.
Ӧні Војвыв вӧрјасын ем-ԋін 30 вышкаӧԇ (кӧрттуј пӧлӧн ԁа Піԋега ју куԅа). Быԁ вышка вӧчӧма места вылас керјасыԍ јітлӧм кык рамаыԍ (1 ԍерп.)
Јітлан местајасӧԁ керјас крепітавԍӧны кӧрт коԉчајасӧн ԁај, сыыԍ кыԋԇі, болт вылӧ боԍтӧм наклаԁкајасӧн. Тащӧм ногӧн јітлӧм керјас ӧтлаавԍӧны ӧԏі рамаӧ ԁа бара крепітавԍӧны кӧртјасӧн ԁа болтјасӧн.
Кӧрт коԉчајаслӧн (схваткајаслӧн) лыԁыс ԁа гырԍаыс артавԍӧ вышкаын јарус лыԁ ԍерԏі (кымын кер суԁта лоӧ вышкаыс), а јарус лыԁыс вӧчԍӧ места ԍерԏі ԁа вӧр җуҗԁа ԍерԏі. Схваткајасӧн кыԋԇі, рамајас крепітавԍӧны нӧшта креставлӧм плаԍԏінајасӧн.
Тащӧм ногӧн вӧчалӧм рамајас ԉебеԁкајасӧн, блокјасӧн, таԉјасӧн ԁа цінкӧвӧј канатјасӧн лептавԍӧны ԁа сувтӧԁԍӧны воԇвыв коԁјӧм гујасӧ, коԁјаслӧн суԁтаыс колӧ лоны еща вылӧ 2 метр.
Рамајас лептӧм вылӧ ԁа меԁым вышкаыс лоі зумыԁҗык, улыс плӧшщаԁка шӧр веԍтӧ сувтӧԁԍӧ „стојак“ — ӧтторја куԅ кер, коԁлӧн колӧ кутны еща вылӧ кујім јарус.
Первој лептыԍԍӧ ԁа сувтӧԁԍӧ ӧԏі рамаыс, коԁі — јонҗык вылӧ — крепітԍӧ цінкӧвӧј отԏажкајасӧн. Тајӧ рамаас, сувтӧԁтӧԇыс, схваткајасӧ 2–3 местаӧ крепітԍӧны блокјас мӧԁ рамасӧ лептӧм вылӧ. Мӧԁ рамаыс, первојја мозыс-жӧ, лептыԍԍӧ сіјӧ-жӧ ԉебеԁкаӧн, блокјасӧн, таԉјасӧн ԁа цінкӧвӧј канатјасӧн (2 ԍерпас).
Кор кыкнан рамасӧ лоӧ лептӧма ԁа места вылас сувтӧԁӧма (віԇӧԁ 1 ԍерпас вылыԍ), најӧс бокјасԍаԋыс крепіталӧны нӧшта пӧперӧга керјасӧн.
Тащӧм ногӧн быԁ бокԍаԋ крепіталӧм вышка лоӧ ԋоԉ пеԉӧса піраміԁа коԃ, коԁлӧн вылысыс векԋалӧ. Му берԁтіыс вышкалӧн плӧшщаԃ колӧ лоны 76,56 кв. метр паԍта, а јывтіыс — 9,0 кв. метр паԍта.
Вышкаын јарусыԍ-јарусӧ вӧчавԍӧны ступеԋа посјас, кутчіԍан перілӧјас ԁа пӧвја плӧшщаԁкајас. Меԁԍа вылыс плӧшщаԁка вылӧ вӧчԍӧны костӧԁлӧм пӧвјасыԍ бокјас. Сені лоӧ пӧжарјас бӧрԍа набԉуԁајтыԍлӧн оланіныс. Сіјӧ-жӧ плӧшщаԁка вылын җоҗ шӧрас (җоҗыс вӧчԍӧ топыԁа ԁа лептывлана ӧԇӧсӧн) сувтӧԁԍӧ боԍтлытӧм вылӧ ԋеыҗыԁ ԍурја, а сы вылӧ пуктыԍԍӧ планшетнӧј пӧв. Тајӧ пӧв вылас кԉеітӧны ԁачалыԍ плансӧ, коԁлӧн масштабыс колӧ лоны саԋԏіметрын уна вылӧ 1 кілометр. Ԁача план вылӧ пуктыԍԍӧ 1 міԉԉіметр гырԍа ԃеԉеԋԋӧјаса рамка, кыԇі петкӧԁлӧма 3-ԁ ԍерпас вылын.
План обслужівајтӧны оріјенԏір-буссоԉӧн ԁа аԉԉіԁаԁаӧн. Рытјасын ԁа кымӧра лунјасын зерыԍ ԁа уԉ сынӧԁыԍ віԁчыԍӧм могыԍ лӧԍӧԁӧны бреԅентӧвӧј чехол, коԁӧн плансӧ вевԏԏылӧны.
Пӧжарнӧј вышкајас тырӧԇ оборуԁујтӧм вылӧ најӧс вочасӧн јітлӧны ԏеԉефоннӧј ԍеԏӧн ԁа снабжајтӧны пӧжарјас бӧрԍа набԉуԁајтыԍјасӧс поԉевӧј бінокԉјасӧн.
Кущӧмӧԍ војвыв вӧрјасын вӧчалан пӧжарнӧј вышкајас — петкӧԁлӧ 3-ӧԁ ԍерпас.
ВӦР СОТЧАНІНЈАС ПӦЖАРНӦЈ ВЫШКА ВЫВԌАԊ ТӦԀМАЛӦМ
Вылынҗык вӧлі віԍталӧма, кыԇі колӧ тӧԁмавны вӧр сотчан местајас набԉуԁаԏеԉнӧј пунктјасԍаԋ. Сещӧм-жӧ ногӧн тӧԁмавԍӧны најӧ і пӧжарнӧј вышкајасԍаԋ.
Меԁым ԍетны ԁача планыслы колана положеԋԋӧ, планшетыс оріенԏірујтчӧ — уровеԋӧн, сувтӧԁԍӧ рӧвнӧја јенежтас ԍерԏіыс, а оріенԏір-буссоԉ отсӧгӧн план вывса став віԅјасыс лӧԍӧԁчӧны ӧтмоз (параԉеԉнӧ) меставывса віԅјас ԍерԏі.
