ФІԄІКА
Меԁвоԇԇа јукӧн
ВОԆКЫВ
Реконструкԏівнӧј періоԁӧ пырӧм бӧрын мі воԇын сувтіс зев ыҗыԁ мог — промышԉенноԍтнымӧс вуҗӧԁны выԉ ԏехԋіка поԁув вылӧ.
Кор мі понԁім тајӧ могсӧ пӧртны олӧмӧ, том јӧз воԇын сувтіс мог паԍкыԁа, јона поԉіԏехԋіԅірујтчыны — тӧԁмавны машінајас, ԁвігаԏеԉјас ԁа кытыԍ лоӧны еԋергіјајас.
Машінајас тӧԁмалӧм бӧрын сувтӧ мог сіјӧ машінајассӧ кужны леԇны, кужны уҗавны ԁа кужны сіјӧ машінајаснас вӧчны кущӧмкӧ преԁметјас ԁа ԃетаԉјас.
Ԍіктса овмӧслӧн вежԍӧм, ӧԏікӧ, посԋі кӧԅајствојасӧс ыҗыԁ кӧԅајствојасӧ чукӧртӧм — совхозјасӧ, коммунајасӧ ԁа арԏеԉјасӧ, — сувтӧԁӧ мог став ԍӧкыԁ уҗсӧ машінајасӧн вӧчны; машінајаснас уҗалігӧн меԁ уҗалыԍјаслӧн кокԋалас уҗыс.
Тајӧ могсӧ олӧмӧ пӧртӧм том јӧз воԇын, а меԁјона ШКМ-ын велӧԁчыԍјас воԇын, сувтӧԁӧ мог — тӧԁмавны, велӧԁчыны вӧчны тракторјас, ыщкан, вунԁан, куртан, вартан ԁа мукӧԁ машінајас.
Ӧніја ыҗыԁ овмӧслы зев јона ковмывлӧ воԇвылыԍ тӧԁны погоԃԃа. Ӧніја вӧрлеԇан программајас Комі облаԍт воԇын сувтӧԁӧны мог, — став уҗсӧ мехаԋіԅірујтны, уҗӧԁны машінајас, коԁјасӧн кокԋӧԁны вӧрлеԇыԍјаслыԍ уҗсӧ. Став тајӧ могјассӧ олӧмӧ пӧртны отсалӧ фіԅіка ԁа тајӧ ԋігаыс.
Фіԅіка јона тышкаԍӧ ԏехԋіка нуӧԁӧм вӧсна уҗалыԍјас пӧвстӧ.
Фіԅіка ԍетӧ інԁӧԁјас, кыԇі ԁа кытыԍ лоӧны машінајас, сіјӧ тӧԁмӧԁӧ, кыԇі ԁа кӧн руԁаԍаԋ пӧрӧ машінаӧԇыс. Фіԅіка ԍетӧ інԁӧԁјас ԁа велӧԁӧ кыԇ уҗалӧ ԁа кыԇ колӧ уҗавны машінајаснас.
Нӧшта фіԅіка нуӧԁӧ зев ыҗыԁ уҗ ԁа јона отсалӧ војтырлы погоԃԃа тӧԁмавны воԇвылыԍ.
Фіԅіка нуӧԁӧ зев ыҗыԁ тыш јенлы ескӧмкӧԁ, јенлы ескан став ԏеоріјајас шыбытӧ бокӧ ԁа отсалӧ став мірсӧ научнӧја тӧԁмавны ԁа гӧгӧрвоны.
1-ӧԁ ЈУКӦԀ
Шоныԁ еԋергіја мурталӧм
§1. ЛАБОРАТОРНӦЈ УҖ № 1.
Опыт вӧчігӧн колӧны:
1. Кык хіміческӧј стӧкан.
2. Кык ԏермометр.
3. Штаԏів.
4. Кӧрт ԍетка.
5. Спіртовка.
6. Ыргӧн сутуга тор.
7. Ыргӧн гіра (200 грамма кымын).
8. Бівылын кӧрт кутан ічӧт щыпцы.
9. Суԋіс.
Стӧканӧ җынԍыс уна кіԍтӧј керкаса ва. Тӧԁмалӧј ԏермометрӧн, кымын граԁусӧн унҗык лоӧ ваыслӧн ԏемператураыс, кор ваас леԇам:
1. 50–60 граԁусӧԇ шонтӧм гіра (200 гр);
2. Сіјӧ-жӧ гірасӧ 90–100 граԁусӧԇ шонтӧмӧн леԇам.
3. Ыргӧн сутуга тор гӧрԁӧԁтӧԇ (500°–700°) шонтӧмӧн.
Быԁ преԁмет леԇігӧн колӧ валыԍ ԏемпературасӧ мерајтны кыкыԍ: леԇӧм воԇвылын (ԏемператураыс, шуам, t1), мӧԁыԍ леԇӧм бӧрас (ԏемператураыс, шуам, t2). Ԏемпература бурҗыка тӧԁмалӧм вылӧ колӧ васӧ гуԁравлыны ԁа меԁыҗыԁ віԍталӧмсӧ ԏермометрлыԍ гіжны. Ԏермометрӧн петкӧԁлан ыҗыԁ віԍталӧмыԍ (гірасӧ леԇӧм бӧрын), ічӧт віԍталӧмсӧ (гірасӧ леԇӧм воԇвылын) чінтӧмӧн тӧԁмалам, кымын граԁус вылӧ шоналіс ваыс (t2 − t1).
Гіра шонтыны колӧ мӧԁ стӧканын, ва пыщкын (віԇӧԁ 2-ԁ ԍерпас вылӧ).
Ваӧ леԇӧм ԏермометр віԍталас валыԍ шоныԁсӧ ԁа щӧщ і гіраыслыԍ. Гіра колӧ первојсӧ шонтыны 50–60 граԁусӧԇ, а мӧԁыԍсӧ 90°–100°. Сутуга тор шонтыны колӧ ԍпіртӧвӧј лампочка вылын, поԅӧ-і прімус вылын, щыпцыӧн кутӧмӧн.
Ԏермометрјаслыԍ віԍталӧмјассӧ гіжӧ ԏетраԃӧ тащӧм форма куԅа:
| Ваӧ вӧлі леԇӧма | |||
| Гіра шонтӧма .... ° | Гіра шонтӧма .... ° | Сутуга шонтӧма 500°–700° | |
| 1. Шонтӧмӧԇ валӧн ԏемпература | t1 = ....° | ....° | ....° |
| 2. Валӧн ԏемператураыс шоныԁ ԏелӧ леԇӧм бӧрын | t2 = ....° | ....° | ....° |
| 3. Стӧканын ва шоналіс | t2 − t1 = ....° | ....° | ....° |
Тајӧ уҗсӧ вӧчӧм бӧрын ԍетӧ ӧтветјас тащӧм јуаԍанјас вылӧ:
1. Кущӧм граԁусӧԇ шонтӧм гіра ԍетіс валы меԁуна шоныԁ?
2. Кущӧм ԏелӧ — гіра аԉі сутуга — васӧ шонтіс јонҗыка?
3. Ыҗыԁ ԏемператураӧԇ шонтӧм ԏелӧын век-ӧ ем унҗык шоныԁ запас, ічӧт ԏемператураӧԇ шонтӧм ԏелӧ ԍерԏі?
§2. МӦԀ ЛАБОРАТОРНӦЈ УҖ
КӦԆЫԀ ԀА ШОНЫԀ ВА СОРАСЛӦН ԎЕМПЕРАТУРА
Опыт вӧчігӧн колӧны:
1. Колӧ хіміческӧј стӧкан,
2. Ԏермометр,
3. Штаԏів,
4. Кӧрт ԍетка,
5. Ԍпіртовка,
6. Мензурка.
Боԍтӧј хіміческӧј стӧкан. Кіԍтӧ сетчӧ мензуркаӧн мерајтӧмӧн М1 грамм ва (поԅӧ 200 грамм кымын).
Мерајтӧ сылыԍ t1 ԏемпературасӧ. Меԁ опытыԁ бурҗыка артмас, колӧ боԍтны ва 2°–3°-ӧн улӧҗык керкаса ԏемпература ԍерԏі.
Мӧԁ стӧканас боԍтӧј мензуркаӧн мерајтӧмӧн сы мынԁа-жӧ М2 грамм ва (М1 = М2), мынԁа вӧлі боԍтӧма воԇԇаыԍ.
Мӧԁ стӧканыԍ васӧ шонтӧј ԍпіртовка вылын t2 граԁусӧԇ (поԅӧ 60°-ӧԇ кымын).
Боԍтӧј штаԏів вылыԍ шонтӧм ва ԁа пуктӧј пызан вылӧ, сеԍԍа терыба кіԍтӧј первој стӧканԍыс мӧԁ стӧканӧ кӧԇыԁ ва. Ԏермометрӧн гуԁралӧм бӧрын мерајтӧ ԏемпературасӧ шоныԁ ԁа кӧԇыԁ ва ӧтлаӧԁӧмлыԍ.
Став тӧԁмалӧмјассӧ гіжалӧ ԏетраԃаныԁ тащӧм формаӧн:
1-јја ОПЫТ
Шоныԁ ԁа кӧԇыԁ ва вӧлі ӧтмынԁа.
Кӧԇыԁ ва вӧлі М1 = .... г
Шоныԁ ва вӧлі М2 = .... г
Ԏемпература кӧԇыԁ валӧн вӧлі t1 = .... °
Ԏемпература шоныԁ валӧн вӧлі t2 = .... °
Ԏемпература гуԁралӧм валӧн вӧлі Т = .... °
Кӧԇыԁ ва шоналіс Т − t1 = .... °
Шоныԁ ва кӧԇаліс t2 − Т = .... °
Тајӧс гіжалӧм бӧрын віԇӧԁлӧј ԏемпературајаслыԍ вежԍӧмсӧ кӧԇыԁ (T − t1) ԁа шоныԁ (t2 − T) вајаслыԍ, сеԍԍа сетыԍ вӧчӧј велӧԁыԍкӧԁ ԁа јортјасныԁкӧԁ вывоԁ ԁа сіјӧс гіжӧ ԏетраԃаныԁ таԇі:
Ӧтмынԁа шоныԁ ԁа кӧԇыԁ ва гуԁралӧм бӧрын кӧԇыԁ ва шоналіс .... (воԇӧ аԍныԁ соԁталӧј).
Тајӧ опытсӧ поԅӧ вӧчны унҗыкыԍ, сӧмын колӧ боԍтны быԁ вӧчӧмын кӧԇыԁ васӧ век сымынԁа-жӧ, мыјԁта боԍтлінныԁ меԁвоԇԇа опытсӧ вӧчігӧн, а шоныԁ васӧ поԅӧ боԍтны кык мынԁа, кујім мынԁа. Сӧмын ԏемператураыс меԁ вӧліс воԇԇа опытаныԁ ыҗԁа.
Гуԁралӧм валыԍ ԏемпературасӧ мерајтӧм бӧрын тӧԁмалӧј быԁ раз, кымын граԁус вылӧ гуԁралӧм бӧрас: 1) шоналӧ кӧԇыԁ ва, 2) кӧԇалӧ шоныԁ ва. (Віԇӧԁ 7-ӧԁ ԉістбок).
Кӧԇыԁ ва ԏемпературалӧн вежԍӧмыс кымыныԍ унҗык шоныԁ ва ԏемпература вежԍӧмыԍ?
Воԇԇа опытсӧ колӧ гіжны тајӧ-жӧ табԉіцаӧ, воԇԇа графаӧ. Быԁ опыт бӧрын тӧԁмалӧј, кымын граԁусӧн унҗык шоныԁ ва кӧԇалӧм ԍерԏі (t2 − Т) шоналіс кӧԇыԁ ва (Т − t1)?
Јорта-јортныԁлыԍ віԁлалӧј резуԉтатјас ԁа віԍталӧј тащӧм јуаԍанјас вылӧ: Кущӧм опытын — 1-ын, 2-ын аԉі 3-ын — кӧԇыԁ ва боԍтіс аслыс меԁуна шоныԁсӧ? Мыјла?
Став тӧԁмалӧмсӧ гіжӧј ԏетраԃаныԁ тащӧм ногӧн:
2 ԁа 3-ӧԁ ОПЫТ
Гуԁралӧма абу ӧтмынԁа шоныԁ ԁа кӧԇыԁ ва:
| Шоныԁ ва боԍтӧма | |||
| Ӧтмынԁа кӧԇыԁкӧԁ | Кык мынԁа унҗык кӧԇыԁ ваыԍ | Кујім мынԁа унҗык кӧԇыԁ ваыԍ | |
| 1. Кӧԇыԁ ва вӧліс М1 = | .... | .... | .... |
| 2. Шоныԁ ва вӧліс М2 = | .... | .... | .... |
| 3. Ԏемпература кӧԇыԁ валӧн вӧліс t1 = | .... | .... | .... |
| 4. Ԏемп. шоныԁ валӧн вӧліс t2 = | .... | .... | .... |
| 5. Ԏемп. гуԁралӧм валӧн вӧліс Т = | .... | .... | .... |
| 6. Кӧԇыԁ ва шоналіс гуԁралӧмӧн Т − t1 = | .... | .... | .... |
| 7. Шоныԁ ва кӧԇаліс гуԁралӧмӧн t2 − Т = | .... | .... | .... |
§3. Шоныԁ мурталӧм
Кор мі кӧсјам шонтыны керка, пывԍан ԁа с. в., секі мі пачын сотам пес, ізшом ԁа мукӧԁтор. Шоныԁ перјӧм могыԍ сотӧны ԋерп, караԍін ԁа с. в.
Кымын уна сотам сотчантор, сымын уна артмас шоныԁ.
Мі тӧԁам-ԋін, мыј ԏелӧ ԏемпература ԍерԏі, коԁлы ԍетӧма шоныԁсӧ, он вермы тӧԁны, мыј мынԁа сылӧн ас піас шоныԁыс. Тајӧс мі вермам тӧԁмавны опытӧн-жӧ.
Боԍтам ыҗыԁ ԁа ічӧт ва тыра ԁозјас ԁа понԁам шонтыны ӧткоԃ ԏемператураӧԇ. Аԁԇам: ыҗыԁ ԁозлы колӧ унҗык шоныԁ віԇны.
Воԇԇа лабораторнӧј уҗ вӧчігӧн тӧԁмалім, мыј ічӧт сутуга, коԁӧс вӧлі шонтӧма ыҗыԁ ԏемператураӧԇ, кӧԇалігас гіра ԍерԏі шоныԁсӧ воштіс ещаҗык.
Вывоԁ. Меԁым шонтыны ӧткоԃ ԏемператураӧԇ ԋеӧткоԃ кык ԏелӧ, колӧ разнӧј мынԁа шоныԁ.
Шоныԁ мурталӧны ічӧт калоріјаӧн, мӧԁногкӧ, граммкалоріјаӧн.
Ічӧт калоріја (граммкалоріја) лоӧ сы мынԁа шоныԁ, коԁі вермӧ 1 грамм ва шонтыны 1 граԁус вылӧ.
Унҗык шоныԁ мурталӧны ыҗыԁ калоріјаӧн.
Ыҗыԁ калоріја (кілограммкалоріја) лоӧ сы мынԁа шоныԁ, коԁі вермӧ шонтыны 1 кгр. ва 1 граԁус вылӧ.
Абу ԍӧкыԁ тӧԁмавны, мыј ыҗыԁ калоріјаын 1000 ічӧт калоріја.
Татыԍ мі аԁԇам, кор мі 1 грамм валыԍ чінтам ԏемпературасӧ 1° вылӧ, секі ваыс шоныԁсӧ воштӧ 1 ічӧт калоріја; ӧԏі кілограмм ва — ӧԏік ыҗыԁ калоріја.
Меԁым шонтыны 1 гр. ва 1° вылӧ, колӧ 1 ічӧт калоріја. Меԁым шонтыны 120 гр. ва 1° вылӧ, колӧ 120 ічӧт калоріја. Меԁым шонтыны 120 гр. ва 3° вылӧ, колӧ 120 × 3 = 360 ічӧт калоріја.
Тајӧ завіԍімоԍтсӧ поԅӧ гіжны тащӧм формулаӧн, кӧні М гр. лоӧ валӧн ԍӧктаыс, t1 — шонтытӧԇ ԏемператураыс, t2 — шонтӧм бӧрын ԏемператураыс, (t2 − t1) ԏемпература вежԍӧм ыҗԁа, Q — шоныԁ мынԁа:
Q = М(t2 − t1).
Заԁачајас:
1) Стӧканӧ тӧрӧ 240 гр. ва. Сетчӧ пуктісны 90° пым ва. Сіјӧ кӧԇаліс 50°-ӧԇ. Унаӧ шоныԁ воштіс ваыс?
2) Пӧртјын 3,5 тонна ва, ваыслӧн шоныԁлуныс 20°. Унаӧ ковмас шоныԁ, меԁым шонтыны пӧртјыԍ васӧ 100°-ӧԇ?
3) Самоварын 6 ԉітр ва. Унаӧ колӧ шоныԁ, меԁым сіјӧс шонтыны 12°-ԍаԋ 100°-ӧԇ?
Шуам, міјан вӧлі ԍетӧма М1 грамм кӧԇыԁ ва, t1° ԏемператураӧн, ԁа М2 грамм шоныԁ ва, t2° ԏемператураӧн. Гуԁралӧм бӧрын лоӧм ԏемпература — Т°.
Шоныԁ вакӧԁ сорлалӧм кӧԇыԁ ва шоналіс t1°-ԍаԋ Т° ԏемператураӧԇ. Шоныԁ ва кӧԇаліс t2°-ԍаԋ Т°-ӧԇ. Вајассӧ ӧтлаӧԁігӧн шоныԁыс-кӧ бокӧ ез вош, секі пӧԍ ва шоныԁлунсӧ воштіс ԇік сымынԁа-жӧ, мыјԁа кӧԇыԁ ва боԍтіс аслыс шоныԁсӧ.
Тӧԁмалам, унаӧ М2 гр. пӧԍ ва воштіс шоныԁсӧ, кор сіјӧ кӧԇаліс t2°-ԍаԋ, T°-ӧԇ. Тӧԁам, мыј 1 грамм ва 1 граԁус вылӧ кӧԇалігӧн воштӧ шоныԁсӧ 1 ічӧт калоріја, а М2 грамм ва 1 граԁус вылӧ кӧԇалігӧн воштӧ М2 ічӧт калоріја. М2 грамм ва t2°-ԍаԋ Т°-ӧԇ (t2° − Т°) воштӧ М2(t2° − Т°) ічӧт калоріја.
Мі воԇын-ԋін шулім, мыј мыԁта воштіс шоныԁсӧ пӧԍ ва, сы мыԁта-жӧ шоныԁсӧ боԍтіс кӧԇыԁ ва. Та ԍерԏі поԅӧ гіжны:
М2(t2 − Т) = М1(Т − t1).
Тајӧ формулаыс отсалӧ тӧԁмавны, унаӧ лоіс ԏемпература соралӧм валӧн:
Тајӧ формуланас поԅӧ тӧԁмавны Т, кор тӧԁам М1, М2, t1 ԁа t2.
Боԍтӧј:
М1 = 100 гр. ва, ԏемператураыс t1 = 20°,
М2 = 300 гр. ва, ԏемператураыс t2 = 80°.
Бӧрја формулаас пуктам шыпасјас пыԃԃі ԍетӧм лыԁјассӧ ԁа тӧԁмалам:
ЗАԀАЧАЈАС:
Боԍтӧј 2-ӧԁ уҗыԍ ԁа 2-ӧԁ опытыԍ артмӧм лыԁјас ԁа сіԇ-жӧ тӧԁмалӧј Т.
Формулаӧн тӧԁмалӧм Т ӧтлаӧԁӧј опытӧн тӧԁмалӧм лыԁкӧԁ.
Формулаӧн корԍӧм ԁа опытӧн тӧԁмалӧм лыԁјас торјалӧны зев ічӧта. Торјалӧмыс лоӧ сӧмын сіјӧн, кор мі опытсӧ вӧчім, секі ез став шоныԁыс веԍкав кӧԇыԁ ваас ԁа муніс щӧщ ԏермометр, сынӧԁ ԁа мукӧԁтор шонтӧм вылӧ.
Ем 75°-а 5 ԉітр ва. Унаӧ колӧ соԁтыны 15°-а ва, меԁым сорлалӧм ваыслӧн шоныԁыс лоі 35°?
§4. КАЛОРІМЕТР
Воԇԇа кык лабораторнӧј уҗјассӧ вӧчім мі хіміческӧј стӧканјасӧн. Бурҗык тајӧ опытсӧ вӧчны сы вылӧ вӧчӧм торја пріборӧн, коԁі шуԍӧ калоріметрӧн.
Чаԍтјассӧ калоріметрлыԍ петкӧԁлӧма 2-ӧԁ ԍерпас вылын.
Калоріметр вӧчԍӧ кӧрт ԁозјыԍ (А), коԁӧс пуктӧма мӧԁ ыҗыԁҗык кӧрт ԁоз пышкӧ (В). Меԁ ваыслӧн шоныԁыс бокӧсӧ петіс ещаҗык, стӧкансӧ (А) сувтӧԁӧны креста пу поԁставка вылӧ (С).
Ԍетӧј ӧтветјас тащӧм јуаԍанјас вылӧ:
а) Мыјла вӧчӧма пу поԁставка?
б) Мыјла вӧчӧма поԁставкасӧ кујім грана пу торјасыс?
§5. Лабораторнӧј уҗ № 3.
КАЛОРІМЕТРЫН ШОНАЛӦМ ВАЛӦН ԎЕМПЕРАТУРА
Опыт вӧчігӧн колӧны:
1) Калоріметр, 2) ԏермометр, 3) мензурка, 4) ӧткоԃ ԍӧкта ыргӧн ԁа ԍвіԋеч торјас, 5) штаԏів, 6) кык хіміческӧј стӧкан, 7) суԋіс, 8) вескі, 9) гірајас.
Уҗ вӧчігӧн ковмас тӧԁмавны: унаӧ кыптас калоріметрӧ кіԍтӧм валӧн ԏемператураыс, кор калоріметр пыщса ваас леԇам ӧткоԃӧԇ шонтӧм ԁа ӧткоԃ ԍӧктаа ԏелӧјас: ԍвіԋеч, ыргӧн ԁа ва.
