КУЈӦԀ
Воԇкыв.
Міјан странаын ӧні вывті ӧԁјӧ мунӧ ԍіктса овмӧсӧс соціаԉізм туј вылӧ вуҗӧԁӧм, став уҗсӧ выԉ ног сувтӧԁӧм. Талыԍ коланлунсӧ гӧгӧрвоісны-ԋін уна міԉԉон лыԁа креԍԏана овмӧсјас. Посԋі креԍԏана овмӧсјасӧс колхозјасӧ ӧтувтӧм сӧмын вермас збыԉыԍ кыпӧԁны ԍіктса овмӧсӧс.
Креԍԏана посԋі овмӧсјасаԁ гырыԍ машінајаснас уҗавны еԍкӧ оз-ԋін поԅ, наука щӧктӧм ԍерԏі нуӧԁны овмӧс он-ԋін вермы, веԍіг-ӧԁ віԇму уҗалан посԋі машінајас, кӧлуј ԁа вӧвјас он вермы сені (посԋі овмӧсаԁ) бура іспоԉзујтны. Ԋекущӧм бурмӧԁӧм посԋі овмӧсјасын он вермы нуӧԁны.
Тајӧ ԋігаас лоӧ віԍталӧма, мыј ԍетӧ кујӧԁӧн му вынԍӧԁӧм, лоӧны інԁӧԁјас, кыԇі ԁӧԅӧрітны кујӧԁсӧ, кыԇі, кор, кущӧм му вынԍӧԁны, меԁым муыԍ боԍтны гырыԍҗык урожајјас.
Креԍԏана посԋі овмӧсјасын кујӧԁ ԍетӧ вӧлі пӧԉзасӧ јона еща, ез кужлыны најӧ кујӧԁсӧ лӧԍӧԁны-ԁӧԅӧрітны-ԁа, ез тӧԁлыны кыԇі, кущӧм ногӧн ыҗыԁҗык пӧԉза вермӧ ԍетны-ԁа. Ічӧт овмӧсын сеԍԍа ез вӧв тырмымӧн кујӧԁыс.
Колхозын кујӧԁыԁ ем тырмымӧн, ԁај скӧтсӧ бурҗыка ԁа ԉучкі верԁӧмнас бурҗык кујӧԁыс. Сені бура поԅӧ лӧԍӧԁны ԁа ԁӧԅӧрітны кујӧԁтӧ. Сӧмын колхозын кујӧԁ вермас ԍетны став пӧԉзасӧ, кущӧмӧс поԅӧ боԍтнысӧ кујӧԁԍыс.
Тајӧ ԋігаыс тӧԁмӧԁас колхоԅԋікјасӧс, кыԇі вермаԍны колхозса бур урожајјас вӧсна, кујӧԁсӧ бура іспоԉзујтӧмӧн.
Кор поԅӧ віԁчыԍны бур урожај.
Став быԁмӧгјасыс — ловјаторјас. Најӧ вермӧны овны, быԁмыны кӧјԁысаԍны. Ԃерт, сы вылӧ налы колӧ тырмымӧн југыԁыс, шоныԁыс, ваыс, ԍојанторјасыс. Ӧԏітор-кӧ тајӧјас піыԍ оз тырмы, быԁмӧг кулӧ. Ԇік ватӧг, ԉібӧ ԇік југыԁтӧг быԁмӧг оз вермы овны. Кӧԇыԁінын сіјӧ оз-жӧ вермы быԁмыны. Сіԇ-кӧ быԁмӧглы колӧны сылы лӧԍалан условіјӧјас.
Колӧ-кӧ кӧԇаыԍ боԍтны бур урожај, колӧ сіјӧс кӧԇны кӧні ем сылы тырмымӧн ԍојантор, шоныԁ, југыԁ ԁа сіԇ воԇӧ.
Ԃерт, му уҗалыԍјас лӧԍӧԁны шоныԁтӧ ԁа југыԁтӧ оз вермыны. А ваыԁ ԁа ԍојанторјасыԁ кӧԇаыԁлы јонҗыкасӧ морт сајын-ԋін. Бура-кӧ кутам мујас вӧԃітны, вынԍӧԁны, бура гӧрны мутӧ — секі тырмымӧн лоӧ ԍојаныԁ, ваыԁ быԁмӧгыслы.
Мыјнӧ колӧ быԁмӧглы? Меԁвојԁӧр колӧ тырмымӧн ва, меԁ васӧ кокԋіԁа верміс боԍтны муԍыс, а сынӧԁас веԍшӧрӧ меԁ ваыс ез коԍмы. Мӧԁ-кӧ, меԁ му піын бура вермӧ ветлыны сынӧԁ, коԁі колӧ быԁмӧг вужјасыслы лолавнысӧ, а меԁԍасӧ бакԏеріјајаслы овнысӧ.
Бакԏеріјајасӧс ԍінмӧн он аԁԇы, најӧ зев посԋіԃік ловјаловјас, олӧны вужјас вылын, отсалӧны сіԍмыны кујӧԁлы, кулӧм вужјасыслы, артмӧԁӧны пӧім, кӧні зев уна ԍојанторјас^Воԇӧ тајӧ ԍојанторјассӧ кутам шуны міԋерала ԍојанторјасӧн./^ ԁа коԁӧс муԍыс боԍтӧны быԁмӧгјасыс.
Кор быԁмӧглы ԁолыԁ быԁмыны? Кор му вермӧ бура боԍтны ас піӧ зер ва, бура вермӧ віԇны сіјӧс быԁмӧглы, кор бура ветлӧ сынӧԁ му піын, кор сынӧԁыс тырмымӧн вужјасыслы, бакԏеріјајаслы. Тащӧмторјас вермӧны лоны сӧмын ԋебыԁ, рӧшкыԁ, посԋіԁ шыԁӧсакоԃ муын.
Ԋебыԁ, посԋіԁ шыԁӧсакоԃ ԍінма му бура вермӧ ас піӧ боԍтны зер ва, віԇны сіјӧс. Тащӧм му вылысын оз кут ваыс пукавны, став ваыс кутас пырны му піӧ, кӧтӧԁас став му комӧкторјассӧ.
Ԉока вӧԃітӧм мујасӧ, ԍорӧн гӧрӧм коԍкӧмјасӧ, кӧні муыс јона топалӧма, чорԅӧма, бусмӧма, зер ва оз вермы пырны. Сіјӧ ԋеуна вылыссӧ кӧтӧԁас, пыԁӧсӧ пырны ваыс оз вермы ԁа візывтас шорјасӧ, ԍонјасӧ. Тащӧм му оз вермы васӧ заптыны. Мыјӧн петас шонԁі, сещӧм му вылыԍ ваыс пыр і коԍмас. Тащӧм ԉок му вылӧ зер ԋекущӧм пӧԉза оз вај.
Шонԁіыԁ, ԃерт, і ԋебыԁ му вылыԍ коԍтӧ щӧщ васӧ, сӧмын сылӧн вылысса пластыс вӧсԋіԃіка коԍмӧ, а му пыщԍыс оз вермы коԍмынысӧ.
Мыјла-нӧ таԇі? Ва оз вермы ветлӧԁлыны комӧкыԍ комӧкӧ. Комӧклӧн вылыс раԁыс коԍмӧ, а пыщкыс коԉӧ. Вылысса коԍмӧм слӧјыс віԇӧ комӧкјас пыщкӧс коԍмӧмыԍ.
Ԋебыԁ (посԋіԃік комӧка) му шуԍӧ структураа муӧн, а чорыԁ буса му — структуратӧм муӧн. Сіԇ-кӧ, структураа му зера ԁырјі јонҗыка ԁа бурҗыка вермӧ заптыны ва ас піас структуратӧм му ԁорыԍ, омӧԉҗыка коԍмӧ зер бӧрын.
Воԇын мі шулім, мыј ва кынԇі мулы колӧ сынӧԁ.
Ԏіміраԅевскӧј акаԃеміјалӧн опытнӧј му вылын вӧліны віԁлӧгјас. Лоі тӧԁмалӧма: бур структураа (ԋебыԁ, посԋі шыԁӧса) муын бура сіјӧс вӧԃітӧм бӧрын сынӧԁыс быԁмӧглы тырмӧ 12 лун кежлӧ, шӧркоԃԃем структураа муын — 8 лун кежлӧ, омӧԉ структураа муын — 2 лун кежлӧ.
Та ԍерԏі аԁԇам — меԁбур муын быԁмӧглы сынӧԁ тырмӧ 12 лун кежлӧ; сіԇ-кӧ колӧ кыԇкӧ вӧчны, меԁ еԍкӧ муас вочасӧн сынӧԁыс пыріс.
Кыԇі поԅӧ соԁтыны ԍвежӧј сынӧԁсӧ муас? Меԁјона сынӧԁыс муӧ пырӧ „му лолалӧмӧн“. Војын, му кӧԇԁӧԁлӧм бӧрын, му комӧкјас топалӧны, ічӧтмӧны, комӧк костјасыс лоӧны гырыԍҗыкӧԍ. Секі сынӧԁ пырӧ муас. Лунын муыс бӧр шоналӧ, му комӧкјас бӧр паԍкалӧны, костјасыс чінӧны, сынӧԁ бӧр петӧ муԍыс. Таԇі муыс лолалӧ, вежлалӧ сынӧԁсӧ.
Структураа муын сынӧԁлӧн вежлаԍӧм мунӧ кокԋіԁҗыка, бурҗыка структуратӧм муын ԁорыԍ.
Бур, посԋі комӧка му поԅӧ лӧԍӧԁны бура ԁа каԁын уҗалӧмӧн.
Сӧмын кущӧм-нӧ лоӧ тӧлк бура мусӧ гӧрӧмыԍ, меԁвоԇԇа зерыс-кӧ, шуам, кіԅӧр ԋајтӧ вӧчас став комӧкјассӧ ԁа пӧртас мусӧ бӧр структуратӧм муӧ (буса, топыԁ, чорыԁ муӧ). Сіԇ-кӧ оз ков сӧмын посԋі комӧкјаса му, а щӧщ і јон комӧка. Меԁ еԍкӧ ез первој зернас-жӧ комӧкјасыс кіԅӧрмыны, разавны.
Мыјнӧ колӧ вӧчны? Кущӧм сещӧм кԉеј колӧ, меԁ комӧкјасыс еԍкӧ ез ԋӧԇԁыны. Сещӧм кԉејнас лоӧны быԁмӧгјаслӧн сіԍмӧм коԉасјасыс, перегнојыс. Кӧні уна тащӧм коԉасјасыс, сені муыс ԍӧԁ. Сіјӧ меԁбур му.
Быԁԍама пӧлӧс му уҗалӧм жугӧԁлӧ, бырӧԁӧ комӧкјастӧ, соԁтӧ муас буссӧ. Быԁԍама пӧлӧс му уҗалӧм-жӧ му пыщкыԍ ӧԁԇӧԁӧ перегној сіԍмӧмсӧ, а перегнојыс, мі тӧԁам-ԋін, кԉеітӧ посԋіԃік му комӧкјассӧ. Сіԇ-кӧ меԁыҗыԁ мог му уҗалігӧн — кӧԇајас быԁміг чӧж кутны мусӧ посԋіԁ комӧкаӧн ԁа віԇны бусӧ посԋалӧмыԍ.
Мујас вылӧ омӧԉа воӧ урожај ԉока сіјӧс уҗалӧм ԁа омӧԉа вынԍӧԁӧм вӧсна. Кужтӧг уҗалӧмӧн муыԁ оз-ԋін ло посԋі комӧка. Вылысса буса слӧјыс секі первој зернас-жӧ ԋіԉԅас ԁа ӧтлааԍас ԍој-моз ӧԏі чукӧрӧ ԁа мусӧ коркаалас.
Мыјла му овлӧ вынтӧм? Воыԍ-воӧ урожај боԍтӧмӧн муыԍ уна вын, кӧԇајаслы уна ԍојанторјас мунӧны, а бӧрсӧ муыслы ԉібӧ ԋӧԏі оз бергӧԁԍы, ԉібӧ зев еща бергӧԁԍӧ.