Вышка ԍурја јылӧ таԇі лӧԍӧԁӧмнас планшетыс пуктыԍԍӧ вӧрԅӧԁлытӧм вылӧ ԁа крепітԍӧ торја станӧвӧј віԋтӧн (віԇӧԁ ԁача плана планшетнӧј пӧвјаслыԍ схемаԏіческӧј черԏож 4-ӧԁ ԍерпас вылыԍ).
Вӧрыԍ щын каԅалӧм бӧрын, віԇӧԁыԍлы меԁвоԇын колӧ віԁлыны оріенԏір-буссоԉ ԍерԏі планшетыслыԍ пукалӧмсӧ. Планшетлыԍ бура пукалӧмсӧ тӧԁмалӧм бӧрын вӧр сотчӧм віԇӧԁан вышка местаас колӧ сущкыны јем ԁа сыԁінӧ віԁчіԍӧмӧн вајӧԁны аԉԉіԁаԁа, веԍкыԁа щын веԍтас інԁӧмӧн. Сыбӧрын вӧсԋыԃіка јоԍтӧм каранԁашӧн аԉԉіԁаԁа јемлаԁорса ԁорыштіыс, нуӧԁӧны веԍкыԁ віԅ, коԁі пӧперегалӧ јуклӧм ԁача план рамкасӧ, кыԇі петкӧԁлӧма схемаԏіческӧј черԏеж вылын. Тајӧ нуӧԁӧм віԅ бокӧԁыс пасјыԍԍӧ каԁыс, коԁыр вӧлі аԁԇӧма щынсӧ.
Вышкаас-кӧ абу ԋужӧԁӧма ԏеԉефон ԁа ем сені торја (вӧла ԉібӧ поԁа) карауԉітчыԍјас віԇӧԁыԍыс пырыԍтӧм пыр каԅалӧм щын јывԍыс карауԉітчыԍ нарошнӧј пыр јуӧртӧ учԉесхозас, інԁӧ кытӧні тыԁовтчіс щыныс.
Тајӧ ԍвеԃеԋԋӧјассӧ сіԇ жӧ пырыԍтӧм пыр јуӧртӧны матынҗык сулалыԍ мӧԁ вышкаӧ, колӧ бура тӧԁны, мыј вӧр сотчан места тӧԁмалӧм вермас лоны сӧмын кык вышкаӧн, коԁјас мӧԁа-мӧԁԍыс сулалӧны 20–25 клм. сајын. Мӧԁ вышкаас ем сещӧм-жӧ планшет ԁача планӧн. Первојја вышка ԍетӧм інԁӧԁјас ԍерԏіыс сені меԁвоԇын пуктыԍԍӧ віԅір віԅ воԇԇа вышка вывԍаԋыс каԅалӧм щын веԍтас. Сеԍԍа планшетсӧ колана ног лӧԍӧԁӧм бӧрын сіјӧ-жӧ щын петӧм веԍтас віԅірујтӧны-ԋін тајӧ вышка вывԍаԋыс. Каранԁашӧн нуӧԁӧм віԅыс мунӧ воԇԇа вышка вылын нуӧԁӧм віԅ вомӧныс. Кык віԅ крестаԍан местаыс і лоӧ вӧр сотчан местанас.
Тајӧ планшет вылас-кӧ інԁӧма тујјас, јујас, тыјас, трӧпајас посԋі вӧраінјас ԁа ԋурјас, секі лоӧ зев гӧгӧрвоана, кущӧм местаӧԁҗык сотчӧ, кущӧм тујӧԁ ԉібӧ трӧпаӧԁ ԁа кытыԍҗык мӧԁӧԁны јӧзсӧ вӧрсӧ кусӧԁӧм вылӧ.
Меԁвоԇԇа кусӧԁчан уҗ вылӧ колана јӧз лыԁ, поԅӧ артавны каԁјас ԍерԏі, ԁырӧ-ԋін сотчӧ вӧрыс, ԁырӧн-ӧ поԅас чукӧртны јӧзӧс ԁа ԁырӧн-ӧ најӧ вермасны воны места вылӧԇыс 1 час вылӧ 4 кілометраӧн мунӧм арталӧмӧн. Шуам, вӧр сотчӧм каԅалӧма 10 час асылын, сотчӧ сіјӧ меԁматыса ԍіктјасԍаԋ 20 клм. сајын, сы јылыԍ објезшіклы ԁа ԍіктса сӧветлы јуӧртӧма 12 час лунын, јӧз чукӧртӧм вылӧ мунӧ 4 час. Сіԇ-кӧ, вӧр сотчыны завоԃітчӧмԍаԋ ԁа сотчанінӧ јӧз вотӧԇ став каԁыс мунӧ 11 час. Та ԁыра каԁнас, біыс-кӧ мунӧ шӧркоԃԃема суткіӧн 2 клм, ԉібӧ часӧн 0,08 кілометр, пӧжар вермас боԍтны плӧщаԃ 1 кваԁр. кілометраӧԇ, ԉібӧ 100 гектар кымын, а білӧн ԉіԋіјаыс паԍкалас еща вылӧ 1.500 метр куԅа. Кусӧԁчӧм вылӧ ӧԏі уҗалыԍлы артавны 50 метра куԅта ԉіԋіја. Сіԇ-кӧ ставыс ковмас еща вылӧ 30 морт, а емӧԍ-кӧ сені щӧщ ічӧт арлыԁа јӧз ԉібӧ нывбабајас ковмас 40 мортӧԇ.
ІІІ. ВӦР КУСӦԀАН ԎЕХԊІКА
Кусӧԁчан кӧлуј
Вӧрын пӧжарјас кусӧԁӧм вылӧ меԁколана оруԃіјӧјасӧн лоӧны: черјас, пӧперешнӧј пілајас, зырјас, кӧрт куранјас, багырјас, гіԁропуԉтјас (кіӧн уҗалан пӧжарнӧј насосјас), бреԅентыԍ вӧчӧм склаԁнӧј веԁрајас ԁа росјас (росјасыс вӧчавԍӧны места вылас).
Унаыԍ-ԋін вӧлі каԅавлӧма, мыј бурҗыка ԁа регыԁҗыка верман кусӧԁны пӧжартӧ бур качествоа оруԃԃӧјасӧн (інструментјасӧн). Сӧмын унҗык јӧзыс оз лыԃԃыԍны тајӧн ԁа вӧрӧ кусӧԁчыны мунігӧн боԍтӧны ԍӧрԍыс сещӧм ԉок оруԃіјӧјас, коԁјас тупԉаԍӧны гортас ковтӧм тујӧ.
