ВӦР УҖАЛАН СТРУМЕНТЈАС ԀА ӦРУԂԂӦЈАС
КЫВВОԆ
Міјан вӧр ужалӧмын раціонаԉізаціја вермӧ мунны уна вожӧн: вӧрлеԇӧмын став пӧлӧс ужјас (проізвоԁственнӧј процессјас) мехаԋіԅірујтӧм, кіӧн уҗалан ԁа вӧлӧн кыскалан пріспособԉеԋԋӧјас бурмӧԁӧм, уҗ ԉучкі оргаԋізујтӧм ԁа мукӧԁ. Та ногӧн струментјас јылыԍ вопрос колӧ лыԃԃыны вывті коланаӧн, сылы ԍетԍӧ ыҗыԁ значеԋԋӧ. Тајӧ ԋігалӧн мог — тӧԁмавны, велӧԁны вӧр уҗалан струментјас, меԁым бурмӧԁны (усовершенствујтны) најӧс ԁа ԍетны уҗалан ӧруԃԃӧјаслыԍ бурҗык, јонҗыка рентабеԉнӧј обраԅецјас. Улынҗык гіжалӧма уҗалан ӧруԃԃӧјас ԁа струментјас, коԁјасӧн јонҗыка вӧԃітчӧны вӧрлеԇан уҗын.
1. ВӦР УҖАЛАН СТРУМЕНТЈАСЛӦН ЗНАЧЕԊԊӦ
Вӧрлеԇӧм куԅа проізвоԁственнӧј заԁаԋԋӧјас соԁӧны быԁ во. Пјаԏіԉетка помаԍіг кежлӧ міјан колӧ ԍетны страналы 280 міԉԉон кубометр ԁревеԍіна^Тајӧ лыԁсӧ выԉпӧв віԁлалӧны ыҗԁӧԁӧмлаԋ./^. Тащӧм уна вӧрыс леԇԍӧ важ, ԃеԁовскӧј способјасӧн: черӧн ԁа пілаӧн. Арталӧм ԍерԏі вӧр уҗалан струментјас колӧны со мыјԁа: кераԍан черјас — 1 міԉԉон 400 ԍурс, поткӧԁчан черјас — 400 ԍурс, шпал лӧсјан черјас — 200 ԍурс, шкԉуԁјас (шпал ԁа брус лӧсалан черјас) — 500 ԍурс. Обычнӧј уҗын ӧԏі пӧлӧс черӧн щупӧны пу, кырԍԍӧны керјас, керавлӧны увјас, вӧчалӧны бӧчка пӧвјас (ԇавјас) ԁа мукӧԁ тор. Тащӧм уҗыс вывті ԋераціонаԉнӧј ԁај требујтӧ робочӧјлыԍ унҗык вын. Ӧԁ ԋекӧн абу сещӧм чер, коԁі еԍкӧ быԁ уҗӧ ӧткоԃа шогміс. Ӧні міјан ем став условјӧјас (верманныс) госуԁарство пыщкӧсса проізвоԁство паԍкӧԁӧм вылӧ меԁым ԍетны вӧрлеԇанінјасӧ тырмымӧн ԁа бур качествоа струментјас; бур чер, піла ԉібӧ мукӧԁ пӧлӧс ӧруԃԃӧјас јона кыпӧԁӧны уҗлыԍ проізвоԃіԏеԉноԍт ԁа робочӧјлыԍ нажетка, ԁај бур струментӧн уҗалігӧн робочӧј омӧԉҗыка муԇӧ. Боԍтам прімер вылӧ піла реж вӧчӧм (піла розвоԁкаалӧм). Пу пӧрӧԁа ԍерԏі ԉучкі режјалӧм пілаӧн уҗалігӧн вӧрлеԇыԍ робочӧјлы омӧԉҗыка колӧ вӧрны (ещаҗыкыԍ вӧчны ԃвіжеԋԋӧ). Сӧмын міјан обычнӧја овлӧ сіԇі, мыј чорыԁ пулы кӧԏ ԋебыԁ пулы піла реж вӧчԍӧ ӧткоԃа (ӧткоԃ уголӧн). Сыыԍ кыԋԇі, струментлӧн-кӧ качествоыс омӧԉ, улын качествоа проԁукціја і петӧ.
Скаԋԃінавскӧј странајас — Швеціја, Норвегіја — аԁԇӧны вӧрлеԇан струментјас бурмӧԁӧмын раціонаԉізаціја пуктӧм ԁа ӧтырышԍа корԍӧны способјас, кыԇ еԍкӧ јонҗыка најӧс бурмӧԁны. Најӧ лыԃԃӧны веԍіг, мыј мехаԋіческӧј пілајас оз пыр ԍетны сымԁа проізвоԃіԏеԉноԍт, мыјԁа ԍетӧны бура лӧԍӧԁӧм кіӧн уҗалан пілајас ԁа черјас. Но тајӧ вермӧ лоны частновлаԃеԉческӧј овмӧс нуӧԁан условјӧјасын, кӧні уҗалан каԁ абу ограԋічітӧма. А соціаԉізм стрӧітан условјӧјасын колӧ пыкԍыны мехаԋіческӧј струментјасӧн уҗалӧм вылӧ, ручнӧј уҗ машіннӧј уҗӧн вежӧм вылӧ.
Кареԉіјаса опытнӧј вӧр станціјаын вӧчавлісны вывті іԋԏереснӧј набԉуԃеԋԋӧјас уна пӧлӧс пілајасӧн ԁа черјасӧн ужалӧм вылын. Струмент качество ԍерԏі со кыԇі вежлаԍӧ пујасыԍ пес ԁа керјас орјӧԁлӧм вылӧ колан каԁ:
| Кіӧн уҗалӧмӧн ӧтчыԁ вунԁӧм вылӧ (ӧԏі рез вылӧ) мунӧ каԁ | ||
| Пулӧн кызта (саԋԏім. лыԁ) |
Пес вылӧ орӧԁӧм (ԍекунԁ лыԁ) |
Кер вылӧ орӧԁӧм (ԍекунԁ лыԁ) |
| 8 | 6–20 | — |
| 10 | 9–30 | — |
| 12 | 10–38 | — |
| 14 | 11–43 | — |
| 16 | 12–50 | 25–67 |
| 18 | 20–63 | 30–78 |
| 20 | 20–93 | 32–105 |
| 22 | 30–79 | 52–110 |
| 24 | 49–98 | 43–130 |
| 26 | 40–105 | 89–121 |
| 28 | 62–143 | 128 |
| 30 | 84–150 | 148 |
| 32 | 132 | 150–171 |
| 34 | 155 | 180 |
| 36 | 180 | — |
| 38 | 209 | — |
| 40 | 234–238 | — |
| 42 | 263 | — |
Тајӧ табԉіца ԍерԏіыс 28 см. кыза пу (ԃіаметрӧн) бур струментӧн ӧтчыԁ орӧԁӧм вылӧ мунӧ 62 ԍекунԁ, а ԉок струментӧн — 143 ԍекунԁ (кык костас воӧ 81 ԍекунԁ). Мӧԁ-ногӧн-кӧ шуны, ԉок струментӧн чінӧ уҗлӧн проізвоԃіԏеԉноԍт пӧшԏі 2,5 пӧв. Тајӧ табԉіцаыс ԉучкі інԁӧ уҗалан струментјас бура бӧрјыны колӧм вылӧ (тані петкӧԁлӧма пілајасӧс). Шыбытны піла уԉ руа местаӧ (васӧԁ інӧ), коԉны лым пыщкӧ чер — сіјӧ лоӧ омӧԉтчӧԁны налыԍ качествосӧ. Струмент пыр колӧ віԇны бура, кос інын ԁа меԁ вӧлі ісправнӧј.
Вӧр уҗаланінјасӧ гырыԍ парԏіјајасӧн ыстӧм струментјас колӧ віԁлавны (прӧверітны) ԁа сӧмын сы бӧрын ԍетавны робочӧјјаслы.