Опыт вӧчігӧн колӧ тӧԁны:
1) Быԁ опыт вӧчігӧн (ԍвіԋеч леԇлігӧн, ыргӧн леԇлігӧн ԁа ва кіԍтлігӧн) меԁ ваыс вӧлі калоріметрас ԇік ӧтмынԁа ԁа ԇік ӧткоԃ ԏемператураа. Калоріметрыԍ васӧ колӧ веԍітны вескіӧн.
2) Ԏелӧјасыслӧн ԍӧктаыс ԁа ԏемператураыс меԁ вӧлі ԇік ӧткоԃ. Тӧԁмалӧмјассӧ гіжӧј ԏетраԃаныԁ тащӧм формаӧн:
| Калоріметрӧ леԇӧма ӧткоԃ веса ԁа ӧткоԃ ԏемператураа ԏелӧјас. | |||
| Ԍвіԋеч | Ыргӧн | Ва | |
| 1. Опытӧԇ калоріметрӧ пуктӧм валӧн ԏемпература t1 = | .... | .... | .... |
| 2. Ԏелӧлӧн ԏемпература t2 = | .... | .... | .... |
| 3. Меԁыҗыԁ ԏемпература калоріметр пыщса валӧн ԏелӧ леԇӧм бӧрын T = | .... | .... | .... |
| 4. Кымын граԁус вылӧ шоналіс ваыс быԁ ԏелӧ леԇӧм бӧрын T − t1 = | .... | .... | .... |
Тајӧс гіжалӧм бӧрын ԍетӧј ӧтветјас тащӧм јуаԍанјас вылӧ:
1) Ԇік ӧтмынԁа-ӧ ԍетісны шоныԁсӧ калоріметр пыщса валы ԇік ӧткоԃ ԏемператураа ԏелӧјас?
2) Тӧԁмалӧј, кымын ічӧт калоріја вылӧ шонтісны калоріметр пыщса васӧ сетчӧ леԇлӧм ԏелӧјас?
3) Мыј вӧсна ез ӧткоԃа шонтыны?
§6. УԂЕԈНӦЈ ԎЕПЛОЈОМКОԌԎ
Лабораторнӧј уҗ вӧчігӧн мі тӧԁмалам, мыј ԏелӧјаслӧн шоныԁлуныс вежлаԍӧ:
1) Сіјӧ ԏемператураыԍ, кущӧмӧԇ шонтӧма ԏелӧсӧ;
2) Ԏелӧ ԍӧктаыԍ.
Којмӧԁ уҗ вӧчігӧн мі тӧԁмалім, мыј уна ԍікас ԏелӧјас (ԍвіԋеч, ыргӧн ԁа ва), коԁјасӧс вӧлі шонтӧма ԇік ӧткоԃ ԏемператураӧԇ, калоріметрса валы ԍетісны шоныԁсӧ ез ӧткоԃа. Меԁуна шоныԁ ԍетіс пӧԍ ва, меԁ еща — ԍвіԋеч.
Таԇ-жӧ, опытӧн, поԅӧ тӧԁмавны, мыј ӧткоԃ веса уна ԏелӧјас ӧтмоза шонтӧмыԍ оз ӧткоԃа шонавны.
Боԍтам кујім тыртӧм стӧкан. Ӧԏікас кіԍтам ва, мӧԁас караԍін, којмӧԁас ртуԏ. Ставсӧ кіԍтам вес ԍерԏі ӧтмынԁаӧн, шуам, 100 граммӧн. Кујімнан стӧкансӧ вӧјтам җынјӧԇыс кымын шоныԁ ваӧ ԁа ԋекымын мінут мыԍԏі мурталам ԏелӧјаслыԍ ԏемпературасӧ, стӧчаҗык тӧԁмалӧм могыԍ колӧ ԏемпературајассӧ мерајтны кујім мортлы ӧтщӧщ (ԍігнал ԍерԏі). Поԅӧ шуны, стӧканјас боԍтісны шоныԁсӧ ӧтмынԁа. Ԏемпературасӧ мерајтӧм бӧрын аԁԇам, ртуԏлӧн ԏемператураыс меԁвылын, а валӧн меԁулын.
2-ԁ опыт. Боԍтӧј уна ԍікас метаԉіческӧј (латуԋ, ыргӧн, ԍвіԋеч, олово) шарјас. Шонтӧј ва піын ӧткоԃ ԏемператураӧԇ (ӧтԁыра) ԁа пукталӧј (3-ӧԁ ԍерпас вылын петкӧԁлӧма) воскӧн мавтӧм плаԍԏінка вылӧ. Шарікјас оз ӧтмынԁа сывԁыны восксӧ. Меԁуна сывԁас латуԋ, меԁеща — ԍвіԋеч.
Тајӧ опытјасыс міјанлы віԍталӧны, мыј ӧткоԃа шонтӧм ӧтԍӧкта ԏелӧјаслӧн ԏемпература оз ӧткоԃа соԁ.
Тајӧ опытјас ԍерԏі поԅӧ вӧчны сещӧм вывоԁ: ӧткоԃ веса уна ԍікас ԏелӧјас ӧткоԃ ԏемператураӧԇ шонтыны колӧ разнӧј мыԁа шоныԁ.
1 грамма ԏелӧӧс 1 граԁус вылӧ шонтыны колан шоныԁлуныс шуԍӧ уԃеԉнӧј ԏеплојомкоԍтӧн.
Тајӧ табԉіцаын петкӧԁлӧма ԋекымын ԏелӧлыԍ уԃеԉнӧј ԏеплојомкоԍт.
| Кущӧм ԏелӧ | Уԃеԉнӧј ԏеплојомкоԍт. |
| Аԉԉуміԋіј | 0,21 |
| Ва | 1 |
| Гԉіцерін | 0,58 |
| Пу | 0,6 |
| Караԍін | 0,51 |
| Кӧрт | 0,11 |
| Кірпіч | 0,2 |
| Латуԋ | 0,093 |
| Ыргӧн | 0,091 |
| Олово | 0,052 |
| Пробка | 0,49 |
| Ртуԏ | 0,333 |
| Ԍвіԋеч | 0,031 |
| Езыԍ | 0,055 |
| Ԍпірт | 0,58 |
| Стаԉ | 0,11 |
| Ԍԏеклӧ | 0,2 |
| Цінк | 0,092 |
| Чугун | 0,13 |
Тајӧ табԉіцаыԍ аԁԇам, мыј уԃеԉнӧј ԏеплојомкоԍԏ валӧн — 1; караԍінлӧн — 0,51; ртуԏлӧн — 0,333. Меԁым 1 грамм валыԍ лептыны ԏемпературасӧ 1 граԁус вылӧ, колӧ 1 гк. (ічӧт калоріја); 1 грамм караԍінлыԍ — 0,51 гк; 1 грамм ртуԏлыԍ — 0,333 гк. Кор тӧԁам кущӧм міјан ԏелӧ, секі мі вермам тӧԁмавны мыј мынԁа колӧ шоныԁ, меԁым ԏемпературасӧ сылыԍ лептыны t° вылӧ.
Ԏелӧ веԍітӧ m грамм ԁа уԃеԉнӧј шоныԁыс с. Секі 1 грамм шонтыны 1° вылӧ колӧ с ічӧт калоріја шоныԁ, а m грамм шонтыны 1°-ӧԇ, колӧ mc ічӧт калоріја. m шонтыны t°, колӧ шоныԁыс Q = mct ічӧт калоріја. Кор кӧԇалӧ ԏелӧ t° вылӧ, коԁі веԍітӧ m грамм ԁа сылӧн уԃеԉнӧј ԏеплојомкоԍтыс с, секі шоныԁ лоӧ Q = mct ічӧт калоріја.
Боԍтӧма 100 грамм ԍԏеклӧ. Кӧԇӧԁам 80 граԁусԍаԋ 20 граԁусӧԇ. Кӧԇаліс 80 − 20 = 60°. Табԉіцаыԍ аԁԇам, уԃеԉнӧј ԏеплојомкоԍт ԍԏеклӧлӧн лоӧ = 0,2.
Став тӧԁмалӧмјассӧ пукталам формулаӧ:
Q = mct = 100⋅0,2⋅60 = 1200 гк.
Тајӧн мі тӧԁмалам, унаӧ ԍетіс шоныԁ 100 грамм ԍӧктаа ԏелӧ 60° вылӧ кӧԇалігӧн.
Решітам тащӧм заԁача:
Калоріметрын ва веԍітӧ m1 грамм, ԏемператураыс валӧн t1°. Сетчӧ леԇӧма m2 гр. ԍӧкта ԏелӧ. Ԏемператураыс сылӧн t2°, а уԃеԉнӧј ԏеплојомкоԍтыс — с.
Шуам, меԁыҗыԁ ԏемператураыс калоріметр пыщса валӧн ԏелӧ леԇлӧм бӧрын вӧліс T°. Мі тӧԁам, кӧԇалігас міјан ԏелӧ ԍетіс валы шоныԁсӧ t2°-ԍаԋ T°-ӧԇ:
Q1 = m2c(t2 − Т) ічӧт калоріја.
Шоналігас ва боԍтіс шоныԁсӧ t1°-ԍаԋ Т°‐ӧԇ:
Q2 = m1(T − t1) ічӧт калоріја.
Шуам, опыт вӧчігӧн шоныԁыс бокӧ ԋӧԏі оз мун. Секі мі вермам гіжны:
Q1 = Q2 = m2c(t2 − Т) = m1(T − t1).
Тајӧ формуланас поԅӧ решајтны уна пӧлӧс заԁачајас.
1. Вермам тӧԁмавны уԃеԉнӧј ԏеплојомкоԍт (с) чорыԁ ԏелӧлыԍ:
Тајӧ заԁачасӧ решајтігӧн колӧ опытӧн тӧԁмавны:
m1 — калоріметр пыщса валыԍ вес,
m2 — ԏелӧлыԍ вес,
t1 — валыԍ ԏемпература,
t2 — ԏелӧлыԍ ԏемпература,
Т — ԏелӧ леԇлӧм бӧрын калоріметр пыщса валыԍ ԏемпературасӧ.
2. Поԅӧ тӧԁмавны ԏемпературасӧ шоныԁ ԏелӧлыԍ. Формула ԍерԏі вермам гіжны:
Q1 = Q2 = m2c1(t2 − Т) = m1c(Т−t1);
m2c1(t2 − Т) = m1c(Т − t1);
m2c1t2 − m2c1Т = m1c(Т − t1);
m2c1t2 = m1c(Т − t1) + m2c1T, кӧн с = 1;
Решајттӧԇ колӧ тӧԁмавны опытӧн:
m1 — калоріметр пыщса валыԍ ԍӧкта,
m2 — ԏелӧлыԍ ԍӧкта,
t1 — валыԍ ԏемпература,
с1 — уԃеԉнӧј ԏеплојомкоԍт,
Т — ԏелӧ леԇлӧм бӧрын калоріметр пыщса валыԍ ԏемпература.
§7. Лабораторнӧј уҗ № 4.
ЧОРЫԀ ԎЕЛӦЈАСЛЫԌ УԂЕԈНӦЈ ԎЕПЛОЈОМКОԌТ ТӦԀМАЛӦМ
Тӧԁмалӧј уԃеԉнӧј ԏемпература чорыԁ ԏелӧлыԍ. Уҗ вӧчны колӧны:
1) калоріметр, 2) ԏермометр, 3) штаԏів, 4) кӧрт ԍетка, 5) ԍпіртовка, 6) ва стӧкан, 7) кӧрт, ԍвіԋеч ԁа ыргӧн торјас, 8) суԋіс, 9) вескі, 10) гірајас.
Уҗ вӧчігӧн колӧ тӧԁмавны:
m1 — калоріметр пыщса валыԍ ԍӧктасӧ,
m2 — ԏелӧлыԍ ԍӧктасӧ,
t1 — валыԍ ԏемпературасӧ,
t2 — ԏелӧлыԍ ԏемпературасӧ,
Т — ԏелӧ леԇлӧм бӧрын калоріметр пыщса валыԍ меԁыҗыԁ ԏемпературасӧ. Колӧ тӧԁмавны уԃеԉнӧј ԏеплојомкоԍтсӧ тащӧм формула ԍерԏі:
Став тӧԁмалӧмјассӧ гіжӧј ԏетраԃаныԁ тащӧм ногӧн:
1. Калоріметр пыщса валӧн ԍӧктаыс m1 =
2. Калоріметр пыщса валӧн ԏемпература t1 =
3. Ԏелӧлӧн ԍӧкта m2 =
4. Ԏелӧлӧн ԏемпература t2 =
5. Меԁыҗыԁ ԏемпература калоріметр пыщса валӧн ԏелӧ леԇлӧм бӧрын Т =
6. Уԃеԉнӧј ԏеплојомкоԍт с =
§8. ԌОЈАНЈАСӦН ШОНЫԀЛУН ԌЕТӦМ
Кыԇі мі тӧԁам-ԋін, скӧтлы-і, мортлы-і колӧ ԍојны. Скӧтӧс-кӧ ог понԁӧј верԁны, сіјӧ кулӧ. Морт оз-кӧ пӧттӧԇ ԍој, оз вермы і уҗавны. Опытјас віԍтавлӧны, морт ԍојӧ еща сек, кор сіјӧ ԋемтор оз уҗав, а уҗалыԍ мортлы ԍојны колӧ унҗык.
Велӧԁчӧм јӧз тӧԁмалісны: ԍојанјас ԍетӧны шоныԁсӧ щук сымынԁа, мыјԁа ԍетасны шоныԁ біӧн сотігӧн. Ԍојанын ем белокјас, жірјас, угԉевоԁјас ԁа мукӧԁторјас.
Ԍојанторјас сынӧԁын сотігӧн лоӧ шоныԁ:
1 гр. белокыԍ — 4,4 ыжыԁ калоріја,
1 гр. жірыԍ — 9,3 „ „
1 гр. угԉевоԁыԍ — 4,1 „ „
Белокыс оз ставнас шоммы, а ԍетӧ мукӧԁторјас. Сіјӧн 1 гр. белоклыԍ шоныԁ ԍетӧмсӧ арталӧны 4,1 ыҗыԁ калоріја. Морт оз вермы став бурсӧ боԍтны ԍојанјаслыԍ. Сек унҗык пӧԉза локтӧ оргаԋізмлы, кор ԍојансӧ бура пуӧма, бура посԋӧԁлӧма, ԋебԅӧԁӧма ԁа кор ԍојаныс уна пӧлӧс.
Улын гіжӧм табԉіцаын петкӧԁлӧма, кущӧм уҗ вӧчігӧн мортлӧн вірјај унаӧ боԍтӧ бурсӧ 100 грамм ԍојаныԍ. Меԁбӧрја віԅас петкӧԁлӧма, кымын калоріја шоныԁ ԍетӧ шоммӧм бӧрас ԍојантор.
Тајӧ табԉіцаын петкӧԁлӧма кымын калоріја колӧ мортлы суткі кежлӧ:
Пукалӧмӧн уҗалігӧн .... 2200–2240 ыҗ. к.
Пукалігмоз јон вынјӧрӧн уҗалігӧн .... 2600–2800 „
Шӧркоԃԃема уҗалігӧн .... 3000 „
Јона уҗалігӧн .... 3400 „
Ԍӧкыԁ уҗвылын уҗалігӧн .... 4000 „
| ԌОЈАНЈАС | 100 гр. | Шоммігӧн артмӧ шоныԁ (ыҗыԁ калор.) | ||
| Белок | Жір | Угԉевоԁ | ||
| Руԇӧг ԋаԋ | 4,5 | 0,5 | 37,0 | 175 |
| Шобԁі | 8,0 | 0,4 | 45,0 | 220 |
| Макарон | 7,5 | 0,2 | 72,0 | 330 |
| Пшено | 9,5 | 1,2 | 66,0 | 320 |
| Греча шыԁӧс | 10,5 | 2,3 | 63,0 | 320 |
| Ріс | 5,8 | 0,8 | 74,5 | 330 |
| Перлов. шыԁӧс | 12,3 | 0,4 | 68,5 | 354 |
| Маннӧј | 8,0 | 0,8 | 73,6 | 342 |
| Јај | 16,0 | 3,3 | — | 95 |
| Госа кукаԋ јај | 14,0 | 5,5 | 0,1 | 110 |
| Госа меж јај | 13,0 | 22,6 | — | 260 |
| Госа порԍ јај | 12,0 | 30,0 | — | 331 |
| Курӧг јај | 18,8 | 4,8 | 1,1 | 107 |
| Ԍвежӧј чері | 8,6 | 0,8 | — | 40 |
| Ԍеԉԃі | 7,7 | 7,0 | — | 95 |
| Сола порԍ гос | 9,0 | 72,0 | — | 700 |
| Выј | — | 94,0 | — | 880 |
| Уԉ выј | 1,0 | 82,0 | — | 760 |
| Јӧв | 3,3 | 3,8 | 4,0 | 65 |
| Нӧк | 4,3 | 18,0 | — | 190 |
| Коԉк | 12,0 | 11,5 | 0,5 | 160 |
| Сакар | — | — | 94,0 | 400 |
| Вареԋԋӧ | — | — | 38,0 | 160 |
| Морков | 0,6 | 0,2 | 5,7 | 27 |
| Ԍвеклӧ | 0,6 | 0,1 | 6,4 | 29 |
| Картупеԉ | 1,1 | 0,1 | 14,0 | 65 |
| Капуста | 1,1 | 0,1 | 4,1 | 19 |
| Шома капуста | 0,8 | 0,2 | 2,2 | 15 |
| Ԍвежӧј огурцы | 0,7 | 0,1 | 1,8 | 9 |
| Сола огурцы | 0,2 | 0,1 | 0,8 | 5 |
| Јаблӧг | 0,2 | — | 8,7 | 37 |
| Вотӧс | 0,2 | 0,2 | 4,3 | 21 |
| Ӧрӧшкі | 12,2 | 16 | 3,61 | 6,04 |
ЈУАԌАНЈАС ԀА ЗАԀАЧАЈАС
1. Мыјла гожӧмјасын жар ԁырјі јона коԍмывлӧ горш?
2. Унаӧ колӧ шоныԁ, меԁым самӧварын пуԅӧԁны 10 ԉітр ва, ваыслӧн-кӧ шоныԁыс пуктігас вӧлі 10°?
3. Мыјла јонҗыка шоналӧ шонԁі воԇын му, јуса ва ԁорыԍ?
4. Поԅӧ оз мерајтны уԃеԉнӧј ԏеплојомкоԍт караԍінлыԍ торја ԁозјын шонтӧмӧн ԁа бӧрынас калоріметрӧ кіԍтӧмӧн?
5. Віԍталӧј, мыјла стӧканјас потлаԍӧны пуан ва кіԍтігӧн? Мыјла стӧканјас озҗык потлаԍны щајнӧј паԋ стӧканаԁ пуктӧмӧн?
6. Сорлалӧј ӧтмынԁа 100°-а шоныԁ ва ԁа 24°-а ртуԏ. Тӧԁмалӧј арталӧмӧн, кущӧм лоі сорлалан ԏемператураыс?
7. Сорлалӧј стӧкан тыр 40°-а ва ԁа стӧкан тыр 20°-а ԍпірт. Тӧԁмалӧј, кымын граԁуса лоіс сорасыс?
8. Ӧтԍӧкта кӧрт, ыргӧн, олово ԁа ԍвіԋеч шарікјас шонтӧма ӧткоԃ ԏемператураӧԇ — 100°-ӧԇ ԁа пуктӧма воскыԍ вӧчӧм пӧвтор вылӧ. Воск сывны мӧԁас шарікјас улын оз ӧткоԃа. Кӧрт шарік сывԁас восксӧ меԁуна, ыргӧн — ещаҗык, нӧшта ещаҗык олово, меԁеща — ԍвіԋеч. Віԍталӧј, мыјла оз ӧтмоза сывԁыны восксӧ?
9. Віԇӧԁлӧј ԍојанјас петкӧԁлан табԉіца вылӧ ԁа віԍталӧј, коԁлӧн меԁуна калоріјноԍтыс, коԁлӧн меԁеща?
10. Велӧԁчӧм јӧз віԍталӧны, коԁі-пӧ оз уҗав ԍӧкыԁ уҗ, сылы колӧ лун кежлӧ 2000 ыҗыԁ калоріја, но меԁ ԍојанын вӧліс 50 грамм белок ԁа тамынԁа-жӧ кымын жір. Лӧсӧԁӧј та ԍерԏі аслыныԁ ӧԏі лун кежлӧ ԍојан меԋу.
11. Тӧԁмалӧј унаӧ ԁа кущӧм ԍојан віԇӧма ӧԏі лунӧн тіјан ԍемјаныԁ. Тӧԁмалӧј ԍојаныслыԍ калоріјноԍт ԁа віԍталӧј тырмымӧн-ӧ најӧ ԍојӧмаԍ.
12. Тӧԁмалӧј, кымын калоріја лоӧ столӧвӧјса ӧбеԁын, тырмымӧн-ӧ ԍетчӧ жір, белок, угԉевоԁ.
МӦԀ ЈУКӦԀ
ԎЕЛӦЈАСЛӦН КУЈІМ СОСТОЈАԊԊӦ
§9. 5-ӦԀ ЛАБОРАТОРНӦЈ УҖ
ВОСКЛӦН КЫНМАН ԀА СЫЛАН ԎЕМПЕРАТУРА
Опыт вӧчігӧн колӧны:
1) Штаԏів, 2) ватыра хіміческӧј стӧкан, 3) ічӧт суԉеја ԉібӧ пробірка, 4) воск, 5) ԏермометр, 6) кӧрт ԍетка, 7) ԍпіртовка ԁа 8) гуԁралан беԃ.
Тајӧ уҗсӧ вӧчігӧн колӧ тӧԁмавны:
1) Кущӧм ԏемпература ԁырјі сылӧ чорыԁ воск.
Тајӧс тӧԁмалӧм могыԍ колӧ вӧчны опыт. Боԍтӧј пробірка. Сетчӧ пуктӧј посԋіԃіка шӧралӧм воск торјас. Таԇнаԁ регыԁҗык каԅалан восклыԍ сылӧм.
Сеԍԍа ԍпіртовка вылын шонтӧј ва тыра стӧкан пыщкӧ ԍујӧм воск тыра пробірка ԁа гуԁралӧј васӧ шоналіг мозыс.