Колхозјаслы колӧ сіԇ бурмӧԁны ԁа вынԍӧԁны мусӧ, меԁым кӧԇајас ԍетісны бур урожај.
Му бурмӧԁӧмын, урожајјас кыпӧԁӧмын зев тӧԁчантор — кујӧԁ.
Мыјла кујӧԁалӧны му.
Ԉока уҗалӧм мујас вылаԁ кујӧԁыԁ вывті лӧԍалӧ, бурмӧԁӧ муыслыԍ структурасӧ. Кор кујӧԁ сіԍмӧ, артмӧ сетыԍ перегној, коԁі јітлӧ му комокјассӧ. Комӧкјас лоӧны топыԁӧԍ, оз жуглаԍны зер ваӧн. Воԇын мі шулім-ԋін, мыјла колӧ тащӧм муыс. Сіԇ-кӧ ӧні гӧгӧрвоана, мыјла колӧ кујӧԁ, кыԇі кујӧԁ отсалӧ лептыны урожај. Ԍојӧԁ мујасӧс кујӧԁ ԋебԅӧԁас, оз кут леԇны коркааԍны, а лыавыв шавјалан муӧс јонҗыка јітлас ԁа муыс бурҗыка понԁас кутны ва. Кујӧԁ бурмӧԁӧ мутӧ і мукӧԁ ногӧн. Сіјӧ ԍӧԁӧԁӧ мутӧ, а ԍӧԁ муыԁ бурҗыка шоналӧ, воԇҗык поԅӧ гӧрны-кӧԇны.
Војвылаԁ поԁзола муаԁ кујӧԁыԁ зев бур. Тащӧм-інаԁ кујӧԁтӧ ԋінӧмӧн вежны он вермы:
1. Кујӧԁ ԍетӧ муӧ ԍојантор быԁмӧгјаслы;
2. Бурмӧԁӧ мулыԍ структурасӧ, ԋебԅӧԁӧ, кышӧԁӧ мусӧ, васӧ јонҗыка кутӧ кујӧԁа муыс;
3. Ԋебыԁ, кышыԁ му піын кокԋіԁа ветлӧ сынӧԁ, вужјасыслы отсалӧ быԁмынысӧ;
4. Посԋіԁ комӧка му вермӧ ас піӧ заптыны ва, оз леԇ коԍмыны;
5. Кујӧԁ шонтӧ мусӧ.
Мыјыԍ кујӧԁыс артмӧ ԁа кущӧм кујӧԁјас овлӧны.
Кујӧԁлӧн вын овлӧ уна ԍікас, скӧт ԍерԏі кӧрым ԍерԏі ԁа сіԇ воԇӧ.
Вӧв кујӧԁ — косҗык мукӧԁ ԍікас кујӧԁјас ԁорыԍ. Чукӧрын ӧԁјӧ шоналӧ; сы вӧсна сіјӧс шуӧны пӧԍ кујӧԁӧн. Зев бур тащӧм кујӧԁ кӧԇыԁ ԍоја мујас вылын. Лыа мујас вылын вӧв кујӧԁ, кыԇ шуасны, ӧԁјӧ сотчӧ, кујӧԁ выныс муԍыс зерӧн регыԁ пожјаԍԍӧ ԁа веԍшӧрӧ вошӧ.
Мӧс кујӧԁын унҗык ваыс, ԋӧжјӧҗык шоналӧ, ԋӧжјӧҗык сіԍмӧ муын. Тајӧ кујӧԁыс зев бур лыа мујас вылын.
Порԍ кујӧԁ — меԁуԉ кујӧԁ. Муын мӧс кујӧԁ ԁорыԍ-на ԋӧжјӧ сіԍмӧ. Сы вӧсна порԍ кујӧԁ меԁбур петкӧԁны лыа му вылӧ, ԉібӧ сорлавны вӧв кујӧԁкӧԁ ԉібӧ ыж кујӧԁкӧԁ.
Ыж кујӧԁ — меԁкос, меԁпӧԍ кујӧԁ. Сіјӧ јона мунӧ вӧв кујӧԁлаԋ. Сіјӧ зев ӧԁјӧ сіԍмӧ му піаԁ. Кос каԁын косӧԁ му вылын ыж кујӧԁыԁ веԍіг чінтывлӧ-на урожајтӧ.
Кујӧԁыԁ щӧщ і скӧт кӧрым сајын. Верԁан-кӧ скӧтӧс іԇасӧн ԉібӧ омӧԉік турунӧн, кујӧԁыс лоӧ омӧԉ, выныс сені еща лоӧ. Мӧԁ ԍікас-ԋін кујӧԁыԁ лоӧ скӧтӧс бобӧԋаԋ турунӧн ԉібӧ вына ԍојанјасӧн: жмыкӧн, ӧтрубӧн, зӧрјӧн щӧщ верԁігӧн. Секі кујӧԁ артмас јона бурҗык, вынаҗык. Віԁлӧгјас петкӧԁлісны, мыј міԋерала вынјасыс скӧтӧн ԍојӧм кӧрымыԍ ставнас бӧр петӧ кујӧԁас. Сіԇ-жӧ поԅӧ шуны і азот јылыԍ. А азот быԁмӧглы вывті јона колӧ. А сіјӧ унаыԍ муын оз тырмывлы. Мыј скӧтӧн ԍојӧм кӧрымыԍ став азотыс ԁа пӧіма (міԋерала) вынјасыс бӧр ставнас петӧны кујӧԁӧ, петкӧԁлӧны віԁлӧгјас:
| Ԍӧктаыс уԉӧн | Ԍӧктаыс косӧн (ԋеӧԏі ватӧг) | Сы-піын вӧлі | азот | пӧім | Кілограмм лыԁӧн | Кӧрым | 98,0 | 21,0 | 0,31 | 1,46 | Сетыԍ кујӧԁ | 81,8 | 10,5 | 0,30 | 1,46 |
Кујӧԁлӧн выныс сеԍԍа щӧщ і воԉӧс сајын. Воԉӧс ԍујӧны скӧт кок улӧ скӧт оланінас, меԁ косҗык вӧлі скӧтыслӧн оланіныс. Сіԇ-кӧ колӧ сещӧм воԉӧс, коԁі вермас унҗык кујӧԁ ва боԍтны ас пыщкас, меԁ ез леԇ кујӧԁ ваыслы петны ортсыӧ. Сеԍԍа-ӧԁ ачыс воԉӧсыс абу ӧткоԃ вына. Со кущӧм воԉӧслӧн мыјԁа выныс ԁа мыјԁа вермӧ ас піас боԍтны васӧ:
| Кущӧм воԉӧс | Быԁ 100 јукӧн кос воԉӧс ас піӧ боԍтӧ ва | Быԁ 100 кг. кујӧԁын ем | |||
| Кілограм | Азот | Фосфор | Каԉіј | Каԉціј | Ԍу іԇас | 170 | 0,4 | 0,25 | 0,8 | 0,3 | Шырӧм іԇас | 260 | — | — | — | — | Іԁ іԇас | 200 | 0,6 | 0,28 | 1,6 | 0,4 | Аԋкыщ гӧріԇ | 280 | 1,2–2,0 | 0,3–0,4 | 0,6–1,8 | 1,6 | Пу корјас | 200–300 | 1,0 | 0,25 | 0,25 | 1,8 | Лыс | 150–250 | 0,8 | 0,2 | 0,13 | 1,6 | Піԉнӧј пыԅ | 420 | 0,2 | — | — | — | Трунԁа | 500–1000 | 1,2 | 0,05–0,2 | 0,03–0,1 | 0,2–1,0 | Ԋіщ | 300–400 | 1,0 | 0,16 | 0,3 | 0,3 |
Табԉіцаыԍ тыԁалӧ, мыј меԁуна ва боԍтӧны ас піас трунԁа ԁа ԋіщ. Іԇас тајӧјас ԁорыԍ ватӧ јона еща вермӧ боԍтны. Кујӧԁ ваын емӧԍ уна ԍојанторјас быԁмӧгјаслы. Сы вӧсна колӧ тӧжԁыԍны, меԁым кујӧԁ ваыс веԍшӧрӧ ез вош. Скӧт оланінтӧ колӧ воԉсавны сіԇі меԁ кујӧԁ піыԍ кујӧԁ ваыс ез візывт бокӧ, меԁ ставыс коԉӧ кујӧԁ піас. Кујӧԁ ва кутны поԅӧ іԇас воԉӧс ԁінӧ, ԋіщ, трунԁа ԉібӧ шырӧм іԇас (14–20 см. куԅаӧс) соԁтӧмӧн. Скӧтӧс сӧстӧма віԇӧм могыԍ воԉӧс колӧ оз сӧмын скӧт ыҗԁа ԍерԏіыс, но щӧщ і кӧрым ԍерԏіыс. Уԉіс ԍојанӧн скӧтӧс верԁігӧн воԉӧсыс унҗык колӧ, кујӧԁ ваыс секі унҗык артмӧ-ԁа.
Быԁ скӧт јур вылӧ колӧ воԉӧсыс лун кежлӧ со мыјԁа:
Вӧвлы..........2,0–3,5 клгр. гӧгӧр
Мӧслы..........2,5–5,0 „ „
Порԍлы.........1,0–1,5 „ „
Ыжлы...........0,5 „ „
Мукӧԁыс воԉсалӧны скӧт оланінтӧ шабԁі ԁа пыш чуԉԉӧн. Секі кујӧԁыԁ артмӧ вывті омӧԉ. Оз-жӧ ков воԉсавны і гумла вывса коԉасјасӧс ԁа сарајвывса коԉасјасӧн (турун чірјӧн). Сорлалан-кӧ кујӧԁтӧ сещӧм торјаснас, кујӧԁԍаԋыԁ муыԁ јона јогӧԍԍӧ, уна јог турун кӧјԁысјас сені емӧԍ-ԁа. Торјӧн-ԋін муыԁ јона јогӧԍԍӧ сещӧм кујӧԁыс-кӧ ез-на уԃіт сіԍмынысӧ, јог турун кӧјԁысјасыс ез-на уԃітны чужанлунсӧ воштынысӧ-ԁа. Ӧні тӧԁмалам, мыј ем кујӧԁын, кущӧм ԍојанторјас емӧԍ сені быԁманторлы.
Кујӧԁын ем азот. Азот ем і перегноја муын. Поԁзола мујас вылын еща перегнојыс, сы вӧсна быԁмӧглы сені оз тырмы азотыс. Перегнојыс ачыс быԁмӧглы ԍојан вылӧ оз мун. Перегнојсӧ војԁӧр сіԍтӧны бакԏеріјајас ԁа сетыԍ артмӧ ԍеԉітра. Ԍеԉітра — кокԋіԁа сылыԍ соԉ. Сені ем азот — быԁмӧгјаслы зев бур ԍојантор. Кујӧԁӧн азотсӧ муас ԍујӧны ԁа сіјӧн і кујӧԁа му вылаԁ бур урожајыс воӧ. Ԃерт, кујӧԁыԁ сіԍмытӧгыс вынсӧ оз ԍет быԁмӧгјаслы. Кујӧԁԍыс сіԍмігас-ԋін вӧԉіԍԏі азотыс петӧ міԋерала соԉјасӧн. Кујӧԁыԍ сӧмын сіԍмӧм бӧрас быԁмӧгыс вермӧ боԍтны ԍојансӧ.
Кујӧԁын нӧшта ем фосфор. Фосфорыԁ вынтӧм мујас вылын оз-жӧ овлы тырмымӧн. Кујӧԁ фосфорнаԁ мутӧ вынԍӧԁӧ-жӧ. Фосфор уна ем кујӧԁ ваын. Кујӧԁ ваыс-кӧ оз пышјы ортсыӧ кујӧԁԍыс, кујӧԁыԍ фосфор оз вош.
Кујӧԁын ем јешщӧ каԉіј. Каԉіјӧн меԁгӧԉ лыа му. Ԍоја мујас вылын каԉіј ем тырмымӧн.
