КОЛХОЗЈАСЫН СКӦТӦС ԀӦԄӦРІТӦМ
1. Ԋечерноԅемнӧј полосаын скӧт віԇӧмлӧн ԁа сіјӧс ӧтувтӧмлӧн коланлуныс
Міјан віԇму овмӧс ԁыр каԁ вӧлі ԋаԋ уҗалан овмӧсӧн. Скӧтвіԇӧм вылӧ омӧԉҗыка віԇӧԁлісны. Скӧтӧс віԇлісны кујӧԁ вӧчӧм вӧснаҗык. Кујӧԁыс вӧлі колӧ му вынԍӧԁӧм вылӧ. Војԁӧрсӧ скӧтвіԇӧмыс мунліс гӧртӧм мујас вылын. Кор јӧзыс понԁіс соԁны, пӧскӧԏінајассӧ понԁісны гӧравны ԋаԋ вӧԃітан му вылӧ. Секі скӧт віԇӧм понԁіс чінны. Мыјӧн бырі ԁонтӧм скӧтвіԇаніныс, секі скӧтвіԇӧмыԍ ԁохоԁыс омӧԉа понԁіс воны, веԍіг аԍсӧ ез кут вештыны.
СССР војвылын ԁа шӧрвыјасӧ кԉімат ԁа муԍін (почвеннӧј) условіјӧјасыс сещӧм, он-кӧ кыпӧԁ скӧтвіԇӧмсӧ, оз поԅ паԍкӧԁны му уҗалӧмсӧ. Сещӧм скӧтвіԇтӧм овмӧсыԁ јонҗыкасӧ сулалӧ повоԃԃа сајын. Кӧԇыԁ, зера гожӧмын, коԁі оз ещаыԍ овлывлы, шуам Ԉеԋінграԁ облаԍтын, кӧԇӧм куԉтурајасыԁ оз вермыны аԍсӧ вештыны, кынмӧны. Ԋаԋуҗалан овмӧс, абу-кӧ сылы отсӧг вылӧ скӧтвіԇӧм, вајӧ убытка.
Сӧвет Сојуз војвывса муԍінјас пӧјім рӧмаӧԍ (поԁзоԉістӧј). Меԁым ԋаԋ куԉтурајас ԍетісны ыҗыԁҗык урожај, колӧ јона вынԍӧԁны кујӧԁӧн. Сыыԍ ӧпріч, скӧтвіԇӧм овмӧс вермас іспоԉзујтны му уҗалігӧн лоӧм торјас: іԇас, кыԁ, турун ԁа мукӧԁтор. Тані скӧтвіԇӧмыс лоӧ фабріка коԃ. Мі сіјӧс верԁам мууҗалӧмыԍ лоӧм проԁуктӧн ԁа сіјӧ пӧртам јӧлӧ, јајӧ, госӧ, кучікӧ ԁа мукӧԁторјӧ. Тајӧ віԍталӧ, мууҗалӧм ԁа скӧтвіԇӧм кык јукӧԁ, коԁјасӧс торјӧԁны оз поԅ віԇму овмӧс нуӧԁӧмыԍ.
Ӧні скӧтвіԇӧм паԍкӧԁӧмын лоі вӧчӧма ыҗыԁ воԍков. Ӧԁ скӧтвіԇан проԁуктајас вылӧ колӧмыс кыптӧ. Колӧ сіјӧ проԁуктыс СССР пыщкын ԍојӧм вылӧ ԁа заграԋічаӧ вузалӧм вылӧ. Карјас корӧны скӧтӧн ԍетан проԁуктајас, меԁԍасӧ јӧв проԁуктајас. Сіԇ-жӧ, колӧ і ԍіктлы.
Ревоԉутсіја бӧрын јӧвԍікаса проԁукта вӧчӧм тӧԁчымӧн јона соԁіс. Сӧмын ԍојӧмыс јонҗыка соԁіс ԁа тырмымӧн ез-на ло. Меԁԍасӧ оз тырмы сы вӧсна, мыј уҗалыԍ јӧзлӧн ԍојӧм јуӧмыс бурміс ԁа коланлун сы вылӧ тӧԁчымӧн кыптіс. Пыщкӧс (внутреԋԋӧј) рыноклы ԁа промышԉенноԍтлы сіјӧ проԁуктсӧ ԍетӧм кынԇі, колӧ ԍетны і експорт вылӧ. Меԁым скӧт віԇӧмыԍ проԁуктсӧ нуны заграԋічаӧ. Сы веԍтӧ вајны сетыԍ колан машінајас промышԉенноԍтлы ԁа ԍіктса овмӧслы. Сіјӧн ӧԁԇӧԁны інԁустріаԉізатсіја ӧԁ. Тајӧ кыкнан могсӧ міјан скӧтвіԇан овмӧс, ез вермы тырмӧԇ і могмӧԁны. Помкаыс меԁԍасӧ лоӧ, сені скӧт віԇӧм ԏехԋікаыс јона бӧрӧ коԉӧма ԁа кӧрым база котыртӧмыс жеб. Сеԍԍа скӧтвіԇӧмсӧ і торјӧԁлӧма уна міԉԉона ӧтка креԍԏана овмӧсјасын. Ӧтка овмӧсјас жебыԋікӧԍ ԁа еща ԍетӧны вузӧс јӧв проԁукта. Ӧтка овмӧсјасыс, економіка бокԍаԋ јон овмӧсјасӧн, кыԇі ыжыԁ ӧтувја овмӧсјас, оз вермыны лоны. Ӧтка креԍԏана віԇму овмӧсјасын, ічӧԏік віԇмујас вылын оз поԅ вӧԃітчыны бур гырыԍ машінајасӧн ԁа і сіјӧ абу выгӧԁнӧ. Поԅіс-кӧ еԍкӧ машінаӧн уҗавны, кокԋӧԁіс уҗсӧ ԁа кыпӧԁіс уҗыслыԍ проԁуктсіјасӧ. Тащӧм овмӧсаԁ робочӧј вӧлыԁ, абу-кӧ бокӧвӧј кыскаԍан уҗ, понԁас прӧста овны. А верԁнысӧ колӧ во гӧгӧр чӧж. Сы вӧсна, сіјӧ вајӧ ыҗыԁ убытка. Јӧла скӧт віԇӧмлы ічӧт овмӧсын он вермы скӧтлы лӧԍӧԁны тырмӧԇ кӧрым.