Коԁ-кӧ кӧԏ-і боԍтас ԍӧрԍыс бурҗык чер, піла ԉібӧ зыр, то уҗалӧ сіјӧн зев јона віԁчіԍӧмӧн, меԁым ԋе жугӧԁны асԍыс інструментсӧ. Тӧԁӧмыԍ, таԇі уҗалӧмыԁ мунӧ зев наԇӧн, веԍшӧрӧ вошӧ зев уна каԁ. Јона омӧԉ інструментјасӧн уҗалігӧн нӧшта-на уна вошӧ бур каԁыс. Уҗалігас кӧ сещӧм омӧԉ інструментыԁ жугалӧ ԉібӧ чегӧ, секі уҗалыԍыслӧн ԇік ԋінӧм оз коԉ ԁа сылы быԏ лоӧ вуҗны кокԋіҗык уҗ вылӧ. Овлӧ і сещӧм тор, мыј кӧртзыр ԉібӧ кокан жугалӧм бӧрын вӧчӧны сіјӧс — пуыԍ. Тащӧмјас ԁырјі најӧ, ӧԏі-кӧ ԁугӧԁлӧны черӧн уҗалыԍсӧ уҗ вывԍыс, а мӧԁ-кӧ, пуыԍ вӧчӧм зырјыԁ ԁа коканыԁ оз тујны вӧрын уԉ му перјӧм вылӧ, коԁлӧн вылысыс тупкыԍӧма вонӧс быԁман кустјасӧн ԁа кыԍӧма најӧ вужјасӧн.
Ӧԏі кывјӧн-кӧ шуны, оз поԅ ӧткоԃа бура уҗавны пу ԉібӧ граԁјас уҗалӧм вылӧ лӧԍӧԁӧм оруԃіјӧјасӧн (сывылӧ вӧчӧм зырјасӧн, коканјасӧн, му бугрітанјасӧн ԁа сіԇі воԇӧ) вӧрын.
Вӧрын уҗалӧм вылӧ емӧԍ спеціаԉнӧј оруԃіјӧјас. Најӧ пыщкыԍ вӧр кусӧԁӧмјас вылӧ колӧ лыԃԃыны торја бурӧн со кущӧмјасӧс (5-ӧԁ ԍерпас).
Коканјас: а) Мантејфеԉлӧн — муԍін ԋебԅӧԁӧм вылӧ; б) корчеваԉнӧј — посԋі вужјас орјӧԁлӧм вылӧ. Канава коԁјӧм ԁа мукӧԁ пӧлӧс — кӧртзырјас. Гарԏіга куран.
Бӧрја каԁын вӧр кусӧԁӧм вылын понԁісны уҗавны гіԁропуԉтјасӧн (кіӧн уҗалан пӧжарнӧј насос), коԁјас ԍетӧны зев ыҗыԁ отсӧг вуж вылын сулалан гыркса пујас кусӧԁігӧн ԉібӧ кор біыс воас ваԉож чукӧрјасӧ ԁа понԁас ломтыԍны сещӧм жара, мыј ԋекущӧма оз поԅ сы ԁорӧ матыԍтчыны.
УҖАЛАН ВЫН
Ӧԁјӧнҗык ԁа зелӧԁчӧмӧн уҗалӧм — меԁколана тор вӧр сотчӧмкӧԁ вермаԍӧмын. Кымын ӧԁјӧ лоӧ кутӧма бісӧ ԁа прімітӧма колана мерајас, сымын јона поԅӧ наԃејтчыны сіјӧс кусӧԁӧм вылӧ. Сыпонԁа ԉеснӧј стражалы, вӧр сотчӧм јылыԍ јуӧр воӧм бӧрын колӧ пырыԍтӧм-пыр јуӧртны сы-јылыԍ учвӧрхозӧ, ԍіктсӧветӧ ԁа міԉіціја преԁставіԏеԉлы (ԍеԉісполԋіԏеԉлы) маті гӧгӧрса ԍіктјасыԍ јӧзӧс ысталӧм вылӧ. Меԁвоԇын колӧ ыстыны пӧжар вылӧ маті гӧгӧрса ԍіктјасын олыԍ ас вӧԉаыԍ котыртчӧм вӧр кусӧԁыԍ ԁружінаса шԉенјасӧс ԁа кооперірујтӧм кыјԍыԍ вӧралыԍјасӧс, коԁјаслы быԏ колӧ мунны вӧрсӧ кусӧԁны асланыс вӧралан участокӧ, кущӧмӧс ԍетӧма налы ԁоговор куԅа госфонԁса вӧрыԍ.
Вӧр кусӧԁан уҗ вылӧ муныԍ ԁружіԋԋікјаслы ԁа вӧралыԍјаслы пӧжар вылӧ воӧм бӧрын колӧ, бісӧ кусӧԁны завоԃітчытӧԇ, бура тӧԁмавны: кыԍаԋ завоԃітчӧма пӧжарыс, коԁарлаԋӧ мунӧ біыс, кущӧмҗык вӧрјас ԍурӧны бі мунан туј вылын (посԋі вӧраінјас, тӧлӧн пӧрӧмінјас, кераԍӧм бӧрын коԉасјасӧн тырӧм участокјас), коԁарынҗык вӧр сотчанінԍаԋ меԁматын ваыс (ԋурјас, јујас, шорјас ԉібӧ ԋурпоԁјаԍӧмінјас), сіԇ-жӧ прӧԍекајас, тујјас ԁа трӧпајас.
Учвӧрхозӧн завеԁујтыԍлы ԉібӧ сылы отсаԍыԍлы, вӧр сотчӧм јылыԍ кывлӧм бӧрын, колӧ пырыԍтӧм пыр-жӧ лунын кӧԏ војын, шыбытны став мукӧԁ пӧлӧс уҗјас ԁа мунны сіјӧ ԍіктӧ, кытыԍ колӧ чукӧртны вӧр кусӧԁӧм вылӧ јӧзсӧ; кусӧԁчӧм вылӧ ԍӧрԍыс колӧ боԍтны склаԁԍыс мыјкӧ-мынԁа інструментјас.