2. ВӦР ПӦРӦԀАН СТРУМЕНТЈАС
Пӧперешнӧј піла. Пӧперешнӧј піла колӧ лоны бур уклаԁыԍ вӧчӧм. Пілајас вӧчалӧны уна пӧлӧс уклаԁыԍ: кіԍтӧм уклаԁыԍ, ԏігеԉнӧјыԍ, еԉектростаԉыԍ. Главнӧј требоваԋԋӧ — піла меԁ вӧлі вӧчӧма чорыԁ, крепыԁ ԁа паԍтала ӧткоԃа каԉітӧм уклаԁыԍ. Ставыс тајӧ угԉероԁ сајын, уна-ӧ лоӧ боԍтӧма сіјӧс шӧр пыԃԃі, нормаԉнӧј пыԃԃі. Ӧтԍер каԉітӧм колӧ сыпонԁа, меԁым піла быԁлаті ӧткоԃа јон ԁа ӧтмоз ԋукԉаԍӧ. Ԋукыԉтны-кӧ піла, сылӧн колӧ бӧр важкоԃӧԇыс веԍкавны. Уклаԁ чорыԁлун вӧсна пілалӧн ԁырҗык олӧ вӧчӧм режјыс, піԋјаслы поԅӧ вӧчны бурҗык (јонҗыка поԉезнӧј) форма, сеԍԍа озҗык жугавлы ԁај оз сещӧм регыԁӧн ныжмы. Піла оз ков лоны трӧпек ԁа оз ков чірјыԍны кын пу ԁа увјас піԉітігӧн. Мукӧԁ ԁырјі вӧчлӧны піла кӧртыԍ. Тӧԁӧмыԍ, качество налӧн омӧԉ ԁа проізвоԃіԏеԉноԍтыс зев улын.
Быԁ пілаын торјӧԁӧны (торјӧн лыԃԃӧны): пласт (полотно, ԉібӧ щӧкајас), піԋјас ԁа воропјас. Пілаын быԁ піԋлӧн емӧԍ аслыс чаԍтјас: 1) јыв — А, 2) вуж — БВ, 3) суԁта — ВГ, 4) граԋјас — АБ, АВ, 5) јоԍтан угол — ВԀЕ 6) кеслан угол — а. Ӧԏі піԋ јывԍаԋ мӧԁӧԇ кык костыс (АԀ) шуԍӧ піԋ воԍколӧн (шаг). Кеслан уголӧн лыԃԃыԍԍӧ піла піԋ кык бокԍаԋыс кеслігӧн (тӧчітігӧн) артмӧм ԁорышыс.
Піла пласт вӧчлӧны мукӧԁ ԁырјі уна роԅјасӧн — ԋе сплошнӧјӧн. Опытјас петкӧԁлӧны, мыј тащӧм пілаӧн уҗалігӧн пілапыԅ веԍкалӧ роԅјасас ԁа паԁмӧԁӧ уҗсӧ. Сы-понԁа налӧн проізвоԃіԏеԉноԍт јона улын. Пілајаслӧн куԅта овлӧ уна пӧлӧс. Меԁԍа јона овлӧны тащӧм размерјас: куԅта — 107, 117, 142 см; паԍта шӧрӧԁыс — 15–18 см., помјасӧԁыс — 10–12 см; кызта — 1–1,4 мм. Пілалыԍ улыс ԁор чукыԉсӧ шуӧны раԃіусӧн. Раԃіус овлӧ 1–1,5 см мынԁа. Піла піԋлӧн суԁта овлӧ 15–18 мм, вужлӧн паԍтаыс — 10–13 см. Пілалӧн ԍӧкта — 1–2 кілограмм.
Піла помјасӧ крепітԍӧны воропјас. Вороп крепітӧм овлӧ уна нога. Амерікаын емӧԍ појајтӧм воропјас. Міјанын јонҗыкасӧ піла помјасӧ кԉопајтӧны пысјас, кытчӧ тувјавԍӧ воропыс. Мукӧԁ ԁырјі воропјас тувјалӧны чургӧԁчӧм јоԍјас вылӧ, коԁјасӧс крепітӧма пысјас пыԃԃі піла помјасӧ. Тащӧм јоԍјас вылӧ поԅӧ саԃітны пу вороп кыԇі колӧ ԁа кыԇі лӧԍыԁҗык уҗавны. Сыпонԁа најӧ лыԃԃыԍԍӧны јонҗыка уԁобнӧјӧн. Амерікаԋечјас пуктӧны ыҗыԁ значеԋԋӧ піла воропјаслы. Налы колӧ меԁ ӧԁјӧ поԅӧ вӧлі торјӧԁны воропсӧ піла ԁіныԍ ԁа бӧр пуктыны. Улынҗык ԍерпасјасӧн петкӧԁлӧма піла воропјаслыԍ ԍіԍԏемајас, кущӧмјасӧн вӧԃітчӧны Амерікаын.
2-ԁ ԍерпас вылын петкӧԁлӧм вороп поԅӧ крепітны ԉубӧј местаті: ручка улыс помӧԁыс, шӧрӧԁыс ԁај мӧԁар помӧԁыс. Вороп поԅӧ уна ногӧн бергӧԁлыны ԁа колӧм ԍерԏі крепітны піла берԁӧ, піла пласт пӧперӧг ногыс. Крепітӧм вылӧ пілаас вӧчӧма роԅ. 3-ԁ ԍерпас петкӧԁлӧ вороп крепітӧмлыԍ мӧԁ ԍіԍԏема. Сені пілаын абу ԋекущӧм роԅ. Вороп крепітԍӧ піла берԁӧ бергӧԁлӧмӧн. 4, 5 ԁа 6-ԁ ԍерпасјас вылын петкӧԁлӧма мукӧԁ ногӧн воропјас крепіталӧм. 6-ԁ ԍерпас вылын петкӧԁлӧм вороп поԅӧ зев регыԁӧн боԍтны піла берԁыԍ. 7-ԁ ԍерпас вылын петкӧԁлӧм вороп помӧ јітӧма преԁохраԋіԏеԉ, коԁі віԇӧ ԁојмӧмыԍ кі.
Завоԁыԍ леԇӧм піла лӧԍӧԁтӧг оз туј. Сылӧн піԋјасыс ставыс мунӧны ӧткоԃа, ӧԏі віԅӧԁ-ԁа, піԉітӧм туј оз леԇ пілалы пырны пуӧ (векԋыԁ). Тапонԁа пілалы воԍтӧны „реж“ („розвоԁка“) — піԋ јывјассӧ паԍкӧԁлӧны ӧтарӧ-мӧԁарӧ. Сіԇӧн артмӧ піԉітӧм тујыс паԍкыԁҗык ԁа піԉіпыԅыс петӧ ортсӧ. Піла реж колӧ воԍтыны зев кужӧмӧн. Режлӧн паԍта вӧчԍӧ піԉітан пу ԍерԏі, јона-ӧ сіјӧ чорыԁ. Реж колӧ вӧчны сіԇ-жӧ јона веԍкыԁа, меԁым піԋјас вӧлі паԍкӧԁлӧма кыкнанла ԁорас ӧтԍер; ԋіӧԏі піԋ оз ков петны ԉішнӧј бокӧ. Кыԇ ԍурӧ режјалӧм пілалӧн јона улын качествоыс. Піла піԋјас-кӧ паԍкӧԁлӧма ӧтар бокԍаԋыс јонҗыка мӧԁар ԍерԏіыс, піла кутас пырны бокӧ ыҗыԁҗык режла ԁорас, — піԉітӧм туј лоӧ піԋов, чукԉа. Ӧткымын піԋјас-кӧ јонҗыка петӧны бокӧ (кӧԏ коԁарас), а мукӧԁыс омӧԉҗыка, секі најӧ ӧԁјӧнҗык ныжмӧны, ԍӧктӧԁӧны уҗ ԁај регыԁҗык вермӧны жугавны. Піԉітӧм туј секі оз ло шыԉыԁ. Режјалӧны піла аслыс нога струментӧн, коԁі шуԍӧ розвоԁкаӧн.
Реж воԍтӧм бӧрын піла піԋјас колӧ кеслыны (тӧчітны), меԁым піԋлӧн ԁорышыс бурҗыка ԁа кокԋіԁҗыка вунԁіс пусӧ. Кеслӧны піԋјас сіԇі, меԁым ԁорыс лоӧ ӧтарлаԋ пӧлӧса. Піԋјас колӧ кеслыны ӧтарӧ-мӧԁарӧ ԁорӧн: меԁвоԇԇа піԋлыԍ-кӧ боԍтӧма шујга ԁорышсӧ, мӧԁ піԋлыԍ колӧ боԍтны — веԍкыԁсӧ, сіԇі воԇӧ.