Сіԇ-кӧ кујӧԁ піын ем кујім ԍікас мувынԍӧԁан. Тајӧ табԉіцаын петкӧԁлӧма, уна-ӧ ԍвежӧј кујӧԁын емӧԍ вынԍӧԁанторјас:
| Кущӧм кујӧԁ | Мыјјас ԁа кымын процент ем кујӧԁын | ||||
| ва | кос ԍојан | азот | фосфор | каԉіј | |
| Ыж кујӧԁ .... | 65 | 35 | 0,8 | 0,2 | 0,7 |
| Вӧв „ .... | 71 | 29 | 0,6 | 0,3 | 0,5 |
| Мӧс „ .... | 78 | 22 | 0,3 | 0,2 | 0,4 |
| Шӧркоԃԃема .... | 72 | 28 | 0,57 | 0,23 | 0,53 |
Колхоԅԋіклы оз ков вунӧԁны — азот кокԋіԁа вермӧ кујӧԁыԍ пышјыны, вошны.
Быԁсӧн тӧԁанныԁ, скӧт оланінын ныраԁ чаткӧ нашатырнӧј ԍпірт ԁук. Сіјӧ кујӧԁԍыс сынӧԁас петыԍ азотлӧн ԁукыс. Шуӧны сіјӧ ԁука газсӧ амміакӧн. Колӧ кужны кыԇі віԇны, кутны амміаксӧ пышјӧмыԍ. Торјӧн уна амміакыс петӧ кујӧԁ коԍмігас. Тајӧн кујӧԁ воштӧ уна вын.
Уна-ӧ кујӧԁ ԍетӧ скӧт.
Колхозлы колӧ тӧԁны, уна-ӧ сылӧн лоӧ ԉібӧ ем кујӧԁ. Колӧ сіјӧс тӧԁны, меԁым лӧԍӧԁны кујӧԁ петкӧԁан норма, кытчӧ мыјԁа кущӧм кујӧԁ петкӧԁны.
Унаногӧн поԅӧ артавны мыјԁа ем ԉібӧ мыјԁа лоӧ кујӧԁ.
Ӧԏі ног поԅӧ артавны таԇі: тӧԁмалӧны, уна-ӧ быԁлун верԁас ԍетԍӧ (ԍӧктанас). Верԁас җын ԍӧкта ԁінас соԁтӧны лунԍа воԉӧсыслыԍ ԍӧктасӧ. Мыј лоӧ, сіјӧс боԍтны ԋоԉ пӧв. Тајӧ і лоӧ лунԍа кујӧԁлӧн ԍӧктаыс. Кымын лун олас скӧтыс вонас, сымԁа луныԍ і артавны во гӧгӧрԍа ԍвежӧј кујӧԁсӧ.
Мӧԁ ногӧн артавԍӧ со кыԇі: Вӧвлыԍ ԍӧктасӧ соԁтӧны 22 пӧв, мӧслыԍ — 27, порԍлы — 30 пӧв. Сіјӧ лоӧ наыԍ лоӧм кујӧԁлӧн ԍӧктаыс.
Кујӧԁ артавны поԅӧ табԉіца ԍерԏі:
| Ӧԏі јурыԍ | Во чӧжӧн артмӧ ԍвежӧј кујӧԁ | Во чӧжӧн лоӧ пӧжԍӧм кујӧԁ |
| Мӧслӧн | 10–13 тонна | 6,5–10,0 т. |
| Вӧвлӧн | 8–10 „ | 6,0–8,0 „ |
| Порԍлӧн | 1,2–2,0 „ | 1,0–1,3 „ |
| Ыжлӧн | 0,6–1,0 „ | 0,5–10 „ |
Мыјла колӧ віԇны кујӧԁ.
Кујӧԁтӧ лоӧ віԇны (краԋітны) во чӧж. Петкӧԁтӧԇыс воԇҗык артмӧм кујӧԁыс јона вежԍӧ, веԍіг уна вын воштӧ кужтӧгыԁ віԇігӧн.
Коԉан-кӧ кујӧԁ гырыԍ чукӧрӧ, ӧԁјӧ сіјӧ шоналӧ, кутас кывны сетыԍ амміак ԁук, кујӧԁ чукӧрыс кутас чінны, кыԇ шуасны, сотчыны ԁа ԁырӧн пӧрас перегнојӧ. Та выјӧԇ кујӧԁтӧ воштӧны бакԏеріјајас. Емӧԍ кык пӧлӧс бакԏеріјајас: сынӧԁӧн олыԍ бакԏеріјајас ԁа сынӧԁтӧг олыԍ бакԏеріјајас.
Нӧшта-ԋін јонҗыка выныс кујӧԁлӧн вошӧ кышыԁа кујлігӧн, кор пырыс сынӧԁыс ветлӧ. Кујӧԁ чукӧр піас секі јона рӧԁмӧны сынӧԁӧн олыԍ бакԏеріјајас ԁа сіԍтӧны кујӧԁсӧ. Кујӧԁ чукӧрыс сені шоналӧ, сотчӧ. Секі петӧ кујӧԁԍыс мыјԁакӧ азот амміакӧн, а мукӧԁ азотыс пӧрӧ ԍеԉітраӧ. Ԍеԉітра зер ваын вермӧ сывны ԁа візывтны бокӧ.
Таԇі-кӧ віԇан кујӧԁтӧ кык кымын вежон, зев ӧԁјӧ кутас чінны кујӧԁ чукӧрыԁ, выныс вошны-ԁа. Ԁырҗык таԇі кујӧԁ віԇӧмӧн кујӧԁыс лоӧ ставыс ӧткоԃ ԍӧԁ. Сені коԉӧны сӧмын міԋерала вынјас, а муԍінсӧ (структурасӧ) мулыԍ тащӧм кујӧԁ оз вермы бурмӧԁны.
Мӧԁ ногӧн мунӧ кујӧԁлӧн воӧмыс сынӧԁтӧг, кор јона топыԁа кујлӧ сіјӧ, кујӧԁ коластјасыс тырӧмаӧԍ кујӧԁ ваӧн. Сещӧм кујӧԁ сіԍмӧ зев ԋӧжјӧ, бӧрыннас ԇікӧԇ ԁугԁӧ. Сеԍԍа выныс озҗык вош.
Кыԇі кујӧԁ віԇны скӧт кок улын, картаын.
Колхозјасӧ ӧтувтчытӧм креԍԏана кујӧԁ віԇӧны скӧт кок улас, картаас. Скӧт топӧԁӧ кујӧԁсӧ. Кујӧԁыс воԉӧсыскӧԁ бура сорлаԍӧ. Меԁ скӧтлы вӧлі кос, колӧ бурҗыка воԉсавны іԇасӧн. Сынӧԁыс топалӧм кујӧԁаԁ оз пыр-ԁа, кујӧԁыс омӧԉа сіԍмӧ, регыԁ ԁугԁӧ. Выныс сеԍԍа оз вош кујӧԁыслӧн. Сӧмын меԁ картаыԁ бур вӧлі, меԁ муас ез јіҗ ваыс, колӧ карта пыԁӧстӧ бура шыԉӧԁны, 9–12 см. кыза топыԁа ԍојавны. Ԍојыс оз леԇ кујӧԁ васӧ муас пырны. Кујӧԁ петкӧԁӧм бӧрын карта пыԁӧсаԁ бур воԉсавны трунԁа 1 метр кызта кымын.
Кујӧԁ ва ԋекущӧм ногӧн оз ков леԇны бокӧ.
Кујӧԁԍыс выныс пожјаԍԍӧ ԁа ванас картаԍыс петӧ ортсӧ меԁԍасӧ сы понԁа, карта пыԁӧсыс абу рӧвнӧј-ԁа, картаас зер ваыс, војтваыс пырӧны-ԁа. Меԁым картаын кујӧԁыс ез пожјаԍԍы, меԁ выныс сылӧн ванас ез мун ортсӧ, колӧ карта гӧгӧрыԁ ортсыԍаԋыс канава коԁјыны. Сіјӧ канаваӧԁыс војтваыс, зер ваыс-ԁа кутас бокӧ візывтны, оз пыр картаас.
Кујӧԁ ва — зев бур мувынԍӧԁан. Сіјӧс колӧ чукӧртны сы вылӧ нарошнӧ лӧԍӧԁӧм, гӧгӧр топыԁа тупкӧм гуӧ.
Картаын, гіԁын ԉаԍԋі вӧчӧны сіԇі, меԁ еԍкӧ поԅіс сіјӧс новлӧԁлыны, меԁ поԅіс ӧԏі местаыԍ мӧԁ местаӧ пуктыны. Ԉаԍԋі местасӧ колӧ вежлавны со мыјла: ӧԏі местаын пыр сулалігӧн ԉасԋі берԁас уна кујӧԁыс чукӧрмӧ, ԉаԍԋіыс лоӧ улын, скӧтыслы јона лоӧ суԇӧԁчыны ԍојан ԁінас: сеԍԍа ԉаԍԋілыԍ местасӧ вежлалӧмӧн картааԁ кујӧԁыс гӧгӧр ӧткоԃҗык лоӧ.
Скӧтыԁ-ӧԁ пырҗык ԉаԍԋі берԁаԁ олӧ. Сені бурҗык кујӧԁыс артмӧ, ԁај унҗык артмӧ, а мукӧԁ (ԉаԍԋітӧм пеԉӧсјасас) кујӧԁыс озҗык артмы, сеті пыр кос.
Кӧԇыԁ картајасын ԁырҗык воԉсавлытӧг скӧт мышкас чукӧрмӧ уна кујӧԁ, кӧԇыԁнаԁ сетчӧ чукӧрӧн кынмӧ, чорԅӧ ԁа мешајтчӧ скӧтыслы, ԁојԁалӧ сіјӧс, сеті местаыс абу рӧвнӧј. Ӧԏі местаӧ бур кујӧԁ, а мӧԁлаӧ омӧԉҗык кујӧԁ артмӧмысла он і тӧԁ, он куж кытчӧ кытыԍ мыјԁа кујӧԁсӧ петкӧԁны.
Кујӧԁ бурҗык віԇны кујӧԁ віԇанінын.
Колхозјасын скӧттӧ віԇӧны стојлӧјасын. Кујӧԁсӧ секі лоӧ віԇны нарошнӧ сылы лӧԍӧԁӧм местаын. Стојлӧын скӧт кујӧԁыԁ, ԃерт, оз сорԍы воԉӧсыскӧԁ. Сы понԁа колхозлы меԁпервој лоӧ тӧжԁыԍны, меԁ ез пышјы, візывт ортсӧ кујӧԁ ваыс стојлӧԍаԋыс. Стојлӧ җоҗ пырыс меԁ кујӧԁ ваыс ез пыр пыщкас. Җоҗас колӧ вӧчны ската жӧлӧбкоԃјасӧс. Сіјӧ жӧлӧбјас куԅаыс меԁым кујӧԁ ваыс ӧԁјӧ візывтас кујӧԁ віԇанінас ԉібӧ нарошнӧ сылы лӧԍӧԁӧм гуӧ.
Кыԇі вӧчны кујӧԁ віԇанін.
Кујӧԁ віԇанінсӧ вӧчны скӧт картаыскӧԁ ортчӧн, щӧкыԁҗыкасӧ вој банас. Вој банӧҗык вӧчӧны сы понԁа, меԁ кујӧԁыс озҗык шонав, озҗык коԍмы шонԁіԍаԋыс. Вӧчӧны сіјӧс гу коԁјӧмӧн ԉібӧ рӧвнӧј інӧ.
Гуыс меԁ ез вӧв ӧԏі метрыԍ җуҗыԁҗык. Сеԍԍа гусӧ колӧ коԁјыны куԅмӧсӧн ԉібӧ гӧгрӧсӧн. Гу пыԁӧссӧ ԁа ԍԏенајассӧ колӧ ежны, меԁ кујӧԁ ваыс оз мун пырыс, трамбујтӧны ԍојӧн кыза ԁа вывтіыс ізјасӧн. Кујӧԁ віԇан гуыс меԁ вӧлі пӧката кујӧԁ ва чукӧртан јукмӧслаԋыс.