Пӧжар вылӧ муныԍ чукӧртӧм став јӧзлы вӧчԍӧ ԍпісок ԁа сетчӧ пасјавԍӧ, коԁі кущӧм оруԃіјӧн локтіс. Тајӧ оруԃԃӧјассӧ колӧ віԁлавны, тујӧны-ӧ најӧ уҗ вылӧ. Сеԍԍа јӧзсӧ торјӧԁалӧны фіԅіческӧј вын ԍерԏіыс торја группајас вылӧ. Первој группаӧ інԁӧны черӧн кераԍыԍјасӧс ԁа зырјасӧн уҗалыԍјасӧс вынаҗык ԁа ԇоԋвіԇаҗык мужікјасӧс, мӧԁ группаӧ — коканӧн ԁа багырӧн уҗалыԍјасӧс ԁа піԉітчыԍјасӧс — вынаҗык мужікјасӧс ԁа ԇоԋвіԇа нывбабајасӧс. Којмӧԁ группаӧ інԁӧны слабҗык нывбабајасӧс ԁа томҗык војтырӧс, коԁјаслы щӧктӧны шлапјӧԁлыны бісӧ росјасӧн, чышкыны бікіԋјассӧ сотчан віԅԍыс, ва вајавны ԁа набԉуԁајтны кусӧԁчанінын, меԁым кіԍԍыԍ бікіԋјасԍаԋыс выԉыԍ ез ӧзјы му ежыс.
Быԁ группаын јӧз лыԁ, кусӧԁчан ӧруԃіјӧјасӧн колӧ лӧԍӧԁны колӧм ԍерԏі. Обычнӧја Војвыв вӧрјасын кусӧԁчӧм вылӧ јонҗыка колӧны зырјӧн уҗалыԍјас, најӧ җын мынԁа — коканӧн ԁа черӧн уҗалыԍјас, а сыбӧрын 5 мортыԍ ԋе унҗык багырӧн уҗалыԍјас. Мукӧԁыс — став јӧз пыщкыԍ ԋоԉӧԁ јукӧн мынԁаыс — інԁыԍԍӧны којмӧԁ группалы інԁалӧм уҗјас нуӧԁӧм вылӧ.
Вӧр сотчанінӧ мунтӧԇ быԁ группа вылӧ інԁыԍԍӧ ӧԏі морт уҗӧн веԍкӧԁлӧм вылӧ, коԁлы колӧ нуӧԁны јӧзсӧ ԁа віԇӧԁны, меԁым ԋекоԁ ез пышјы уҗ вывԍыс кущӧмкӧ пӧрјалан помкајасӧн.
Вӧр сотчанінын став уҗнас веԍкӧԁлыԍӧн лоӧ учвӧрхозса завеԁујтыԍ ԉібӧ сылӧн отсаԍыԍыс, а најӧ вотӧԇ — ӧԏі опытнӧјҗык објезщік.
Міԉіціјалӧн ԁа ԍіктсӧветјаслӧн преԁставіԏеԉјас віԇӧԁӧны вӧр кусӧԁыԍ робочӧјјас уҗ бӧрԍа ԁа общӧј руковоԃіԏеԉлыԍ щӧктӧмјас точнӧја ісполԋајтӧм бӧрԍа.
Гіԁропуԉтјасӧн кусӧԁчігӧн ԁа уҗалӧны-кӧ сені щӧщ пӧжарнӧј охранаса преԁставіԏеԉјас, став кусӧԁчан уҗӧн веԍкӧԁлыԍ щӧктӧ налы інԁавны, кыԇі колӧ уҗавны гіԁропуԉтӧн ԁа колана ԁырјі веԍкӧԁлыны сіјӧ уҗнас.
Вӧр кусӧԁан уҗыԁ тӧԁӧмыԍ зев ԍӧкыԁ. Ӧԏі-кӧ зев ԍӧкыԁ сені курыԁ щын пыщкын лолавныԁ, мӧԁ-кӧ, зев жар ԁа сыпонԁа, зев регыԁӧн јӧзыԁ жујалӧны — муԇӧны. Тапонԁа став уҗӧн веԍкӧԁлыԍлы колӧ тӧԁны местнӧј условіјӧјас ԁа тӧжԁыԍны јуан ва понԁа, меԁым робочӧјјас выныԍ оз уԍны. Сыпонԁа уҗавны завоԃіттӧԇ сылы колӧ інԁыны морт мӧԁӧс перјыны јукмӧс бурҗык ԁа матынҗык местаӧ.
Ем-кӧ матын вӧлӧн ветлана туј ԉібӧ орԁым, робочӧјјаслы јуан васӧ поԅӧ вајавны ԋеыҗыԁ бӧчкајасӧн кык гӧгыԉа ԏеԉегајас вылын ԉібӧ ԁоԃјас вылын.
БІ КУСӦԀАН НОГЈАС
Вӧр кусӧԁан уҗ вылӧ сувттӧԇ уҗӧн веԍкӧԁлыԍлы меԁвоԇын колӧ лӧԍӧԁны уҗалан план. Уҗӧн веԍкӧԁлыԍ вӧр кусӧԁан уҗ вылас уҗалыԍјассӧ јуклӧ, вӧр сотчӧмыслыԍ вынсӧ арталӧмӧн ԁа кущӧм участокын кущӧм вӧрыс біыслы воԇӧ мунӧм вылас.
Вӧрсотчанінԍаԋыс уҗавныс колӧ завоԃітчыны сы ывнаԍаԋ, меԁым бі вотӧԇыс ештӧԁны став колана уҗсӧ.
Вӧр кусӧԁігјасӧн уна уҗалыԍјас ԁырјі зев щӧкыԁа овлӧ, мыј уҗалыԍјасыс чукӧртчӧны ӧтчукӧрӧ унаӧн ԁа мешајтчӧны сӧмын мӧԁа-мӧԁыслы уҗавнысӧ.
Меԁым ез ло тащӧм торјыс — інԁыԍԍӧны торја јӧз, коԁјас віԇӧԁӧны бура ԁа ӧткоԃа уҗалан вын сувтӧԁалӧм бӧрԍа.
Кор сотчӧ сӧмын муԍін веркӧсыс (ԋіщкыс, важ туруныс, пу ԉістјасыс ԁа лысјасыс), біыс јонҗыкасӧ паԍкалӧ тӧв ԍерԏі. Тані сотчӧм плошщаԃыс лоӧ кујім пеԉӧса моԁааӧн, коԁлӧн вевԁорја пеԉӧсыс лоӧ сотчыныс завоԃітчан местаыс (6-ӧԁ ԍерпас).
Пӧжарыс-кӧ ӧԏілунԍа-на ԁа ем тырмымӧн уҗалан вын ԁа абу ыҗыԁ тӧв, кусӧԁчыԍ робочӧјјас боԍтӧны сотчан местасӧ орјавлытӧм кыщӧ. Сӧмын секі унҗык јӧзсӧ сувтӧԁӧны јонҗыка сотчанінјасӧ, коԁарӧ мунӧ біыс (6-ԁ ԍерпас).