Піла піԋјас овлӧны уна пӧлӧс, уна формаа. Меԁԍа јона паԍкалӧма кујім пеԉӧса піԋјас, коԁјаслӧн кујімнан бокыс ӧтыжԁа (ӧткоԃ бокјаса треугоԉԋік — 8-ԁ ԍерпас).
Проԁоԉнӧј пілајаслӧн меԁԍа јона овлӧны куԅмӧс јоԍ піԋјас (јоԍ пеԉӧса треугоԉԋік, 9-ӧԁ ԍерпас).
Пӧперешнӧј піла вунԁӧ кыкнанла ԁорӧ кыскалігӧн ӧткоԃа, а проԁоԉнӧј піла — сӧмын увлаԋӧ кыскігӧн. Кіӧн піԉітчігӧн став ԍӧкыԁыс кылӧ улысса піԉітчыԍлы; вылыссаыс сӧмын веԍкӧԁлӧ піласӧ. Пӧперешнӧј піла піԋјаслӧн овлӧны мукӧԁ пӧлӧс формајас, кущӧмјасӧс петкӧԁлӧма 10-ԁ ԍерпас вылын; проԁоԉнӧј піла піԋјас петкӧԁлӧма 11 ԁа 12-ԁ ԍерпасјас вылын.
Амерікаын вӧԃітчӧны аслыс пӧлӧс, сложнӧј піԋјаса пілајасӧн (13-ԁ ԍерпас). Сещӧм піла піԋјас (а) ԋӧԏі абу кеслӧма ԋі абу режјалӧма. Сіјӧ оз вунԁы, а ԋещкӧ пусӧ стружкі моз. Тащӧм піла лыԃԃыԍԍӧ јона проізвоԃіԏеԉнӧјӧн. Кујім пеԉӧса піԋјаса пілајас вӧрлеԇанінјасыԍ вочасӧн бырӧны, — најӧс вежӧны сложнӧј піԋјаса пілајас. Амерікаын, кыԇі-і унҗык јевропејскӧј странајасын, кујім пеԉӧса піԋјас оз употребԉајтчыны. Піԋјаслӧн форма кущӧм бы ез вӧв, најӧс вӧчӧма сіԇі, меԁым вунԁыԍ піԋјас вӧліны сорі-кості пілапыԅ шыблалыԍ піԋјаскӧԁ. Најӧ шуԍӧны „вунԁалыԍ“ ԁа „весалыԍ“ піԋјасӧн.
Вунԁалыԍ піԋјас кеслыԍӧны ӧчереԁӧн. Ӧԏі җынјыс ӧтарӧ, мӧԁ җынјыс мӧԁарӧ. Напрімер, вунԁалыԍ ԋоԉ піԋ пыщкыԍ, коԁјасӧс ӧтлаын колӧ лыԃԃыны ӧԏі піԋӧн (13-ԁ ԍерпас), кыкыс кеслыԍԍӧны веԍкыԁ бокԍаԋыс, мӧԁ кыкыс — шујга бокԍаԋыс. Вунԁалыԍ піԋјас куԅҗыкӧԍ весалыԍ піԋјас ԁорыԍ. Весалыԍ піԋјас оз кеслыԍԍыны, а кԉопајтчыԍԍӧны ԁорјасӧԁыс. Налӧн могыс — сӧмын весавны піԉітӧм туј.
Гермаԋіјаса ԁа швеціјаса пілајаслыԍ форма петкӧԁлӧма 14-ԁ ԍерпас вылын. Налӧн піԋјас торјалӧны сіјӧн, мыј первој ԁа којмӧԁ піԋјассӧ костӧԁӧ мӧԁ піԋыс, коԁлыԍ вунԁӧма җынсӧ.
Піла кеслӧм ԁа режјалӧм. Піла піԋјаслӧн гырԍа бӧрјыԍԍӧ уҗ ԍерԏі. Јонҗыка гырыԍ піԋјас овлӧны проԁоԉнӧј пілајаслӧн, рамаа пілајаслӧн ԁа пес піԉітан пілајаслӧн. Сещӧм уҗјас вылӧ, кытчӧ требујтчӧ бура ԁа точнӧја піԉітӧм, боԍтԍӧны посԋі піԋјас. Посԋі піԋјасӧн обычнӧја вӧԃітчӧны јона чорыԁ пујас піԉітігӧн. Кымын ԋебыԁ пу, сымын паԍкыԁ колӧ лоны піла реж, сымын ічӧта колӧ јоԍтӧм. Гермаԋіјаын прімітӧма јоԍтан угол 35–40°, амерікаԋечјас, мӧԁарӧ, лыԃԃӧны коланаӧн ыҗԁӧԁны сіјӧс 60°-ӧԇ. Міјан прімітӧма јоԍтан угол 35–40°. Піла реж колӧ вӧчны (піԋјас розвоԃітны) сіԇі, меԁым піԉітӧм туј вӧлі кызҗык піла кызта ԍерԏі; ԋе-кӧ сіԇі вӧчны, піла кутас ԍібԁыны (топавны) ԁа оз пыр пуӧ, а пілапыԅ оз кут кіԍԍыны.
Піла реж воԍтыԍԍӧ торја розвоԁкаӧн (15-ԁ ԍерпас), коԁӧс вӧчӧма метаԉԉіческӧј плаԍԏінкаыԍ (мукӧԁ ԁырјі овлӧ чорыԁ пуыԍ). Плаԍԏінка ԁорјасӧ кыкнан бокԍаԋыс вӧчӧма кымынкӧ щупӧԁ — веԍкыԁ выјомкајас. Плаԍԏінка тувјалӧма пу вороп помӧ (мукӧԁ ԁырјі овлӧ метаԉԉіческӧј вороп). Піԋјас паԍкӧԁлӧны розвоԁкаӧн сорі-кості, ӧԏіӧс ӧтарӧ, мӧԁӧс мӧԁарӧ. Паԍкӧԁлігӧн піԋјас боԍтавԍӧны розвоԁка выјомкаӧн (щупӧԁӧн). Піԋ колӧ ԋукыԉтны ԋе ставнас, сӧмын сылыԍ јывсӧ. Піԋлыԍ вужԁін ԋекущӧма оз ков вӧрԅӧԁны — сіјӧ зев тӧԁчана тор. Унаыԍ ԉучкі режјавны кужтӧм понԁа жугӧԁлӧны піԋјас. Піла реж оз поԅ вӧчны кӧԇыԁ інын, — сіјӧс колӧ вӧчны помешщеԋԋӧын. Кӧԇыԁ інтӧгыс-кӧ ԋекыԇ оз поԅ, піла колӧ шонтыны ној торјӧн ԉібӧ рузумӧн зыралӧмӧн. Кӧԇыԁ јылын режјалӧм пілајас чірјыԍӧны. Піԋјас-кӧ вывті чорыԁӧԍ (уклаԁыс), рекоменԁујтԍӧ најӧс ԋебԅӧԁны — топӧԁлыны пӧԍ щіпцыӧн. Таԇі ԋебԅӧԁӧм піԋ колӧ рӧзвоԃітны ԇікӧԇ кӧԇалӧм бӧрын.
Кос, ԍіртӧм пујас піԉітӧм вылӧ піԋјас паԍкӧԁлӧны омӧԉҗыка кос ԍіра пујаслы ԍерԏі.
Ԋебыԁҗык ԁа јонҗыка уԉ пујаслы піла режлӧн паԍта вӧчԍӧ 1 міԉԉіметрӧԇ, чорыԁ ԁа кос пујаслы — 0,5–0,6 міԉԉіметр.
Зев важнӧ піла режлыԍ паԍта (ыҗԁа) вӧчны точнӧја, тапонԁа мукӧԁ ԁырјі употребԉајтӧны аслыс пӧлӧс розвоԁка; кытчӧ саԃітӧма ԍура обојма. Кор мі воԍтам піла реж рӧзвоԁкалӧн ԍурыс пыкԍӧ піла пластӧ (полотно) ԁа оз леԇ ԉішнӧј јона паԍкӧԁны піԋ (16-ԁ ԍерпас). Піла реж віԁлалӧны шаблонӧн (17 ԁа 18 ԍерп.), коԁі пуктыԍсӧ пілаӧ ԁа віԍталӧ, ӧткоԃа-ӧ паԍкӧԁлӧма піԋјас.