Торјӧн-ԋін топыԁа колӧ вӧчны ԍтенјассӧ, меԁ кујӧԁ ваыс ез пыр, ез јіҗ муас. Ԍојӧԁ местааԁ сіјӧс кокԋіԁа поԅӧ вӧчны. Ԍојсӧ бура трамбујтны ԁа сруб ԍујны, меԁ гуыс оз кыр.
А лыаа местаӧ колӧ ԍојсӧ вајны бокԍыс. Гу ԍтен ԁа сруб костсӧ колӧ бура трамбујтны. А гу пыԁӧссӧ еԍкӧ бур вӧлі щӧщ цементавны.
Кујӧԁ віԇанінсӧ колӧ вӧчны шыԉыԁ інӧ, гу коԁјытӧг, пыԁӧссӧ бара-жӧ колӧ вӧчны, меԁ кујӧԁ ваыс оз јіҗ. Пӧкатсӧ кујӧԁ віԇанін пыԁӧсыслыԍ колӧ вӧчны кујӧԁ ва віԇан гулаԋыс. Кујӧԁ ва віԇан гуыс вӧчԍӧ унҗыкыԍсӧ кујӧԁ віԇан места берԁас.
Кујӧԁ віԇанінсӧ колӧ вӧчны овмӧсын скӧт лыԁ ԍерԏіыс. Мі віԍталім-ԋін, уна-ӧ кущӧм скӧтыԍ чукӧрмӧ кујӧԁыс. А кујӧԁлӧн турасыс кујӧԁ сіԍмӧм сајас.
Со кущӧм пӧлӧс кујӧԁјаслӧн уна-ӧ ԍӧктаыс (ӧԏі кубіческӧј метрын тоннаӧн).
Јона іԇаса мӧс кујӧԁ .... 0,43
Ԍвежӧј мӧс кујӧԁ .... 0,7
Сіԍмӧм мӧс кујӧԁ .... 1,05
Ԍвежӧј вӧв кујӧԁ .... 0,4
Сіԍмӧм вӧв кујӧԁ .... 1,13
Тајӧ лыԁпасјас ԍерԏіыс сеԍԍа кокԋіԁ-ԋін артавны, ыҗыԁ-ӧ колӧ овмӧслы кујӧԁ віԇаніныԁ.
Тӧԁмавны кујӧԁ віԇанінлы колан местасӧ поԅӧ со кущӧм табԉіца ԍерԏі:
Ӧԏі скӧт јур вылӧ колӧ со мыјыжԁа кујӧԁ віԇанін улӧ местаыс (кваԁрата метрӧн):
Мӧс вылӧ .... 11,5
Вӧв вылӧ .... 6,8
Порԍ вылӧ .... 1,5
Ыж вылӧ .... 1,1
Тајӧ лыԁпасјасыс, ԃерт, ыҗыԁҗыкӧԍ. Тані лыԁ вылӧ боԍтԍӧ сіԍмытӧм кујӧԁыс. Во чӧжнаԁ кујӧԁтӧ чукӧртігӧн улысса пластјасыс уԃітасны-ԋін сіԍмыны, топаласны, тураснас чінӧны ԁа местаыс ещаҗык-ԋін колӧ. Заграԋіцаын вӧчӧны кујӧԁ віԇан местатӧ ӧԏі мӧс вылӧ 3–4 кваԁрата метр, ԁа вӧв вылӧ 2–2,5 кваԁрата метр.
Ԉучкі-кӧ вӧчӧма кујӧԁ віԇанінсӧ — пыԁӧсас оз пыр, оз јіҗ кујӧԁ ваыс, ем-кӧ кујӧԁ васӧ чукӧртан гу, ԁа кујӧԁ віԇаніныс вој банын картаԍаԋыс, секі кујӧԁ віԇанінсӧ оз і ков вевԏԏынысӧ. Сӧмын меԁ бокыԍаԋыс зер ваыс ез во сетчӧ, колӧ гӧгӧрыс ԋеыҗыԁ канава коԁјыны. Сеԍԍа кујӧԁсӧ сетчӧ новлыны, меԁ вӧлі лӧԍыԁҗык.
Кыԇі ԁӧԅӧрітны кујӧԁсӧ кујӧԁ віԇанінас.
Мі віԍтавлім-ԋін, міԍа, кујӧԁ ӧԁјӧ сіԍмӧ ԁа уна вын сетыԍ вошӧ, кујӧԁас сынӧԁыс понԁа. Сіԇ-кӧ кујӧԁтӧ колӧ топыԁа течны, меԁ сынӧԁыс ез веԍкав кујӧԁ чукӧр пыщкас. Сы понԁа кујӧԁ віԇанінӧ кујӧԁтӧ быԁ петкӧԁігӧн колӧ јона таԉалӧмӧн лӧԁны.
Став пӧлӧс скӧтыслыԍ кујӧԁсӧ колӧ сорӧмӧн лӧԁнысӧ, меԁ ӧткоԃҗык став кујӧԁыс лоіс. Чукӧрӧ течігӧн оз ков кыԇ ԍурӧ кујӧԁтӧ течны.
Кујӧԁтӧ ԁӧԅӧрітны абу ԍӧкыԁ: гожӧмнас вежонын ӧтчыԁ ԁа тӧвнас тӧлыԍын ӧтчыԁ колӧ кіԍкавны сіјӧс кујӧԁ ваӧн. Кіԍкалӧны кујӧԁсӧ, меԁым ԋеуна кӧтӧԁыштны ԁа чорыԁ кујӧԁ костјассӧ тыртны. Оз став кујӧԁ ватӧ ков кіԍкавны кујӧԁ вылаԁ, а сӧмын мыјкӧ мынԁа, меԁ сӧмын кујӧԁыслӧн вылысыс кӧтаԍыштіс.
Гу пыԁӧсас кујӧԁ ваыс ԁыр сулалӧмысла сукмӧ. Сіјӧ сук ԋіԉӧг васӧ еԍкӧ колӧ черпԋітны ԁа леԇны кујӧԁ вылас. Тајӧ сук кујӧԁ ваыс тыртас став костјассӧ кујӧԁ чукӧрԍыс ԁа оз кут пырны кујӧԁ пыщкас сынӧԁыс.
Торјӧн-ԋін колӧ топыԁа течны кујӧԁтӧ ԁор гӧгӧртіыс. Ԁор гӧгӧртіыс кыші-поші течӧмысла кујӧԁыс кутас коԍмыны, выныс понԁас сылӧн уна вошны.
Меԁ јонҗыка, топыԁҗыка пукԍас кујӧԁыс, бур сетчӧ леԇны скӧтӧс. Најӧ кокјаснаныс јона топӧԁасны.
Кујӧԁыс-кӧ кутас коԍмыны, а кујӧԁ ваыс абу сіјӧс кіԍкавнысӧ, колӧ кіԍкавны ваӧн, меԁ оз уна вош кујӧԁԍыс выныс.
Кујӧԁ віԇаніныс-кӧ куԅмӧс, кујӧԁсӧ колӧ течны ԋеыҗыԁ участокјасӧн ӧтар помԍаԋыс. Кор кујӧԁ чукӧрыс лыбас 1,5–2,0 метр җуҗԁаӧԇ, сы вылӧ поԅӧ течны трунԁа ԉібӧ му 13–17 саԋԏіметр кыза кымын. Сіјӧ віԇӧ кујӧԁсӧ коԍмӧмыԍ ԁа газјас петӧмԍыс.
Кор колхоз щӧкыԁа кутас кіԍкавны кујӧԁсӧ став чукӧрмӧм кујӧԁ ванас, секі кујӧԁыс ӧԁјӧ сіԍмӧ. Ӧԁјӧ сіԍмӧ со мыј понԁа: кујӧԁ ваыс вӧтлӧ кујӧԁ пыщԍыс щыкӧм сынӧԁсӧ ԁа улӧ візывтіг-летчігас кыскӧ ас бӧрԍаыс ԍвежӧј сынӧԁсӧ. Сіјӧн јона рӧԁмӧны-паԍкалӧны бакԏеріјајас. А мі віԍтавлім-ԋін, мыј бакԏеріјајас ӧԁјӧ сіԍтӧны кујӧԁсӧ, чінтӧны кујӧԁлыԍ ԍӧктасӧ ԁа јӧрышсӧ.
Кыԇ ԍурӧ кујӧԁтӧ віԇігӧн, ԁӧԅӧріттӧг, кујӧԁыԁ воштӧ 60 прӧчент азотсӧ, а ԉучкі віԇӧмӧн, бура ԁӧԅӧрітӧмӧн вошӧ кујӧԁыԍ азот выныс уна вылӧ-ԋін 20%. А фосфоріт ԁа каԉіј кујӧԁыԁ ԋӧԏі оз вошты, кујӧԁ віԇанінын-кӧ пыԁӧсыс ԁа ԍтенјасыс оз леԇны кујӧԁ васӧ муас пырны. Воԇынҗык віԍтавлім-ԋін уна-ӧ кущӧм вынјас емӧԍ ԍвежӧј кујӧԁын. Став пӧлӧс скӧтлӧн сора ԁа җынвыјӧ пӧжԍӧм (
Колӧ јешщӧ інԁыны тані, кыԇі ӧтувтчытӧм креԍԏана віԇлывлӧны кујӧԁсӧ. Кујӧԁсӧ чукӧртӧны карта мыш вылас. Зерігјасӧн сетчӧ ваыс веԍкалӧ вевтԍаԋыс, пожјалӧ кујӧԁԍыс вынсӧ, а кос каԁӧ — кујӧԁыс сетыԍ ӧԁјӧ коԍмӧ. Став бур выныс кујӧԁԍыс веԍшӧрӧ вошӧ, кајӧ сынӧԁас ԁа пырӧ муас, а му вылас-ԋін вына кујӧԁ пыԃԃіыс петӧ сӧмын іԇасыс, ԁај сіјӧ-ԋін җын выјӧ вынтӧм. Таԇі кујӧԁтӧ віԇны ԋекущӧма оз поԅ. Тајӧ јона ыҗыԁ урон вајӧ овмӧслы.
Кыԇі выԉ ногӧн кујӧԁсӧ віԇӧны.
Заграԋіцаын кујӧԁтӧ віԇӧм, ԁӧԅӧрітӧм зев колана уҗӧн лыԃԃӧны. Сені пыр зіԉӧны тӧԁмавны, кыԇі еԍкӧ бурҗык кујӧԁтӧ віԇны, кущӧм-ногӧн бурҗык ԁӧԅӧрітны сіјӧс, меԁ кујӧԁлӧн выныс ԋӧԏі ез вош, меԁ јонҗыка верміс мусӧ сіјӧ бурмӧԁны.
Гермаԋіјаын лӧԍӧԁӧны, кыԇ шуасны, пӧԍ кујӧԁ ԉібӧ благороԁнӧј кујӧԁ.
Таԇі кујӧԁсӧ лӧԍӧԁны јона кутісны зіԉны і міјан Сӧвет Сојузын.
Тащӧм кујӧԁыс вынаҗык, мусӧ јонҗыка бурмӧԁӧ.
Кујӧԁ віԇанінын-кӧ топыԁа ԁа уԉӧн віԇігӧн быԁмӧгјаслы колан быԁ 100 јукӧн ԍојанторјыԍ вошӧ 32–33 % (којмӧԁ јукӧныс), выԉ ногыс кујӧԁсӧ віԇігӧн вошӧ уна пырыԍ 16–19 јукӧн. Кујӧԁ віԇанінын азот вошӧ 19–22 процентӧԇ, а выԉ ногӧн кујӧԁсӧ віԇігӧн кык пӧв ещаҗык вошӧ азотыс, ԉібӧ 4–12 процент сӧмын.
Азота мувынԍӧԁанјасыԁ ԁона сулалӧны. Сіԇкӧ јона выгӧԁнӧ кујӧԁтӧ бура віԇны-ԁӧԅӧрітны, меԁым сені унҗык азотыс вӧлі. Сіјӧн чінас міԋерала мувынԍӧԁанјас вылӧ рӧскоԁыс.