Бі мунан туј вылын кӧ ем кујлан пуыԍ вӧр (ваԉежԋік), ԉібӧ кераԍӧм бӧрԍа коԉас чукӧрјас ԁа мукӧԁлӧн, мыјԁакӧ уҗалыԍјасӧс інԁӧны увјас керавлӧм вылӧ, кујлан пујас орјӧԁлӧм вылӧ ԁа чукӧрјас разӧԁӧм вылӧ. А меԁуна јӧзӧс сувтӧԁӧны туј бокјасӧ, коԁарӧ меԁԍа јона мунӧ біыс. Сені колӧ кутны бісӧ воԇӧ мунӧмыԍ ԁа пӧжарсӧ вочасӧн векԋӧԁӧмӧн чінтыны білыԍ вынсӧ главнӧј мунан тујӧԁыс. Тані колӧ набԉуԁајтны, меԁым уҗалыԍјас мунісны воԇӧ ӧԏі віԅын, меԁым на пыщкыԍ ԋекоԁ ез коԉтчы бӧрӧ ԁа ез панјы воԇӧ. Он-кӧ таԇі вӧч, біыс зев кокԋыԁа ԁа тӧԁлытӧг вермас кущӧмкӧ местаӧԁ піԍкӧԁчыны чеп пыр ԁа ӧзјыны робочӧјјас мыш сајын.
Пӧжар кусӧԁӧмын главнӧј уҗсӧ нуӧны корја ԋӧрјыԍ вӧчӧм росјасӧн бісӧ шлапӧԁыԍјас ԁа зырјасӧн уҗалыԍјас, коԁјас тыртӧны бісӧ муӧн. Коканјасӧн уҗалыԍјас коԁјӧны мусӧ кусӧԁӧм віԅӧԁ ԁа таԇӧн кусӧԁӧны мупыщса перегнојӧԁ муныԍ бісӧ. Щӧкыԁа ковмывлӧ бі кусӧԁӧм вылӧ боԍтны ԋе бі мунан, а бокыԍ, кыԍаԋ новлыны мусӧ зырјасӧн абу зев лӧԍыԁ ԁај каԁыс веԍшӧрӧ вошӧ. Тапонԁа сещӧмјас ԁырјі новлыԍӧны паруԍінаыԍ (ԁӧраыԍ) вӧчӧм нӧԍілкајасӧн, коԁјасӧн снабԃітӧны зырјӧн уҗалыԍјасӧс.
Багорԋікјаслӧн мог — јӧткавны пӧрӧԁан пујассӧ пӧжар вылас ԁа разӧԁавны бі віԅ вылыԍ чукӧрӧн кујлан ваԉежԋік.
Кор пӧжарыс јона-ԋін паԍкыԁа боԍтԍӧма ԁа робочӧј выныс оз тырмы пӧжарсӧ кыщӧ боԍтны, — колӧ мыјкӧ мынԁа јӧзӧс сувтӧԁны пӧжар бокјас пӧлӧн, кыті біыс ԋӧжјӧҗык мунӧ главнӧј направԉеԋԋӧ ԍерԏі. А мукӧԁ робочӧјјасыскӧԁ колӧ бӧрыԋтчыны сы ылаӧ, кытчӧ поԅӧ-ԋін лӧԍӧԁны віԇан (охраннӧј) полосасӧ. Кымын ӧԁјӧ біыс мунӧ ԁа кымын еща кусӧԁчыԍыс, сымын ылӧ лоӧ бӧрыԋтчыны.
Віԇан полоса лӧԍӧԁанінӧн вермасны лоны меԁматыса прӧԍекајас, трӧпајас, важ сотчӧмінјас ԁа кушінјас, кытыԍ оз ков пӧрлӧԁлыны пујассӧ (7-ԁ ԍерпас).
Віԇан полоса вӧчԍӧ муԍін вылыԍ куԉӧмӧн. Куԉны колӧ куш муӧԇыс 1–2 метр паԍта ԁа став полоса куԅтаыс. Та ногӧн куԉӧм муԍін вылыс, сіԇ-жӧ кералӧм кустјас шыблавԍӧны віԇан полоса вылӧ. Секі щӧщ оз ков вунӧԁны віԇан полоса ԁа локтыԍ бі костыԍ ваԉежԋік чукӧрјас разӧԁны. Најӧс колӧ керавлыны ԁа паԍкӧԁны муԍін вылысӧ, меԁым оз вермы боԍтԍыны вершіннӧј пӧжар.
Унаыԍ операціоннӧј віԅ вылын — віԇан полоса лӧԍӧԁанінын, — муԍін вылыс куԉӧм пыԃԃі, коԁјӧны куԅала нога ԋегырыԍ канавајас ԁа мусӧ шыблалӧны пӧжарла ԁорас. Тащӧм канавајас обычнӧја коԁјыԍԍӧны 0,3 метр суԁта ԁа уна вылӧ 0,75 метр паԍта (вылыс ԁорӧԁыс). Најӧ вермӧны кутны бі сӧмын лӧԋ повоԃԃа ԁырјі, а јона тӧла ԁырјі, кор біыс мунӧ му вылысті ӧԁјӧ ԁа четчалӧмӧн, сіјӧ кокԋіа вуҗас тащӧм канавајас вомӧн. Сещӧмјас ԁырјі віԇан полосајас вылӧ коԉԍӧны карауԉщікјас, коԁјас набԉуԁајтӧны бі мунӧм бӧрԍа ԁа віԇӧны канава сајӧ вуҗӧмыԍ.
Вӧрыс-кӧ быԁмӧ орјавлӧмӧн, кӧні емӧԍ ԋурјас, операціоннӧј віԇјас вылӧ боԍтԍӧны перешејкајас („граԁјас“) ԁа сені — векԋыԁінјасас — і вӧчԍӧ віԇан полосаыс, муԍін вылыссӧ паԍкыԁҗыка куԉӧмӧн.
Војвыв вӧрјасын муберԁса пӧжарјас регыԁҗыка кусӧԁӧм могыԍ колӧ пӧԉзујтчыны југыԁ војјасӧн, кор біыс лаԋтыштӧ ԁа мукӧԁлатіыс ачыс кусӧ. Секі кусӧԁчан уҗ ԁа віԇан полоса лӧԍӧԁан уҗ колӧ нуӧԁны зев зіԉа.