Кокԋіҗык вылӧ піла реж воԍтӧны мукӧԁ ԁырјі омӧԉіка вӧчыштӧм станок вылын, кытчӧ пуктӧны піласӧ ԋоріԋтӧмӧн ԁа паԍкӧԁлӧны первој ӧԏі боксӧ, сеԍԍа — мӧԁсӧ.
Піла кеслыԍԍӧ кујім грана напілокӧн (19-ԁ ԍерпас).
Піла топӧԁӧны вывлаԋ піԋјасӧн, ԋоріԋтӧмӧн. Піԋлыԍ боԍтӧны (зыртӧны) кык боксӧ ԋывкјӧн. Піла кеслыны ԁа лӧԍӧԁлыны колӧ торја мортлы. Кутас-кӧ тајӧ уҗсӧ вӧчны быԁ вӧрлеԇыԍ, сӧмын воштӧма лоӧ каԁ, ԁај сыыԍ кыԋԇі, оз быԁӧн куж тајӧс ԉучкі вӧчны. Колӧ центраԉіԅірујтны тајӧ уҗсӧ ԁа ԍетавны вӧрлеԇыԍјаслы пілајас ԇікӧԇ гӧтӧвітӧм бӧрын-ԋін. Піла лӧԍӧԁлыԍ ԁа кеслыԍ колӧ лоны 30 уҗалыԍ вылӧ ӧԏік. Тајӧ торја јона колӧ брігаԁајасӧн уҗалігӧн.
Мукӧԁ пӧлӧс пілајас. Пӧперешнӧј піла кыԋԇі овлӧны нӧшта трезубјас (лучкӧвӧј пілајас — 20 ԁа 21 ԍерпас). Тащӧм пілаӧн уҗалӧ ӧԏі морт. Піԉітӧны сіјӧн вӧсԋі вӧр. Овлӧны нӧшта ножовка-пілајас (22-ԁ ԍерпас). Ножовкалӧн воропыс ӧԏі помас, амеріканскӧј ножовкалӧн — кыкнан помас (23-ԁ ԍерпас).
Быԁԍама пілалӧн пластыс (полотно) колӧ лоны бура шԉіпујтӧма. Піла колӧ віԇны кос местаын ԁа мавтлыны сіјӧс караԍінӧн.
Пасјам нӧшта кіӧн уҗалан „Компіс“ піла. Сылӧн главнӧј чаԍтјасыс — кык трубка, коԁјас пырӧны мӧԁа-мӧԁ пыщкас. Вылыс ԁа улыс помјасас крепітӧма вожкајас (вілкајас). Тајӧ вожкајаснас трубкајас крепітԍӧны пуӧ ԁа муӧ.
Сеԍԍа пілалӧн ем ԍԏержеԋ, а ԍԏержеԋас — вешлаԍан муфта (җеԋіԃік трубка), кытчӧ крепітӧма сутуга пружіна. Тајӧ пружіна помас јітӧма піласӧ, ԍԏержеԋ куԅа муфта вешталӧмӧн пружіна поԅӧ лӧԍӧԁны ԉубӧј вылаӧ (24-ԁ ԍерпасјас). Кор робочӧј кыскӧ аслаԋыс піла — пружіна зелавлӧ ԁа бӧр воӧ аслас местаас. Сіԇӧн пружіна вежӧ мӧԁ робочӧјӧс, коԁ пыԃԃі кыскалӧ піласӧ мӧԁар помԍаԋыс.
Тащӧм пілалӧн куԅта (вунԁан іныслӧн) овлӧ 1145 міԉԉіметр, паԍта — 66–75 міԉԉіметр. Піԋјаслӧн костјасыс вужԁінӧԁыс — 5 мм., јылӧԁыс — 11 мм. Пілалӧн реж (розвоԁка) — 0,15 мм., пластлӧн кызта піԋ ԁінӧԁыс — 1,10 мм., мӧԁар ԁорыс — 0,75 мм. Став пілалӧн (трубкајаснас і ставнас) ԍӧкта — 3 кілограмм.
Пілалӧн проізвоԃіԏеԉноԍт бура вылын. Ӧткоԃалӧм могыԍ вајӧԁам тащӧм табԉіца:
| Кіӧн уҗалан ԁа „Компіс“ пілајаслӧн проізвоԃіԏеԉноԍт. | |||
| „Компіс“ піла | Прӧстӧј пӧперешнӧј піла. | ||
| Пулӧн кызта ԃіаметр піԉітан інті (см. лыԁ) | 1 см піԉітӧм вылӧ шӧркоԃԃема мунӧ каԁ (ԍек. лыԁ) | Пулӧн кызта (ԃіаметр) піԉітан інті (см. лыԁ) | 1 см. піԉітӧм вылӧ шӧркоԃԃема мунӧ каԁ (ԍек. лыԁ.) |
| 24 | 4,20 | 28 | 6,2 |
| 28 | 4,90 | 27 | 9,8 |
| 37 | 7,30 | 36 | 11,8 |
| 41 | 9,65 | 42 | 17,8 |
Міјанын тащӧм пілаыс зев-жӧ колана тор.
Чер. Каԁ лыԃԃӧм віԍталӧ, мыј черлӧн уҗалӧм боԍтӧ каԁ 35 прӧчентӧԇ, коԁі мунӧ уҗалыԍлӧн вӧрлеԇӧм вылын. Тајӧ щӧктӧ пуктыны черлы колана вԋімаԋԋӧ. Ӧԁ збыԉыԍ, черӧн унаыԍ кырԍԍылӧны вӧр, щупӧны пӧрӧԁігӧн пу, кералӧны увјас, пӧрлӧԁлӧны посԋі вӧр. Веԍіг мехаԋіческӧј пілајасӧн уҗалігӧн колӧ воԇвыв черӧн щупыштны пу. Черјас лӧԍӧԁӧма пӧперӧг ног пу орјӧԁлӧм вылӧ ԁај куԅала ног поткӧԁлӧм вылӧ (поткӧԁчан чер — колун).
Быԁ черӧ саԃітԍӧ пу. Сеԍԍа ачыс черыс (кӧртыс) јукԍӧ уна чаԍтјас вылӧ: тыш (ӧбук), пласт (полотно, ԉібӧ щӧка) ԁа ԁор. Ԁорлӧн пулаԁор помыс шуԍӧ чер бӧжӧн, мӧԁар помыс — чер нырӧн.
Черлыԍ суԁта мерајтӧны чер ԁор шӧрԍаԋ чер тыш шӧрӧ веԍкыԁ віԅ нуӧԁӧмӧн. Тышлаԁорас ем черпу саԃітан роԅ.
Черын ем тыш, коԁі пыкԍӧ черпуӧ ԁа сіјӧс јонмӧԁӧ чер ԁор ԁінті кыкнан боксӧ вӧсԋӧԁӧмыс шуԍӧ јоԍтан уголӧн (25-ӧԁ ԍерпас).
Уҗ ԍерԏі черјас колӧ јуклыны уна пӧлӧс вылӧ. Міјан пӧшԏі быԁлаын ӧԏі черӧн вӧчӧны став пӧлӧс уҗсӧ. Тајӧс оз поԅ лыԃԃыны ԉучкіӧн. Ӧні міјан научнӧј оргаԋізаціјајас лӧԍӧԁалӧны черјаслы станԁартјас, меԁым вӧчавны быԁ уҗлы аслыс пӧлӧс чер.
Віԇӧԁлам, кущӧм уҗјас ԁінӧ колӧ чер.
Пукералӧм (щупӧм). Тајӧ уж ԍӧкыԁ, сетчӧ колӧ чорыԁа кучкӧм, ԍӧкыԁ чер, меԁым сіјӧ ез ԍібԁы пуӧ, а пыԁӧҗык пыріс ԁа четчӧԁліс гырыԍ чагјас.
Нӧшта снаженҗык ԁа ԍӧкыԁҗык колӧ лоны пес поткӧԁлан чер. Сіјӧ бура поткӧԁӧ пес аслас ԍӧктаӧн. Лечыԁ ԁор вӧчны сылы оз ков. Прӧстӧј чер ԍерԏі сіјӧ кызҗык (тув моԁаа), ԁај пуыс куԅҗык.