Колӧ і міјан колхозјаслы боԍтԍывны сіԇі кујӧԁсӧ віԇны. Гермаԋіјаын коԃ кујӧԁ-кӧ вермам лӧԍӧԁны, јона мујасыԁ соԁтасны урожајјастӧ.
Меԁ кокԋіԁа благороԁнӧј кујӧԁ поԅӧ лӧԍӧԁны со кущӧм ногӧн.
Колӧ лӧԍӧԁны сещӧм плошщаԁка, меԁ оз јіҗ му пыщкас кујӧԁ ваыс, а візывтӧ кујӧԁ ва гуӧ. А ем-кӧ нарошнӧ кујӧԁ віԇанін (коԁјылыԍ ӧнӧԇ ԍорԋітім), поԅӧ сіјӧс іспоԉзујтны.
Плошщаԁкасӧ колӧ вӧчны вылынҗык інԁӧм кујӧԁ віԇанінын-моз-жӧ. Меԁ вӧлі плошщаԁкаыс пӧката кујӧԁ ваыслы гуас візывтны. Плошщаԁка вылас кујӧԁсӧ течтӧԇ колӧ лӧԍӧԁны чагјас, лысјас ԁа мукӧԁ сещӧмтор — 27,7 саԋԏіметр кыза. Сеԍԍа-ӧԁ кыші-поші воԉӧсԍаԋыс кујӧԁыс бурҗыка шоналӧ-і.
Воԉӧссӧ течӧм бӧрын завоԃітӧны кујӧԁсӧ лӧԁны. Колӧ сіјӧс лӧԁны кужӧмӧн, меԁым кујӧԁыс бурҗык лоі. Колӧ течны кыԇ поԅӧ кокԋыԁҗыка, ԋоԉ вожа віла јылыԍ пыркӧԁӧмӧн, ԁа ԁоргӧгӧрԍаԋыс. Топыԁ пластјасӧн течны оз поԅ, колӧ јона торјӧԁлыны.
Ԁор гӧгӧрыс колӧ іԇаса кујӧԁсӧ течны, а чукӧр шӧрлаԋыс посԋі кујӧԁсӧ. Шӧрас-жӧ течӧны порԍ кујӧԁ ыж кујӧԁкӧԁ ԁа вӧв кујӧԁкӧԁ сорӧмӧн. Ставыс тајӧ вӧчԍӧ сы понԁа, меԁым кујӧԁыс регыԁҗык ԁа бурҗыка шоналіс. Кујӧԁ чукӧрсӧ вӧчӧны ԋоԉ пеԉесаӧс, 2,5 кваԁратнӧј метраԍаԋ 10 кваԁратнӧј метрӧԇ, сы ԍерԏі мыјԁа лун чӧжнас кујӧԁыс чукӧрмӧ. Кујӧԁ чукӧрыс меԁ ез вӧв ӧԏі метраыԍ җуҗыԁҗык, меԁ ез топав јона улысса кујӧԁыс.
Кокԋіԃіка течӧм кујӧԁыԁ ӧԁјӧ шоналӧ ԁа лун кујім ԋоԉ мыԍԏі кујӧԁ пыщкас шоныԁыс кајӧ 60 граԁусӧԇ.
Ԉеԋінграԁын віԁлӧгјас петкӧԁлісны, мыј 60 граԁусӧԇ шоныԁыс кајӧ сӧмын квајтӧԁ луннас.
Благороԁнӧј кујӧԁ лӧԍӧԁігӧн абу важнӧ, ԁыр-ӧ кујлас кујӧԁыс чукӧрас, а важнӧ, меԁ інԁӧм выјӧԇыс шоналіс. Колӧ лӧԍӧԁны граԁуԍԋік, меԁым тӧԁны јона-ӧ-ԋін кујӧԁыс шоналіс.
60 граԁусӧԇыс шоналӧм бӧрын кујӧԁ чукӧрсӧ топӧԁӧны. Бура топӧԁӧмӧн кујӧԁыс бурҗык ԁај гӧгӧр ӧткоԃҗык лоӧ.
Топӧԁны кујӧԁсӧ поԅӧ кокӧн. Кујӧԁсӧ таԉалыԍјасыс сувтӧны кујӧԁ чукӧр ԁорас ортсылаԋыԍ чужӧмӧн ԁа завоԃітӧны ԁорјасԍаԋыс топӧԁны, сыԍаԋ пыр ԋӧжјӧԋікӧн шӧрлаԋыс таԉаліг тырјіыс мунӧны.
Воԇԇа чукӧрыскӧԁ ортчӧн мӧԁ кујӧԁ чукӧр течӧны. Кујӧԁ чукӧрјассӧ топӧԁігас налыԍ костјассӧ колӧ бура тыртны кујӧԁӧн.
Кор лоӧ пуктӧма первојја раԁ чукӧрјассӧ, сы вылӧ завоԃітӧны течны мӧԁ раԁ, кытчӧԇ топӧԁӧм кујӧԁ чукӧрыс оз кај 2–3 метр җуҗԁаӧԇ.
Плошщаԁкаыс-кӧ абу вевт улын ԁа кујӧԁ чукӧр вылас уԍӧ зер ваыс, колӧ сіјӧс вевԏԏыны пӧвјасӧн, сіԇнас регыԁҗык шоналӧ кујӧԁ чукӧрыс.
Топӧԁӧм кујӧԁсӧ коԉӧны кујлыны тӧлыԍ 3–6 кежлӧ кымын. Сы бӧрын тујӧ-ԋін му вылӧ петкӧԁны.
Воԍса чукӧрјасын воӧԁӧм кујӧԁыԁ абу ставыс ӧткоԃ бурлуннас. Кујӧԁыс чукӧр пыщкас бура пӧжԍӧ, а ԁор гӧгӧртіыс щакԍалӧ (грібокјас паԍкалӧны). Меԁым чукӧрас став кујӧԁыс вӧлі ӧткоԃ бур, кујӧԁсӧ воӧԁны вӧчӧны нарӧшнӧ помешщеԋԋӧ, шуԍӧ сіјӧ броԃіԉԋікӧн. Сені кујӧԁыс артмӧ ставыс ӧткоԃ ԁај бакшаԍтӧм.
Вӧчԍӧ тајӧ броԃіԉԋікыс со кыԇі: пыԁӧсас ва јіҗтӧм плошщаԁка вылас ԍурјајас вылӧ течӧны вевт. Ԍурјајассӧ сувтӧԁалӧны мӧԁа-мӧԁ ԁінԍаԋыс 3,5 метр выјӧ, меԁ лоӧны ԍурјајасыԍ ԍурјајасӧ кваԁрата плошщаԁкајас 10 кваԁрата метра ыҗԁаӧԍ. Ԍурјајасас вӧчԍӧны пазјас, кытчӧ ԍујԍӧны пӧвјас кујӧԁ чукӧрмӧм ԍерԏіыс.
Быԁ мӧслы вылӧ броԃіԉԋікыс меԁ вӧлі 4 кваԁрата метр, кујӧԁ чукӧрыс-кӧ лоӧ җуҗԁанас 2–2,5 метр. Броԃіԉԋіклы вевтсӧ поԅӧ ԋе вӧчны.
Міјан кујӧԁыԁ меԁԍасӧ тӧлын чукӧрмӧ. Секі кокԋіԃіка, кышіԃіка течӧм кујӧԁыԁ еԍкӧ оз-ԋін шонав, а веԍіг пыԁӧсӧԇыс кынмас. Ӧԁва-кӧ кујӧԁтӧ верман 60 граԁусӧԇыԁ пӧԍӧԁны. Сы понԁа колхозјаслы мі щӧктам благороԁнӧј кујӧԁсӧ воӧԁны боԍтԍывны первојсӧ віԁлӧг пыԃԃі. Уԁајтчас-кӧ віԁлӧгыс, сы вылӧ уҗыс оз вош веԍшӧрӧ, кујӧԁыс вештас зев бура віԁлӧг вылас вӧчӧм рӧскоԁсӧ.
Кор петкӧԁны кујӧԁ.
Кујӧԁлӧн мусӧ бурмӧԁны верманлуныс абу сӧмын кујӧԁсӧ ԁӧԅӧрітӧм сајын, а щӧщ і сіјӧс му вылас петкӧԁӧм сајын. Бур вына кујӧԁтӧ верман јона вынтӧммӧԁны му вылас петкӧԁӧм бӧрын. Кујӧԁлӧн выныс му вылас петкӧԁӧм бӧрын вермас веԍшӧрӧ вошны.
Веԍіг сещӧм прӧстӧј уҗјассӧ, шуам, ԏеԉегаӧ ԉібӧ ԁоԃԃӧ кујӧԁтӧ сӧвтӧм — і сіјӧс колӧ кужӧмӧн вӧчны.
Картаыԍ ԉібӧ кујӧԁ віԇаніныԍ кујӧԁтӧ сӧвтігӧн колӧ кујӧԁсӧ чукӧрԍыс пыԁӧсӧԇыс ԁорвыв перјыны, меԁым сорлаԍас пӧжԍӧмыс, пӧжԍытӧмыс, сіԍмӧмыс ԁа сіԍмытӧм кујӧԁыс. Заграԋіцаын кујӧԁсӧ вунԁавны лӧԍӧԁӧмаӧԍ нарошнӧ пуртјас. Сіјӧн-жӧ і турунсӧ зорӧԁыԍ перјалӧны.
Колӧ-кӧ, шуам, гектар му вылӧ петкӧԁны 360 центԋер кујӧԁ, быԁ 100 кваԁрата метр вылӧ кӧлӧ кіԍтны 3,6 центԋер, ԉібӧ ԁоԃ кујӧԁ мынԁа кымын. Му вылаԁ-кӧ кіԍтавны кујӧԁсӧ (ԁоԃ) 10 метр коластӧн мӧԁа-мӧԁ ԁінԍыс (куԅа ногыс і вомӧныс), секі гектар му вылӧ петкӧԁны ковмас 360 центԋер гӧгӧр кујӧԁ.
Јона вермас вошны кујӧԁлӧн выныс і кыԇ ԍурӧ петкӧԁӧмысла ԁа кужтӧг сіјӧс гӧрӧмысла.
Кујӧԁ петкӧԁӧны колхозјасын тӧлын ԉібӧ гожӧмын.
Војвывса местајасын, шуам, важ Олоԋецкӧј губ., Комі облаԍтын ԁа мукӧԁлаын кујӧԁтӧ петкӧԁӧны іԁлы. Ԃерт, еԍкӧ ԋінӧм ԉокыс ез вӧв сыыԍ, іԁ бӧрас-кӧ муыс ез мун коԍкӧмӧ (ез тыртӧм вӧв), а муніс ԋаԋ улӧ ԉібӧ турун кӧԇа улӧ. Сек еԍкӧ кујӧԁ выныс ез вош веԍшӧрӧ сещӧма, ез пожјаԍԍы гожӧмбыԁсӧ му тыртӧг кујлӧм понԁаыс.
Ӧнӧԇ-на мукӧԁлаас мутӧ кујім переменаӧн уҗалӧны. Іԁ бӧрын муыс мунӧ коԍкӧмӧ. Гожӧмнас коԍкӧм муыԍ кујӧԁ выныс јона пожјаԍԍӧ, пырӧ пыԁӧ му пыщкас, торјӧн-ԋін лыаа муыԍ. Уна вын веԍшӧрӧ вошӧ. Кујӧԁным сіԇ-ԋін оз тырмы, ԁај сіјӧ ог кужӧ іспоԉзујтны бурҗыка.
Гӧԉ ԁа шӧркоԃԃема олыԍ креԍԏаналы колӧ ставыслы пырны, ӧтувтчыны колхозјасӧ, мујассӧ уҗавны уна переменаӧн, турунјас сетчӧ кӧԇӧмӧн, меԁ іԁ бӧрас ез мун коԍкӧмӧ муыс, а меԁ сені лоі кӧԇӧма бобӧԋаԋ, картупеԉ ԉібӧ корԋеплоԁјас.