Бі кусӧԁӧм бӧрын пӧжар кусӧԁӧмӧн веԍкӧԁлыԍлы колӧ аслыс кыщовтны сотчӧм места гӧгӧрыс ԁа тӧԁмаԍны оз-ӧ кытікӧ угрожајт біыс выԉыԍ чужны. Сеԍԍа, аԁԇыԍасны-кӧ ӧпаснӧј местајас, весавны сеті му грунтӧԇыс 0,5–1 метр паԍта разрывнӧј полосајас.
Бі паԍкалӧм куԅа торја абу наԃежнӧјӧԍ сотчӧм места ԁорјасын сулалыԍ кос пујас, щыналӧны-кӧ налӧн вужјасыс ԉібӧ стволјасыс. Тащӧм пујассӧ ԋепременнӧ колӧ пӧрлӧԁлыны сотчӧм вылас ԁа ԇікӧԇ кусӧԁны сетыԍ бісӧ.
Выԉыԍ бі чужӧм вылӧ ӧпаснӧјӧн лоӧны сіԇ-жӧ сотчӧм вылын сулалыԍ җынвыјӧ сіԍмӧм мырјас, ԋіщкаԍӧм важ ваԉежԋік ԁа коԇувкот чукӧрјас, коԁјасӧс колӧ тыртны муӧн ԉібӧ јона кіԍкавны ваӧн, ем-кӧ матын ваыс.
Бі бырӧԁӧм бӧрын пӧжар местаӧ колӧ коԉлыны кымын-кӧ лун кежлӧ караул, ԉеснӧј ԉібӧ пӧжарнӧј стӧрӧжјас набԉуԃеԋԋӧ улын.
Вершіннӧј ԉібӧ поваԉнӧј пӧжар ԁырјі бі оз сӧмын сот муԍін вылыссӧ ԁа чішкав пу ԁінјассӧ. Сіјӧ боԍтӧ том пујассӧ ставнас, ӧԁјӧ кајӧ улыс увјас куԅа пу-јывјасӧԇыс ԁа тані, јылыԍ-јылӧ четчалӧмӧн, тыртӧ став вӧр участоксӧ ӧтторја біӧн, а сылы улысԍаԋыс отсалӧ муберԁса біыс, коԁі ӧԁԇӧ чукӧрмӧм ваԉежԋік ԁа ројӧн тырӧм увјас сотчігӧн.
Тащӧм бі наԇмӧԁан мераӧн лоӧ разрывнӧј прӧԍека кералӧм. Сылӧн паԍтаыс колӧ лоны еща вылӧ 15 метр. Тајӧ уҗсӧ вӧчӧм вылӧ колӧ бура уна робочӧј. Сыпонԁа бурҗык іспоԉзујтны квартаԉнӧј ԁа мукӧԁ кӧԅајственнӧј значеԋԋӧа, прӧԍекајас, сіԇ-жӧ тујјас, шорјас ԁа кушінјас, колана ыҗԁаӧԇ најӧс паԍкӧԁӧмӧн. Секі најӧс колӧ весавны муԍін вылысыԍ ԁа увјасыԍ — лӧпјасыԍ (ваԉежыԍ).
Меԁым артавны, ылӧ-ӧ біԍаԋ колӧ вӧчны разрывнӧј прӧԍека, кор біыс мунӧ 30 метрӧн час, меԁ еԍкӧ бі вотӧԇыс ештӧԁны сіјӧ ужсӧ, рекоменԁујтчыԍԍӧ тујԁӧԁчыны тащӧм расчотӧн.
Шуам, прӧԍекалӧн куԅта колӧ лоны 1 кілометр ԁа паԍтаыс 10 метр. Талӧн плӧщаԃыс лоӧ 10000 кв. метр паԍта. Прӧԍека кералӧм ԁа весалӧм вылӧ-кӧ ем 50 морт, быԁ робочӧј вылӧ воас 10000 : 50 = 200 кв. метрӧн.
Воԇӧ, шуам, ӧԏі гектар вылын ем шӧр арлыԁа лыска пу — 1000, ԉібӧ 0,1 пуӧн кв. метр вылӧ. Сек ӧԏі робочӧј вылӧ воас керавны (200 × 0,1) — 20 пу, кыскыны најӧс віԇан полоса сајӧ ԁа весавны полосасӧ муԍін вылысыԍ 200 кв. метр паԍта. Тајӧ уҗ вылӧ быԁ робочӧјлы ковмас зіԉа уҗалӧмӧн еща вылӧ 4 час. Ԃерт, робочӧјјасӧс ковмас сувтӧԁлыны став разрывнӧј полоса куԅа, меԁым завоԃітны уҗсӧ ӧтпырјӧн полоса куԅала. Бі-кӧ мунӧ 30 метрӧн час, а полоса весалӧм вылӧ колӧ пуктыны 4 час ԁа оз поԅ уҗавны біԍаԋ 50 метрыԍ матынҗык, сек разрывнӧј прӧԍека лоӧ завоԃітны вӧчны пӧжарԍаԋ (30 × 4 + 50) = 170 метр сајӧ ԉібӧ тыр 200 метр сајӧ.
Но вӧр пӧжар ԁырјі, біјас пӧвсын, буреща ставсӧ вӧчны он вермы, чінтыԍӧм ԁорыԍ бурҗык соԁтыны прӧԍека кералӧм вылӧ расстојаԋԋӧсӧ кымынкӧ метр. Тащӧм пӧжарјас ԁырјі ԁорвыв овлӧ сіԇі, мыј оз-на уԃіт уҗыс помаԍны, а біыс суас ԁа лоӧ бӧрыԋтчыны выԉ местаӧ.
Віԇан прӧԍека піԍкӧԁігӧн пујас пӧрлӧԁлӧны сіԇі, меԁым јывјасыс лоіны віԇан полоса сајын. Налыԍ увјассӧ керавлӧны ԁа шыблалӧны бокӧ. Прӧԍека ԁорӧ бі матыԍмігӧн пыԁлаԋӧҗык сувтӧԁалӧны слабҗык уҗалыԍјасӧс гӧлӧвԋајас ԁа бікіԋјас кусӧԁалӧм вылӧ, коԁјасӧс унаыԍ шыблавлӧ пӧжарыс 200 метр сајӧԇ.