Бура віԇӧԁӧј валыԍ ԏемпература вежԍӧмсӧ, меԁ вермінныԁ аԁԇыны, кор воскыс мӧԁас сывны. Ен коԉӧ сіјӧ пӧрасӧ, кор мӧԁас воскыс сывны. Он кӧ тӧԁлӧј воск сывны завоԃітчан каԁсӧ, секі ковмас опытсӧ вӧчны выԉыԍ. Сылӧмсӧ колӧ віԇӧԁны сещӧм местајасӧԁ, кыті воск торјас інмӧны пробірка ԍтенјасӧ. Кор мӧԁас воскыс сывны, секі колӧ гіжны ваыслыԍ ԏемпературасӧ ԁа шонтыны воԇӧ, кытчӧԇ оз сывны став воскторјас. Сеԍԍа ԍпіртовкасӧ вештӧ ԁа віԇӧԁӧј, кор мӧԁас кынмыны кіԅер воск. Васӧ век колӧ гуԁравны.
Воск сылан ԁа кынман ԏемпературасӧ ӧткоԃалӧј јорта-јорт опытјаскӧԁ ԁа ԍорԋітӧј сы јылыԍ.
Та бӧрын боԍтӧј опытјаслыԍ шӧркоԃ арталӧмсӧ ԁа гіжӧј ԏетраԃаныԁ таԇі: воск сывны завоԃітчіс .... °, кынмыны завоԃітіс .... °.
Тајӧ опытсӧ вӧчігӧн ԏемпературасӧ он вермы стӧч-бура тӧԁмавны, сылӧмсӧ каԅалан ԍорӧнҗык-ԁа. Тајӧ опыт бӧрын ԍетӧ ӧтвет тащӧм јуаԍан вылӧ: Кущӧм вывоԁ поԅӧ вӧчны воск сылан ԁа кынман ԏемпературајас сравԋітӧмӧн?
§10. КВАЈТӦԀ УҖ
НАФТАԈІНЛӦН КЫНМАН ԎЕМПЕРАТУРА
Опыт вӧчігӧн колӧны:
1) Ыҗыԁ суԉеја (пробірка) (5-ӧԁ ԍерпас), 2) Нафтаԉін, 3) Кыща пома сутугаыԍ вӧчӧм гуԁралан, 4) Ԏермометр, 5) Штаԏів, 6) Ва тыра хіміческӧј стӧкан, 7) Ԍпіртовка.
Воԇԇа опытын тӧԁмалім — воск завоԃітчӧ сывны ԁа кіԅер воск кынмыны ӧԏі ԏемператураӧн. Тащӧм уҗјас вӧчігӧн тыԁовтчас: ԏелӧ кынмӧ ԁа сылӧ ԇік ӧԏік ԏемпература ԁырјі.
Тајӧ уҗас колӧ віԇӧԁны кіԅер нафтаԉінлыԍ кынмігӧн ԏемпература вежԍӧм ԁа тӧԁмавны, вежлаԍӧ оз ԏемператураыс кынмыны завоԃітчігас чорԅытӧԇыс.
Тајӧс тӧԁмалӧм могыԍ лӧԍӧԁӧј 5-ӧԁ ԍерпас вылын петкӧԁлӧм опыт.
Пробіркаас пуктӧј нафтаԉін, пробіркасӧ вӧјтӧј ва тыра стӧканӧ, сеԍԍа ԍпіртовка вылын сывԁӧј нафтаԉінсӧ. Нафтаԉінсӧ ковмас пробіркаӧ пуктавны унаыԍ. Нафтаԉінсӧ колӧ сывԁыны пробірка җынјӧԇыс. Сутугаыԍ колӧ вӧчны гуԁралан. Нафтаԉін кіԅермӧм бӧрын леԇӧј сетчӧ ԏермометр (петкӧԁлӧма ԍерпас вылын) ԁа шонтӧј нафтаԉінсӧ 100°-ӧԇ кымын.
Шонтыны ԁугԁӧм бӧрын гіжалӧј ԏемпературасӧ кӧԇалан нафтаԉінлыԍ быԁ кык мінут бӧрын, тащӧм форма ԍерԏі:
| Віԇӧԁӧмлӧн № | Кымын мінут коԉіс кӧԇавны завоԃітӧмԍаԋ | Нафтаԉінлӧн ԏемпература | Соԁтӧԁјас |
| .... | .... | .... | .... |
Нафтаԉін колӧ гуԁравны опыт ештытӧԇ.
Нафтаԉін лоӧ чорыԁ сек, кор оз-ԋін понԁы поԅны гуԁравны.
Тӧԁмалӧмјасыԍ вӧчӧј графіка, коԁі меԁ петкӧԁліс нафтаԉін кӧԇалігӧн ԏемпература вежԍӧм. Графіка колӧ вӧчны 6-ԁ ԍерпас вылын петкӧԁлӧм ногӧн.
Графіка ештӧм бӧрын ԍетӧ ӧтвет тащӧм јуаԍан вылӧ: кущӧм ԏемпература нафтаԉінлӧн кӧԇалігас ԁа кынмігас?
§11. СЫЛӦМ ԀА КЫНМӦМ
Пріроԁаын емӧԍ унаторјас, коԁјасӧс оз поԅ сывԁыны. Сещӧм торјасыс: пу, кабала, гӧн ԁа мукӧԁтор мӧԁан шонтыны, секі најӧ сотчӧны. Мукӧԁторјас (воск, нафтаԉін, уна пӧлӧс кӧртјас) шонтігӧн вермӧны сывны ԁа чорыԁ состојаԋԋӧыԍ вермӧны кіԅӧрмыны. Кор кіԅермӧмсӧ понԁан кӧԇӧԁны, секі сіјӧ бӧр кынмӧ, лоӧ чорыԁ.
Ывла вылыԍ мі каԅавлам ва кынмӧм ԁа јі сылӧм.
Сылӧм ԁа кынмӧм каԅалан спојајтчігјасӧн. Завоԁјасын чугун сывԁӧны зев жар пачјасын (ԁомнајасын) ԁа сы бӧрын кіԍталӧны формајасӧ. Кор ԏемпература кутас чінны, секі чугун бӧр кынмӧ (Віԇӧԁлӧј табԉіцаыԍ чугунлыԍ сылан ԁа кынман ԏемпературасӧ).
Лабораторнӧј уҗјас вӧчігӧн мі аԁԇылім: воск завоԃітӧ кынмыны бурещ сывны завоԃітчан ԏемпература ԁырјі.
Кор тӧԁмалім нафтаԉінлыԍ кынмӧм, секі мі аԁԇім: кынмыны завоԃітӧмԍаԋ ԁа ԇікӧԇ кынмытӧԇ нафтаԉінлӧн ԏемператураыс век ӧткоԃ.
Мукӧԁ опытјасӧн таԇ-жӧ поԅӧ аԁԇыны, мыј ԏелӧлӧн ԏемператураыс оз вежԍы сывны завоԃітӧмԍаԋ ԇікӧԇ сывтӧԇыс.
Боԍтам веԁра тыр ва, пыртам шоныԁ керкаӧ ԁа ваас пуктам посԋіԃік јі торјас. Гуԁралам васӧ јіыскӧԁ ԁа понԁам тӧԁмавны валыԍ ԏемпературасӧ. Аԁԇам, ԏемпература валӧн ԁа јілӧн ԇік ӧткоԃӧԍ — 0°. Тајӧ ԏемпература сулалас сетчӧԇ, кытчӧԇ став јіыс оз сыв.
Таԇ-жӧ поԅӧ тӧԁмавны, мыј мукӧԁторјас сыліг чӧж ԏемпература век-жӧ ӧткоԃ. Тащӧм опытјасыԍ поԅӧ вӧчны вывоԁ:
Чорыԁ ԏелӧјас сылігӧн ԁа сылӧм ԏелӧјас кынмігӧн ԏемпература оз вежԍы. Сылан ԏемператураыс, кынман ԏемпературакӧԁ век ӧткоԃ, кытчӧԇ ставыс оз сыв, ԉібӧ кынмы.
Опытјас петкӧԁлӧны — ԏелӧјас сылӧны ԁа кынмӧны ԇік ӧткоԃ ԏемператураӧн.
Тајӧ табԉіцаын петкӧԁлӧма кущӧм ԏемператураӧн сылӧны ԁа кынмӧны уна ԍікас вешществојас.
Тајӧ бӧрја вывоԁыс оз ԇік лӧԍав быԁ ԍікас вешществојаслы.
Уна ԍікас торјаслӧн сылан ԁа кынман ԏемпература.
| ԊІМ | Ԏемпература | |
| 1. | Аԉԉуміԋіј | 658° |
| 2. | Бронза | 900° гӧгӧр |
| 3. | Вісмут | 272° |
| 4. | Ва | 0° |
| 5. | Воԉфрам | 3000° |
| 6. | Саріԇ ва | −2,5° |
| 7. | Воск | 64° |
| 8. | Гԉіцерін | −19° |
| 9. | Кӧрт | 1520° |
| 10. | Зарԋі | 1064° |
| 11. | Каԁміј | 321° |
| 12. | Латуԋ | 1000° гӧгӧр |
| 13. | Нафтаԉін | 80° |
| 14. | Олово | 232° |
| 15. | Парафін | 54° гӧгӧр |
| 16. | Плаԏіна | 1764° |
| 17. | Ыргӧн | 1083° |
| 18. | Сола ва | −18° |
| 19. | Ртуԏ | −39° |
| 20. | Ԍвіԋеч | 327° |
| 21. | Езыԍ | 966° |
| 22. | Ԍпірт | −114° |
| 23. | Стаԉ | 1300–1400° |
| 24. | Ԍԏеарін | 69° |
| 25. | Ԍԏеклӧ | 800–1400° |
| 26. | Цынк | 419° |
| 27. | Чугун | 1100–1200° |
| 28. | Ефір | −123° |
§12. КЫНМІГӦН ԀА СЫЛІГӦН ԎЕЛӦЈАСЛӦН ПАԌКАЛӦМ ԀА ТОПАЛӦМ
Мі тӧԁам: сылігӧн ԁа кынмігӧн ԏелӧјас паԍкалӧны ԁа топалӧны.
Вӧчам тащӧм опыт. Боԍтам кык пробірка. Ӧԏіас кіԍтам сывԁӧм воск, мӧԁас ва (віԇӧԁ 7-ԁ ԍерпас). Восклӧн сылан ԏемператураыс 64°, валӧн — 0°. Ва тыра пробіркаӧ пуктам јітор, а сылӧм воскӧ — чорыԁ воск тор. Опыт петкӧԁлас: јі лоас ва вылысын, а восктор вӧјас. Таыԍ поԅӧ вӧчны вывоԁ: воск сылігас паԍкалӧ, а јі топалӧ.
Унҗык вешществојас сыліганыс паԍкалӧны, а кӧԇалігӧн топалӧны. Тащӧмторјас, шуам чугун, јі, — сыліганыс топалӧны, а кӧԇалігӧн ыҗԁӧны.
Валыԍ кынмігас ыҗԁӧмсӧ поԅӧ кокԋіԁа тӧԁмавны. Кіԍтӧј суԉејаӧ ва ԁа пуктӧј кӧԇыԁінӧ. Ва кынмӧм бӧрын суԉејаыс потас.
Кынмӧмыԍ ԏелӧ паԍкалӧ, секі лоӧ ыҗыԁ вын. Сіјӧ выныс вермӧ пазӧԁны кӧрт кутӧԁјас.
Боԍтам чугуннӧј роԅа шар, сетчӧ кіԍтам ва. Роԅсӧ јона топыԁа тупкам ԁа пуктам кӧԇыԁінӧ. Секі ваыс кынмас ԁа чугун шарсӧ поткӧԁас (віԇӧԁ 8-ԁ ԍерпас). Ывлавылын кынмігас ва поткӧԁлӧ гырыԍ ізјас.
Сіјӧ својствоӧн, мыј ԏелӧјас (ва, чугун ԁа метаԉԉіческӧј вісмут) кынмалігӧн паԍкалӧны, пӧԉзујтчӧны ԏехԋікаын. Чугунлӧн кынмігӧн паԍкалӧмыс јона ічетҗык валӧн ԁорыԍ. Мі аԁԇылім воԇыԍ, мыј кынмігӧн ва вермӧ жугӧԁны чугун шар. Нӧшта кокԋыԁҗыка сіјӧс каԅаланныԁ, кӧԇыԁ лунӧ ва тыра суԉеја-кӧ топыԁа пробкаалӧмӧн петкӧԁанныԁ ывлаӧ. (9-ԍерпас).
Тракторјасын ціԉінԁрјассӧ кӧԇӧԁӧны ваӧн. Кор машінаыс сувтас, а васӧ вунӧԁасны леԇны, ваыс кынмӧ кожух костјасас ԁа машінасӧ вермас жугӧԁны.
Кыԇ тӧԁмалім-ԋін, мукӧԁ ԏелӧыс (сещӧмыс ывлавылас унҗык) кынмалігас топалӧны (шуам, кӧрт). Тајӧ својствонас пӧԉзујтчӧны гӧгыԉјас шынаалігӧн. Ԃерт, кӧртсӧ оз сывԁыны, а сӧмын шонтӧны. Шонтігас шына паԍкалӧ ԁа кӧԇалігас кӧԉӧса вылас бӧр топалӧ.
§13. СЫВԀАН ГУԌА ШОНЫԀ
Опыт вӧчігӧн мі аԁԇім, чорыԁ ԏелӧлӧн сылігас ԏемпература оз вежԍы, кытчӧԇ ставнас оз сыв. Тајӧс мі тӧԁмалім, кор керкаӧ пыртім јі сора ва. Валӧн ԏемпература јі сыліг чӧжыс вӧлі 0°. Јі сыліс ас гӧгӧрса сынӧԁыԍ шоныԁ боԍтӧмӧн. Мі-кӧ јіа ва веԁрасӧ пуктам сещӧм местаӧ, кӧн ԏемператураыс сынӧԁыслӧн 0°-ыԍ улынҗык-на, секі јі сора ваыԁ понԁас асԍыс шоныԁсӧ воштыны, кынмас. Јіа васӧ-кӧ пуктам 0°-а вежӧсӧ, јі оз понԁы сывны ԁа ваыс оз понԁы кынмыны.
Кор міјанлы колӧ сывԁыны кущӧмкӧтор, сек колӧ: 1) ԏелӧсӧ шонтыны сывԁан ԏемператураӧԇ, 2) ԁа јешщӧ шонтыны мыј мынԁакӧ, меԁ ԏелӧыс сыліс ԇікӧԇ. Сӧмын сылӧм бӧрас шонтігӧн мӧԁас кыптыны ԏемператураыс сылӧм ԏелӧыслӧн.
Сіјӧ шоныԁ, мыј мыԁа колӧ 1 грамм чорыԁ тор помӧԇ сывԁӧм вылӧ, шуԍӧ сывԁан гуԍа шоныԁӧн.
Табԉіцаыԍ аԁԇам, сывԁан гуԍа шоныԁ ыргӧнлӧн лоӧ 42 ічӧт калоріја. Тајӧс колӧ гӧгӧрвоны сіԇі, мыј 1 грамм ыргӧнӧс ԇікӧԇ сывԁӧм вылӧ колӧ 42 ічӧт калоріја шоныԁ.
Тајӧ табԉіцаас петкӧԁлӧма ԋекымын вешществолыԍ сывԁан гуԍа шоныԁсӧ:
(Петкӧԁлӧма ічӧт калоріјаӧн).
| Вешществојас | Сывԁан гуԍа шоныԁ |
| Аԉԉуміԋіј | 80–90 |
| Воск | 42 |
| Гԉіцерін | 42 |
| Кӧрт | 49 |
| Зарԋі | 16 |
| Олово | 14 |
| Парафін | 35 |
| Плаԏіна | 27 |
| Ртуԏ | 2,8 |
| Ԍвіԋеч | 5 |
| Јі | 30 |
| Ыргӧн | 42 |
| Нафтаԉін | 36 |
| Езыԍ | 24 |
| Чугун | 23–32 |
Віԇӧԁлӧј табԉіца вылӧ ԁа віԍталӧј, коԁлӧн меԁыҗыԁ сывԁан гуԍа шоныԁыс? Опытјас петкӧԁлӧны: сылӧм ԏелӧјас кынміганыс воштӧны шоныԁсӧ сымынԁа-жӧ мыј мынԁа вӧлі віԇӧма шоныԁсӧ тајӧ торсӧ сывԁӧм вылӧ. Боԍтам сылан ԏемператураӧԇ (54°) шонтӧм парафін. Тајӧ парафін торсӧ сывԁӧм вылӧ віԇӧма Q калоріја шоныԁ. Кӧԇалігас тајӧ-жӧ 54°-а ԏемпература ԁырјі воштӧма шоныԁсӧ Q.
Сеԍԍа велӧԁчам тӧԁмавны арталӧмӧн, унаӧ колӧ шоныԁ, меԁым сывԁан ԏемператураӧԇ шонтӧм ԏелӧӧс сывԁыны воԇӧ ԏемпература кыпӧԁтӧг. Шуам, ԏелӧ веԍітӧ m грамм, сіјӧс шонтӧма сывԁан ԏемператураӧԇ. Сывԁан гуԍа шоныԁ лоӧ E.
Мі тӧԁам, сывԁан гуԍа шоныԁ E петкӧԁлӧ, унаӧ колӧ шоныԁ 1 грамм чорыԁ ԏелӧ сывԁӧм вылӧ.
m грамм ԏелӧ сывԁӧм вылӧ колӧ Q = mE ічӧт калоріја. 300 грамм ԍӧкта јітор вылӧ, коԁлӧн ԏемператураыс 0° колӧ шоныԁ:
Q = mE = 100⋅80 = 8000 ічӧт калоріја.
§14. Ԍіԅімӧԁ лабораторнӧј уҗ.
ВА ПУАН ԎЕМПЕРАТУРА. КЫԆІ ТӦԀМАВНЫ УНА-Ӧ КОЛӦ ШОНЫԀ ВА ПУӦМ ВЫЛӦ
Опыт вӧчігӧн колӧны:
1) Стӧкан, 2) Штаԏів, 3) кӧрт ԍетка, 4) ԏермометр, 5) вескі, 6) гірајас, 7) часы.
Кіԍтӧ стӧканӧ 100–200 гр. ва ԁа тӧԁмалӧј вескі вылын ваыслыԍ ԍӧктасӧ — М. Тӧԁмалӧј ваыслыԍ t1° ԏемпературасӧ.
Пуктӧј стӧкансӧ штаԏів вылӧ ԁа шонтӧј спіртовкаӧн пуԅытӧԇыс. Шонтігӧн віԇӧԁӧј часы вылӧ — уна-ӧ прӧјԃітіс каԁыс ва пуԅытӧԇыс — s1. Сеԍԍа пуԅӧԁӧј нӧшта мінут 10 кымын, кытчӧԇ стӧканас ваыс тӧԁчӧмӧн чінас. Секі бара віԇӧԁлӧј пӧрасӧ (s2). Веԍітӧмӧн тӧԁмалӧј, уна-ӧ чініс пуігас ваыс. Опыт вӧчігӧн ԍпіртовка бі меԁ пыр ӧтмоза сотчіс.
Тӧԁмалӧмјастӧ гіжӧј ԏетраԃаныԁ тащӧм форма ԍерԏі:
1. Стӧканӧ кіԍтӧм валӧн опыт вӧчтӧԇ ԍӧктаыс М = .... гр.
2. Пуԅӧԁӧм валӧн ԍӧкта m = .... гр.
3. Валӧн шонтытӧԇ ԏемпература t1 .... °.
4. Пуігас валӧн ԏемпература t2 .... °.
5. Уна-ӧ муніс шоныԁыс t1°-ԍаԋ пуԅытӧԇ ва шонтӧм вылӧ М(t2 − t1) = .... °.
6. Уна-ӧ ваыс боԍтіс шоныԁсӧ ԍпіртовкалыԍ 1 мінутӧн.
Унаӧ муніс шоныԁ ва пуӧм вылӧ:
Ԍетӧј ӧтветјас тащӧм јуаԍанјас вылӧ:
1. Вежԍіс ез валӧн ԏемпература пуԅӧм бӧрас?
2. Кытчӧ воші чінӧм ва?
З. Мыј вылӧ мунӧ шоныԁыс ва пуԅӧм бӧрас?
4. Тӧԁмалӧј, уна-ӧ мунӧ шоныԁ 1 гр. ва руӧ пӧртӧм вылӧ:
§ 15. КІԄЕРТОРЈАСЛӦН ПУАН ԎЕМПЕРАТУРА
Ԍіԅімӧԁ уҗ вӧчігӧн мі аԁԇім, мыј ва пуны завоԃітӧ 100°, пуіг чӧжыс ԏемператураыс пыр ӧткоԃ. Пуігӧн ваыԍ лоӧ ру.
Опытјас петкӧԁлӧны: уна пӧлӧс кіԅерторјас (жіԁкоԍтјас) пуӧны оз ӧткоԃ ԏемператураӧн. Быԁ кіԅерлӧн ем аслас пуан ԏемпература.
Тајӧ табԉіцаын петкӧԁлӧма ԋекымын вешществолыԍ пуан ԏемпературасӧ.
| Вешществојас | Пуԅӧԁан ԏемпература |
| Аԉԉуміԋіј | 1800° |
| Шабԁі выј | 316° |
| Ва | 100° |
| Парафін | 300° |
| Гԉіцерін | 290° |
| Ртуԏ | 357° |
| Кӧрт | 2450° |
| Ԍпірт | 65–78° |
| Зарԋі | 2600° |
| Ефір | 35° |
| Ыргӧн | 2300° |
Кіԅерторјаслӧн пуԅӧмыс вежԍӧ кор на пыщкӧ сорлалӧма кущӧмкӧ торјасыс. Тајӧс поԅӧ тӧԁмавны тащӧм опытӧн.
Боԍтам стӧкан, кіԍтам сӧстӧм ва ԁа шонтам пуԅытӧԇыс. Ԏермометр віԍталас, ва пуӧ 100°-ын. Ва тыра стӧканӧ пуктам ещаԋік (грамм 5 кымын) сов ԁа понԁам гуԁравны сывтӧԇыс. Кор солыс сылас, секі бара кутам шонтыны. Шонтігӧн мі ԏермометрӧн тӧԁмалам, мыј сола ва пуԅӧ 106–108°. Таԍ мі аԁԇам, мыј сӧстӧм валӧн ԁа сораса валӧн пуԅан ԏемператураыс абу ӧткоԃ.
§16. СЫНӦԀ ԈІЧКӦМЫԌ ПУԄАН ԎЕМПЕРАТУРА ВЕЖԌӦМ
Пуԅан ԏемпература нӧшта вермӧ вежԍыны сынӧԁ ԉічкӧмыԍ. Тајӧс поԅӧ тӧԁмавны тащӧм опытјасӧн.