Сӧмын, ԃерт, бурҗык лоӧ кујӧԁтӧ петкӧԁны ԍулы. Сы јылыԍ і воԇӧ кутас мунны ԍорԋіыс тајӧ ԋігаас.
Гожӧмын кујӧԁ коԍкӧмӧ петкӧԁӧны јуԋ тӧлыԍ помын гӧгӧр. Кіԍтӧны му вылӧ посԋіԃік чукӧрјасӧ ԁа оз гӧрны мусӧ, кытчӧԇ став мујасыс оз кујӧԁавԍы. Кујӧԁсӧ петкӧԁасны гашкӧ вежон кык. Сы бӧрын кујӧԁсӧ разӧԁасны ԁа нӧшта-на суткі мӧԁ кујлӧԁасны ԁа вӧԉіԍԏі гӧрасны.
Таԇнаԁ, кӧԏ кущӧм-ԋін бур кујӧԁ, уна вын веԍшӧрӧ воштас. Кышыԁа кіԍтӧм кујӧԁ чукӧрас шоныԁ повоԃԃа ԁырјіыԁ јона рӧԁмӧны бакԏеріјајас ԁа уна азот вошӧ кујӧԁԍыс. Коԍмігас нӧшта-ԋін ӧԁјӧ сіԍмӧ (разлагајтчӧ) кујӧԁыс. Зерјасыс кујӧԁԍыс вынсӧ пожјалӧны. Кујӧԁԍыс коԉӧ сӧмын кос іԇас, сылӧн-ԋін ԋекущӧм вын абу.
Кујӧԁ чукӧр местаас выныс веԍшӧрӧ уна лоӧ, а мукӧԁлаас оз і прамӧја ԍур выныс. Оз і ӧткоԃа сеԍԍа кӧԇаыс быԁмы. Кыті уԍӧ ԋаԋыс, а мукӧԁлатіыс зев чіӧба (омӧԉа) кајӧ ԁај шоч, јог турунјас сеԍԍа вевԏԏӧны кӧԇасӧ. Оз ӧԏі каԁӧ і во таԇі быԁмыԍ ԋаԋыԁ.
Воԇҗык-кӧ чукӧртан му вывԍыԁ ԋаԋтӧ, уна коԉӧ вежӧн, вотӧмӧн. Віԁчыԍны-кӧ кутан ставыслыԍ воӧмсӧ, воԇ воӧма ԋаԋыс кіԍԍыны мӧԁас, вунԁігас шепыс јона чегӧ.
Му вылӧ кујӧԁтӧ петкӧԁӧм бӧрын мусӧ кыԇ поԅӧ колӧ регыԁҗык гӧрны.
Туласа опытнӧј му вылын петкӧԁісны гектар вылӧ 360 центԋер кујӧԁ ԁа му вылас кіԍталӧм бӧрын пыр-жӧ мусӧ гӧрісны. Гектар му вылыԍ урожајыс воіс 17 центԋер ԍу. Мӧԁ 360 центԋер кујӧԁ гектар му вылӧ-жӧ вӧлі петкӧԁӧма, сӧмын петкӧԁӧм бӧрас ез пырыԍ пыр гӧрны, а кујӧԁыс ԋеыҗыԁ чукӧрјасын кујліс кык вежон. Сетыԍ-ԋін урожајыс воіс сӧмын 15 центԋер. 360 центԋер-жӧ кујӧԁсӧ вӧлі петкӧԁӧма којмӧԁ гектар му вылӧ ԁа пыр-жӧ вӧлі разӧԁӧма ԁа кык вежон бӧрын мусӧ гӧрӧма. Сетыԍ урожајыс воіс 15,05 центԋер. Со мыј петкӧԁлісны Туласа опытнӧј мулӧн ԍіԅім воԍа віԁлӧгјасыс.
Татыԍ тыԁалӧ, мыј урожајыс ԋеуна соԁыштӧ, кујӧԁтӧ-кӧ петкӧԁӧм бӧрас пыр жӧ разӧԁан, чукӧрјасӧ коԉӧм ԍерԏі. Тащӧм торсӧ петкӧԁлісны і Полтаваса опытнӧј станціјалӧн кыԅ воԍа віԁлӧгјасыс.
Сіјӧ станціјаас јуԋын гӧрӧм коԍкӧм вылын, кытчӧ вӧлі кујӧԁсӧ петкӧԁӧма апреԉын, ԍу урожај воіс 18,64 центԋер гектар вылыԍ. А јуԋын гӧрӧм коԍкӧм вылын, кытчӧ кујӧԁсӧ петкӧԁӧма регыԁ гӧртӧԇыс, урожајыс воіс-ԋін 20,13 центԋер. Кујӧԁ петкӧԁӧмыс бӧрын пырыԍ пыр гӧрӧмыс вӧсна урожајыс соԁіс кујӧԁ петкӧԁӧм бӧрас ԁыр гӧртӧм му вылын ԍерԏі 1,45 центԋер вылӧ.
Апреԉын кујӧԁсӧ петкӧԁӧм коԍкӧм вылын ԁа мајын сіјӧс гӧрӧмӧн урожајыс воіс 23,5 центԋер, а мајын кујӧԁсӧ петкӧԁӧм коԍкӧм вылын пырыԍ пыр-жӧ кујӧԁ вывтіыс гӧрӧмӧн ԍу урожајыс воіс-ԋін 24,8 центԋер гектар вылыԍ.
Сіԇ-кӧ бурҗык гӧрны коԍкӧмтӧ кујӧԁсӧ сетчӧ петкӧԁӧм бӧрын пыр-жӧ. Тајӧ правілӧјас ԍерԏіыс-жӧ петкӧԁны колӧ кујӧԁтӧ тулысын, кӧԏ арын.
Тӧлын кујӧԁтӧ петкӧԁігӧн кујӧԁлӧн мулы бурлуныс сы сајын, кыԇі кујӧԁсӧ віԇан му вылас шонԁӧԁӧмԍаԋыс гӧртӧԇыс.
Тӧлын му вылӧ ԍу улӧ кујӧԁ петкӧԁӧны кык ногӧн: му вылас јона гырыԍ чукӧрјасӧ леԇӧны кујӧԁсӧ, ԉібӧ посԋіԃік чукӧрјасӧ леԇӧны.
Гырыԍ чукӧрјасӧ леԇігӧн колӧ кыԇ поԅӧ јонҗыка топӧԁны кујӧԁсӧ, ԁа кујӧԁ чукӧрыс меԁ ез вӧв метрыԍ җуҗыԁҗык ԁа кык метрыԍ паԍкыԁҗык, а куԅтанас кӧԏ мыј куԅта вӧч. Җуҗыԁҗыкасӧ ԁа паԍкыԁҗыкасӧ кујӧԁ чукӧрјассӧ оз ков кіԍтны сы понԁа, меԁ кујӧԁыс ез пӧԍав, меԁ ез вошты сы вӧсна вынсӧ. Сеԍԍа јона җуҗыԁ чукӧрас пыԇыртчыԍӧ кујӧԁԍыс кујӧԁ ваыс ԁа сіјӧн оз сӧмын кујӧԁыс омӧԉтчы, а сыыԍ кынԇі нӧшта оз ӧткоԃа вынԍав муыс, кујӧԁ чукӧрыс улас ԋаԋыс уԍмӧн быԁмас, а мукӧԁлатіыс чіӧб лоӧ.
Торјӧн јона колӧ топӧԁны чукӧр ԁоргӧгӧрсӧ ԁа чукӧр вывсӧ, меԁым кујӧԁ чукӧр пыщкас ез пыр сынӧԁыс ԁа тувсов ваыс. Кујӧԁ чукӧр пыщті муныԍ ваыс јона нуӧ кујӧԁԍыс вынсӧ.
Тулыснас кујӧԁыс сылӧ-ԋебԅӧ ԁа јона боԍтԍӧ сіԍмыны. Меԁым ез кут сіԍмыны кујӧԁыс чукӧрас, колӧ сіјӧс нӧшта бурҗыка топӧԁны ԁа вылас лептыны (тыртны) муӧн саԋԏіметр 17 кымын җуҗта. Мыјӧн сеԍԍа помаԍас тувсов кӧԇаыс, пыр-жӧ колӧ кујӧԁтӧ разӧԁны ԁа мусӧ гӧрны.
Ічӧт чукӧрјасӧ кујӧԁ кіԍтігӧн тӧвнас кујӧԁ чукӧрјасыс кынмасны. Кынмӧм кујӧԁ чукӧр пыщкаԁ бакԏеріјајас овны оз вермыны. Сіԇ-кӧ, сы бокԍаԋ кујӧԁ вын вошӧмыԍ повны оз ков, кујӧԁыԁ секі оз сіԍмы.
Кујӧԁсӧ-кӧ петкӧԁӧма тувсов кӧԇајас улӧ, тулыснас, мыјӧн поԅны кутас петны му вылӧ, пыр-жӧ колӧ разӧԁны ԁа гӧрны мусӧ. Секі тувсов ваыс ԁа зерыс оз уԃітны кујӧԁсӧ пожјавны. А ԍормӧԁчан-кӧ тајӧн, уна вын кујӧԁлӧн вошас.
Тӧлын кујӧԁтӧ коԍкӧм вылӧ петкӧԁігӧн, ԃерт, бурҗык гырыԍ чукӧрјасӧ кіԍтавны. А мыјӧн шонԁӧԁас бура топӧԁны-таԉавны ԁа мунас тыртыштны. Сӧмын гӧртӧԇыс гырыԍ чукӧрјастӧ бара лоӧ ԏеԉега вылын разӧԁны ԁа уҗыс сіԇсӧ уна. Та понԁа абу выгӧԁнӧ тӧлын кујӧԁтӧ петкӧԁны.
Колӧ бура артыштны быԁ колхозлы кор ԁа кыԇі выгӧԁнӧҗык, бурҗык кујӧԁ му вылӧ петкӧԁны.
Кыԇі гӧрны кујӧԁалӧм му.
Мі ӧні тӧԁам-ԋін — кујӧԁԍыс вынсӧ быԁмӧгыс веԍкыԁа боԍтны оз вермы. Кујӧԁыслы первој колӧ сіԍмыны. Сіјӧс сіԍтӧны бакԏеріјајас. Сӧмын сіԍмӧм кујӧԁԍыс быԁмӧгыс боԍтӧ міԋераԉнӧј ԍојанторсӧ аслыс. Сіјӧн і быԁмӧ ԁа урожајсӧ ԍетӧ кӧԇаыԁ. Сіԇ-кӧ кујӧԁтӧ муас колӧ сіԇ ԍујны, меԁ еԍкӧ сылы сіԍмынысӧ вӧлі сені сынӧԁ ԁа ва. Сынӧԁыс ԁа ваыс колӧны бакԏеріјајаслы. Колӧ тӧԁны пыԁӧ-ӧ гӧрны кујӧԁсӧ.
Ԍӧкыԁ ԍојӧԁ мујас колӧ гӧрны ԉапкыԁҗыка, саԋԏіметр 9–11 җуҗԁа кымын. Ԉапкыԁҗыка сіјӧс колӧ гӧрны сы понԁа, ԍојӧԁ муыс ас пырыс озҗык леԇ сынӧԁсӧ-ԁа. Пыԁӧҗык-кӧ таыԍ гӧран, кујӧԁыс ԋӧжјӧ, ԁыр сіԍмӧ. Кујӧԁалӧм коԍкӧмтӧ-кӧ пыԁӧ гӧран, мӧԁ пӧлыс гӧрны (пущкынысӧ) он бура вермы, кујӧԁыс бӧр му вылысас лыбас. Сеԍԍа піԋовтігас ԁорас кујӧԁыс чукӧрмӧ. Таԇнаԁ кујӧԁыс оз уԃіт сіԍмыны ԍу ӧԅімыслы ԁа оз і вермы сіјӧ ԍуыԁлыԍ урожајсӧ лептыны.