Тащӧмјас ԁырјі торја ыҗыԁ вԋімаԋԋӧ колӧ пуктыны сещӧм участокјас вылӧ, кӧні пӧжар вермас вӧчны ыҗыԁҗык вреԁ. Тащӧм участокјасӧн лоӧны том вӧр, бур вӧраінјас, вӧр маԏерјал склаԁјас ԁа сіԇі воԇӧ.
Јона ыҗыԁ пӧжарјас ԁырјі, кор меставывса јӧзыс оз тырмы, корӧны воінскӧј чаԍтјасӧс.
Поваԉнӧј пӧжарјас кусӧԁігӧн меԁјона колӧ зіԉны ԁугӧԁны білыԍ пујывјасті мунӧм. Та могыԍ абукӧ тырмымӧн уҗалыԍјас ԁа оз поԅ матын бі вӧсна піԍкӧԁны ԁа весавны віԇан полоса, меԁбӧрја мера пыԃԃі леԇӧны воча біјас меԁым пӧжар локтӧԇыс уԃітіс мыјԁакӧ кушмыны (бырны сотчанторјыс).
Та могыԍ біԍаԋ 200 воԍков сајын кымын пујас пӧрлӧԁлытӧг, весалӧны паԍкыԁ полоса му вылӧ уԍӧм кос корјасыԍ, ԋіщкыԍ ԁа мукӧԁ лӧпјасыԍ. Став тајӧ кламсӧ чукӧртӧны ԉоԇԇӧ моз сылаԁор бокас, коԁарԍаԋ локтӧ біыс. Сеԍԍа вал вылӧ (ԉоԇԇӧ) кос увјас, ԍумӧԁ ԁа мукӧԁ кокԋіа ӧзјан торјас пукталӧм бӧрын, кусӧԁчан уҗӧн веԍкӧԁлыԍ віԁчыԍӧ, кор вал ԁорын кутас тӧԁчыны сынӧԁсӧ пӧжарлаԋ кыскӧм. Сіјӧс кокԋыԁа поԅӧ тӧԁмавны сынӧԁӧ вӧсԋіԃік бумага тор леԇӧмӧн. Кор сіјӧ кутас бергавны ԁа лебны матыстчыԍ пӧжарлы паныԁ, секі став вал куԅала ӧтщӧщ ӧзтыԍԍӧ паныԁа (воча) бі. Валын кыптӧ біыс зев ыҗыԁ ԁа сынӧԁ кыскӧм вӧсна мӧԁӧԁчӧ пӧжарлы паныԁ. Аслас туј вылын, мыј паныԁаԍӧ — ставсӧ сотӧ.
Тајӧ кык біыс вочааԍігӧн сещӧма ыҗԁӧны, мыј ԋулӧны пујывјасыԍ став ловјасӧ ԁа сотчанторсӧ, бікіԋ чукӧрјас ԁа ӧгырјас лебԅӧны вӧр куԅа веԉ ылӧԇ. А сеԍԍа... ӧԏі кык мінут — і ставыс лаԋтӧ.
Паныԁа біјас леԇӧм — зев ӧпаснӧј мера, он кӧ вӧч ставсӧ ӧкуратнӧја, шуам, он-кӧ бурещ каԁын ԁа паԍтала ӧтпырјӧн ӧзты бісӧ.
Сынӧԁ кыскан каԁ-кӧ оз ло ԉучкі тӧԁмалӧма ԁа чукӧртӧм клам-кӧ лоӧ ӧзтӧма ԋекымын мінутӧн воԇҗык колана каԁ ԍерԏі, бі вермас шыбытчыны бӧрвыв ԁа вӧчны нӧшта ыҗыԁҗык пӧжар.
Но воча біјасӧн-кӧ веԍкӧԁлыны кужӧмӧн ԁа ԁумајтӧмӧн, најӧ унҗыкыԍсӧ ԍетӧны ыҗыԁ отсӧг — ічӧтмӧԁӧны пӧжарлыԍ вынсӧ сещӧмӧԇ, мыј кокԋіԁа поԅӧ бісӧ бырӧԁны ԇікӧԇ. Сӧмын воча біјас оз ков ӧзтавны 2–3 час лунӧԇ, кор лунја жарыс сулалӧ зев вылын.
Поваԉнӧј пӧжар ԁырјі, муберԁса пӧжарын моз-жӧ сотчан места ԁорјасыс кусӧԁԍӧны росјасӧн бісӧ шлапкӧԁӧмӧн (кучкалӧмӧн) ԁа лыаа муӧн ԉібӧ прӧста лыаӧн тыртӧмӧн.
Пӧваԉнӧј пӧжар кусӧԁӧм бӧрын муберԁса пӧжар ԁорыԍ ԁырҗык кежлӧ ковмас коԉлыны бі паԍкалӧмыԍ віԇыԍјасӧс, меԁ сіјӧ ез ловԅы выԉыԍ. Сені ԁырна чіскаласны уна пујас, коԁјас пыщкӧ пыріс біыс, ԁыр-на щыналасны і мырјас ԁа коԇувкот чукӧрјас. Сыпонԁа тащӧм сотчӧмін колӧ ԁугԁывтӧг віԇны кымынкӧ вежон чӧж, кытчӧԇ оз јонҗыка зер.
Меԁбӧрын ԋекымын кыв віԍталам мупыщса ԉібӧ трунԁа пӧжар кусӧԁӧм јылыԍ.
Тащӧм пӧжаркӧԁ вермаԍны абу кокԋі. Сіјӧ јонҗыкасӧ овлӧ кос гожӧмын, віԇмувылын уҗалігӧн, кор меԁԍа ԍӧкыԁ чукӧртны јӧзсӧ пӧжар кусӧԁӧм вылӧ.
Тащӧм пӧжаркӧԁ вермаԍны поԅӧ сӧмын сотчан места гӧгӧр канавајас коԁјӧмӧн. Канавајас коԁјыны колӧ му грунтӧԇыс ԉібӧ уԉ трунԁа слӧјӧԇыс ԁа біԍаԋ ылӧҗык, меԁым канава пыщкӧ ԍурасны став вужјасыс, коԁјас унаыԍ мунӧны бура ылӧԇ мупыщкӧԁыс, вылас тыԁавтӧг.
Быԁ вӧр сотчӧм кусӧԁӧм бӧрын колӧ пырыԍ-пыр-жӧ тӧԁмавны сотчӧмінлыԍ плӧшщаԃсӧ ԁа стӧча артавны вӧр овмӧслы вајӧм убытка.