Боԍтам колба ԁа кіԍтам җынјӧԇыс кымын ва (віԇӧԁ 10-ӧԁ ԍерпас). Колбасӧ тупкам реԅіна пробкаӧн. Пробка пыр леԇӧма ԏермометр ԁа пеԉӧсӧн кусіԋтӧма ԍԏеклӧ трубка (А). Тајӧ трубкасӧ ӧтлаӧԁӧма манометркӧԁ (C), сетчӧ кіԍтӧма ртуԏ. Мӧԁ помас ӧшӧԁӧма реԅіна ԁа помсӧ топӧԁӧма (D). Боԍтӧј топӧԁансӧ ԁа шонтӧј васӧ пуԅытӧԇыс. Секі воԍса помӧԁыс мӧԁас руыс петны, а ртуԏыс манометрын мӧԁас ӧтвеԍтын сулавны. Ртутнӧј столб петкӧԁлӧ, мыј рулӧн ԉічкӧмыс ыҗыԁҗык сынӧԁ ԉічкӧм ԁорыԍ. Шујга трубкаӧԁ ртуԏ мӧԁас летчыны, а веԍкыԁті — кајны. Ртуԏ вылӧ руыслӧн ԉічкӧмыс лоӧ сынӧԁ ԉічкӧм ԁај нӧшта кыптӧм ртуԏ ԍӧкта. Шуам, сынӧԁлӧн ԉічкӧмыс 74 см. Тупкӧса колба пуԅӧԁігӧн ртуԏ кыптіс нӧшта 4 см. Рулӧн ԉічкӧмыс лоӧ 74 см + 4 см = 78 см. Ԏермометр віԍталас, рулӧн ԁа валӧн пуан ԏемператураыс щӧщ-жӧ соԁӧ, кор соԁӧ колба піын ԉічкӧм (ԁавԉеԋԋӧ).
Тащӧм опытјасӧн тӧԁмалӧма: сынӧԁ ԉічкӧм вежлалӧмыԍ валӧн пуԅан ԏемпература вежлаԍӧ, кыԇі інԁӧма графік вылын.
Тајӧ графікаын ОХ віԅ вылын петкӧԁлӧма ва вылӧ ԉічкӧм ыҗԁа. ОУ — валӧн пуан ԏемпература. Тајӧ графікаын петкӧԁлӧма, кор ԉічкӧмыс 780 мм, секі ваыс пуӧ 107°.
Тащӧм опытсӧ вӧчігӧн мі ог вермӧ вӧчны ыҗыԁ ԉічкӧм, колба вермас потны. Ыҗыԁ ԉічкӧм тӧԁмалӧм вылӧ лӧԍӧԁӧма Папінов пӧрт, коԁӧс петкӧԁлӧма 11-ӧԁ ԍерпас вылын. Тајӧ пӧртсӧ тупкӧма кӧрт вевтӧн, вевтас ем гуран коԃ, сетчӧ кіԍтӧма ещаԋік ртуԏ ԁа леԇӧма ԏермометр. Пӧрт вевт вылӧ лӧԍӧԁӧма преԁохраԋіԏеԉнӧј клапан R. Клапан вӧчан ногсӧ петкӧԁлӧма 12-ӧԁ ԍерпас вылын. Пӧрт віԇан клапаныс со мыј: вевтас ем роԅ, коԁӧс тупкӧма кӧрт пробкаӧн ԁа вывԍаԋыс ԉічкӧма ԍӧкыԁ рычагӧн. Руыслӧн ԉічкӧмыс вермӧ сетчӧԇ лептыԍны, веԍіг роԅсӧ воԍтас ԁа петас ортсыӧ. Папінов пӧртјын ԉічкӧмсӧ поԅӧ вајӧԁны веԉ ыҗыԁӧԇ.
Валыԍ ԏемпературасӧ поԅӧ лептыны 150°-ӧԇ. Опытјасӧн тӧԁмалӧма, мыј ԉічкӧм соԁӧмкӧԁ ӧтщӧщ кыптӧ пуԅан ԏемпература. Тајӧ законыс лаԁмӧ валы ԁа став мукӧԁ кіԅерторјаслы. Мӧԁарӧ, ԉічкӧм чінӧмкӧԁ ӧтщӧщ летчӧ пуан ԏемпература.
Вӧчӧј тащӧм опыт:
Боԍтӧј колба ԁа сы пыщкын пуԅӧԁӧм ва. Кор ру вӧтлас колбаыԍ став сынӧԁсӧ, боԍтӧј колбасӧ бі вылыԍ, пробкаалӧј ԁа бергӧԁлӧј вывлаԋ пыԁӧсӧн. Боԍтӧј лым ԁа кӧԇӧԁӧј колба пыԁӧссӧ (кыԇі петкӧԁлӧма 13-ӧԁ ԍерпас вылын). Ва кӧԇалігӧн руыс бӧр пӧрас ваӧ (конԃенԍірујтчас). Рулӧн ԉічкӧм секі чінӧ ԁа ваыс бӧр понԁас пуны.
§17. РУ ВӦЧАН ГУԌА ШОНЫԀ
Ԍіԅімӧԁ уҗ вӧчігӧн тӧԁмалім, мыј ва пуӧм вылӧ колӧ шоныԁ. Сіјӧ шоныԁыс оз лепты валыԍ ԏемпературасӧ, а мунӧ васӧ руӧ пӧртӧм вылӧ.
Мыјԁа шоныԁ колӧ грамм кіԅерторјӧс руӧ пӧртӧм вылӧ, сіјӧ шоныԁ шуԍӧ ру вӧчан гуԍа шоныԁӧн.
Точнӧј опытӧн корԍӧма валыԍ ру вӧчан гуԍа шоныԁ. Сылӧн ру вӧчан гуԍа шоныԁыс 539 ічӧт калоріја.
Тајӧ табԉіцаас петкӧԁлӧма ԋекымын кіԅерторјаслыԍ ру вӧчан гуԍа шоныԁсӧ:
| Кіԅерторјас | Ру вӧчан гуԍа шоныԁ |
| Ва | 539 |
| Ртуԏ | 68 |
| Ԍпірт | 205 |
| Ефір | 85 |
Кор тӧԁан ру вӧчан гуԍа шоныԁ, секі абу ԍӧкыԁ тӧԁмавны, унаӧ колӧ шоныԁ, меԁым кіԅертор руӧ пӧртны. Шуам, унаӧ колӧ шоныԁ, меԁым t° ԏемпература m грамм ва пӧртны руӧ? Корԍам тащӧм ногӧн: Q1 = m(100° − t°) ічӧт калоріја. Меԁым m грамм ва, коԁлӧн ԏемператураыс 100°, пӧртны руӧ, ковмас:
Q2 = m⋅539 ічӧт калоріја.
100°-ӧԇ шонтыны m грамм ва ԁа пӧртны руӧ ковмас став шоныԁыс:
Q = m⋅(100° − t°) + 539⋅m ічӧт калоріја.
Шуам m = 200 грамм ва, коԁлӧн ԏемператураыс t = 20°, пӧртны руӧ 100°-а ԏемпература ԁырјі колӧ
Q = m⋅(100° − t°) + 539⋅m = 200⋅(100 − 20) + 539⋅200
= 123800 ічӧт калоріја = 123,8 ыҗыԁ калоріја.
§18. КӦКЈАМЫСӦԀ ЛАБОРАТОРНӦЈ УҖ
Опыт вӧчігӧн колӧны:
1) Штаԏів, 2) пробка ԁа парпеткӧԁан трубкаа колба, 3) кӧԇыԁ ва ԁоз (800–1000° гр.), 4) ԏермометр, 5) мензурка, 6) кӧрт ԍетка, 7) ԍпіртовка.
Кіԍтӧј колбаӧ 100 гр. ва ԁа шонтӧј пуԅытӧԇ. Кущӧмкӧ ԁозјӧ кіԍтӧј 800–1000 гр. кӧԇыԁ ва. Ваыслыԍ ԍӧктасӧ (m) ԁа ԏемпературасӧ (t°) тӧԁмалӧм бӧрын кіԍтӧј кӧԇыԁ ваас колбаын шонтӧм васӧ ԁа мерајтӧј сорлалӧм валыԍ ԏемпературасӧ Т1.
Тӧԁмалӧј, кымын граԁус (Т1 − t) соԁіс кӧԇыԁ ваыслӧн ԏемператураыс. Сеԍԍа мӧԁыԍ кіԍтӧј колбаӧ 100 гр. ва ԁа тупкӧј пробкаӧн, коԁ пыр нуӧԁӧма кусыԋтӧм ԍԏеклӧ трубка (віԇӧԁ 14-ԁ ԍерпас вылӧ).
Колбаыԍ васӧ шонтӧј пуԅытӧԇыс. Кор мӧԁас ваыс пуны, секі ԍԏекԉаннӧј трубка помсӧ леԇӧј кӧԇыԁ ваӧ, кыԇі петкӧԁлӧма ԍерпас вылын. Ԁоз В-ас кіԍтӧј сымынԁа-жӧ васӧ, мынԁа боԍтлінныԁ первој опыт вӧчігӧн. Мерајтӧ кӧԇыԁ валыԍ ԏемпературасӧ.
Віԇӧԁӧј мыј лоас рукӧԁ, коԁі понԁас петны А трубкаӧԁ. Колба шонтӧј сетчӧԇ, кытчӧԇ ԇікӧԇ ваыс оз быр. Ен вунӧԁӧј ԍпіртовкатӧ боԍтны сек, кор став ваыс пуас. Васӧ В ԁозјыԍ опыт вӧчігӧн колӧ ԋӧжјӧԋікӧн ԏермометрӧн гуԁравны. Мерајтӧј В ԁозса валыԍ ԏемпература (Т2), кор став ваыс колбаын пуас. Став тӧԁмалӧмјассӧ гіжӧј ԏетраԃаныԁ тащӧм формаӧн:
Ва шоналіс В ԁозјын.
1. Мыј лоӧ руыԍ, кор мі сіјӧс леԇам кӧԇыԁ ваӧ?
2. Мыј лоӧ рукӧԁ, В ԁозјын ԏемпературасӧ-кӧ кыпӧԁам 100°-ӧԇ?
3. Коԉіс ез ваыс В ԁозјын вежԍытӧг сы пыщті ру леԇӧм бӧрын ԁа кыԇі поԅӧ сіјӧс тӧԁмавны?
4. Мыј вӧсна первојја ԁа мӧԁ опытын ӧтмыԁтаыԍ боԍтӧм ва ез ӧткоԃа шонав?
§19. РУЫԌ КІԄЕРТОР АРТМӦМ
Опытјас петкӧԁлӧны, мыј ру поԅӧ бӧр пӧртны кіԅерторјӧ. Сы могыԍ русӧ колӧ віԇӧԁны. Боԍтам јі ԁа віԇыштам сіјӧс самӧварыԍ петан ру вылын. Јі вывті ԋеԁыр мыԍԏі понԁасны віԅлаԍны ва војтјас. Руыс шоныԁсӧ ԍетӧ јілы ԁа јіыс завоԃітӧ сывны.
Кӧԇыԁ вакӧԁ ӧтлааԍігӧн ру ԍетӧ сылы шоныԁсӧ ԁа ачыс лоӧ бӧр ваӧн. Опытјасӧн тӧԁмалӧма, мыј руыԍ (ԏемператураыс 100°) 1 грамм ва лоігӧн петӧ шоныԁ 539 ічӧт калоріја. Тајӧ лоӧ сы мынԁа шоныԁ, коԁі колӧ 100°-а 1 грамм ва руӧ пӧртӧм вылӧ.
§ 20. РУӦН КЕРКАЈАС ШОНТӦМ
Кіԅерторјӧ пӧрігӧн ру ԍетӧ зев уна шоныԁ. Быԁ грамм ва руыԍ артмігӧн ԍетӧ 539 ічӧт калоріја шоныԁ. Тајӧн морт кутіс пӧԉзујтчыны керка шонтігӧн. Руӧн керка шонтан ногсӧ шуӧны центраԉнӧј отопԉеԋԋӧӧн. Центраԉнӧјӧн шуӧны сіјӧн, мыј ломтӧмыс мунӧ ӧԏік местаԍаԋ. Пӧԁвалас вӧчӧма ыҗыԁ пӧрт — А. Пӧрт горулыс сотӧны ломтас. Ваыԍ артмӧ ру. Центраԉнӧј отопԉеԋԋӧ схема петкӧԁлӧма 15-ԁ ԍерпас вылын.
РУӦН КЕРКА ШОНТАН СХЕМА
ВВ трубајасӧԁ ру мунӧ быԁ комнатаӧ. Тајӧ трубајасыс оз тыԁавны, најӧс нуӧԁӧма ԍтен пыщкӧԁ. Меԁ шоныԁыс бокӧ оз мун, трубајассӧ гартлӧны вывтіыс шоныԁ кутан торјасӧн. Тајӧ трубајасӧԁ ру мунӧ раԃіаторјасӧ. Раԃіаторјастӧ нӧшта шуӧны батарејајасӧн (с).
Батареја петкӧԁлӧма 15-ԁ ԍерпас вылын, формаыс сылӧн веԍкыԁ чугуннӧј труба коԃ, кытчӧ вӧчалӧма гӧгрӧс чӧланкоԃјас, коԁјасӧс шуӧны реброӧн. Ребројассӧ вӧчӧны сіјӧн, меԁым ыҗыԁҗык лоӧ керкаса сынӧԁӧ шоныԁ ԍетанлуныс. Керкаса сынӧԁ боԍтӧ шоныԁсӧ. Руыԍ бӧр артмӧ ва. Ваыс кіԍԍӧ трубајас куԅаыс бӧр увлаԋ. Меԁым ваыс візывтіс улӧ, трубајассӧ вӧчӧны пӧлыԋӧн.
Ӧні руӧн ломтыԍӧмӧс вежӧ ваӧн ломтыԍӧм, коԁі бурҗык руӧн ломтыԍӧм ногыԍ. Руӧн шонтігӧн трубајас вывті јона шоналӧны ԁа вермӧны інмӧԁчігӧн мортӧс сотны. Руӧн шонтӧм вӧчӧны фабрік-завоԁјасын, сені руыс ԁаԍ-ԁа (отработаннӧј ру). Ваӧн ԁа руӧн ломтыԍанјас ԉокӧԍ сіјӧн, мыј ыҗыԁ керка шонтӧм могыԍ колӧ лӧԍӧԁны ԋекымын пӧрт. Тавӧсна гырыԍ керкајас шонтӧм могыԍ вӧчалӧны руа‐ваа ломтыԍанјас. Руа‐ваа ломтыԍанјаслыԍ схемасӧ віԇӧԁ 16-ԁ ԍерпас вылыԍ.
Ломтыԍігӧн ва шоналӧ пӧԁвал пӧртјын (А). Веԍкыԁ труба куԅа (АВ) кајӧ В бакӧԇ, коԁӧс лӧԍӧԁӧма чарԁакӧ. Сеԍ CD трубаӧԁ летчӧ улӧ ԁа летчіг мозыс ԍетӧ пӧԍсӧ Н1 ԁа Н2 батарејајаслы. Кор ваыс батарејајасын кӧԇалӧ, секі сіјӧ лоас ԍӧкыԁҗык ԁа бӧр летчӧ пӧртјӧ.
Колӧ шуны, переработаннӧј ру ӧніја ԁырјі мунӧ ва шонтӧм вылӧ, маті керкајас ваӧн ломтӧм вылӧ-ԁа. Ру нуӧԁан трубајассӧ секі нуӧԁӧны уԉічајас увті, му пыщті ԁа сіԇ шонтӧны карјасын ԇоԋ рајонјас.
§21. РУАЛӦМ (іспареԋԋӧ)
Пуан ԏемпература ԁырјі ваыԍ артмӧ ру. Но вермӧ лоны ру і ічӧтҗык шоныԁ ԁырјі. Мі тајӧс аԁԇам быԁ лун. Җоҗӧ кіԍԍӧм ва, выԉӧн мыԍкӧм ԁӧрӧмгач ԁа с. в. век ԋӧжјӧԋікӧн коԍмӧны, тӧлалӧны.
Кор ру артмӧ оз пуан ԏемператураа кіԅерыԍ, сіјӧс шуӧны руалӧмӧн.
Руалігӧн руыс лоӧ сӧмын кіԅертор вылас, а пуігӧн ру лоӧ вылас ԁај пыщкас.
Абу ԍӧкыԁ тӧԁмавны, мыј руалӧм мунӧ ӧԁјӧнҗык, кіԅерыслӧн-кӧ вылысыс паԍкыԁҗык. Тајӧс тӧԁмалӧм могыԍ вӧчӧј тащӧм опыт.
Кіԍтӧј стӧканӧ, бԉуԁјӧ ԁа ԍојан таԍтіӧ ӧтмынԁа ва (30–60 гр.) ԁа пуктӧј сіјӧс ԋекымын лун кежлӧ пызан вылӧ. Ԋеԁыр мыԍԏі аԁԇанныԁ, мыј ва коԍміс: меԁвоԇ ԉібӧ меԁуна — бԉуԁјыԍ, меԁбӧрын, ԉібӧ меԁеща — стӧканын.
Руалӧм лоӧ валӧн ԁа мукӧԁ кіԅерјаслӧн. Мукӧԁ кіԅерсӧ, коԁлӧн руалӧмыс мунӧ ӧԁјӧн, шуӧны ԉетучӧј вешществојасӧн. Мукӧԁ кіԅерјаслӧн руалӧмыс мунӧ ԋӧжјӧ. Меԁ тајӧс тӧԁмавны, боԍтӧј бумагатор ԁа уналаті мавтышталӧј ефірӧн, ԍпіртӧн, караԍінӧн, выјӧн ԁа ваӧн. Сеԍԍа сіјӧ бумагаторсӧ ӧшӧԁӧј ԍԏенаныԁ ԁа віԇӧԁӧј, кущӧм кіԅер меԁӧԁјӧн коԍмас, кущӧм меԁԁыр оз коԍмы. Опытјас петкӧԁлӧны, мыј чорыԁ ԏелӧјас руалӧны-жӧ. Руалан чорыԁ ԏелӧјасӧн лоӧны: јі, нафтаԉін, камфара. Боԍтам-кӧ нафтаԉінтор ԁа пуктам керкаӧ, ԋеԁыр мыԍԏі сіјӧ оз ло, ставнас руалас.
§22. УНА ԌІКАС ԎЕЛӦЈАС РУАЛІГӦН ԎЕМПЕРАТУРА
Ӧкмысӧԁ лабораторнӧј уҗ
Опыт вӧчігӧн колӧны: 1) зев ічӧт ԃеԉеԋԋӧјаса ԏермометр, 2) суԋіс, 3) ефір, ԍпірт ԁа ва тыра ічӧт чашкајас.
Мурталӧј комнатаса сынӧԁлыԍ ԏемпературасӧ. Сеԍԍа сы бӧрын гартовтӧј ԋекымын пӧрја ԏермометрлыԍ шаріксӧ кіԍејаӧн. Кіԍејасӧ кӧрталӧј суԋісӧн сіԇі, кыԇі петкӧԁлӧма 17-ӧԁ ԍерпас вылын. Кӧтӧԁӧј кіԍејасӧ ефірӧн ԁа віԇӧԁӧј ԏемпература бӧрԍа, коԁӧс петкӧԁлӧ ԏермометр.
Вӧчӧј тащӧм-жӧ опытјас, кіԍејасӧ ԍпіртӧн ԁа ваӧн кӧтӧԁӧмӧн. Ԏемпературасӧ, кущӧмӧс петкӧԁлас ԏермометр, гіжалӧј ԏетраԃаныԁ тащӧм формаӧн:
Ԏермометр петкӧԁліс ԏемпература:
1. Коснас t1 = .... °
2. Ефірӧн кӧтӧԁӧмӧн t2 = .... °
3. Ԍпіртӧн „ „ t3 = .... °
4. Ваӧн „ „ t4 = .... °
Сеԍԍа ԍетӧј ӧтвет тащӧм јуаԍан вылӧ: Кыԇі поԅӧ гӧгӧрвоны ԁа віԍтавны, мыј ԏермометр ез петкӧԁлы ӧткоԃ ԏемпература?
§23. РУАЛІГӦН ШОНЫԀ БОԌТӦМ
Ӧкмысӧԁ лабораторнӧј уҗын тӧԁмалім, ԏермометр петкӧԁліс ԏемпературасӧ улынҗык керкаса сынӧԁ ԁорыԍ. Тајӧс поԅӧ гӧгӧрвоны сіԇі, мыј руалігӧн шоныԁ мунӧ кіԅерсӧ руӧ пӧртӧм вылӧ сіԇ-жӧ, кыԇі, мі аԁԇылім пуігӧн. Колана шоныԁыс руалігӧн боԍтԍӧ сынӧԁыԍ ԁа ԏермометр шарікыԍ. Секі ԏермометрлӧн шарікыс ԁа ртуԏыс кӧԇалӧны ԁа ԏермометрыс сіјӧн-і петкӧԁлӧ улын ԏемпература.
Опыт вочігӧн вӧлі тӧԁмалӧма, мыј сещӧм кіԅерјас, коԁјас зев јона руалӧны, меԁуна ԍетӧны коԇыԁ. Мі аԁԇылім, ефір руалігӧн ԏемператураыс летчыліс меԁулӧ. Сіԇ-жӧ аԁԇылім, кор меԁӧԁјӧн мунӧ руалӧм, сек меԁуна боԍтӧ шоныԁ ԁа ԏемператураыс летчӧ. Кор мі сынӧԁас ӧвтыштам ԏермометрӧн, сек ԏемператураыс летчас нӧшта улӧ.
Вӧчам тащӧм опыт, кӧні тӧԁмалам руалігӧн шоныԁ боԍтӧмсӧ. Боԍтам пеԉӧсӧн кусыԋтӧм ԍԏеклӧ трубка ԁа мӧԁам сіјӧс кутны кіјӧн, кыԇі петкӧԁлӧма 18-ӧԁ ԍерпас вылын. Леԇам сетчӧ ԋекымын војт ва, коԁі меԁ ісковтас кусыԋтӧм інас. Кусыԋтӧм местасӧ гартовтам кіԍејаӧн. Кіԍеја вылӧ мӧԁам віјӧԁны ефір. Ԋекымын мінут бӧрԏі боԍтам кіԍејасӧ. Аԁԇам, трубка пыщса ва кынмӧма. Тајӧ петкӧԁлӧ, ефір руалігӧн боԍтіс трубкалыԍ ԁа валыԍ шоныԁсӧ. Ва кӧԇаліс ԁа кор ԏемператураыс лоіс 0°, ԍетіс асԍыс гуԍа шоныԁсӧ ԁа кынміс.