Кокԋі лыаа мујас колӧ-ԋін гӧрны пыԁӧҗык — саԋԏіметр 15–18 кымын җуҗԁа. Тащӧм мусӧ кујӧԁнас пыԁӧҗыкыс колӧ гӧрны сы понԁа, меԁым ез вывті ӧԁјӧ, регыԁӧн сіԍмы кујӧԁыс, лыаа муаԁ ваыс ԁа сынӧԁыс бура пырӧны-ԁа, бакԏеріјајасыс јона рӧԁмӧны-ԁа.
Кокԋі лыаа муаԁ ԉапкыԁа гӧрӧм кујӧԁыԁ ӧԁјӧ сіԍмас ԁа первојја зерјаснас-жӧ і выныс пожјаԍԍас муԍыс, ԋекущӧм пӧԉзатӧг вошас.
Җуҗыԁа-ԉапкыԁа гӧрӧмыԁ щӧщ і повоԃԃа сајын ԁа јона-ӧ ва ԉібӧ кос муыс.
Муыслӧн-кӧ выліыс кос ԁа оз зераԍ, кујӧԁтӧ пыԁӧҗык колӧ ԍујны. Колӧ сіԇ гӧрны, меԁ гӧрыштӧм пласт костјасас ез чурвіԇны ортсіас кујӧԁԍыс іԇас чукӧрјасыс. Кујӧԁтӧ ставсӧ муас ԍујтӧг муыс ӧԁјӧҗык коԍмӧ ԁај оз ӧткоԃа быԁлаын сіԍмы кујӧԁыс.
Кујӧԁалӧм мутӧ гӧрігӧн быԏ колӧ кујӧԁ леԇыԍ. Кујӧԁсӧ бӧрӧзԁаас вочасӧн леԇӧмӧн кујӧԁыс ставыс пырӧ муас.
Кущӧм мујас вылын јона-ӧ соԁтӧ урожајсӧ кујӧԁыс.
Ԍӧкыԁ ԍојӧԁ мујас вылаԁ кујӧԁыԁ первојја кӧԇаыслыԍ урожајсӧ оз јона соԁты, сіјӧ меԁԍасӧ соԁтӧ первој кӧԇа бӧрас муныԍ кӧԇајаслыԍ урожајјассӧ кымынкӧ во чӧж (сіјӧн і меԁԍасӧ оз ков кујӧԁтӧ петкӧԁны куім переменаӧн уҗалігӧн іԁ улӧ, мӧԁ вонас муыс коԍкӧм улын-ԁа).
Кокԋі лыа мујас вылын кујӧԁ первој вонас-жӧ (первој кӧԇаыслыԍ-жӧ) урожајсӧ тӧԁчымӧн соԁтӧ, сы бӧрын сеԍԍа омӧԉҗыка-ԋін соԁтӧ урожајјассӧ. Кујӧԁыслӧн выныс сетыԍ јонҗыка пожјаԍԍӧ, веԍшӧрӧ вошӧ. А кос каԁ ԁырјі кокԋі лыа му вылаԁ кујӧԁыԁ вермӧ і чінтыны-на урожајсӧ.
Опытнӧј станціјајаслӧн уҗыс, віԁлӧгјасыс петкӧԁлӧны — кујӧԁыԁ урожајтӧ меԁјона соԁтӧ лыаа му (супеԍ) вылын. Урожајыс сені соԁӧ 5,1 центԋерԍаԋ 15,3 центԋерӧԇ, ԉібӧ 10,2 центԋер гектар вылӧ.
Ԍојӧԁҗык (сугԉінок) му вылын кујӧԁ омӧԉҗыка вермӧ соԁтыны кӧԇалыԍ урожајсӧ. Сені соԁӧ гектар вылын урожајыс 15,3 центԋерԍаԋ 20,8 центԋерӧԇ, ԉібӧ 5,5 центԋер гектар вылӧ.
Сеԍԍа-ӧԁ урожај кыпалӧмыԁ і кујӧԁ качество сајас. А кујӧԁыслӧн качествоыс мыј сајын, мі ԍорԋітім-ԋін.
Качество ԍерԏіыс кущӧм кујӧԁ јона-ӧ соԁтӧ урожајсӧ, вајӧԁам Мӧскуаса опытнӧј станціјалыԍ віԁлӧгјас.
Ԍвежӧј мӧс кујӧԁӧн гектар вылыԍ воіс 17,5 центԋер ԍу. Мӧс кујӧԁӧн-жӧ, сӧмын кујӧԁсӧ боԍтӧма чукӧр шӧрԍыс, урожајыс воіс 20,7 центԋер гектар вылыԍ. Кујӧԁ чукӧр пыԁӧсԍыс кујӧԁӧн гектар му вылыԍ урожајыс воіс 18,5 центԋер.
Вӧв кујӧԁӧн урожајыс воіс 21,6 центԋер гектарыԍ. Порԍ кујӧԁӧн воіс 19,5 центԋер гектар вылӧ.
Меԁуна соԁтӧ урожајтӧ вӧв кујӧԁ, сы бӧрын мӧс кујӧԁ, сеԍԍа порԍ кујӧԁ.
Кущӧма соԁӧны разнӧј кӧԇајаслӧн урожајјас кујӧԁ вылын
Оз быԁ пӧлӧс кӧԇа ӧткоԃа быԁмы кујӧԁалӧм му вылын. Ӧԏі кӧԇајас ԍетӧны бур урожај ԍвежӧј кујӧԁ вылын, мукӧԁыс бура быԁмӧны кујӧԁ бӧрас мӧԁ вонас (мӧԁ кӧԇанас). Ӧԏі кӧԇајаслыԍ кујӧԁыԁ урожајтӧ соԁтӧмыԍ кынԇі бурмӧԁӧ і качествосӧ. А мукӧԁ кӧԇаыслыԍ урожајсӧ оз соԁты ԉібӧ качествоыс урожајыслӧн омӧԉтчӧ.
Арԍа кӧԇајас улӧ (ԍу улӧ, шобԁі улӧ) кујӧԁ петкӧԁӧны коԍкӧм вылӧ. Кӧԇаыслӧн урожајыс щӧщ і коԍкӧм ԁӧԅӧрітӧм сајын ԁа кујӧԁсӧ петкӧԁӧм каԁ сајын. Віԇӧԁлам ӧні первој кущӧм коԍкӧмјас овлӧны.
1. Ԍорја коԍкӧм. Іԁ бӧрын ԉібӧ зӧр бӧрын коԍкӧм улӧ муныԍ мусӧ мӧԁ вонас гожӧмӧԇыс (јуԋӧԇ) коԉӧны гӧртӧгыс. Гӧрӧны, кујӧԁсӧ гожӧмнас петкӧԁасны-ԁа. А сыӧԇ віԇӧны му вылас скӧтсӧ.
2. Ԍӧԁ коԍкӧм. Сіԇі шуԍӧ сы понԁа, пыр сетыԍ јог турунсӧ бырӧԁӧны-ԁа, оз леԇлыны муыслы вежӧԁны турунјаснас-ԁа (піԋовтӧмӧн). Гӧрӧны сіјӧс іԁ ԁа зӧр чукӧртан вонас арнас. Кујӧԁсӧ петкӧԁӧны арԍаԋыс.
3. Воԇԇа коԍкӧм. Кор гӧрӧны мусӧ тулыснас, секі-жӧ і кујӧԁсӧ петкӧԁӧны. Міјан воԇ коԍкӧмтӧ гӧрны колӧ мајын (мајса коԍкӧм).
Тыра коԍкӧм. Кор коԍкӧмас, меԁым сіјӧ ԍу кӧԇтӧԇыс ез кујлы веԍшӧрӧ, кӧԇӧны зӧр сора віка, (турун вылӧ), ԉібӧ регыԁ воыԍ кущӧмкӧ мӧԁ кӧԇа. Кӧԇӧны коԍкӧмас, меԁым еԍкӧ коԍкӧмсӧ пущкіг кежлас (мӧԁыԍыс гӧріг кежлӧ) бӧр-ԋін чукӧртны му вывԍыс кӧԇасӧ. Коԍкӧмԍыс кӧԇасӧ чукӧртӧм бӧрын ԍусӧ кӧԇтӧԇыс муыс уԃітас-на шојтчыны, уԃітан сіјӧс колӧм ногӧн ԁӧԅӧрітны. Кујӧԁсӧ тащӧм коԍкӧмас петкӧԁӧны арнас, коԍкӧмса кӧԇа улас.
Кущӧм коԍкӧм вылӧ кущӧма лӧԍалӧ кујӧԁ, сы куԅа со мыј петкӧԁлӧны опытнӧј мујас:
| Опытнӧј станціјајас ԁа мујас | Гектар вылӧ ԍу урожај (центԋерӧн) | |||||||
| Ԍорја коԍкӧм. | Ԍӧԁ коԍкӧм. | Воԇԇа коԍкӧм. | Зӧр сора вікаӧн тырԍӧԁӧм коԍкӧм. | |||||
| кујӧԁтӧг | кујӧԁалӧмӧн | кујӧԁтӧг | кујӧԁалӧмӧн | кујӧԁтӧг | кујӧԁалӧмӧн | кујӧԁтӧг | кујӧԁалӧмӧн | |
| Вјаткаса | 14,8 | 20,2 | 16,0 | 22 | 15,4 | 20,7 | 12 | 14,0 |
| Коԅмоԃемјанскса | 10,8 | — | 12,8 | 22,8 | 14,6 | 22,5 | 7,47 | — |
| Ԍімбіԉејск | 11,1 | 15,1 | 14,7 | 15,6 | 13,9 | 16,2 | 11,1 | — |
| Мӧскуаса | — | 16,2 | — | 22,0 | — | 20,1 | — | — |
| Шӧркоԃԃема | 10,9 | 14,7 | 13,8 | 19,3 | 13,7 | 18,9 | 9,8 | 13,1 |
| Уна-ӧ соԁіс кујӧԁ вӧснаыс | — | 3,8 | — | 5,5 | — | 6,2 | — | 3,3 |
Тајӧ табԉіцаԍыс тыԁалӧ — меԁыҗыԁ урожај воԇ ԁа ԍӧԁ коԍкӧмјас вылын. Сені-жӧ меԁјона соԁтӧ урожајсӧ і кујӧԁыс.
Татыԍ тыԁалӧ — меԁым бура іспоԉзујтны кујӧԁ, меԁым кујӧԁыс унҗык пӧԉза ԍетіс, колӧ ԉучкі мутӧ ԁӧԅӧрітны, уҗавны. А мујас ԉучкі (правіԉнӧја) ԁӧԅӧрітны, уҗавны поԅӧ бара-жӧ сӧмын гырыԍ, ӧтувја овмӧсын.
Чістӧј, воԇ коԍкӧмјас кујӧԁалӧмӧн — меԁ регыԁ поԅӧ кыпӧԁны ԍу урожајјас.
Колхозјасын он вермы пыр петкӧԁны кујӧԁтӧ кор колӧ. Шуам, ԍӧԁ коԍкӧм вылӧ колӧ кујӧԁтӧ петкӧԁны арнас, кор став уҗалыԍыслы лоӧ ԋаԋјас ԁа пуктасјас іԁравны. А кущӧма-нӧ урожајсӧ коԍкӧмыс соԁтас, арнас-кӧ коԍкӧмсӧ гӧран ԁа кујӧԁсӧ тулыснас сетчӧ петкӧԁан?
Коԅмоԃемјанскӧј му вылын віԁлӧгјасыс со мыј петкӧԁлӧны: арын мусӧ кујӧԁнас гӧрігӧн чістӧј коԍкӧм вылын урожајыс воіс 23,2 центԋер гектарыԍ, а арын гӧрлӧм коԍкӧмсӧ тулыснас выԉпӧв кујӧԁӧн гӧрӧмӧн гектарыԍ воіс-ԋін сӧмын 20,4 центԋер гектарыԍ. Тулысын кујӧԁсӧ гӧрӧмӧн гектар коԍкӧмын урожајыс воіс 2,8 центԋер ещаҗык. Сещӧмтор-жӧ петкӧԁліс і Паішевскӧј опытнӧј мулӧн 13 воԍа віԁлӧгыс.