Пу кырԍԍӧм ԁа червіԅалӧм. Тајӧс уҗавны колӧ кокԋі ԁа лечыԁ чер. Ԁорыс сылӧн вӧчԍӧ паԍкыԁҗыка, меԁым паԍкыԁҗыка-жӧ-і верміс боԍтны. Кырԍԍыԍігӧн ԁа червіԅалігӧн ԍӧктаӧн ԋінӧм ԋе вӧчны. Сы понԁа тајӧ уҗлы чер меԁ вӧлі лӧԍыԁа вӧчӧма, шыԉӧԁӧма ԁа ԁорјассӧ поԉірујтӧма. Тані ставсӧ веԍкӧԁӧма сы вылӧ, меԁым ӧԁјӧнҗык поԅіс уҗавны. Сӧмын колӧ шуны, мыј черӧн кырԍԍӧм лыԃԃӧны ԋецеԉесообразнӧјӧн. Кырԍԍыԍӧмын черӧс вочасӧн вежӧны кырԍԍыԍан зырјас (лопатајас), коԁјаслӧн проԁукԏівноԍтыс ыҗыԁҗык.
Увјас керавлӧм. Тајӧс уҗавны колӧ чер кераԍан чер коԃ-жӧ, сӧмын сы ԍерԏі кокԋіԁҗык. Чорыԁа сӧталӧм оз ков. Чер колӧ лоны лечыԁ. Увјаслы паԍкыԁ ԁор оз ков.
Черјас вӧчавԍӧны кӧртыԍ ԁорсӧ уклаԁалӧмӧн. Меԁԍа бурӧԍ ԇік уклаԁыԍ вӧчӧм черјас. Кӧрт черјас оз тујны. Пілаын моз-жӧ черлы колӧ бура каԉітлӧм уклаԁ, меԁым сіјӧ ез нырав-ԋі ез четчав. Чер колӧ ԁорны лӧԍыԁа, шыԉыԁа, бокјассӧ колӧ шԉіфујтны, ԁорсӧ тупкыны лакӧн ԇік ԁорсӧ кынԇі ԁа поԉірујтны.
Черпулӧн куԅта вермӧ лоны уҗ ԍерԏі уна пӧлӧс: кымын куԅ черпу, сымын јон лоӧ кучкӧм. Јонҗыка куԅ черпу вӧчԍӧ поткӧԁчан черлы, җеԋыԁҗык — плӧԏԋічнӧј черлы. Черпу вылӧ меԁбур пуӧн лоӧ јаԍеԋ, сеԍԍа кыԇ ԁа кԉон. Маԏеріал колӧ лоны ԇік кос. Уԉ черпу регыԁӧн ԉічалӧ, ԁугԁывтӧг лоӧ тувјавлыны. Черпу пом вӧчԍӧ ԋеуна куԅҗыка ԁа увлаԋ чукыԉтыштӧмӧн, меԁым чер, кыԇ шуӧны вӧрлеԇыԍјас, „крепыԁа пукаліс кіын“ ԁа ез мын. Черпулӧн вылыс вӧчԍӧ шыԉыԁа. Шыԉӧԁны сіјӧс нажԁачнӧј бумагаӧн („шкуркаӧн“). Черпу тувјалӧм бӧрын поԅӧ зелӧԁны сіјӧс тувјӧн. Черпулыԍ куԅта вӧчӧны 80–90 саԋԏіметр.
Черӧн уҗалігӧн колӧ тӧԁны пулыԍ чорыԁлунсӧ. Кымын чорыԁ ԁревеԍіна (пу), сымын куԅ ԁа вӧсԋі колӧ лоны черлӧн ԁор. Ԋебыԁ пулы колӧ паԍкыԁ тышка, паԍкыԁ ԁора ԁа јонҗыка ԍӧкыԁ чер. Јоԍтан угол — ыҗыԁҗык. Черлӧн ԍӧкта овлӧ 1-ԍаԋ ԁа 4 кілограммӧԇ (поткӧԁчан черјас).
Уҗ ԍерԏі колӧ торјӧԁны со кущӧм пӧлӧс черјас.
Вӧрлеԇан амеріканскӧј чер (26 ԁа 27-ԁ ԍерпасјас) лӧԍӧԁӧма кыԇ пујас щуплӧм вылӧ. Ԁорыс сылӧн гӧгрӧс коԃ, ачыс — векԋі. Бокјассӧ ԋеуна кызӧԁӧма. Ԍӧкта — 1.500-ԍаԋ 2.100 граммӧԇ. Черпу — куԅ ԁа чукԉа. Сылӧн куԅта — 60–80 см. Ԁорлӧн паԍта — 55–58 см.
Увјас керавлігӧн пӧԉзујтчӧны паԍкыԁҗык ԁора черӧн амеріканскӧј чер ԍерԏі. Ԁорлӧн паԍта — 160 міԉԉіметрӧԇ, тышлӧн — 60 міԉԉіметр. Черлӧн суԁта — 177 мм. Черпу җеԋыԁҗык — 50–60 см. Ԍӧкта — 1.400 грамм.
Шпал ԁа брус лӧсалӧм вылӧ колӧ шкԉуԁ ԋіма чер (28-ԁ ԍерпас). Ԁорлӧн паԍта — 370 мм. Черпу — веԍкыԁ, 70–80 саԋԏіметр куԅта. Ԍӧкта — 2–3 кілограмм. Тӧчітӧны сӧмын ӧԏі бокԍаԋыс.
Пес поткӧԁлӧм вылӧ пӧԉзујтчӧны поткӧԁчан черӧн (ԍӧкыԁ чер — колун). Ԁорлӧн паԍта — 120 мм., суԁта — 200 мм. Тышлӧн паԍта — 70 мм. Ԍӧкта — 2.100 грамм (29-ԁ ԍерпас, ԁревеԍіна інԍԏітутӧн вӧчӧм проект ԍерԏі).
Ԁревеԍіна тӧԁмалан научно-ісԍԉеԁоваԏеԉскӧј інԍԏітут лӧԍӧԁалӧ быԁԍама черјаслы станԁартјас. Іԋԏереснӧј станԁарт лӧсаԍан черлӧн (З0-ԁ ԍерпас), вӧрлеԇан кокԋі черлӧн (31-ԁ ԍерпас) ԁа вӧрлеԇан уԋіверсаԉнӧј черлӧн (32-ԁ ԍерпас). Іԋԏереснӧј сіԇ-жӧ Швеціјаын вӧԃітчан черјаслӧн ԏіпјас (33-ԁ ԍерпас).
Черјас тӧчітӧны тӧчіла із вылын.
Воԉԍан струментјас. Керјас воԉны чер пыԃԃі употребԉајтӧны кык воропа гогын — наструг (34-ԁ ԍерпас).
Тајӧ гогыныс уклаԁ ԁора, ԋеуна чукԉа, помјасас тувјалӧма кык пу вороп. Гогін тӧчітӧны ӧтар бокԍаԋыс. Гогынлӧн боԍтан ԁорыс вӧсԋіԁҗык, мӧԁарыс (тышыс) — кызҗык. Робочӧј уҗалӧ кыкнан кінас.
Гогынӧн уҗалӧны нарошнӧ вӧчӧм кӧбылка вылын (35-ԁ ԍерпас). Тајӧн уҗавны кокԋіҗык, робочӧјлы оз ков копыртчыны муӧԇ. Кӧбылкаын ем колоԁка, коԁі вермӧ бергӧԁчыны. Кер пуктӧны кӧбылка вылӧ ԁа воԉӧны.
Ем нӧшта уклаԁыԍ вӧчӧм воԉԍан зыр, коԁі шуԍӧ скребкаӧн (36-ԁ ԍерпас). Зырлы ӧԏі бокас вӧчӧма крук керјас бергӧԁлыны. Бӧрја каԁын паԍкавны мӧԁісны швеԁскӧј воԉԍан зырјас (37 ԁа 38-ԁ ԍерпас).
Уклаԁыԍ вӧчӧм воԉԍан зырјас, коԁјасӧс уна ногӧн саԃітӧма вороп помӧ, уҗын јонҗыка проԁукԏівнӧјӧԍ черјас ԍерԏі.