Тајӧ опытыс петкӧԁлӧ, мыј кіԅерјас руалігӧн боԍтӧны шоныԁ.
§24. СЫНӦԀТӦМІНЫН РУ
Боԍтам барометріческӧј трубка. Трубка пыщкас кіԍтам ртуԏ, роԅсӧ тупкам чуԋӧн ԁа трубкасӧ леԇам ртуԏ тыра ԁозјӧ, кыԇі петкӧԁлӧма 16-ӧԁ ԍерпас вылын. Тајӧ пріборыс шуԍӧ ртутнӧј барометрӧн. Ртуԏыс понԁас сулавны, шуам N җуҗтаын (сулавлӧ 740–760 мм). Піпетка А-ӧн, коԁлыԍ помсӧ кусыԋтӧма, кіԍтыштам барометріческӧј трубкаас ԋекымын војт ефір. Трубка куԅа ефір лептыԍас ртуԏ вылӧ. Сынӧԁтӧм местаын ефір пуԅӧ ԁа артмӧ ру. Секі ефір ру ԉічкӧм вӧсна ртуԏ летчас увлаԋ. Нӧшта кіԍтыштам ԋекымын војт ԁа бара аԁԇам, мыј сетыԍ лоіс ру. Ртуԏ летчіс нӧшта улӧҗык. Ртуԏ вылын ру лоӧмыс соԁтӧ руыслыԍ ԉічкан вынсӧ.
Мӧԁам-кӧ нӧшта леԇавны барометріческӧј трубкаас ефірсӧ, воас сещӧм каԁ, кор ефір ԁугԁас руӧ пӧрӧмыԍ ԁа мӧԁас бовјавны ртуԏ вылын, кыԇі петкӧԁлӧма ԍерпасын.
Секі ртуԏыс ԁугԁас увлаԋ летчӧмыԍ ԁа ртуԏ столблӧн суԁтаыс лоӧ, шуам, h. Тајӧ опытыс петкӧԁлӧ, мыј барометріческӧј трубкаын ру вермӧ лоны сӧмын поԅана (опреԃеԉоннӧј) мыԁта.
Воԇӧ кӧԏ век соԁтав ефірсӧ, руӧ оз понԁы пӧрны, а мӧԁас коԉны кіԅӧрӧн. Сіјӧ местасӧ, кӧні кіԅерыс оз-ԋін руав, шуӧны насышщеннӧј местаӧн, а сені лоӧм русӧ шуӧны насышщеннӧј руӧн.
Абу ԍӧкыԁ тӧԁмавны, мыј быԁ торја ԏемпература ԁырјі места насышщајтны колӧ аслыс мынԁа ру. Ԋӧжјӧԋікӧн шонтам трубкалыԍ вылыс помсӧ. Шонтыны поԅӧ пӧԍ ва кіԍтӧмӧн, ԍпіртӧвӧј лампаӧн-і. Секі мі аԁԇам, мыј ртуԏ трубка пыщкын мӧԁас летчыны ԁа зев ӧԁјӧ кіԅер ефір понԁас бырны. Вылыс помсӧ трубкалыԍ понԁам кіԍкавны кӧԇыԁ ваӧн, поԅӧ ефірӧн-і. Секі аԁԇам, мыј трубка пыщса ртуԏ мӧԁас кыптыны, руԍыс мӧԁас бӧр артмыны кіԅер ефір. Тајӧ опытјаснас мі тӧԁмалім, мыј ыҗыԁҗык ԏемператураӧн сынӧԁтӧм места насышщајтны колӧ унҗык ру. А кор ԏемператураыс летчӧ, сек сынӧԁтӧм места насышщајтны колӧ ещаҗык ру. Міјан опытјас петкӧԁлісны, мыј насышщеннӧј ԁа абу насышщеннӧј ру ԉічкӧ ртуԏ вылӧ. Ру јонҗыка ԉічкӧ секі, кор кыптӧ ԏемператураыс.
§25. СЫНӦԀЫН РУ
Міјан гӧгӧр, сынӧԁын, век ем ва ру. Меԁым тӧԁмавны сіјӧс, вӧчам тащӧм опыт. Боԍтам ԋікеԉірујтӧм ічӧт стӧкан (А) кущӧмӧс петкӧԁлӧма 20-ӧԁ ԍерпас вылын ԁа сетчӧ кіԍтам җынјӧԇыс кымын ефір. Стӧканыслыԍ вомсӧ тупкам пробкаӧн (E), коԁ пыр ԍујӧма ԏермометр ԁа В ԁа С кык трубка. С трубкасӧ колӧ боԍтны куԅҗыкӧс, меԁ улыс помыс інміс стӧкан пыԁӧсӧ.
Реԅінаыԍ вӧчӧм насосӧн (D) понԁам вӧтлыны ефір пыщкӧсӧԁ сынӧԁ, поԅӧ-і веԍкыԁ трубка (С) помӧ пӧԉавны вомӧн. Секі ефірыс понԁас јона руавны.
Ефір секі понԁас кӧԇавны ԁа кӧԇӧԁны стӧкансӧ. Ԋеԁыр мыԍԏі мі аԁԇам, мыј стӧкан вылысыс понԁас „пӧԍавны“ ԁа мӧԁасны віԅлавны ва војтјас. Сіјӧ ва војтјасыс лоісны сынӧԁса ва руыԍ, коԁі вӧлі стӧкан гӧгӧрса сынӧԁын.
Тӧԁмалӧј, мыјла міјан опытын ва руыԍ лоіс ва? Барометріческӧј трубкаӧн опыт вӧчігӧн тӧԁмалім, мыј места насышщајтны колӧ ещаҗык ру секі, кор ԏемператураыс улынҗык. Кор руыс оз насышщајт местасӧ, секі сіјӧс поԅӧ вӧчны пуԅӧԁӧмӧн, секі сіјӧ понԁас местасӧ насышщајтны.
Воԇӧ кӧԇалігӧн воас сещӧм каԁ, кор руыс тыртас став местасӧ, лоӧ насышщеннӧј. Воԇӧ руӧԁігӧн руыс кутас кіԅермыны. Тајӧ бӧрја шуӧмыс ӧткоԃа лӧԍалӧ сынӧԁтӧм ԁа сынӧԁа местајаслы.
Стӧканӧн опыт вӧчігӧн ефір кӧԇаліс, стӧкан вылысті понԁісны віԅласны ва војтјас. Тајӧ лоіс сіјӧн, мыј руалыԍ ефір боԍтіс шоныԁсӧ стӧканыԍ. Стӧкан кӧԇӧԁӧ матігӧгӧрса сынӧԁсӧ, сынӧԁыс ру кӧԇалӧм вӧсна насышщајтчӧ ԁа војтјасӧн пукԍӧ кӧԇыԁ ефір стӧкан вылысӧ.
ЗАԀАЧАЈАС ԀА ЈУАԌАНЈАС
1. Уна-ӧ колӧ шоныԁ 1 кілограмм јі 100° шоныԁа руӧ пӧртны, сылӧн кӧ ԏемператураыс 20°?
2. Кӧтӧԁӧј ефірӧн губка ԁа пӧԉалӧј. Мыј ті аԁԇанныԁ?
3. Меԁым щај ӧԁјӧнҗык кӧԇалас, сіјӧс пӧԉалӧны. Мыјла пӧԉалӧмӧн щајыс ӧԁјӧнҗык кӧԇалӧ?
4. Ԏехԋікаын вӧчавлӧны сплавјас, шуам: латуԋ лоӧ ыргӧныԍ ԁа цынкыԍ сплав, бронза лоӧ оловоыԍ ԁа ыргӧныԍ сплав ԁа с. в. Віԇӧԁлӧј табԉіцаыԍ сывԁан ԏемпературасӧ бронзалыԍ, латуԋлыԍ.
5. Віԇӧԁлӧј сылан ԏемпературајассӧ сіјӧ металлјаслыԍ, мыјыԍ вӧчӧма сплавсӧ. Мыј поԅӧ шуны сплавјас сылан ԏемпературајас јылыԍ?
6. Поԅӧ оз сывԁыны 100 грамм јі, 10° шоныԁ 500 грамм ваӧ леԇӧмӧн?
7. Мыјла улыс ԁа вылыс суԁтајасын (120 м. суԁта амеріканскӧј ԋебоскробјасын) ва пуԅӧ оз ӧткоԃ ԏемпература ԁырјі (торјалӧ 0,3–0,4 граԁусӧн)?
8. Поԅӧ оз тӧԁмавны ԏермометрӧн сынӧԁлыԍ ԉічкӧмсӧ?
9. Суԉеја (колба) тыртӧј пуԅӧм ваӧн. Суԉејасӧ боԍтӧј бі вылыԍ, вомсӧ тупкӧј ԁа бергӧԁӧј мӧԁарӧ (вомнас увлаԋ). Кор пыԁӧссӧ мӧԁам кӧԇӧԁны кӧԇыԁ ваӧн, секі суԉејаас ваыс пуԅас. Віԍталӧј, мыјла?
10. Мыјла кӧԇыԁјас ԁырјі ывлаыԍ шоныԁінӧ пыртӧм преԁмет пӧԍалӧ?
11. Мыјла тӧлын керкаыԍ шоныԁ петан местајас гыӧртӧны?
12. Мыјла ԍпіртӧн мавтӧм кілы кӧԇыԁ?
13. Керкаӧ пыртӧма ԁа пуктӧма пызан вылӧ щај јуан бԉуԁјӧ ва, бԉуԁсӧ тупкӧма ԁозјӧн, коԁӧс бергӧԁӧма вывлаԋ пыԁӧсӧн. Коԍмас оз бԉуԁјыԍ ваыс?
14. Мыјла ва беԉјӧ тӧвјылын ӧԁјӧнҗык коԍмӧ, лӧԋ ԁырјі — наԇӧнҗык?
15. Мыјла ва паԍкӧмӧн кӧԇыԁ?
16. Мыјла купајтчігӧн, ваыԍ петӧм бӧрын кажітчӧ зев кӧԇыԁ?
§26. СЫНӦԀЛӦН АБСОԈУТНӦЈ ԀА ОТНОԌІԎЕԈНӦЈ ВЛАЖНОԌТ
Міјан гӧгӧрса сынӧԁын век ем ва ру, коԁі мукӧԁ ԁырјі овлывлӧ зев уна, а мукӧԁ ԁырјі ещаҗык. Сынӧԁыԍ ва ру поԅӧ тӧԁмавны уна ногӧн, сы јылыԍ мі гіжлім-ԋін (шоныԁінӧ пыртӧм преԁмет пӧԍалӧ).
Сіјӧ ва руыс, коԁі сынӧԁын абу век ӧтмынԁа, шуԍӧ влажноԍтӧн. Ва ру сынӧԁын мыјкӧмынԁа век ем. Ру артмӧ му пӧжԍӧмыԍ, коԍман ваыԍ. Ваыс руалӧ (руалӧмсӧ он быԁ пӧраӧ аԁԇы) ԁа лептыԍӧ вылӧ.
Тајӧ сынӧԁса руыслӧн (влажноԍтыслӧн) коланлуныс ывлавылын (шуам, быԁтасјас быԁмӧмын, пемӧсјас, морт олӧмын) зев ыҗыԁ. Сынӧԁса ру вӧсна вежлаԍӧ кԉімат.
Ва ру артмӧм нӧшта јона завіԍітӧ ԏемператураыԍ. Быԁ ԏемпература ԁырјі руалӧмлы ем пом. Сынӧԁыс век насышщајтчӧ руӧн. Рулыԍ уналунсӧ петкӧԁлӧ сынӧԁлӧн ԉічкӧм. Кор ва руыс ԉічкӧ ртутнӧј столб вылӧ, тајӧ ԉічкӧмсӧ шуӧны насышщеннӧј ру упругоԍтӧн. Быԁ ԏемпература ԁырјі ва рулӧн ем аслас упругоԍт. Кор ԏемпература кыптӧ, сек кыптӧ щӧщ упругоԍт.
Унаӧ ем ва ру сынӧԁын, поԅӧ тӧԁмавны нӧшта ва ру ԍӧктаӧн, коԁі ем 1 кубометр сынӧԁын.
Ва ру, кыԇі мі тӧԁам-ԋін, поԅӧ тӧԁмавны ԉічкӧмнас, поԅӧ-і ԍӧктанас. Таԇі тӧԁмалӧны абсоԉутнӧј влажноԍт.
Шуам, абсоԉутнӧј влажноԍт лоӧ 7,8 грамм (артаԍԍӧ кубіческӧј метрыԍ). Тајӧ віԍталӧ, мыј быԁ 1 кубіческӧј метрын ем 7,8 грамм ва ру. Шуӧны і сіԇ, мыј абсоԉутнӧј влажноԍт ртуԏ столблӧн ем 7,5 mm. Тајӧ петкӧԁлӧ, мыј сынӧԁса ва ру ԉічкӧ сіԇ-жӧ, кыԇ ԉічкӧ 7,5 mm суԁта ртуԏ столб.
Абсоԉутнӧј влажноԍт оз-на бура віԍтав, мыј сынӧԁыс уԉ руа ԉібӧ кос руа. Ӧтыҗԁа местајасын ӧтмынта ру сынӧԁлыԍ влажноԍтсӧ оз вермыны кыпӧԁны ӧтмынԁаӧԇ. Сынӧԁыс, кор сылӧн ԏемператураыс улын, лоӧ зев влажнӧј, кор вылын — сіјӧ-жӧ руыс зев кос.
Сынӧԁса ва руӧн насышщајтчӧм тӧԁмалӧны отноԍіԏеԉнӧј влажноԍтӧн. Отноԍіԏеԉнӧј влажноԍт тӧԁмалӧны таԇі. Сіјӧ руыслыԍ отношеԋԋӧсӧ, коԁі ем сынӧԁын, боԍтӧԁӧј сіјӧ ру мыԁта вылӧ, коԁі сіјӧ-жӧ ԏемпература ԁырјі вермӧ насыԏітны сынӧԁсӧ. Отноԍіԏеԉнӧј влажноԍт арталӧны прӧчентјасӧн. Шуам, 1 кубометр сынӧԁын ем 9,6 грамм ру, сынӧԁыслӧн ԏемператураыс 18°. Табԉіцаыԍ мі тӧԁам, меԁым насышщајтны места 18° шоныԁын, колӧ быԁ 1 кубометр сынӧԁӧ 12,8 грамм ру. Боԍтам отношеԋԋӧ ԁа тӧԁмалам отноԍіԏеԉнӧј влажноԍт.
9,6 / 12,8 = 0,75.
Прӧчентӧн — 75%.
Таԇ-жӧ поԅӧ тӧԁмавны отноԍіԏеԉнӧј влажноԍт, кор мі боԍтам абсоԉутнӧј влажноԍтсӧ ртутнӧј столб мераӧн.
§27. АБСОԈУТНӦЈ ԀА ОТНОԌІԎЕԈНӦЈ ВЛАЖНОԌТ МУРТАЛӦМ
Абсоԉутноԍт тӧԁмалӧны уна ногӧн. Меԁбура поԅӧ тӧԁмавны хіміческӧј гігрометрӧн. Хіміческӧј гігрометрӧн тӧԁмалӧны торја ыҗԁа местаыԍ рулыԍ ԍӧктасӧ. Тајӧс тӧԁмалӧны пріборӧн, коԁӧс петкӧԁлӧма 21-ԁ ԍерпас вылын. А ԁозлӧн ем кык роԅ: ӧԏікыс пыԁӧсԍаԋыс (ԍіптыԍӧ ԁа воԍԍӧ кранӧн). Мӧԁ роԅыс — вывԍаԋ. Ԁоз тыртӧны ваӧн, вывса роԅсӧ ӧтлаӧԁӧны веԍітӧм трубкајаскӧԁ (Т), коԁјасӧс тыртӧма ас піас ва боԍтан торјасӧн (ԍернӧј кіслота ԁа мукӧԁ торјасӧн). Увԍаԋыс воԍтӧны кран ԁа ԁозјыԍ васӧ леԇӧны.
Секі трубка помӧԁ пырӧ сынӧԁ. Трубкајасті прӧјԃітігӧн сынӧԁлӧн ва руыс коԉӧ трубкајасӧ. Трубкајассӧ сы бӧрын веԍітӧны ԁа тӧԁмалӧны ва рулыԍ ԍӧктасӧ.
Шуам, аԍпіраторӧ тӧрӧ 100 ԉітр (0,1 кбм.), ва лоіс 0,87 грамм. Таԍ вермам тӧԁмавны, мыј абсоԉутнӧј влажноԍт воӧ 8,7 грамм 1 куб. м. сынӧԁ вылӧ.
Тајӧс тӧԁмалӧм бӧрын поԅӧ тӧԁмавны ва рулыԍ ԉічкӧмсӧ (міјан прімерын ва руыслӧн ԉічкӧмыс лоӧ 8,5 мм.).
Ва рулӧн уналун разнӧј ԏемпература ԁырјі.
| Ԏемпература | Унаӧ ру 1 куб. м. (граммӧн) | Ртутнӧј столбын ԉічкӧм (мм) |
| −10° | 2,1 | 1,9 |
| −9° | 2,3 | 2,1 |
| −8° | 2,5 | 2,3 |
| −7° | 2,7 | 2,5 |
| −6° | 3,0 | 2,7 |
| −5° | 3,3 | 3,0 |
| −4° | 3,6 | 3,3 |
| −3° | 3,9 | 3,6 |
| −2° | 4,2 | 3,9 |
| −1° | 4,5 | 4,2 |
| 0° | 4,9 | 4,6 |
| 1° | 5,2 | 4,9 |
| 2° | 5,6 | 5,3 |
| 3° | 6,0 | 5,7 |
| 4° | 6,4 | 6,1 |
| 5° | 6,8 | 6,5 |
| 6° | 7,3 | 7,0 |
| 7° | 7,8 | 7,5 |
| 8° | 8,3 | 8,0 |
| 9° | 8,8 | 8,6 |
| 10° | 9,4 | 9,2 |
| 11° | 10,0 | 9,8 |
| 12° | 10,7 | 10,5 |
| 13° | 11,4 | 11,2 |
| 14° | 12,1 | 12,0 |
| 15° | 12,8 | 12,8 |
| 16° | 13,7 | 13,6 |
| 17° | 14,5 | 14,5 |
| 18° | 15,4 | 15,5 |
| 19° | 16,3 | 16,5 |
| 20° | 17,3 | 17,5 |
| 25° | 23,0 | 23,8 |
| 30° | 30,3 | 31,8 |
| 35° | 39,6 | 42,2 |
| 40° | 51,2 | 55,3 |
| 45° | 65,4 | 71,9 |
| 50° | 83,0 | 92,5 |
| 55° | 104 | 118 |
| 60° | 130 | 140 |
Абсоԉутнӧј влажноԍтыԍ отноԍіԏеԉнӧј влажноԍт тӧԁмалігӧн колӧ тӧԁны: 1) сынӧԁлыԍ ԏемпература, 2) сіјӧ русӧ, коԁі вермӧ насыщајтны сынӧԁсӧ тајӧ ԏемпература ԁырјі.
Боԍтам прімер. Шуам, сынӧԁлӧн ԏемпература +17°. Табԉіца ԍерԏі тӧԁмалам, мыј насыщајттӧԇ 1 куб. метр вылӧ колӧ 14,5 грамм ру. Татыԍ тӧԁмалам, отноԍіԏеԉнӧј влажноԍт лоӧ:
8,7/14,5 = 0,6. Прӧчентӧн — 60%.
Уҗ. Вӧчӧј табԉіца ԍерті графіка, воԁса нога віԅ вылӧ (х) боԍтӧј ԏемпература, а сувтса віԅ вылӧ (у) сынӧԁ насыщајтыԍ ва рулыԍ ԍӧктасӧ.
§28. ЛЫСВА ЛОАН ЧУТ
Ем-на нӧшта уна ԍікас гігрометрјас, коԁјасӧн поԅӧ бурҗыка тӧԁмавны влажноԍтсӧ. Сіјӧ гігрометрјаснас влажноԍт тӧԁмалігӧн колӧ тӧԁны лысва лоан чут.
Лысва лоан чут лоӧ сіјӧ ԏемпература, кор руыс щук тырмӧ сынӧԁсӧ насыщајтӧм вылӧ. Шуам, рулӧн ԍӧкта 9,4 грамм, коԁі тырмӧ 10° шоныԁа 1 куб. м. сынӧԁ насыщајтӧм вылӧ. Тащӧм сынӧԁыслӧн-кӧ ԏемператураыс понԁас чінны, секі руыс мӧԁас бӧр пӧрны ваӧ (лысваӧ).
Кор ті лолыштанныԁ пурт вылӧ, пурт вылысӧ пукԍӧны зев ічӧт ва војтјас. Ԋеԁыр мыԍԏі пурт вылысыс бӧр коԍмӧ. Віԍталӧј, мыјла тајӧ таԇ?
§29. ЛЫСВА ЛОАН ЧУТ ТӦԀМАЛӦМ
Лысва лоан чут тӧԁмалӧны гігрометрјасӧн. Ем гігрометр Ԁаԋіјеԉлӧн. Гігрометр вӧчԍӧ АВСD ԋукыԉтӧм трубкаыԍ (віԇӧԁ 22-ԁ ԍерпас вылыԍ). Помјасас кык шарік (А ԁа D). А шарікӧ кіԍтӧма ефір, ԏемпературасӧ коԁлыԍ тӧԁмалӧны пыщкӧсса ԏермометрӧн. Став трубкаыс тырӧма ефір руӧн.
Мӧԁ шаріксӧ гартовтӧма кіԍејаӧн, кіԍејасӧ кӧтӧԁӧма ефірӧн. Ефір руалігӧн кӧԇӧԁӧ шаріксӧ (D). Ефір секі артмӧ кіԅерӧ ԁа ԉічкӧмыс чінӧ.
Ԉічкӧм чінӧм вӧсна А шарікын ефірыс зев ӧԁјӧн пӧрӧ руӧ. Руыс кӧԇӧԁӧ ефірсӧ ԁа шарік А-лыԍ бокјассӧ. Кор кӧԇалӧм воас лысва лоан чутӧԇ, секі А шаріклӧн вылысыс тупкыԍԍӧ ва војтјасӧн. Меԁым бурҗыка аԁԇыны шаріклыԍ руԅӧмсӧ, шаріксӧ тупкӧны југыԁ торјӧн (шуам, зарԋіӧн). Шарікын ԏермометр петкӧԁлас лысва лоан чут. Кор мі тӧԁам лысва лоан чут, сек табԉіца ԍерԏі поԅӧ тӧԁмавны абсоԉутнӧј ԁа отноԍіԏеԉнӧј влажноԍт. Шуам, лысва лоан чут лоіс 12°, а сынӧԁлӧн ԏемператураыс 17°.