Ԃерт, унҗык урожајыԁ воӧ унҗык кујӧԁӧн. Мӧскуа облаԍтса опытнӧј му вылын кујӧԁавтӧм коԍкӧм бӧрын ԍу воіс 19,3 центԋер гектарыԍ, а 18 тонна кујӧԁ петкӧԁӧмӧн му вылӧ воіс гектарыԍ 21,7 центԋер. Соԁӧма кујӧԁалӧм вӧсна 2,55 центԋер.
36 тонна кујӧԁ петкӧԁӧм му вылӧ гектарыԍ воӧма 22,4 центԋер. 36 тонна кујӧԁыс соԁтӧма 3 центԋер ԋаԋ.
Сіԇ-кӧ ԍу улӧ бурҗык кујӧԁ нормаӧн лыԃԃыԍԍӧ 18 тонна кујӧԁ гектар вылӧ.
Кущӧма ԁа кымын кӧԇалыԍ соԁтӧ урожајјассӧ кујӧԁ.
Кујӧԁыԁ-ӧԁ оз сӧмын ӧԏі кӧԇалыԍ соԁты урожајтӧ. Соԁтӧ і сы бӧрын муныԍ кӧԇајаслыԍ, торјӧн-ԋін картупеԉлыԍ урожајсӧ.
Урожајассӧ ԍу бӧрас кујӧԁыслӧн соԁтӧмыс — му сајас, кујӧԁ качество ԁа кујӧԁ лыԁ сајас.
Мі віԍталім-ԋін, міԍа, вӧв кујӧԁ ӧԁјӧҗык сіԍмӧ ԁа мӧс кујӧԁ ԍерԏіыс выныс регыԁҗык бырӧ.
Сіԇ-жӧ і му сајас урожајыԁ. Кокԋі лыаа му вылын кујӧԁыс пыр-жӧ јона соԁтас урожајтӧ, сӧмын регыԁ і бырӧ сіјӧ муас кујӧԁ выныс.
Ԍој мујас вылын кујӧԁыԁ еԍкӧ і оз јона соԁты урожајсӧ ԁа бара ԁыр тӧԁчӧ сылӧн выныс.
Мӧскуа облаԍтувса станціјаын уна воԍа віԁлӧгјас петкӧԁлісны, ԁыр-ӧ тӧԁчӧ кујӧԁыслӧн выныс урожајјас соԁтӧм бокԍаԋ:
| Кӧԇајасыс со кыԇі мунісны воыԍ-воӧ | Гектар вылын урожај (цент.) | Соԁіс урожајыс процентӧн. | |
| кујӧԁтӧг | кујӧԁалӧма 18 тонна кујӧԁӧн | ||
| Ԍу .... | 20,5 | 23,2 | 113 |
| Бобӧԋаԋ .... | 41,2 | 45,6 | 110 |
| Зӧр .... | 15,7 | 19,5 | 124 |
| Зӧр сора віка .... | 16,2 | 29,2 | 112 |
Татыԍ аԁԇам — кујӧԁ соԁтӧ урожајсӧ ԁорвыв ԋоԉ во чӧж.
Мӧскуа облаԍтувса опытнӧј мулӧн віԁлӧгјасыс петкӧԁлісны: 36 тонна кујӧԁ вынԍӧԁӧм му вылыԍ урожајјасыс воісны унҗык 18 тонна кујӧԁӧн вынԍӧԁӧм му вылыԍ ԍерԏі: первој кӧԇаыслӧн (ԍулӧн) — 2% вылӧ, мӧԁ кӧԇаыслӧн (картупеԉлӧн) — 15% вылӧ, којмӧԁ кӧԇаыслӧн (зӧрлӧн) — 21% вылӧ, ԋоԉӧԁ кӧԇаыслӧн (бобӧԋаԋлӧн) — 76% вылӧ.
Сіԇ-кӧ меԁым тӧԁны, кущӧм кујӧԁ норма меԁ выгӧԁнӧ петкӧԁны му вылӧ, колӧ лыԁ вылӧ боԍтны і первојја урожај бӧрас соԁӧм мукӧԁ урожајјассӧ.
Кущӧма лӧԍалӧ кујӧԁ картупеԉлы, шабԁілы ԁа мукӧԁ кӧԇајаслы.
Ԋечерноԅомнӧј полосаын ԁа ԉесоԍԏеп черноԅом вылын картупеԉлы кујӧԁ меԁјона лӧԍалӧ, соԁтӧ урожајсӧ.
Со кущӧм урожајыс воӧ картупеԉлӧн кокԋіԁ ԁа јітлӧсҗык (ԍвјазнӧјҗык) мујас вылын:
| Опытнӧј мујас | Кущӧм му вылын | Картупеԉлӧн урожајыс гектар вылыԍ (центԋерӧн) | ||||
| кујӧԁтӧг | 18 тонна кујӧԁӧн вынԍӧԁӧмӧн | 36 тонна кујӧԁӧн вынԍӧԁӧмӧн | соԁіс 18 тонна кујӧԁӧн вынԍӧԁӧмӧн | соԁіс 36 тонна кујӧԁӧн вынԍӧԁӧмӧн | ||
| Мӧскуа берԁса | Лыаа (супеԍ) | 106 | 155 | 191 | 49 | 85 |
| Ԏімохінскса | Јітлӧсҗык | 139 | 181 | — | 42 | — |
Кыкнан нормаыс јона соԁтісны картупеԉлыԍ урожајсӧ. Центԋер картупеԉ соԁӧ 0,42 тонна кујӧԁыԍ. Ӧԁва-кӧ кущӧмкӧ мӧԁ кӧԇалыԍ кујӧԁыԁ картупеԉлыԍ коԃа урожајтӧ соԁтас ԁа кујӧԁыԁ аԍсӧ сещӧм бура вештас. Картупеԉлӧн і кујӧԁ петкӧԁӧмԍаԋ којмӧԁ вонас (ԍу бӧрын пуктігӧн) јона соԁӧ урожајыс.
Картупеԉтӧ колӧ пуктыны му вылаԁ ԍу бӧрын (кујӧԁ бӧрас мӧԁ кӧԇаӧн нуӧԁны). Овмӧсын-кӧ оз став муас тырмы кујӧԁыԁ, картупеԉ улӧ меԁвојԁӧр колӧ петкӧԁны кујӧԁсӧ.
Корԋеплоԁјас (мӧс ԍоркԋі, скӧтлы верԁан ԍвеклӧ, галан, скӧтлы верԁан морков) сіԇ-жӧ јона бурҗыка быԁмӧны кујӧԁ вылаԁ. Најӧс кујӧԁалӧм му вылӧ-жӧ колӧ пуктыны.
Пӧжԍытӧм кујӧԁ колӧ петкӧԁны арын, а пӧжԍӧма кујӧԁ поԅӧ петкӧԁны тулысын.
Шабԁі ԍвежӧј кујӧԁалӧм му вылӧ оз ков кӧԇны, секі јона быԁмӧ шабԁі пыщкаԁ јог турун.
Сылы колӧ, ԃерт, вына му, сӧмын меԁ ез вӧв јог туруна муыс. Сещӧм му вылӧ і колӧ кӧԇны шабԁісӧ. Поԅӧ кӧԇны шабԁітӧ кујӧԁ вылӧ кӧԇӧм корԋеплоԁ ԉібӧ картупеԉ бӧрын.
Зӧр сора віка ԁа мукӧԁ сора кӧԇајас кӧԇӧны пырҗык коԍкӧм вылӧ. Налыԍ урожајтӧ ԍвежӧј кујӧԁыԁ јона соԁтӧ.
Мыј ԍетӧ кујӧԁ міԋерала мувынԍӧԁанјаскӧԁ щӧщ му вынԍӧԁігӧн.
Мујас вынԍӧԁны кујӧԁ тырмытӧмла опытнӧј учрежԃеԋԋӧјас тӧԁмалісны, поԅӧ-ӧ тырмытӧм кујӧԁ пыԃԃі муӧ ԍујны міԋерала мувынԍӧԁанјас.
Шуам, колхозын-кӧ кујӧԁыс ем сӧмын 18 тоннаӧн гектар вылӧ, сіјӧ, ԃерт, еща. Оз-ӧ поԅ мусӧ кујӧԁԍыс кынԇі міԋерала мувынԍӧԁанјасӧн нӧшта вынԍӧԁны?
Вӧлӧм-кӧ поԅӧ.
Со мыј петкӧԁлӧны та куԅа Центраԉно-промышԉеннӧј станціјајаслӧн віԁлӧгјасыс.
Шујскӧј опытнӧј му вылын (Івановскӧј обл.) шӧркоԃԃема поԁзола му вылын квајт переменаӧн уҗалігӧн (коԍкӧм, ԍу, бобӧԋаԋ, шабԁі, зӧр) воісны тащӧм урожајјас:
| Мыјӧн кущӧма вынԍӧԁӧма центԋерӧн | центнерӧн | |
| Гектарысь сю урожай | соԁіс вынԍӧԁӧмыс понԁа урожајыс | |
| Вынԍӧԁтӧм му | 10,7 | — |
| 18 тонна кујӧԁӧн вынԍӧԁӧм му | 16,6 | 5,9 |
| 36 тонна кујӧԁӧн вынԍӧԁӧм му | 18,0 | 7,8 |
| 18 тонна кујӧԁӧн ԁа 1,8 центԋер томасшлакӧн вынԍӧԁӧм му | 18,0 | 8,7 |
18 тонна ԁінӧ 1,8 центԋер томасшлак соԁтӧм кыпӧԁіс урожајсӧ ԍулыԍ 36 тонна кујӧԁ коԃа-жӧ.
Мішенскӧј опытнӧј му вылын ԍіԅім переменаӧн уҗалігӧн 18 тонна кујӧԁ ԁінӧ 1,8 тонна томасшлак соԁтӧмыс бара-жӧ 36 тонна кујӧԁ коԃа ԍулыԍ урожајсӧ соԁтіс.
Кујӧԁ тырмытӧм ԁырјі поԅӧ мутӧ вынԍӧԁны щӧщ і міԋерала мувынԍӧԁанјасӧн.
Бӧрја каԁнас јона пыԃԃі пуктӧны војвылын поԁзола мујас іԅвесткаалӧм. Кујӧԁкӧԁ муӧ ԍујӧм іԅвеԍԏыԁ соԁтӧ кујӧԁлыԍ мувынԍӧԁан вынсӧ, бырӧԁӧ мулыԍ вреԁнӧј својствосӧ.
Іԅвеԍԏкӧԁ кујӧԁ ԍујӧм збыԉыԍ јона бурмӧԁӧ мутӧ, секі му ԍетӧ вӧвлытӧм гырыԍ урожајјас.
Со, Вјаткаса опытнӧј станціјалӧн віԁлӧгыс:
| Центԋерӧн | ||
| Ԍу урожај 1926 ԁа 1927 војасӧ (шӧр.) | Соԁіс урожајыс гектар вылӧ | |
| Кујӧԁтӧг | 9,3 | — | 36 тонна кујӧԁӧн вынԍӧԁӧмӧн | 16,5 | 7,2 | 36 тонна кујӧԁӧн ԁа 10 тонна іԅвеԍԏӧн вынԍӧԁӧмӧн | 23,4 | 14,1 |
Іԅвесткаалӧм ԁа кујӧԁалӧм му вылын урожајыс воіс кујӧԁтӧм му вылас ԍерԏі кык ԁа җын пӧв унҗык (ӧтарас 23,4 т., мӧԁарас 9,3 тонна).
Мі аԁԇам, војвывса поԁзола мујас бура кужӧмӧн сіјӧс ԁӧԅӧрітігӧн ԍетӧны урожајјассӧ оз ещаҗык, а мукӧԁ ԁырјіыс веԍіг унҗык-на черноԅом вылын ԁорыԍ.