Мукӧԁ ԁіныԍ торјалӧ „Іԃеал“ ԋіма воԉԍан зыр (39-ӧԁ ԍерпас). Јона-ӧ ӧԁјӧ воԉԍан зырјӧн мунӧ уҗ гогынӧн, ԁа черӧн ԍерԏі, тыԁалӧ со кущӧм табԉіцаыԍ:
| 2,1 метр куԅа пропсыјас воԉӧм | Ԃіаметр саԋԏіметрӧн. | Каԁ мінутӧн ԁа ԍекунԁӧн | |
| Зыр | Чер | Гогін | |
| 10 | 2 м. 31 с. | 2 м. 35 с. | 4 м. 5 с. |
| 12 | 3 „ 1 „ | 3 „ 3 „ | 4 „ 15 „ |
| 14 | 3 „ 28 „ | 3 „ 32 „ | 4 „ 20 „ |
| 16 | 3 „ 41 „ | 3 „ 50 „ | 4 „ 40 „ |
| 18 | 3 „ 49 „ | 4 „ — „ | 4 „ 55 „ |
| 20 | 4 „ 7 „ | 4 „ 15 „ | 5 „ 5 „ |
Пӧпуԏԏӧ колӧ сувтлыны кер бергӧԁлан струмент вылын. Шуԍӧ сіјӧ конԁакӧн (ԉібӧ вертун, 40-ԁ ԍерпас). Бергӧԁлӧм могыԍ черӧн сӧтавны кер помӧ оз поԅ, — сӧталӧмӧн щыкӧ кер.
Конԁаклӧн чукыԉтӧм крук вӧчԍӧ кӧрт полосаыԍ, коԁӧс колӧ каԉітны. Конԁак тышкӧ вӧчԍӧ мајӧг ԍујан роԅ (коԉча).
Отсаԍан струментјас. Вылынҗык лыԃԃӧԁлӧм ӧруԃԃӧјас лоӧны главнӧјјасӧн. Наыԍ кыԋԇі, уҗалігӧн лоӧ вӧԃітчыны уна пӧлӧс отсаԍан струментјасӧн. Сіԇ, напрімер, пес поткӧԁлігӧн ԉібӧ пу пӧрӧԁігӧн (кражјалігӧн), топӧԁӧ-кӧ сіјӧ пілатӧ, ковмас сетчӧ прӧстӧј тув, коԁі овлӧ кӧртыԍ ԉібӧ пуыԍ. Тув-кӧ абу кӧрт, колӧ вӧчны чорыԁ пуыԍ. Тув пырӧ пуӧ ԁа паԍкӧԁӧ піԉітӧм туј ԉібӧ поткӧԁӧ пес чурка.
Вӧрлеԇыԍјас пӧԉзујтчӧны мукӧԁ ԁырјі нӧшкӧн (кувалԁаӧн). Нӧш — пуыԍ ԉібӧ кӧртыԍ вӧчӧм ыҗыԁ мӧлӧт, коԁӧн кучкалӧны тувјӧ ԉібӧ черӧ вуж вылыԍ пу пӧрӧԁігӧн, піла топӧԁігӧн, пес поткӧԁлігӧн.
Пӧрӧԁчігӧн сулалан пу вылӧ ӧшјӧм пу уԍкӧԁігӧн пӧԉзујтчӧны гезјӧн.
Сіјӧ-жӧ гезнас кыскалӧны (матыԍталӧны) бунтјасӧ керјас вӧвтӧг ԉібӧ вӧлӧн чукӧртігӧн.
Уна пӧлӧс зорјас, мајӧгјас, пощјас колӧны керјас бергӧԁлігӧн, штабеԉӧ течігӧн, ԁоԃјасӧ, ԏеԉегајасӧ пукталігӧн ԁа сіԇі воԇӧ.
Вӧрын пес піԉітігӧн вӧрлеԇыԍ вӧчӧ ԍпеціаԉнӧј кӧбылка. Сы вылӧ іспоԉзујтчыԍԍӧ пулӧн лапајаса вужјыс.
Пӧрӧԁчан ԁа пу орјӧԁлан струментјас кыԋԇі, вӧрлеԇанінјасын вӧԃітчӧны нӧшта мерајтчан струментјасӧн. На пыщкыԍ віԇӧԁлам со кущӧмјасӧс.
Мерајтчан вілка (41-ԁ ԍерпас). Сіјӧн мерајтӧны сулалан пулыԍ ԃіаметр (кызта) морӧс вылаті ԁа вӧчӧм керлыԍ ԃіаметр. Вілкајас овлӧны пуыԍ ԉібӧ кӧртыԍ. Сені вӧчалӧма саԋԏіметр лыԁа ԃеԉеԋԋӧјас. Вілка поԅӧ паԍкӧԁны пу кызта ԍерԏі. Овлӧны зев уԁобнӧј кусԋалан (склаԁнӧј) вілкајас
Сеԍԍа уҗалігӧн пыр колӧ ԍӧрыԍ вӧԃітны кусԋалан метр. Поԉезнӧ сіԇ-жӧ руԉетка (42-ԁ ԍерпас). Ԉента сен овлӧ метаԉԉіческӧј ԉібӧ ԁӧраыԍ. Руԉеткаӧн мерајтӧны керлыԍ куԅта. Руԉетка ԉенталӧн куԅта овлӧ уна пӧлӧс: 5, 10, 20 метр.
3. МЕХАԊІЧЕСКӦЈ ПІЛАЈАС
Кущӧма-бы ез вӧв раціонаԉіԅірујтӧма кіӧн уҗалан струментјас, уна вӧр уҗаланінјасын — вывті паԍкыԁ вӧрјасын — век-жӧ колӧ кутны установка вӧрлеԇӧмын став пӧлӧс уҗ мехаԋіԅірујтӧм вылӧ.
Вӧр промышԉенноԍт паԍкӧԁӧмкӧԁ, заграԋічаӧ нуан вӧр унҗык леԇӧмкӧԁ ԁа пыщкӧсса рынок вылӧ тырмымӧн вӧр петкӧԁӧмкӧԁ ӧтщӧщ колӧ корԍны мерајас, кыԇ еԍкӧ ӧԁјӧнҗык нуӧԁны вӧрлеԇан уҗ. Мукӧԁ местајасыԍ локтыԍ робочӧјјасӧн, коԁјас обычнӧја уҗалӧны кіпомыԍ (мехаԋізаціјатӧг), міјанлы ԋе освоітны регыԁӧн тащӧм паԍкыԁ вӧрјассӧ.
Тајӧ вӧлі еԍкӧ вывті ԋераціонаԉнӧ. Кіпом уҗлӧн ԉубӧј проізвоԃіԏеԉноԍт, кущӧм бы ыҗыԁ ез вӧв, оз вермы воԇсаԍны мехаԋіческӧј уҗкӧԁ.
Таԍаԋ вывоԁ — колӧ мехаԋіԅірујтны вӧрлеԇӧм. Машіна уҗалӧ ӧԁјӧнҗык проԁукԏівнӧјҗык кіӧн уҗалан піла ԍерԏі ԁа чер ԍерԏі. Та понԁа вӧрлеԇӧм мехаԋіԅірујтӧмӧн і шуӧма нуӧԁны вӧр овмӧсын інԁустріаԉізаціја. Суӧԁны ԁа панјыны Амерікаӧс лоӧ кокԋіҗык, кор мі тыртам уҗсӧ машінајасӧн. Колӧ ӧні-жӧ веԍкӧԁны вԋімаԋԋӧ мехаԋізмјасӧн ԁа машінајасӧн вӧԃітчыны кужыԍ јӧзӧс лӧԍӧԁӧм вылӧ, меԁым первојјассӧ оз лоны ԍӧкыԁторјас (јӧрмӧмјас). Татӧг оз поԅ колӧм ԍерԏі паԍкӧԁны вӧр уҗалӧм. Мехаԋіческӧј способӧн вуж вылыԍ пу піԉітӧм, орјӧԁлӧм, пес піԉітӧм ԁа поткӧԁлӧм — со кущӧм цеԉӧ колӧ мунны. Кымын ӧԁјӧн мі сетчӧ воам, сымын бур. Колӧ стрӧітавны аслыным завоԁјас, коԁјас еԍкӧ, вӧрлеԇан уҗлы меԁԍа бур мехаԋізмјас бӧрјӧм бӧрын, вӧчалісны мехаԋізаціја нуӧԁан кӧлуј ԁа ӧруԃԃӧјас.