Лысва лоан чут-кӧ 12° сек мі табԉіца ԍерԏі тӧԁмалам, мыј быԁ 1 кубометр сынӧԁ вермӧ насышщајтчыны 10,7 грамм руӧн. Тајӧ лоӧ абсоԉутнӧј влажноԍт.
Отноԍіԏеԉнӧј влажноԍт тӧԁмалігӧн віԇӧԁлам, уна-ӧ колӧ ру сынӧԁ насыщајтны 17° ԁырјі. Табԉіца віԍталӧ 1 кубометр вылӧ колӧ 14,5 гр. ру. А татыԍ отноԍіԏеԉнӧј влажноԍт:
10,7 / 14,5 = 0,74. Прӧчентӧн — 74%
ЈУРԌІЫԌ ВӦЧӦМ ГІГРОМЕТР
Нӧшта ем гігрометр, коԁӧс зев кокԋыԁ вӧчны быԁ школаын. Сіјӧ шуԍӧ јурԍіыԍ вӧчӧм гігрометрӧн. Поԅӧ шуны нӧшта гігрометр Соԍјураӧн.
Јурԍіыԍ вӧчӧм гігрометрӧн поԅӧ тӧԁмавны отноԍіԏеԉнӧј влажноԍт. Тајӧ гігрометрсӧ вӧчӧма сіјӧ својство вылын, мыј јурԍіыс вермӧ ԋужавны уԉ руа сынӧԁын ԁа җеԋԁыны кос руа сынӧԁын. Јурԍісӧ колӧ весавны госыԍ ԁа вылыс помсӧ гӧрԁԇавны. Улыс помсӧ колӧ кӧртавны блок гӧгӧр, крепітны ԁа помас ӧшӧԁны гіра, коԁі ԋужӧԁӧ јурԍісӧ. Кор јурԍіыс ԋужалӧ влажноԍт соԁігӧн ԁа җеԋԁӧ влажноԍт чінігӧн сек блокыс бергӧԁчӧ ԁа бӧрԍаԋыс бергӧԁӧ петкӧԁлыԍ стрелкасӧ. Кор јурԍіыс ԋужалӧ, стрелка бергӧԁчӧ веԍкыԁвыв, кор җеԋԁӧ — шујгавыв.
Петкӧԁлыԍ стрелка ветлӧ шкала куԅа, коԁӧс јуклӧма 100 торјӧ ԁа петкӧԁлӧ отноԍіԏеԉнӧј влажноԍт.
Емӧԍ уна гігроскоп пріборјас, коԁјас кӧԏ-і оз мерајтны влажноԍтсӧ, но вермӧны віԍтавны влажноԍт вежԍӧм јылыԍ. Сещӧм пріборјассӧ шуӧны гігроскопјасӧн. Сещӧм гігроскопӧ пуктыԍԍӧ ткаԋ, коԁӧс кӧтӧԁӧма хлорістӧј кобаԉтӧн; сіјӧ вермӧ боԍтны ас піјас ва ру ԁа сы вӧсна вежӧ асԍыс рӧмсӧ.
Косӧн ткаԋыс лӧзов, а кор сынӧԁын лоас ва ру, секі рӧмыс понԁас вежԍыны; кор зев уна лоӧ ва руыс, секі рӧмыс лоӧ розӧвӧј.
ПԌІХРОМЕТР АВГУСТА
Кор колӧ тӧԁмавны сынӧԁса ва рулыԍ упругоԍтсӧ ԁа сылыԍ ԉічкӧмсӧ ӧткоԃ ԏемпература ԁырјі, секі тајӧ тӧԁмалӧмсӧ вӧчӧны пԍіхрометр Августа пріборӧн. Тајӧ пріборнас тӧԁмалӧны, ылынӧ-на ва рулӧн насыщајтчан чутыс.
Пԍіхрометр Августа вӧчԍӧ кык ӧткоԃ ԏермометрјасыԍ (23-ӧԁ ԍерпас). Ӧԏік ԏермометрыслӧн (В) шаріксӧ гартовтӧма сӧстӧм маԏерјӧ торјӧн, поԅӧ баԏістӧн. Баԏістыс меԁ топыԁа пукԍіс шарік вылӧ. Сылыԍ помсӧ леԇӧны чістӧј ва тыра стӧканӧ (С). Ваыс стӧканас меԁ вӧліс век сӧстӧм. Кос ԏермометр (А) петкӧԁлӧ сынӧԁлыԍ ԏемпература; баԏіста ԏермометр (В) петкӧԁлӧ влажноԍт. Ԏермометр шаріквывса кӧтӧԁӧм баԏіст руалігас боԍтӧ ас гӧгӧрса шоныԁ. Тајӧ ԏермометрыс сы вӧсна і петкӧԁлӧ ԏемпературасӧ улӧҗык кос ԏермометр ԍерԏі. Кымын улынҗык ԏемпература кутас петкӧԁлыны кӧтӧԁӧм ԏермометр, сіԇ-кӧ сымын кос сынӧԁыс.
Кор колӧ тӧԁмавны сынӧԁлыԍ влажноԍтсӧ пԍіхрометрӧн, сек колӧ тӧԁны сынӧԁлыԍ ԏемпературасӧ. Сеԍԍа кӧтӧԁны мӧԁ ԏермометрлыԍ шарікса баԏіст. Мінут ԁас мыԍԏі ԁугԁас ԏемператураыс вежԍӧмыԍ, сек колӧ пасјыны кыкнан ԏермометрӧн віԍталан ԏемпературасӧ. Та бӧрын пріхрометріческӧј табԉіца куԅа тӧԁмалам абсоԉутнӧј ԁа отноԍіԏеԉнӧј влажноԍтјас.
Коԉан во міјан вӧліс ԍорԋі, мыј воԇвыв повоԃԃа тӧԁмалӧм ӧніја каԁӧ імеітӧ ыҗыԁ значеԋԋӧ, кыԇі ԍіктса овмӧсын (торја-ԋін јона міјан Комі Облаԍтын), сіԇжӧ і мукӧԁ ԍікас овмӧсјасын. Уҗ ԁа набԉуԁајтӧм бура пуктӧмӧн школа вермас отсавны ас грезԁса колхозлы.
Меԁым воԇвыв тӧԁмавны повоԃԃа, колӧ кужны віԇӧԁны ԁа тӧԁмавны сылыԍ торја еԉементјассӧ. Воԇвыв повоԃԃа віԍталӧм зев тырмытӧмӧн лоас, мі-кӧ вермам віԍтавны сӧмын бур ԉібӧ ԉок повоԃԃа лоӧм, меԁым віԍтавны точнӧјҗыка, колӧ тӧԁны: кущӧм ԏемпература, кущӧм ԉічкӧм, унаӧ уԍіс зер ԉібӧ лым, унаӧ сынӧԁын ва ру, кущӧм тӧв, ыҗыԁӧ сылӧн выныс, кымӧра ԉібӧ кымӧртӧм, кымӧра-кӧ јонаӧ, ԁа с. в.
КОЈМӦԀ ЈУКӦԀ
Меԏеорологіческӧј јавԉеԋԋӧјас ԁа сіјӧ јавԉеԋԋӧјассӧ тӧԁмалӧм
§30. Сынӧԁлӧн ԉічкӧм
Мі тӧԁам, мыј меԏеорологіческӧј јавԉеԋԋӧӧн лоӧ щӧщ сынӧԁлӧн ԉічкӧм, коԁӧс тӧԁмалӧны барометрӧн (24-ԁ ԍерпас). Барометрјас овлӧны зев уна ԍікас. Емӧԍ ԍіфоннӧј, метаԉԉіческӧј ԁа мукӧԁ ԍікас. Меԏеорологіческӧј станціјајасын меԁјона тӧԁмалӧны сынӧԁлыԍ ԉічкӧмсӧ чашечнӧј барометрӧн. Ем-кӧ тіјан тащӧм барометр ԁа кӧсјанныԁ-кӧ тӧԁмавны сынӧԁлыԍ ԉічкӧмсӧ колӧ меԁвоԇ тӧԁмавны сынӧԁлыԍ ԏемпературасӧ, коԁӧс петкӧԁлӧ барометрса ԏермометр. Сыбӧрын колӧ віԇӧԁлыны барометрса ртуԏлыԍ петкӧԁлӧмсӧ, кымын міԉԉіметр вылӧ кыпӧԁчӧма ртуԏыс трубкаӧԁ. Став тӧԁмалӧмјассӧ колӧ гіжны бланок вылӧ.
§31. Тӧвлыԍ віԅсӧ ԁа вынсӧ тӧԁмалӧм
Мі тӧԁам, мыј меԏеорологіческӧј јавԉеԋԋӧјас лыԁӧ артавԍӧ щӧщ тӧв. Повоԃԃа вежԍӧм веԉ јона тӧв сајын. Мукӧԁ ԁырјі веԍіг поԅӧ тӧԁны тӧв вежԍӧм ԍерԏі — вежԍас оз повоԃԃа.
Тӧв міјан ԍетӧ быԁманјаслы ва вајӧмӧн зев ыҗыԁ бур.
Мукӧԁ ԁырјіыс ыҗыԁ тӧвјас вӧсна овлӧны зев гырыԍ омӧԉ торјас, чегјаԍӧны пујас ԁа с. в.
ТӦВЛӦН ВІԄ. Шуам, тӧлыс локтӧ асыввојԍаԋ. Секі шуӧны, тӧвлӧн віԅыс-пӧ асыв вој.
Став кыщсӧ јукӧны кӧкјамыс ԉібӧ ԁасквајт јукӧнјас вылӧ. Ԋоԉ јукӧнсӧ шуӧны главнӧјјасӧн, најӧ петкӧԁлӧны лунвыв, војвыв, асыввыв ԁа рытыввыв.
Тӧвлыԍ віԅсӧ тӧԁмалӧны сорочкаӧн (фԉугерӧн, 25-ԁ ԍерпас). Фԉугер вӧчӧны керка вылӧ, ԉібӧ кыпӧԁӧны куԅ пощ вылӧ. Меԁ прӧстӧј сорочкаӧн вермӧ лоны 1 метр куԅа ԉенточка (віԇӧԁ ԍерпас вылыԍ). Сорочка улас вӧчԍӧ кӧкјамыс ԍԏержеԋ. Сорочкаыслӧн ԉенточкаыс век бергӧԁчӧ тӧвбӧр.
ТӦВЛӦН ВЫН. Тӧвлыԍ вынсӧ тӧԁмалӧны баллјасӧн, ԍінмӧн віԇӧԁӧм ԍерԏі. Тајӧ баллјассӧ лӧԍӧԁӧма ывлавывса преԁметјас вылӧ тӧв ԍіԇӧм ԍерԏі Бофертлӧн та вылӧ лӧԍӧԁӧма табԉіцаӧ. Тајӧ табԉіцасӧ вӧчіс ангԉіјаса аԁмірал Боферт.
| Баллјас. | Тӧлыс шуԍӧ. | Мыј тӧлыс вӧчӧ. |
| 0. | Шԏіԉ. | Ԇік лӧԋ. |
| 1. | Чӧв. | Щын кајӧ вылӧ, веԍкыԁа моз. |
| 2. | Кокԋыԁ тӧв. | Кылӧ нырвом, вӧрӧԁӧ флаг, мукӧԁ ԁырјіыс вӧрӧԁӧ мулыԍ корсӧ. |
| 3. | Омӧԉ тӧв. | Вӧрӧԁӧ флаг. Вӧрӧԁӧ ԁугԁывтӧг пујаслыԍ корсӧ, гыалӧ посԋі гыӧн ва. |
| 4. | Шӧркоԃԃема. | Јона бокногӧн вӧрӧԁӧ кокԋіԃік флаг. Вӧрԅӧԁлӧ корјас, ԋӧрјас. |
| 5. | Тӧла коԃ. | Јона вӧрӧԁӧ ыҗыԁ флаг. Вӧрӧԁӧ кыз ԋӧрјас. Зев јона гыалӧ ва. |
| 6. | Јон тӧв. | Кылӧ шуԏԉалӧм керкајас, гумлајас, амбарјас, пывԍанјас ԁорын. Вӧрӧԁӧ посԋі пујас. Сулалан ваын валјас. |
| 7. | Ыҗыԁ тӧв. | Вӧрӧԁӧ кортӧм шӧркоԃԃем пујас. Сулалан ваын уна суԁта ыҗыԁ валјас. |
| 8. | Ԉок. | Качајтӧ ыҗыԁ пујас. Чегјалӧ кос росјас. Тӧԁчӧ кутӧ тӧвпаныԁ муныԍ поԁа мортӧс. |
| 9. | Бушков. | Чегјалӧ кортӧм гырыԍ росјас. Раԅалӧ сарајјас. |
| 10. | Јон бушков. | Чегјалӧ пујас. |
| 11. | Чорыԁ бушков. | Унатор жугӧԁлӧ, шыблалӧ керкајас вылыԍ ԏӧсјас, пӧрӧԁлӧ пујасӧс вужнас. |
| 12. | Ураган. | Став паныԁаԍан торсӧ разӧ. |
Тӧвлыԍ вынсӧ тӧԁмалӧм могыԍ сорочкаӧ (фԉугерӧ) вӧчӧны пӧвтор (А). Пӧвторлӧн ԍӧктаыс колӧ лоны 200 грамм, ыҗԁаыс 15×30 кв. см. Вӧчны колӧ кӧртыԍ, цынкыԍ ԉібӧ латуԋыԍ. Кызтаыс колӧ 0,5–0,6 мм.
Пӧвтор вешјалӧ (бергалӧ) мегыр-коԃ кӧрт ԁорын (В), коԁӧс јуклӧма ԃеԉеԋԋӧјас вылӧ. Тӧԁмалігӧн сіјӧ віԍталас, кущӧм јукӧԁӧԇ вешјӧма.
Тащӧм сорочкасӧ (фԉугерсӧ) шуӧны Віԉԁа ԋімӧн (віԇӧԁ 26-ӧԁ ԍерпас вылыԍ).
ТӦԀМАЛӦМ
Кујімыԍ лун (7 час асылын, 1 час лунын ԁа 9 час рытын) колӧ тӧԁмавны тӧвлыԍ вынсӧ. Тајӧ тӧԁмалӧмјассӧ колӧ гіжны ԏетраԃӧ таԇі:
19 .... во .... тӧлыԍ.
| Лун | Каԁ | Тујвіԅ | Тӧвлӧн вын | Мукӧԁторјас |
| 1. | 7 ч. асыв. | С. | 2. | |
| 1 ч. л. | ССВ. | 3. | ||
| 9 ч. р. | ССВ. | 3. | ||
| 2. | 7 ч. ас. | СВ. | 4. | |
| 1 ч. л. | СВ. | 3. | ||
| 9 ч. р. | СВ. | 2. |
РЕЗУԈТАТЈАС ӦԎІЛАӦԀӦМ
Кор ті тащӧм тӧԁмалӧмјассӧ нуӧԁанныԁ тӧлыԍ чӧж ԁа унҗык, секі ті аԁԇанныԁ, кущӧм тӧв сіјӧ тӧлыԍнас меԁјона пӧԉтіс. Колӧ шуны, мыј быԁ местаын емӧԍ сещӧм тӧвјас, коԁјас векҗык пӧԉтӧны. Сещӧм тӧвсӧ тӧԁмалӧмыс вајӧ сіјӧ бур, мыј воԇвылыԍ верман тӧԁмавны тӧвсӧ ԁа віԁчыԍны лоан ԉок тӧвԍыс (быԁманторјас, стрӧјбајас ԁа с. в. поԅӧ віԇны).
Тӧԁмалӧмјаслыԍ резуԉтатјассӧ колӧ быԁ тӧлыԍԍаыԍ ӧԏілаӧԁны (ітогујтны) тащӧм табԉіца ԍерԏі:
ТӦВ ВІԄ ТӦԀМАЛӦМЛӦН СВОԀКА
19 .... во .... тӧлыԍԍа
| Лун | Тӧв віԅ | Мукӧԁтор | ||||||
| С | ССВ | СВ | СВВ | В | ЮВВ | ЮВ | ||
| 1 | 1 | 2 | ||||||
| 2 | 3 | |||||||
| 3 | 1 | 2 | ||||||
| 4 | 1 | 1 | 1 | |||||
| Став. |
Быԁ віԅӧ ковмас гіжны кымын лун тащӧм тӧлыс вӧліс. Бӧрынас ӧтлаӧԁӧј став віԍталӧмјассӧ. Та бӧрын аԁԇанныԁ, кущӧм тӧв тајӧ тӧлыԍнас вӧлі меԁунаыԍ.
§32. Шонԁі шонтӧмын јавԉеԋԋӧјас
Мі тӧԁам, міјан мулы уна бур ԍетӧ шонԁілӧн шоныԁыс. Ӧԏікӧ, лунын міјанлы ԍетӧ југыԁ, мӧԁ-кӧ, ас шоныԁнас шонтӧ му, ва, коԁјасӧс шонтӧм вӧсна лоӧны зев уна ԍікас ывлавыв јавԉеԋԋӧјас, шуам, туман, кымӧр, зер, лым ԁа с. в. Мі тӧԁам, шоныԁыс му вылас абу быԁлаын ӧткоԃ. Екватор ԁорын век шоныԁҗык мукӧԁ местајас ԍерԏі.
§33. Кымӧр ԁа туман лоӧм
Кымӧр лоӧм. Мі тӧԁам, міјанын во чӧжнас овлывлӧ зев уна кымӧра лун (унҗыкыс). Кымӧрӧн шуӧны — чукӧрмӧм ԁа војтјасӧԇ сукмӧм ру, коԁі ветлӧ тӧлӧн сынӧԁӧԁ.
Кымӧрјас лоӧны уна помкајас вӧсна. Мі тӧԁам, шонԁі шонтӧм вӧсна муыԍ ԁа ваыԍ век кајӧ ру. Ру сені ԋӧжјӧԋікӧн насышщајтчӧ, тыԁавтӧм ва војтјасыԍ артмӧны гырыԍ ва војтјас ԁа руыс сукмӧ.
Мі тӧԁам, вылын сынӧԁыс зев кӧԇыԁ. Кор муԍаԋ кајыԍ ру веԍкалӧ тајӧ кӧԇыԁас (а руыс быԏ веԍкалӧ, сіјӧ кокԋыԁҗык сынӧԁыԍ), секі артмӧ кымӧрӧ.
Кымӧрјас вермӧны нӧшта лоны і сек, кор лунјасын шоныԁ ԁа уԉруа (влажнӧј) сынӧԁ кајӧ вылӧ ԁа кӧԇалӧ, а кӧԇалӧм раԃіыс артмӧ ру. Рујасыс сукмӧны ԁа артмӧны војтјас. Таԇ кымӧр лолывлӧ җуҗыԁ гӧрајас ԁорын, коԁјас оз ԍетны сынӧԁ слӧјјасыслы бокӧ муннысӧ ԁа сіјӧн кымӧрјасыс лептыԍӧны веԍкыԁа вылӧ. Вермӧ лоны зера кымӧр і сек, кор шоныԁ уԉруа (влажнӧј) сынӧԁыс паныԁаԍӧ кӧԇыԁ сынӧԁкӧԁ. Уԉруа сынӧԁ секі кӧԇалӧ ԁа руыс сукмӧ. Тајӧ-жӧ помка вӧснаыс і овлӧ, мыј шоныԁ ԁа уԉруа тӧвјас векҗык вајӧны зер.
Војтӧв ԁа асывтӧв таԇ-жӧ кӧԇӧԁӧны сынӧԁсӧ ԁа сукмӧԁӧны атмосфераыԍ русӧ. Но тајӧ тӧвјасыс зев косӧԍ.
Татыԍ мі аԁԇам, кымӧрјас лоӧны сӧмын ру сукмігӧн, коԁі кајӧ муԍаԋ. Ӧні сувтӧ јуаԍан: мыјла кымӧрјасыс сынӧԁас бовјалӧны зев вылын?
Тајӧ јуаԍан вылӧ поԅӧ кыввіԇны сіԇі, мыј кымӧрјас кутчіԍӧны сынӧԁын асланыс кокԋыԁлун вӧснаыс. Кымӧрјас артмӧны зев посԋі ва војтјасыԍ.
ТУМАН ЛОӦМ. Туман шуӧны уԉ рујас, коԁјас сукмӧны му берԁса улыс сынӧԁ слӧјјасын ԁа чукӧрмӧны, сіјӧн сынӧԁсӧ вӧчӧны тыԁавтӧмӧн.
Тајӧ віԍталӧм ԍерԏіыс мі аԁԇам — туманыс сіјӧ сещӧм-жӧ кымӧр, сӧмын кымӧрјас ветлӧны сынӧԁса вылыс слӧјјасын, а туманыс му берԁын, ру кӧԇалӧмыԍ. Му берԁын ру кӧԇалӧ меԁԍасӧ војын, кор сіјӧ оз-на уԃіт кыпӧԁчыны вылӧ ԁа таԉалӧ вој. Кор сынӧԁыс ԁа муыс кӧԇалӧ, тыԁавтӧм руыԍ артмӧ туман.
КЫМӦРЈАС НАБԈУԀАЈТӦМ. Кымӧрјас бӧрԍа віԇӧԁӧм (набԉуԁајтӧм) јукԍӧ кык пеԉӧ:
1. Кымӧралун тӧԁмалӧм. Тајӧс тӧԁмалӧны став јенежсӧ ԋоԉ пеԉӧ јукӧмӧн, а мукӧԁ ԁырјіыс і ԁас пеԉӧ јукӧмӧн. Міјан школајасын меԁвоԇыԍсӧ набԉуԁајтігӧн бурҗык тӧԁмавны кымӧралунсӧ јенежсӧ ԋоԉ пеԉӧ јукӧмӧн.
Боԍтӧј став тыԁалан јенежсӧ ԁа јукӧј ԋоԉ пеԉӧ. Тајӧ јукӧнјасԍыс тӧԁмалӧј, кымын ԋоԉӧԁ јукӧн кымӧра. Набԉуԃеԋԋӧјас гіжаланныԁ ԏетраԃӧ тащӧм пасјасӧн:
... Став јенежыс кымӧра
... ¾ „ кымӧра
... ½ „ кымӧра
... ¼ „ кымӧра
... кымӧртӧм — сеԅ
2. Кымӧрјас набԉуԁајтігӧн колӧ нӧшта тӧԁны, коԁарӧ најӧ мунӧны, ӧԁјӧ-ӧ мунӧны ԁа кущӧмӧԍ кымӧрјасыс.