СОТЧӦМ ВӦРАІНЈАС ОБԌԈЕԀУЈТӦМ
Бі кусӧм бӧрын колӧ зев бура віԁлавны сотчӧмінсӧ ԁа тӧԁмавны, кущӧмҗыка сотчӧма вӧрыс ԁа ем-ӧ кущӧмкӧ наԃеја щыкԍӧм вӧр бурԁӧм вылӧ. Ԋекущӧм наԃеја-кӧ абу, колӧ: ӧԏі-кӧ — 5 гектарыԍ ыжыԁҗык сотчӧмін боԍтны план вылӧ інструментјасӧн (5 га-ӧԇ поԅӧ тӧԁмавны віԇӧԁӧмӧн), мӧԁ-кӧ, артавны унаӧ вӧр (ԁревеснӧј масса) ԇікӧԇ щыкԍӧма пӧжарӧн.
Сотчӧм места інструментјасӧн мерајтігӧн поԅӧ пӧԉзујтчыны понтометрӧн ԉібӧ карманнӧј буссоԉӧн, а веԍкыԁ віԅјас мерајтігӧн — масбантӧн.
Пӧжар месталӧн план колӧ лоны ӧткоԃ став вӧр ԁачалы вӧчӧм планкӧԁ.
Пӧжарӧн щыкӧԁлӧм вӧр арталӧм вылӧ боԍтӧны шӧркоԃ пробнӧј плӧщаԃјас (коԁјас петкӧԁлӧны вӧрлыԍ шӧркоԃ составсӧ), 0,5 га-ыԍ ԋе ічӧтҗыкӧн, ԁа сетыԍ лыԃԃӧны ӧԏітӧг став пусӧ, коԁјас морӧс вылаті 3 см-ыԍ кызҗыкӧԍ. Ӧтпырјӧн лыԃԃан веԁомоԍтӧ пасјалӧны, кущӧм пујас лыԃԃыԍԍӧны воԇӧ быԁмӧм вылӧ тујтӧмӧн ԁа кущӧмјас вермасны-на быԁмыны. Сещӧм пујас (пожӧм ԁа коз), коԁјаслӧн кушалӧмаӧԍ вужјасыс ԁа на гӧгӧр сотчӧма му вылысса ежыс ԇік муԍінӧԇыс, а муԍіныс абу пыԁын колӧ лыԃԃыны тујтӧмӧн (щыкӧмӧн), кӧԏ налӧн лыскыс і веж рӧма-на. Тащӧм пујас оз вермыны зумыԁа сулавны ԁа кокԋіа пӧрӧны тӧлӧн.
Пробнӧј плӧшщаԃјас вылыԍ боԍтӧм лыԁпасјас ԍерԏі артавԍӧ, унаӧ вӧлӧма сотчӧм плошщаԃ вылын ԁревеснӧј масса „біӧн щыктӧԇ“ (том вӧрлыԍ — кызтаӧн 3 саԋԏіметрӧԇ — кубатура боԍтӧны глазомерӧн). Тајӧ лыԁпасыԍ колӧ шыбітны сещӧм пујасӧс, коԁјаслӧн ԇоԋвіԇалуныс вошӧма 25 пр. вылӧ, но быԁмӧны-на. Лыԁпасјас костын тајӧ торјалӧмыс і петкӧԁлӧ „пӧжарӧн щыкӧԁӧм“ вӧрлыԍ массасӧ.
„Пӧжарӧн щыкӧԁтӧԇ“ вӧлӧм масса ԁонјалігӧн став вӧрсӧ јукӧны стројевӧј, вӧчаԍан (поԃелочнӧј) ԁа пес вӧр вылӧ сіԇ жӧ понӧԉјас вылӧ (хворост, коԁјаслӧн кызтаыс морӧс суԁтаті 3 саԋԏіметрԍаԋ ԁа улӧҗык). А „пӧжарӧн щыкӧԁӧм“ бӧрас вӧр ԁонјавԍӧ сӧмын пес вӧрлы лӧԍӧԁӧм такса куԅа. Тајӧ сортӧ пырӧны 10 саԋԏіметрыԍ кызҗык пујас (морӧс вылаті мерајтӧмӧн), вӧр маԏерјалјас іналан условіјӧјас ԍерԏі, а мукӧԁ вӧрыс, коԁјасӧс оз поԅ інавны (вузавны), ԁонјалӧмӧ оз пырны. Најӧ лыԃԃыԍӧны сотчӧмӧн.
Та ногӧн, пӧжар вӧсна лоӧм убыткајас арталӧмын колӧ боԍтны маԏеріаԉнӧј убытка (коԁі лоӧ вӧр соԁны ԁугԁӧм вӧсна) ԁа ԃеԋежнӧј убытка (унаӧ ԁон сотчӧма вӧрыс). Татчӧ-жӧ пырӧны мукӧԁ пӧлӧс рӧскоԁјас: робочӧјјаслы пӧжар кусӧԁӧмыԍ мынтыԍӧм, кусӧԁчӧм кӧлуј (ӧруԃԃӧјас) ԁа ԍојан-јуан вајӧм, пӧжар вылын кӧмкот-паԍкӧм ԁа кусӧԁчан кӧлуј щыклаԍӧмыԍ мынтыԍӧм ԁа с. в.
Щыкӧм вӧр масса тӧԁмалӧм бӧрын колӧ тӧжԁыԍны ԁача вылыԍ сіјӧс нуӧм вӧсна. Та могыԍ колӧ вежны щыкӧм вӧрнас быԁмыԍ вӧрсӧ, коԁӧс лӧԍӧԁӧма леԇны вӧр нуан ԍмета куԅа ԁа коԁі вермас-на мыјкӧ ԁыра сулавны ԇоԋвіԇаӧн.
Пӧжарӧн щыкӧм вӧр-кӧ оз ло пӧжар бӧрын пыр-жӧ нуӧма ԁача вылыԍ, сіјӧ пӧрлаԍас тӧлӧн ԁа тыртас ԁачасӧ ваԉежԋікӧн. Тащӧм щыклаԍӧм вӧрын кутасны чужны ԁа паԍкавны вӧр жугӧԁлыԍ гагјас, коԁјас вермасны вуҗны щӧщ ԇоԋвіԇа вӧрӧ. Таԇікӧн вермас лоны выԉ пӧлӧс вреԁ, сыыԍ кынԇі, сотчӧмінӧ ваԉежԋік чукӧрмӧм вӧсна зев кокԋіа вермасны лоны выԉ пӧжарјас.