Меԁԍа первој вӧлі ізобреԏітӧма мехаԋіческӧј пілајас, коԁјас уҗалӧны парӧн (парӧвӧјјас); на бӧрын еԉектріческӧј пілајас, сеԍԍа пыщкӧсса сотчӧмӧн (внутреԋԋӧј сгораԋԋӧӧн) уҗалан пілајас.
На пыщкыԍ меԁбӧрјаыс уҗын лоі меԁԍа проԁукԏівнӧј. Сіјӧ мукӧԁ ԍерԏі кокԋі, лӧԍыԁ новлӧԁлыны, ӧткоԃа уҗалӧ вуж вылыԍ пӧрӧԁігӧн і орјӧԁлігӧн (кражјалігӧн). Сіԇ-кӧ, тајӧ пілалы меԁԍа јона колӧ паԍкавны вӧрлеԇанінјасын. Став пӧлӧс мехаԋіческӧј пілајас вӧчалӧма ӧԏі прінціпӧн — бергалӧ помаԍлытӧм (кыщовтана) чеп, кытчӧ саԃіталӧма вунԁалан ԁа весалан піԋјас. Чепсӧ ӧшјӧԁӧма піла пласт (полотно) вылӧ. Сіјӧс бергӧԁлӧ ԋеыҗыԁ мотор.
„Рінко“ пілалӧн (43-ӧԁ ԍерп.) ԍӧкта 38 кілограмм. Вӧԃітчӧны сіјӧн кык робочӧј. Уҗалӧ бур бенԅінӧн, ӧԏі часӧн сотӧ 1 ԉітр. Помаԍлытӧм уклаԁ чеп вӧчӧма јӧзвіјасӧн. Жугалӧ-кӧ, быԁ јӧзві поԅӧ боԍтны ԁа вежны выԉӧн. Піԋјас сіԇ-жӧ боԍтланаӧс. Меԁым уҗалігӧн чеп оз ԍібԁы піԋјасӧ вӧчалӧма выступјас, коԁјас бергалӧны піла пластӧ вӧчӧм гуранӧԁ (жӧлӧбӧԁ). Піла бергӧԁлан моторлӧн выныс овлӧ 8 вӧв вын мынԁаӧԇ. Ӧԏі ԍекунԁӧн бергӧԁчӧ чеп 6 метр куԅа. Уҗавны-кӧ пілаӧн во гӧгӧр чӧж, чеп лоӧ вежлавны во пыщкын кыкыԍ. Пілаӧн поԅӧ уҗавны кущӧм ногӧн колӧ. Воԇвыв колӧ пусӧ щупыштны черӧн, меԁым пӧрӧԁны сіјӧс колӧм ԍерԏі (коԁарӧ колӧ); костас колӧ тувјавны тув ԁа пощкӧн ԉібӧ мајӧгӧн јӧткыны пусӧ коԁарӧ колӧ. Уҗавны меԁбур каԁ — гожӧм, тулыс, ар. Тӧлын лым веԍкалӧ моторӧ (моторсӧ ԋінӧмӧн абу тупкӧма). Колӧ сувтӧԁны мог — лӧԍӧԁны тупкӧԁјас (преԁохраԋіԏеԉјас).
Җуҗыԁ лым ԁырјі уҗавны ԍӧкыԁҗык. Меԁԍа кыз пу, кущӧмӧс поԅӧ піԉітны „Рінко“ пілаӧн, — 80 см. Мавтлыԍӧ піла выј сора бенԅінӧн. Пілалӧн проізвоԃіԏеԉноԍт — 120 кубометрӧԇ лун. Вуж вылыԍ пӧрӧԁӧ піла ӧԏі лунӧн 250 пуӧԇ (25 саԋԏіметр кыза пујас).
Кареԉіјаса опытнӧј станціјаын уҗалыԍ Ԁамберг јорт арталіс 1 кубометр ԁревеԍіна піԉітӧмлыԍ асԁон ԁа кајіс 17,05 урӧ. Піла сулалӧ 750 шајт. Пілаӧн вӧԃітчӧм вылӧ колӧ велӧԁчыны (кваԉіфікаціја). Но тајӧ абу ԍӧкыԁтор, — робочӧјјас кокԋіа велалӧны. „Рінко“ піла ремонԏірујтӧм вылӧ колӧ лӧԍӧԁны ремонтнӧј база.
Кареԉіјаса опытнӧј вӧр станціјаын уҗалыԍ Аԉбрехт јорт ԍетӧ „Рінко“ пілалыԍ проізвоԃіԏеԉноԍт тащӧм лыԁпасјасӧн^Аԉбрехт. Вӧрлеԇӧмын раціонаԉізаціја ԁа мехаԋізаціја нуӧԁӧм./^:
| „Рінко“ пілалӧн проізвоԃіԏеԉноԍт | |||||||
| Морӧс вылаті пулӧн кызта саԋԏім. лыԁӧн | |||||||
| 10 | 14 | 18 | 22 | 26 | 30 | 34 | 36 |
| Шӧркоԃԃема орӧԁӧм вылӧ ԍекунԁа лыԁӧн | |||||||
| 2 | 4 | 6 | 7 | 13 | 16 | 18 | 19 |
„Ԍектор“ ԋіма піла ізобреԏітӧма Швеціјаын. Сылӧн моторыс 5 вӧв вына. Моторсӧ поԅӧ боԍтлыны ԁа нуны торјӧн. Моторыԍ ӧпріч пілалӧн ем рама, чеп ԁа бергӧԁлан вал. Пілалӧн рама — ԋоԉ пеԉӧса. Ԍекунԁаӧн бергӧԁчӧ чеп 11 метр. Пілаӧн уҗавны колӧ кујім робочӧј ԁа мунӧ уна бенԅін. Бенԅін колӧ зев бур сорт, авіаціоннӧј. Пілалӧн ԍӧкта — 80 кілограмм; сулалӧ сіјӧ 1000 шајт.
„Ԍектор“ пілалӧн проізвоԃіԏеԉноԍт „Рінко“ піла ԍерԏі лыԃԃыԍԍӧ вылынҗык, но сіјӧ ԍӧкыԁ-ԁа, јона паԍкавны вӧрын оз вермы. А склаԁјасын вермас уҗавны јона бура.
Тані вајӧԁӧм табԉіца петкӧԁлӧ, кущӧма уҗалӧны „Рінко“ ԁа „Ԍектор“ пілајас кіӧн уҗалан піла ԍерԏі.
| „Рінко“, „Ԍектор“ ԁа кіӧн уҗалан пілајаслыԍ уҗ ӧткоԃалӧм. | Каԁ лыԃԃӧма ԍекунԁјасӧн | ||
| „Ԍектор“ піла | „Рінко“ піла | Ручнӧј піла | |
| 16 | 5,4 | 8,0 | 53,0 |
| 18 | 6,4 | 11,0 | 59,0 |
| 20 | 8,0 | 15,0 | 66,0 |
| 22 | 9,8 | 19,0 | 88,0 |
| 24 | 10,6 | 22,0 | 96,0 |
| 26 | 12,8 | 25,0 | 104,0 |
| 28 | 14,1 | 27,0 | 140,0 |
| 30 | 15,1 | 30,0 | 150,0 |
| 32 | 17,7 | 32,0 | 160,0 |
| 34 | 19,1 | 38,0 | 187,0 |
| 36 | 20,8 | 42,0 | 198,0 |
| 38 | 23,0 | 44,0 | 209,0 |
| 44 | 30,0 | 55,0 | 264,0 |
Ԍӧкыԁӧн-жӧ колӧ лыԃԃыны „Рапіԁ“ ԋіма піла. Сылӧн конструкціјаыс зев јона лӧԍалӧ „Рінко“ пілакӧԁ. „Рапіԁ“ пілалӧн ԍӧкта — 75 кілограмм; ԁоныс — 500 шајтӧԇ. Ужалӧ „Рінко“ піла моз-жӧ.