Став кымӧрјасыс јукԍӧны куім ԍікас вылӧ:
1) Вылысса (перістӧј) кымӧрјас. Тајӧ кымӧрјас пырыс бура тыԁалӧ шонԁі.
2) Шӧрса (кучевӧј) кымӧрјас. Тајӧ кымӧрјас пыр шонԁі тыԁалӧ омӧԉа (тӧԁчӧ сӧмын кыщыс).
3) Улысса кымӧрјас; шонԁі ԋӧԏі оз тыԁав.
Перістӧјӧн шуԍӧны посԋі јеҗыԁ кымӧрјас. Тајӧ кымӧрјасыс ветлӧны меԁвылӧԁ. Тајӧ кымӧрјасас ем посԋі јіторјас ԉібӧ лым. Тащӧм кымӧрјас лоӧм бӧрын унаыԍ вежԍывлӧ повоԃԃа.
Кучевӧј кымӧрјасӧн шуӧны гӧгрӧс уна чукӧра кымӧрјас, ԇік гӧрајас коԃӧԍ. Тащӧм кымӧрјасыс овлывлӧны гожӧмынҗык. Кор тащӧм кымӧрјасыс оз чінны, а ыҗԁӧны, сек колӧ вітчыԍны зер ԉібӧ лым.
Віԅа кымӧрјасӧн шуӧны улын ӧшалыԍ кымӧрјасӧс. Тащӧм віԅа кымӧрјас овлӧны арјасынҗык, шонԁі летчігјасӧн.
Зеран кымӧрјас. Став кымӧрыс руԁ рӧма.
Кымӧрјаслыԍ мунан віԅсӧ ԁа ӧԁсӧ тӧԁмалӧны прӧстӧј пріборӧн — Бессон ԋефоскопӧн (петкӧԁлӧма 27-ԁ ԍерпас вылын).
Пріборыс вӧчԍӧ сувтса вӧсԋіԃік беԃԃыԍ — (С), куԅтаыс 3 метр. Сы помӧ тувјалӧма јенеж віԅтас ногӧн мӧԁ беԃ (АВ), куԅтаыс 1 метр. Тајӧ воԁса беԃ вылас тувјалӧма ԍіԅім піԋ. Шӧрса піԋсӧ тувјалӧны ԇік шӧрас, меԁвоԇԇа кыксӧ 10 см. сајӧ, став мукӧԁ піԋјассӧ 20 см. коласӧн. Сувтса беԃԃас ӧшӧԁӧма гӧгрӧс прібор (Ԁ), коԁі петкӧԁлӧ кымӧрлыԍ мунан віԅ. Гӧгрӧс кыщ вылын ем кымӧрлыԍ мунан віԅсӧ петкӧԁлыԍ. Коԁі кӧсјӧ тӧԁмавны, коԁарԍаԋ локтӧ кымӧрыс, сек колӧ віԇӧԁӧмӧн тӧԁмавны коԁарӧ мунӧ кымӧрыс ԁа сеԍԍа мунны столб ԁорԍыс бокӧ, меԁ ԋефоскопыслӧн петкӧԁлыԍыс ԁа кымӧрыс вӧлісны ӧԏі віԅ вылынӧԍ. 20 см. куԅта кык вӧԋӧн, торјӧн коԁјасӧс кӧрталӧма улыс помас, набԉуԁаԏеԉ бергӧԁӧ пріборсӧ сетчӧԇ, кытчӧԇ вылыс ԍорса піԋјасыс оз лоны кымӧрјас мунан ног, а стрелка АВ-ыс меԁ петкӧԁлас коԁарԍаԋ локтӧ кымӧрыс, ӧтщӧщ гӧгрӧс кружокыс петкӧԁлас коԁарԍаԋ локтӧ кымӧрыс.
Кор колӧ тӧԁмавны кымӧрјаслыԍ мунан ӧԁсӧ, сек колӧ ԋефоскоп увԍаԋыс віԇӧԁны ӧԏік местаӧ ԁа часі куԅа тӧԁмавны, ԁырӧн-ӧ мунас кымӧрыс 20 см. піԋ колассӧ.
Кымӧрјас јылыԍ став тӧԁмалӧмјассӧ колӧ гіжны ԏетраԃӧ тащӧм формаӧн, мыјӧн поԉзујтчӧны быԁ меԏеорологіческӧј станціјајасын.
Кымӧрјас набԉуԁајтӧм јылыԍ пасјӧԁјас:
Кӧні набԉуԁајтӧма ....
Облаԍт .... во ....
Рајон .... тӧлыԍ ....
НАБԈУԀАԎЕԈ:
| Кущӧм лунӧ, — чіслӧ | Кымын часын | Фԉугер ԍерԏі тӧв | Унаӧ кымӧрыс | Кущӧм кымӧр | Кытыԍаԋ локтӧны | Соԁтӧԁјас |
| 7 | СВ | ... | Перістӧј | СВ | ||
| 1 | ||||||
| 9 | ||||||
§34. ГІԀРОМЕԎЕОРЈАС
Гіԁромеԏеорјасӧн шуӧны ва рујас кӧԇалігӧн лоӧм торјас, шуам, лысва, пуж, јі, зер, туман ԁа с. в.
Гіԁромеԏеорјасӧс нӧшта шуӧны осаԁкіӧн.
Зер лоӧм. Мі ԋін воԇынҗык тӧԁмалім, мыј шонԁі шонтӧм вӧсна мувылыԍ ԁа ваыԍ кајӧ ру. Кор најӧ воасны кӧԇыԁҗык местајасӧ, сукмӧны ԁа артмӧны ва војтјасӧ, коԁјас чукӧрмӧны ӧԏілаӧ ԁа најӧс мі аԁԇам кымӧрӧн. Сіјӧ лоӧм ва војтјасыс ԋӧжјӧԋікӧн уԍӧны увлаԋ, но кокԋыԁлун вӧснаыс најӧ ԇікӧԇ уԍнысӧ сынӧԁ пыр оз вермыны. Кор најӧ нӧшта ӧтлааԍӧны, секі пӧрӧны гырыԍ ва војтјасӧ, коԁјаслӧн ԍӧктаыс лоас ыҗыԁҗык ԁа сіјӧн вермӧны уԍны муӧԇ.
Лым лоӧм. Кор мі тӧԁмалім, кыԇі лоӧны кымӧрјас, сек шуім, — најӧ лоӧны варуыԍ, коԁі кӧԇалӧ вылыс кӧԇыԁ сынӧԁын. Кор кымӧрјасыслӧн ԁа сынӧԁыслӧн лоӧ шоныԁыс 0 граԁусыԍ улынҗык, секі ва војтјасыс кынмӧны ԁа пӧрӧны міча крістаԉіԅірујтчӧм лымчірјасӧ. Лым крістаԉікјасыс мічаҗыкӧԍ сек, кор сынӧԁыс сулалӧ ӧԏік местаынҗык. Тӧԁмавны лымјасыслыԍ крістаԉікјассӧ поԅӧ таԇі: лымсӧ уԍігас кутӧј ԍӧԁ рӧма ԍԏеклӧ вылӧ ԁа віԇӧԁлӧј лупа пыр. Крісталјасыс емӧԍ ԍо кымын нога.
Татыԍ поԅӧ шуны, мыј лым ем вылын, кӧԇыԁ сынӧԁын кынмӧм ва, коԁі пӧрӧма міча правіԉнӧј крістаԉікјасӧ.
Лым уԍӧ сені унҗык, кущӧм местајас матынҗыкӧԍ лунвыв ԁа војвыв поԉусјасӧԇ ԁа вылынҗыкӧԍ. Поԉусјас ԁорын ԁа җуҗыԁ гӧрајас вылын му вылас век ем лым, коԁі оз сывлывлы ԋекор.
Лысва. Лысва лоӧ сещӧм ва ру, коԁі кӧԇалӧмысла сукмӧма ԁа уԍӧма му вылӧ.
Лысва артмігӧн ԏелӧјаслӧн ԏемператураыс летчӧ ԋекымын граԁусӧн улынҗык сынӧԁса ԏемпература ԁорыԍ. Сек сынӧԁыс ԏелӧыскӧԁ ӧтлааԍігас ԍетӧ асԍыс ва русӧ.
Лысва лоӧм поԅӧ тӧԁмавны зев прӧстӧј опыт вӧчӧмӧн. Боԍтӧј ывлавылын кӧԇӧԁӧм суԉеја ԁа пыртӧј шоныԁ, уԉ (влажнӧј) сынӧԁа керкаӧ. Секі кӧԇыԁ суԉеја гӧгӧр сынӧԁса ва ру понԁас сукмыны ԁа пукԍыны суԉеја вылӧ. Тајӧ лысва лоӧмсӧ нӧшта шулывлӧны пӧԍалӧмӧн. Лысва уԍлывлӧ војјасын, асылынҗык, мукӧԁ ԁырјі уԍлывлӧ рытԍаԋ, — кымӧртӧм, тӧвтӧм ԁырјі. Тајӧ пӧрајаснас муыс јонҗыка вермӧ кӧԇавнысӧ. Јона тӧлајас ԁырјі лысва оз вермы лоны. Лысва јонҗыка пукԍӧ турун вылӧ, пу корјас вылӧ, пӧвјас вылӧ, сарајјас ԁа мукӧԁтор вылӧ, коԁӧс абу сајӧԁӧма. Лысва лоігас лоӧ ԇебаса рувӧчан шоныԁ (537 калоріја 1 грамм ру вылӧ).
Мукӧԁ ԁырјі кымӧртӧг овлывлӧ зев посԋі зер, сек пукԍӧ лысва. Тајӧ овлӧ сӧмын ыҗыԁ жарјас ԁырјі, уԉ руа шоныԁ летчігјасӧн, кор сынӧԁлӧн кӧԇалӧмыс вуҗӧ-ԋін насыщајтчан (тырӧм) ԏемпературасӧ.
Пуж. Пуж лоӧ сіԇі-жӧ, кыԇі і лысва, сынӧԁса ру сукмӧмыԍ. Пуж уԍӧ ԁа пукԍӧ сещӧм ԏелӧјас вылӧ, коԁјаслӧн ԏемператураыс нуԉ (0) граԁусыԍ улынҗык.
Пуж крістаԉікјас петкӧԁлӧны, мыј најӧ лоӧны рујасыԍ-жӧ, кіԅерӧ пӧрлытӧг кынмӧны чорыԁӧԇ. Пуж, сіԇ-жӧ кыԇі і лысва, пукԍӧ сещӧм ԏелӧјас вылӧ, коԁјас асԍыс шоныԁсӧ јонҗыка леԇӧны. Сещӧмјасӧн лоӧны пу увјас, росјас ԁа корјас. Пуж пукԍӧ јонҗыкасӧ сещӧмторјас вылӧ, коԁјас віԇӧԁӧны јенежлаԋ ԁа віԇӧԁӧны тӧвлы паныԁ.
Пуж вылӧ колӧ віԇӧԁны кыԇ буртор вылӧ. Тӧԁыԍ іссԉеԁоваԏеԉјас віԍталӧны, мыј пужлӧн ԁа урожајлӧн ем ыҗыԁ јітӧԁ: пужјас-пӧ ем уна азот (9 мгр. ӧԏі кваԁратнӧј метр вылӧ) ԁа азотыслӧн сојеԃіԋеԋԋӧјас, коԁӧс пужыс боԍтӧ сынӧԁыԍ.
Пуж сылігас став хіміческӧј веществојасыс ԁа сојеԃіԋеԋԋӧјасыс пырӧны муӧ (почваӧ), муԍыс најӧс боԍтӧны быԁманторјас. Татыԍ мі аԁԇам, мыј пуж мусӧ бурмӧԁӧ ԁа вермӧ лептыны урожај.
Јіӧн зерӧм. Мі тӧԁам, мыј ԍіктса овмӧслы шер вајӧ зев ыҗыԁ ԉок.
Јіӧн зерігӧн раԅӧ ԍујас, кӧԇајас, турунјас ԁа с. в.
Јі зерӧн шуԍӧ чукӧрмӧм, чорԅӧм јі шарікјас, коԁјас уԍӧны сынӧԁыԍ.
Міјан кԉіматын јіӧн зерлывлӧ тулысын ԁа гожӧмын, јона жара лунјасӧ. Јіӧн зерлывлӧ зев гежӧԁа. Јіӧн локтан зер локтӧ ыҗыԁ шумӧн. Јіӧн век зерлывлӧ погоԁа воԇјасын, зев-ԋін гежӧԁа ӧтщӧщ. Јі уԍлывлӧ зев гырыԍ торјасӧн, зев частӧ зерлывлӧ кеԁрӧвӧј ӧрек гырԍа шерӧн, а мукӧԁԁырјі — гуԉу коԉк коԃјасӧн (200–300 граммӧԇ).
Ӧнӧԇ-на абу сещӧм ԏеоріјајас, коԁјас еԍкӧн вермісны објаԍԋітны шер лоӧмсӧ. Ӧԏік учонӧј шуӧ: јіјас-пӧ лоӧны ва капԉајас ӧԁјӧн кынмӧм вӧсна, коԁјас вӧлісны 0 улынҗык ԏемператураа кымӧрын. Ыҗԁӧмсӧ віԍталӧны ва војтјас ӧтлааԍӧм вӧсна. Јіӧн зерӧм вылӧ ем зев уна меставывса условіјӧјас: кущӧм мувылысыс, муыс (почваыс), быԁманјас ԁа с. в. Шуӧны, вӧр-пӧ віԇӧ шерыԍ, а ԍӧԁ пар кыскӧ матыс мујас вылӧ јісӧ. Тајӧјасӧс тӧԁмалӧм вылӧ колӧ зев уна набԉуԁаԏеԉнӧј маԏерјалјас. Тајӧ маԏерјалјассӧ колӧ чукӧртны быԁ школалы. Набԉуԁајтігӧн колӧ тӧԁмавны јіыслыԍ формасӧ, пыщкӧссӧ ԁа кущӧм местајасӧ уԍӧма.
Гыӧр. Гыӧрӧн шуԍӧ јемкоԃјасӧ кынмӧм ва. Сіјӧ лоӧ сынӧԁса уԉ руыԍ, коԁі ӧԁјӧ кынмӧ тӧвтӧм ԁырјі.
Кӧԇыԁјас ԁырјі гыӧртавлӧны ԏеԉеграфнӧј провоԁјас, пујаслӧн увјас ԁа мукӧԁ вӧсԋі помјас.
§35. Шонԁі шонтӧм вӧсна валӧн гӧгралӧм
Кор мі ԍорԋітім кымӧрјас лоӧм јылыԍ, сек шуім: шонԁі шонтӧ му ԁа ва. Јујасыԍ ԁа саріԇјасыԍ лептыԍӧны вылӧ ва рујас. Вылӧ кајігӧн рујас воӧны кӧԇыԁ сынӧԁӧ, кӧн најӧ чукӧрмӧны ԁа сукмӧны ва војтјасӧԇ. Лоӧны кымӧрјас. Тащӧм кымӧрјасыс лоӧны уԉ васӧԁа местајас ԁорынҗык ԁа саріԇјас вылын.
Саріԇјас вылын кымӧрјассӧ тӧв вӧтлӧ быԁлаӧ. Мунігас кымӧрјас веԍкалӧны кӧԇыԁ сынӧԁаінјасӧ, ва војтјас ӧтлааԍалӧны ԁа уԍӧны му вылӧ зерӧн, кӧԇыԁјасӧ лымјӧн ԁа мукӧԁ гіԁромеԏеорјасӧн.
Му вылӧ уԍӧм осаԁкіјас мыјкӧ мыԁта пырӧны муӧ, а мукӧԁыс візывтӧ шорјасӧԁ, јујасӧԁ ԁа воӧ бӧр саріԇӧ.
Саріԇын шонԁі шонтӧм вӧсна бара артмӧ ру ԁа кымӧр. Таԇі шонԁі шонтӧм вӧсна гӧгралӧ ва. Тајӧс поԅӧ, прӧстӧја-кӧ, петкӧԁлыны таԇі:
Ва ↔ ва рујас ↔ кымӧрјас ↔ гіԁромеԏеорјас → ва.
§36. Гіԁромеԏеорјасӧс набԉуԁајтӧм
Зер ԁа лым набԉуԁајтӧм ԍіктса овмӧслы вајӧ зев ыҗыԁ бур. Лым віԇӧ кӧԇајасӧс тӧвјасын ыҗыԁ кӧԇыԁјасыԍ. Мӧԁ-кӧ зер вајӧ зев уна ва мулы (почвалы). Ваӧн ојԁӧмјас овлывлӧны тӧвԍа лым сыліг ԁа ыҗыԁ зерјас бӧрԏі. Кыԇі зерыԍ, сіԇі і лымјыԍ, колӧ тӧԁмавны унаӧ лоӧ ва. Лымлыԍ нӧшта колӧ тӧԁны җуҗтасӧ ԁа чорыԁа тујсӧ.
Лым ԁа зер набԉуԁајтігјасӧн оз ков вунӧԁны лысва набԉуԁајтӧм јылыԍ. Сіјӧ вајӧ ԍіктса овмӧсјаслы зев-жӧ ыжыԁ бур. Уналаын, а меԁԍа-ԋін лунвыв ԁа асыв-лунвыв СССР-ын, лысва јона отсалӧ быԁмыны быԁтасјаслы, танјасын зерјасыс ещаҗык овлывлӧ-ԁа.
Тајӧ гіԁромеԏеорјассӧ набԉуԁајтігӧн оз ков вунӧԁны і мукӧԁ гіԁромеԏеорјасӧс, коԁјас сіԇі-жӧ вајӧны зев ыҗыԁ бур.
Унаӧ уԍлывлӧ зер ԁа лым мурталӧны быԁ суткіӧн ӧтпыр: 7 часын асыввоԇ, ԁа гіжӧны торја лӧԍӧԁӧм ԋігаӧ. Кор мӧԁам вуҗӧԁны тӧлыԍԍа табԉіцаӧ, сек колӧ тӧԁмавны тӧлыԍыс чӧжԍа шӧркоԃԃем осаԁоксӧ.
Унаӧ уԍӧма зер ԁа лым, тӧԁмалӧны ԁожԃемерӧн. Ԁожԃемер вӧчӧ цынкујтӧм кӧртыԍ, ціԉінԁр коԃ моԁаӧн. (Віԇӧԁ 29-ӧԁ ԍерпас вылын (А)). Ԁожԃемерјас паԍтаыс колӧ 500 кв. см. Пыщкӧсас пајајтӧма увлаԋ јылӧ воронкакоԃ ԁоз (В). Воронкакоԃ ԁозсӧ піԍкӧԁлӧма. Тајӧ роԅјас пырыс ваыс летчӧ улӧ. Воронкакоԃ ԁозсӧ вӧчӧма сіјӧн, меԁ ваыс ещаҗык руаліс. Бокас, воронка пајајтӧм местаыԍ улӧҗык, вӧчӧма роԅ, ԍіптыԍԍӧ вевтӧн. Тајӧ роԅӧԁ васӧ кіԍтӧны мерајтан стӧканӧ. Мерајтан стӧканӧн вермӧ лоны гӧгрӧс пыԁӧса мензурка, коԁӧн поԅӧ мерајтны ещаҗык чукӧрмӧм ва (віԇӧԁ 28-ӧԁ ԍерпас). Мерајтан стӧканыс јукԍӧ сіԇі, меԁ быԁ јукӧн вылӧ уԍӧ ԁожԃемерас ва 0,01 җуҗта. Кор ԁожԃемерыслӧн паԍтаыс 500 кв. см. сек ваыс лоӧ 500 ⋅ 0,01 = 5 кб. см. Ԁожԃемерыԍ ва колӧ мерајтны век керкаӧ пыртӧмӧн. Тавӧсна колӧ, меԁ век вӧліс мӧԁ ԁожԃемер, коԁӧс меԁ вӧлі пырыԍ-пыр-жӧ поԅӧ пуктыны. Тӧвјасын, лымјалігјасӧн ԁожԃемерыԍ лымсӧ колӧ пыртны керкаӧ ԁа сывԁыны ваӧ. Васӧ вӧԉіԍԏі мерајтны.
Унаӧ петкӧԁлас мерајтчан стӧкан, колӧ гіжны. Кор мерајтчан петкӧԁлӧ васӧ сӧмын ӧԏі јукӧԁлыԍ җынсӧ, сек колӧ гіжны 0. Ԁожԃемер сувтӧԁчӧ воԍса інӧ, столб вылӧ. Муԍаԋ ԁожԃемер вылыс ԁорӧԇ колӧ лоны 2 метр җуҗта. Столб вылас ем ԁожԃемер пуктан места, коԁі пуктыԍӧ кык тувкоԃ вылӧ. (Віԇӧԁ 30 ԍерпас). Столблӧн паԍтаыс векԋыԁҗык ԁожԃемер паԍтаԍыс. Тӧлајас ԁырјі меԁ ез ну ԁожԃемерԍыс лымсӧ, вӧчԍӧ гӧгӧрыс воронка. Віԇанлӧн вылыс ԁорыс колӧ лоны ԁожԃемеркӧԁ ӧтвылаын. Шщітыслӧн формаыс конуслӧн коԃ, коԁлӧн јылас пеԉӧсыс 60°.
Ԁожԃемер поԅӧ вӧчны аслыԁ, веԁраыԍ ԉібӧ ԉејкаыԍ, кыԇі петкӧԁлӧма 27-ӧԁ ԍерпас вылын. Мерајтан стӧкан ем быԁ школаын.
Ԁожԃемер колӧ мыԍкывлыны быԁ ԁасԋоԉ лун піын ӧтчыԁ.
Осаԁокјас вылын набԉуԁајтӧм
Кӧн .... тӧлыԍ .... во ....
Рајон ..... набԉуԁаԏеԉ ....
| Чіслӧ | Лун | Унаӧ уԍіс | Кымын часјасӧ, ԁырӧ ԁа кущӧм гіԁромеԏеорјас уԍісны. | Соԁтӧԁјас. |
| 1 | Выԉлун | 12 | 12 ч. 15 м.–14 ч. |
Ԋоԉӧԁ графаас колӧ пасјавны кущӧм гіԁромеԏеорјас уԍӧны суткінас.
Зер пасјаԍԍӧ ....
Лым ....
Јі зер пасјаԍԍӧ ....
Каща шыԁӧс (крупа) ....
Гыӧрԍалӧм ....
Лысва ....
Пуж ....
Нӧшта колӧ пасјавны, унаӧ уԍісны сещӧмтӧ гіԁромеԏеорјас. Сіјӧ пасјавԍӧ кујім пасӧн. Быԁ гіԁромеԏеор пас ԁінӧ пуктыԍӧ веԍкыԁвылас чіслӧ.
Пуктыԍӧ кык (2), кор гіԁромеԏеорјасыс уԍіны уна. 0 — пуктыԍӧ, кор зев омӧԉа уԍӧ. Ԋінӧм оз пуктыԍы, кор гіԁромеԏеорјасыс усӧны шӧркоԃԃема.
Гіжԍӧ таԇі:
— Јона зерӧ...
— Шӧркоԃԃема зерӧ...
— Зев омӧԉа лысва...
— Зев јон пуж.
— Тӧкӧԏӧ уԍӧ лым.
Зерӧмлыԍ, лымјалӧмлыԍ ԁа шер уԍӧмлыԍ колӧ нӧшта пасјавны каԁсӧ часјасӧн — кор завоԃітчіс ԁа кор ԁугԁіс.
Лым җуҗта мерајтӧм
Лымлыԍ җуҗтасӧ мерајтӧны рејкаӧн. Рејка вӧчӧма пӧвјыԍ ԁа јуклӧма санԏіметрјас вылӧ. Јуклӧмјассӧ колас-коласӧн колӧ краԍітны ԍӧԁ рӧмӧ. Рејка поԅӧ вӧчны ԁа сувтӧԁны ӧԏік местаӧ век кежлӧ, меԁ первӧј јукӧԁыс вӧліс муыскӧԁ ӧтвеԍтын. Постојаннӧј рејкасӧ колӧ вӧчны 2 метр куԅаӧс, метр җынсӧ колӧ ԍујны муӧ, а метрӧн җынјӧнсӧ јукны саԋԏіметрјас вылӧ.
Переменнӧј рејка вӧчԍӧ сіԇ-жӧ, сӧмын колӧ сіјӧс јуклыны помӧԇыс, мерајтігас колӧ вӧјтлыны лымјас муӧԇыс.
Рејка колӧ сувтӧԁны сещӧм местаӧ, кӧні лымсӧ тӧлыс оз ну. Меԁбур местаыс рејка сувтӧԁны лоӧ саԁ, кытыԍ оз тӧлӧԁ. Лымлыԍ җуҗԁасӧ тӧԁмалігӧн колӧ віԇӧԁны рејка вылас ылыԍаԋҗык, меԁ лымјыс рејка гӧгӧр ез чукӧрмы ԁа ез гуаԍԍы. Став набԉуԃеԋԋӧјассӧ гіжны тащӧм табԉіцаӧ:
Лым вылын набԉуԁајтӧм.
Ԍікт .... Облаԍт. ....
Рајон .... Тӧлыԍ .... во ....
| Чіслӧ | Лун | Лымлӧн җуҗтаыс | Кущӧмҗык лымјыс матыс гӧгӧрас | Турӧбјас |
| 1 | Пекԋіча | 8 | Кыт ԍурӧ кушінјас ем | |
| 2 | ||||
| 3 | ||||
| 4 | ||||
| ... | ||||
| 30 | ||||
| 31 |
1. Кущӧм вӧліс рејкаыс: постојаннӧј ԉібӧ переԁвіжнӧј ....
2. Кӧн мерајтӧма лымјыслыԍ җуҗтасӧ ....
Соԁтӧԁјас ....
Набԉуԁаԏеԉлӧн кырым ....
Став набԉуԃеԋԋӧјассӧ колӧ ыстыны Облаԍтӧ^Облаԍтӧ (Сыктывкарӧ) ыстыны тащӧм аԁресӧн: Сыктывкар, Меԏеорологіческӧј станціја./^ ԁа Војвыв Крајӧ. Сыктывкарса метстанціјаыԍ поԅӧ корны інструкціјајас ԁа ԁаԍ вӧчӧм бланокјас.
Татысь жӧ позьӧ корны приборъяс.
§37. МЕСТАВЫВСА ТӦԀПАСЈАС ԌЕРԎІ ПОВОԂԂА ТӦԀМАЛӦМ
Повоԃԃа тӧԁмалӧм ем зев ыҗыԁ уҗ меԏеорологіјалӧн. Повоԃԃа воԇвыв тӧԁӧм колӧ віԇму овмӧслы; колхозлы; совхозлы ԁа асшӧр овмӧса креԍԏаналы. Ԍіктса креԍԏана пӧвсын ем зев уна пріметајас. Тајӧ уҗӧ колӧ боԍтԍывны школајаслы, а меԁјонасӧ ШКМ-јаслы. Школајасын оз ков віԁчыԍны пріборјас ԁа наԃејтчыны пріборјасӧн повоԃԃа тӧԁмалӧм вылӧ. Колӧ тӧԁмавны, чукӧртны ԍіктса креԍԏана колхоԅԋікјас пӧвсыԍ повоԃԃалыԍ тӧԁпасјассӧ. Быԁ шеԁӧм пріметалыԍ збыԉлунсӧ колӧ аслыныԁ тӧԁмавны выԉыԍ, бурҗыка.
Тӧԁмалӧм бӧрын, ԍіктса креԍԏаналы колӧ пріметајас збыԉлун јывԍыс віԍтавлыны ԁа сіјӧс ԁокажітны. Бура тӧԁмалӧм пріметајасӧн колӧ колхозјаслы, совхозјаслы ԁа коммунајаслы повоԃԃасӧ віԍтавлыны воԇвыв.
Колӧ шуны, мыј ԋекущӧм јавԉеԋԋӧ ывла вылын оз ло помкатӧг. Быԁ лоӧмлы ем помка. Тајӧ лоӧмыс, јавԉеԋԋӧыс вермӧ віԍтавны воԇӧ јылыԍ.
Емӧԍ пріметајас, коԁјаслӧн ԋекущӧм научнӧј поԁув абу. Тащӧмјассӧ колӧ чукӧртны ԁа јӧзыслы петкӧԁлыны лӧԍавтӧмлунсӧ.
Сещӧм пріметајас ԍерԏі, коԁјас јітчӧны сынӧԁса јавԉеԋԋӧјаскӧԁ, поԅӧ тӧԁмавны повоԃԃа. Шуам, шонԁі-кӧ летчӧ кымӧртӧмінӧ — лоӧ міча повоԃԃа; шонԁі летчаніныс гӧрԁ — аскінас лоӧ тӧла ԉібӧ зера; уна лысва — лоас бур повоԃԃа. Асыввоԇ кӧ јенежыс ԇік воԍса, — регыԁ зермас; ру-кӧ летчас му вылӧ — міча повоԃԃа; кајас вылӧ — зерас.
Повоԃԃа вежԍӧм поԅӧ каԅавны номјас, ԉагушајас, чераԋјас, ваԋіԇувјас, гӧгӧрајас, ракајас ԁа мукӧԁ ловјалов олӧм ԍерԏі. Емӧԍ і быԁманторјас, коԁјас сіԇі-жӧ віԍталӧны повоԃԃасӧ воԇвыв, шуам: ԍібірса ԇоріԇ зер воԇын тупкыԍӧ, ԁа с. в. Пемӧсјас ԁа быԁмӧгјас олӧм ԍерԏі поԅӧ каԅавны. Ем уна пріметајас, коԁјасӧс наука оз-на нӧшта тӧԁ. Школајаслы колӧ најӧс тӧԁмавны ԁа чукӧртны.
Ӧні віԇӧԁлам, кущӧм фіԅіческӧј јавԉеԋԋӧјас вермӧны віԍтавны повоԃԃа јылыԍ. Сещӧмјасӧн лоӧны:
1. СЫНӦԀЛӦН ԈІЧКӦМ. Кор барометр уԍӧ зев ӧԁјӧ ԁа зев улӧ, сек сіјӧ віԍталӧ кымӧра, зера, ԉок повоԃԃа, тӧлын — шоныԁ, а кор кыптӧ — кӧԇыԁ, сеԅ повоԃԃа, гожӧмын — жар повоԃԃа.
Барометрын емӧԍ гіжӧԁјас:
2. ТӦВ ВЕЖԌӦМ. Фԉугерлӧн луншӧрӧԇ шонԁі моз мунӧм, луншӧр бӧрын шонԁілы воча — бур повоԃԃа воԇын.
Шонԁі летчӧм бӧрын тӧв кыптӧ-кӧ — лоас ԉок повоԃԃа.
3. КЫМӦРЈАС ԀА НАЛӦН ВЕТЛӦМ. Перістӧј кымӧрјас зев-кӧ вылынӧԍ, уна ԍікас формаа, рыт кежлӧ вошӧны — бур повоԃԃа воԇын, кор ӧԁјӧн мунӧны — ԉок повоԃԃа воԇын. Кор кучевӧј кымӧрјас рыт кежлӧ вошӧны — бур повоԃԃа воԇын, кор рыт кежлӧ чукӧрмӧны — ԉок повоԃԃа воԇӧ.
4. Рытја ԁа асја туманјас ԁа лысва — бур повоԃԃа воԇын.
5. Ылыс шыјаслӧн бура кылӧм ԁа сеԅ сынӧԁ — зер воԇын.
6. Щын петӧм. Кор щын кајӧ веԍкыԁа вылӧ, лоас бур повоԃԃа, кор летчӧ муӧ — ԉок повоԃԃа. Таԇі щыныс мунӧ сынӧԁ ԍӧкта вӧсна (ру ԍӧкта вӧсна).
Набԉуԃеԋԋӧјассӧ колӧ нуӧԁны быԁ лун ԁа пасјавны тащӧм формаа бланокӧ:
Быԁлунја повоԃԃа тӧԁмалан гіжӧԁ.
Кӧн набԉуԁајтӧма ....
во .... тӧлыԍ .... чіслӧ ....
Набԉуԁајтыԍ.. ....
| Мыј набԉуԁајтӧма | Кущӧм пріметајас тӧԁмалӧма |
| 1. Сынӧԁ ԉічкӧм | |
| 2. Кымӧрјас | |
| 3. Тӧв | |
| 4. Гіԁромеԏеорјас | |
| 5. Кылан јавԉеԋԋӧјас | |
| 6. Щын петӧм | |
| 7. Опԏіческӧј јавԉеԋԋӧјас | |
| I Кущӧм повоԃԃа лоӧ аскі (чајтӧм). | |
| II Кущӧм вӧліс повоԃԃаыс тајӧ суткінас. | |
| III Кужін-ӧ віԍтавны повоԃԃа воԇвыв. |
ԊОԈӦԀ ЈУКӦԀ
МУЛӦН ШОНЫԀ СВОЈСТВОЈАС
§38. МУӦН ШОНЫԀ ЛУЧЈАС БОԌТӦМ
Муԍін ԍікасјас шоныԁсӧ оз ӧтмоза боԍтны, налӧн рӧмыс ԁа мукӧԁ мехаԋіческӧј својствојасыс абу ӧткоԃ-ԁа. Ԍӧԁ мујас јонҗыка боԍтӧны шоныԁ југӧрјас, руԁов ԉібӧ јеҗԁов — омӧԉҗыка.
Шубԉер учонӧј вӧчіс опыт. Боԍтіс му ԁа вевԏԏіс вылыссӧ саӧн, мӧԁӧс — сы мыԁта-жӧ му вевԏԏіс магԋеԅіјаӧн ԁа тӧԁмаліс налыԍ шоналӧмнысӧ. Опыт петкӧԁласјассӧ гіжӧма тајӧ табԉіца вылын:
| Јеҗыԁ почва | Ԍӧԁ почва | |
| Біаізјӧԍ лыа мулӧн ԏемпература | 43,3° | 50,9° |
| Ԍој мулӧн ԏемпература | 41,3° | 48,9° |
Тајӧ табԉіцаԍыс мі аԁԇам, мыј ԍӧԁ му јонҗыка ԁа унҗык боԍтӧ шоныԁ лучјассӧ.
Боԍтам-кӧ мехаԋіческӧј својствојасӧн торјалана мујас, аԁԇам, мыј најӧ шонԁі југӧрјасӧс боԍтӧны оз ӧтмынԁа. Тајӧс поԅӧ аԁԇыны тащӧм табԉіцаыԍ:
| Абсоԉутнӧј боԍтӧм | % | |
| Гырыԍ лыа | 20,50 | 84,02 |
| Посԋі лыа | 20,75 | 85,04 |
| Ԍој му | 21,00 | 86,07 |
| Торфа му | 24,40 | 100 |
Тајӧ табԉіцаԍыс мі аԁԇам — посԋі ԍінма мујас шоныԁ југӧрјас боԍтӧны унҗык.
Муӧ шоныԁ воӧ шонԁіԍаԋ. Та кынԇі шоныԁ лоӧ нӧшта мукӧԁ хіміческӧј процессјасыԍ, коԁјас мунӧны му піын.
Мујаслӧн ԏеплојомкоԍт
Меԁічӧт ԏеплојомкоԍт кварцлӧн, сеԍԍа ԍојлӧн. Меԁыҗыԁ ԏеплојомкоԍт перегнојлӧн ԁа валӧн.
Боԍтам табԉіца:
Ԏеплојомкоԍт кварцлӧн .... 0,198
„ ԍојлӧн .... 0,233
„ перегној .... 0,477
„ валӧн .... 1,000
Почваӧн ас пырыс шоныԁ леԇӧм
Мулыԍ шоныԁ леԇӧмсӧ мерајтӧны калоріјаӧн, кымын калоріја мунӧ 1 кв. см. пыр 1° вылӧ муа сынӧԁа костын торјалана ԏемпература ԁырјі.
Меԁјона шоныԁ југӧрсӧ ас пырыс леԇӧ кварц, меԁомӧԉа — перегној. Муӧн шоныԁ боԍтӧм ԁа ԍетӧм мунӧ нӧшта меԏеорологіческӧј условіјӧјас ԍерԏі, местајас ԍерԏі-ԁа.
Шонԁі југӧрсӧ мујас быԁ местаын боԍтӧны оз ӧтмынԁа.
§ 39. МУПЫЩСА ԎЕМПЕРАТУРА ВЕЖԌӦМ
Мі тӧԁам, сынӧԁлӧн ԏемпература абу век ӧткоԃ, а вежлаԍӧ. Му берԁса сынӧԁлыԍ ԏемпературасӧ мујас боԍтӧны оз ӧткоԃа. Вылыс муыс быԁлаын абу ӧткоԃ, најӧ торјалӧны асланыс својствојаснас, местајаснас-ԁа. Сынӧԁлӧн ԏемпература вежԍӧ законјас ԍерԏі, коԁјаскӧԁ мі вочааԍлім суткіса ԏемпература ԁа воԍа ԏемпературајас вежлаԍӧмын. Тајӧ законјас куԅа ԏемпература вежԍігӧн, вежԍӧ ԏемпература щӧщ вылыс почвалӧн.
Суткіӧн почва ԏемпература вежԍывлӧ таԇі: луннас, кор шонԁіыс шонтӧ мусӧ, сек ԏемпература му вылыслӧн ыҗыԁ, пыԁынҗык — ічӧт; војын му вылысыс кӧԇыԁҗык пыщкӧс ногыԍ.
Мулӧн шоналӧм ԁа кӧԇалӧм оз мун ӧтмоза. Шонԁі петӧм бӧрын ԏемпература кыптӧ шонԁіӧн шонтӧм вӧсна. Воԇӧ кыптӧм бӧрын кыптӧ мулӧн ԁа сынӧԁлӧн шоныԁ ԍетӧмыс. Луншӧр бӧрын мулӧн шоныԁыс меԁыҗыԁ. Луншӧр бӧрԏі ԏемпература завоԃітӧ чінны ԁа чінӧ војбыԁ, асылӧԇ. Му пыщса шоныԁыслӧн уԍан каԁыс јона куԅҗык кыптан каԁыԍ. Ԏемпература уԍӧмыс мунӧ војбыԁ ԁај лун җынсӧ.
Мулӧн ԏемператураыс во гӧгӧрнас сіԇ-жӧ вежԍывлӧ. Тӧԁмалӧмјас віԍталӧны, мулӧн шоныԁ јона вежԍывлӧ во гӧгӧрнас кыкыԍ. Гожӧмын ԏемператураыс вылысса му слӧјјасас вылынҗык, а пыԁынсӧ улынҗык. Тӧлын мӧԁарӧ. Мулӧн кӧԇалӧмыс ԁа шоналӧмыс кыԇі суткі гӧгӧр, сіԇі-і во гӧгӧр, абу ӧткоԃ быԁ местаын. Колӧ шуны, мыј ԏемпературалӧн вежԍӧмыс мунӧ законјас ԍерԏі ԁа сіјӧ каԁас быԁ суткіын ԁа воын ԏемператураыс пӧшԏі век ӧткоԃ.
Кыԇі вежлаԍӧ ԏемператураыс суткі чӧжнас, колӧ петкӧԁлыны графікаӧн, коԁӧс школа вермас вӧчны, кутас-кӧ набԉуԁајтны.
Кыԇі мерајтӧны почвалыԍ ԏемпературасӧ.
Почвалыԍ ԏемпература мерајтӧны сещӧм-жӧ ԏермометрјасӧн, кущӧмӧн мерајтӧны сынӧԁлыԍ ԏемпературасӧ, сӧмын колӧ вӧчны сещӧм торјас: 1) меԁым ԏермометрсӧ поԅіс ԍујны пыԁӧҗык; 2) меԁым ез вежԍы ԏермометрыслӧн віԍталӧмыс ԏермометрсӧ муыԍ кыскігӧн.
Меԁ тајӧ тырмытӧмторјасыс ез вӧвны, вӧчӧны трубка ԁа ԍујӧны муӧ. Ԏермометрсӧ ԍујӧны тајӧ трубкаас. Боԍтлӧны сӧмын ԏемпература віԁлігӧн. Меԁ ԏермометрӧс муыԍ кыскӧм бӧрын ԁруг ез веж петкӧԁлӧмсӧ, сы вӧсна шаріксӧ мавтӧны госӧн.
Лӧԍӧԁлӧны раԁӧн уна ԏермометр, разнӧј пыԁнаӧ: 5, 10, 20, 40, 60, 80, 100 см., мукӧԁ ԁырјіыс і пыԁӧҗык-на.
Матыԍҗык мерајтігјасӧн мерајтлывлӧны Совінов ԏермометрӧн — ԍԏекԉаннӧј, но куԅҗык. Ԏермометрлыԍ шаріксӧ ԍујӧны муӧ зев пыԁӧ, шкалаыс тыԁалӧ му вылас. Ӧні вӧчӧны-ԋін еԉектріческӧј ԏермометрјас.
Коԁјас вежӧны мулыԍ ԏемпературасӧ
Тӧԁмалам, мыј понԁа вежлаԍӧ муыслӧн ԏемператураыс.
Меԁвоԇын колӧ шуны, ԏемпературасӧ јона вежӧ муыслӧн кырјалун пукалан ногыс. Лунвыв кырја мујас шоналӧны јонҗыка војвывлаԋ кырја мујас ԁорыԍ. Веԍкыԁа кујлыԍ мујас шоналӧны омӧԉҗыка лунвывлаԋ кырја мујас ԁорыԍ, но јонҗыка војвыв кырја мујасыԍ.
Посԋі ԍінма му боԍтӧ унҗык шоныԁсӧ ԁа шоналӧ јонҗыка. Кор муыс гырыԍ ԍінма, секі сіјӧ пыԁӧԇҗык кынмӧ. Шоныԁ боԍтӧм сіԇжӧ јона завіԍітӧ му уԉлуныԍ. Кос лыалы колӧ кыкыԍ ещаҗык шоныԁыс кӧтаԍӧм лыалы ԁорыԍ. Кос трунԁалы колӧ 4½ пӧв ещаҗык уԉсов трунԁа ԍерԏі. Ва му шоналӧ ԁа кӧԇалӧ ԋӧжјӧҗык. Лыа, коԁлӧн ем 20% ва, ԍетӧ пыԁыҗык му слӧјјаслы 10 пӧв ӧԁјӧҗык шоныԁсӧ кос му ԁорыԍ.
Му шоныԁсӧ леԇӧ ас пырыс омӧԉҗыка, кор сіјӧ ԋебыԁҗык ԁа посԋіҗык.
Мулӧн ԏемпература зев јона завіԍітӧ быԁманторјасыԍ. Быԁманторјас ԁырјі шонԁі шоныԁ летчӧ муӧ. Быԁманторјас муыԍ боԍтӧны ва, муыс коԍмӧ ԁа сіјӧн чінӧ шоныԁ ԍетанлуныс. Сеԍԍа быԁманторјас аслыныс быԁмынысӧ ԁа овнысӧ боԍтӧны шоныԁсӧ муыԍ. Быԁманторјас-жӧ віԇӧны мусӧ шоныԁ ізлучајтӧмыԍ ԁа сіјӧн віԇӧны кӧԇалӧмыԍ.
Татыԍ поԅӧ шуны, мыј гожӧмын быԁмӧгјасувса му век кӧԇыԁҗык куш му ногӧ; тӧлын мӧԁарӧ. Быԁманторјас ԁырјі мулӧн ԏемпература вежлаԍӧ омӧԉҗыка. Кор му вылын быԁмӧ турун ԉібӧ пу, сек муыс омӧԉҗыка кынмӧ. Лым сіԇ-жӧ віԇӧ муӧс шоналӧмыԍ ԁа кӧԇалӧмыԍ.
§40. МУЛЫԌ ԎЕМПЕРАТУРАСӦ ВЕЖӦМ
Вермӧ-і морт вежны мулыԍ ԏемпературасӧ. Ԏемпература поԅӧ вежны парԋікјасын. Парԋіксӧ тупкӧны сԏекԉітӧм рамајасӧн ԁа сіјӧ оз леԇ шоныԁсӧ мунны бокӧ. Сіјӧ јӧртӧм шоныԁыс парԋіклыԍ лептӧ ԏемпературасӧ. Парԋікјасӧ му улас пуктӧны кујӧԁ, коԁі шоналігас мулы ԍетӧ уна шоныԁ.
Кујӧԁӧн шонтӧм вӧсна овлывлӧны шоныԁ граԁјас. Граԁвыв быԁтасјаслы мукӧԁ ԁырјіыс мусӧ „краԍітлӧны“. Меԁым ԍӧԁ му омӧԉҗыка шоналіс, кіԍтавлӧны мел пыԅӧн. Јеҗыԁ рӧмыс віԇӧ јона шоналӧмыԍ.