„Урал“ ԋіма пілалӧн вын ещаҗык, ставыс 3 вӧв вын мынԁа. Ԍӧкта — 28 кгр. Ӧԏі ԍекунԁаӧн бергӧԁчӧ чеп 10 метр куԅа. Тајӧ піла — кокԋі, уҗалӧ ӧԁјӧ. Сыпонԁа сіјӧс колӧ рекоменԁујтны вӧрлеԇанінјасӧ. 70 саԋԏіметр кызта чорыԁ пу піԉітӧ 1,5 мінутаӧн. Чеп вӧчӧма торја јӧзвіјасыԍ јітлӧмӧн. Жугалӧ-кӧ, быԁ јӧзві поԅӧ кокԋіа вежны. Мотор тупкӧма кожухӧн (футԉарӧн): лым ԋі посԋі увјас оз пырны моторӧ. Уҗалӧ сіјӧ выј сора бенԅінӧн. Обслужівајтӧм вылӧ колӧ кык робочӧј.
„Ԁоԉмар“ пілалӧн (44 ԍерп.) емӧԍ кокјас, коԁјас вылӧ сувтӧԁԍӧ пілаыс муӧ. Часӧн сотӧ 1,5 ԉітр бенԅін. Луннас уҗалӧ квајт морткӧԁ воча (80 кубометрӧԇ). Моторлӧн вын — 7 вӧв вын мынԁа, сетчӧ вӧчӧма шум наԇмӧԁан пріспособԉеԋԋӧ (глушіԏеԉ); мукӧԁ торјӧн пӧшԏі ԋінӧмӧн оз торјав мукӧԁ пӧлӧс пілајас ԁіныԍ. Ем нӧшта пілајас кеслан пріспособԉеԋԋӧ. Ԋеыҗыԁ тӧчіла із бергӧԁлыԍӧ моторӧн. Піла тӧчітны тырмӧ 10 мінут. Пілалӧн ԍӧкта — 58 кілограмм. Піла поԅӧ сувтӧԁны быԁногыс: піԉітӧ бокног (воԁігӧн) і сувтсӧн (ԁорыш ног).
Емӧԍ нӧшта ножовка-пілајас (45-ԁ ԍерпас), коԁјас ужалӧны моторӧн-жӧ. Піла крепітԍӧ мыр берԁӧ ԉібӧ кер берԁӧ ԁа уҗалӧ, кыԇі морт ӧԏі воропа пілаӧн. Гырԍанас тајӧ пілајас абу ӧткоԃӧԍ. Ԍӧкта — 55 кілограмм ԁа унҗык. Ножовкајас абу-на јона паԍкалӧмаӧԍ. Емӧԍ ԋемецкӧј ԁа амеріканскӧј ԍіԍԏемајас.
Лыԃԃӧԁлӧм пілајас кыԋԇі емӧԍ „Ерко“, „Шԏіԉ“, „Ԍектор“ (46 ԍерп.), „Рекорԁ“, „Ԍірабо“, „Ваԁ“, „Арбор“ ԍіԍԏемајас. Міјан уҗаланінјасын меԁԍа колӧ паԍкӧԁны „Рінко“ ԁа „Урал“ пілајас.
Еԉектріческӧј пілајас уҗалӧны токӧн. Тајӧ піласӧ новлӧԁлӧны ԏеԉежка вылын. Пілаӧн бур пӧԉзујтчыны кӧні матын ем еԉектріческӧј станціја. Сіԇ-кӧ, тащӧм пілајасӧн поԅӧ уҗавны гырыԍ склаԁјасын (вӧр маԏеріал віԇанінјасын), вӧрпіԉітан завоԁјасын, кӧні ем ԁолгоԏԏӧ — орјӧԁлытӧм пујас.
Парӧвӧј пілајас гырыԍӧԍ ԁа ԍӧкыԁӧԍ. Вӧрын новлӧԁчыны сіјӧн ԍӧкыԁ, торја-ԋін лым вывті. Вӧрлеԇанінјасын најӧ ез вермыны паԍкӧԁны.
4. ШПАЛ ԀА ПЕС ПІԈІТАН СТАНОКЈАС
Быԁ страналы јона колӧны шпалјас. Тајӧ колӧмыс щӧктӧ мехаԋіԅірујтны шпал вӧчан уҗ. Черӧн шпал вӧчӧм вылӧ колӧны торја кваԉіфіцірованнӧј робочӧјјас — шпал лӧсалыԍјас. Сеԍԍа уҗыс мунӧ ԋӧжјӧ. Таԇі-жӧ поԅӧ шуны быԁԍама пӧлӧс брусјас, ԍԉіперјас ԁа мукӧԁ тор вӧчалӧм јылыԍ.
Шпал піԉітан станокјас, коԁјасӧн ӧні уҗалам, јонҗыкасӧ вајӧма Амерікаыԍ. Меԁԍа јона паԍкалӧма Ԏурԋерлӧн станок. Сылӧн пілаыс ціркуԉнӧј, торјӧн пукталан піԋјаса. Станоклы ԁвігаԏеԉӧн вермӧ лоны трактор. Станок ԁінӧ кыскавԍӧны кражјас, коԁјасӧс і піԉіталӧ сіјӧ шпалјас вылӧ, брусјас вылӧ ԁа сіԇі воԇӧ.
Ӧԏі станок піԉітӧ 8 часа уҗалан лунӧн 35 кубометрӧԇ. Шпал кыԋԇі, краж шӧрыԍ піԉіталӧ пӧвјас (ԁӧскајас). Тајӧ пілалӧн вунԁӧм туј паԍкыԁ — 7 міԉԉіметрӧԇ. Економіја бокԍаԋ станокјасӧс колӧ лыԃԃыны зев выгӧԁнӧјӧн. Бӧрја каԁнас міјан СССР-ын вӧчавԍӧны тащӧм станокјас „Мехаԋік“ завоԁын.
Пасјам нӧшта ӧԏі машіна — пес піԉітан станок. Сіјӧ уҗалӧ гӧгрӧс пілаӧн, коԁӧс бергӧԁлӧ прівоԁнӧј ремеԋ. Ремеԋсӧ нуӧԁӧма валвывті, кӧні пілаыс, сеԍԍа јітӧма трактор маховіккӧԁ. Тракторыс лоӧ ԁвігаԏеԉӧн. Піла улӧ лӧԍӧԁлӧны пес вылӧ вунԁалан пујас (хлыстјас ԁа ԁолгоԏԏӧ). Кор ӧԏілаын уҗыс бырӧ, станок тракторкӧԁ ӧтлаын нуӧны мӧԁлаӧ.
Пес піԉітан станокјас помӧ вӧчӧны мукӧԁ ԁырјі пес поткӧԁлан пріспособԉеԋԋӧјас. Секі лоӧ ԇоԋ оборуԁоваԋԋӧ, коԁі ӧтпырјӧн піԉітӧ і поткӧԁлӧ пес. Станок обслужівајтӧм вылӧ колӧ кык робочӧј.
Пес піԉітан станокјас кӧкјамыс часа уҗалан лунӧн ӧԁԇӧԁӧны проізвоԃіԏеԉноԍт 80 кубометрӧԇ.
Шпал піԉітан, пес піԉітан ԁа пес поткӧԁлан станокјас гіжалӧмыԍ мі аԁԇам, мыј налы ԁвігаԏеԉӧн колӧ лоны трактор. Тајӧ бокԍаԋ мі ставнас іспоԉзујтам тракторӧс вӧрлеԇігӧн. Нӧшта-на паԍкыԁа поԅӧ іспоԉзујтны тракторӧс вӧр кыскалігӧн. Тракторјаслӧн ем бура уна ԍіԍԏема, сӧмын оз быԁӧнӧс поԅ ӧткоԃа выгӧԁаӧн іспоԉзујтны. Вӧр кыскалӧм вылӧ колӧны гуԍеԋічнӧј тракторјас. Заграԋічнӧј тракторјас піыԍ меԁԍа шогманаӧн лыԃԃыԍԍӧны „Катерпіԉԉер“ ԁа „Кԉетрак“ ԍіԍԏемајас, асланым странаын вӧчӧмјас піыԍ — „Коммунар“. Шпал піԉітан ԁа мукӧԁ станокјасӧн уҗавны колӧны „Форԁзон“ ԁа „Інтернаціонал“ тракторјас.
Вӧр овмӧсын, сетчӧс условјӧјас ԍерԏі, тракторјасӧн поԅӧ уҗавны бура уна тор. Тракторјасӧс воԇвыв колӧ іспытајтны.