Пӧскӧԏінајас ԁа віԇјас јона-на колӧ бурмӧԁны, коԍтыны ԁа меԉіоратсіја нуӧԁны. Тајӧ уҗсӧ нуӧԁны посԋыԁ торја креԍԏана овмӧсјас оз вермыны: огӧ-кӧ бурмӧԁӧ віԇјас ԁа пӧскӧԏінајас, ог вермӧ лептыны скӧтлыԍ проԁуктсіјасӧ. Пӧскӧԏінајас бурмӧԁӧмлӧн коланлуныс тыԁалӧ со кытыԍ: ӧԏі мӧслы гожӧмбыԁ кежлӧ колӧ бур пӧскӧԏіна гектарҗын, а ԉок пӧскӧԏіна 5 га-ӧԇ. Бурмӧԁӧм віԇјас ԍетӧны бур, колан турун. Васӧԁ віԇјас вылын туруныс јона вежлаԍӧ. Сы вӧсна, турун артмытӧм војасӧ гӧԉ креԍԏаналы лоӧ скӧтсӧ вузавны.
Быԁ креԍԏаналы гӧгӧрвоана, меԁым мӧслыԍ боԍтны унҗык јӧв ԁа меԁым јӧлыс вӧлі ԁонтӧм, колӧ лӧԍӧԁны гожӧм кежлӧ бур пӧскӧԏінајас. Веж турун кӧрымыс-кӧ абу, колӧ ԍетны ԍілос ԁа корԋеплоԁ кӧрымјас. Ԍілос, ԉібӧ шуԅӧԁӧм (
Корԋеплоԁјас ԍетӧны гырыԍ урожајас. Сы пыԃԃі најӧс колӧ вынԍӧԁны ԁа нуӧԁны бур ԁӧԅӧр. Сы вӧсна најӧ і шуԍӧны уҗлептан (труԁоемкӧј) куԉтурајасӧн. Посԋі ӧтка овмӧсјасын уҗалыԍјасыс оз тырмы. Налы быԏ лоӧ ԁугӧԁны корԋеплоԁ вӧԃітӧмыԍ. Сы вӧсна, налӧн оз вермы лоны јӧв ԍетан кӧрымыс (
Тајӧ став условіјӧыс-кӧ ем, сек ԁонтӧммас скӧтвіԇӧмыс ԁа щӧщ кыптас сылӧн проізвоԃіԏеԉноԍтыс ԁа ԁокоԁноԍтыс.
Скӧт віԇӧм вопрос могмӧԁӧмлӧн тујыс ӧԏік — сіјӧ ӧтлаӧԁны уна міԉԉона ӧтка креԍԏана овмӧсјассӧ колхозјасӧ ԁа лӧԍӧԁны ыҗыԁ овмӧс. Овмӧс лептан тујјасыс коԉԉекԏівізатсіја, кооператсіја. Міјанлы тајӧ тујјасӧԁыс і колӧ мунны.
2. Ӧтувја скӧтоланін (
Меԁым скӧтвіԇӧмсӧ ӧтувтны ԁа нуӧԁны реконструктсіја, первојја могӧн лоӧ — вӧчны ӧтувја скӧтвіԇанін. Вӧчны сы ԍерԏі, кыԇі щӧктӧ зоогігіјена (скӧт ԇоԋвіԇалун јылыԍ наука). Скӧтвіԇанінсӧ колӧ вӧчны сіԇі, меԁым сынӧԁсӧ поԅіс кутны сӧстӧмӧс. Сеԍԍа, меԁ вӧлі тырмымӧн југыԁ, шоныԁ ԁа кос. Скӧтјасӧс јуклыны, меԁым мӧԁа-мӧԁыслы ез мешајтны ԁа меԁ поԅіс најӧс бура ԁӧԅӧрітны. Меԁым ӧніја ӧтувтчыԍ колхоԅԋікјас вермісны стрӧјітны скӧт картајас, колӧ, меԁым сіјӧ картајасыс ез зев ԁонаӧ сувтны. Сы могыԍ, поԅӧ віԇны важ скӧтвіԇанінјасыԍ маԏеріалсӧ (вӧрсӧ). Колӧ скӧт картасӧ вӧчны сіԇі арталӧмӧн, меԁым сіјӧс мӧԁыԍ поԅіс ыҗԁӧԁны ԁа бурмӧԁны.
Міјан воԇын сулалӧ мог; бурмӧԁны скӧтлыԍ олан условіјӧсӧ. Сіԇ-кӧ, скӧт картајаслы колӧ лоны, со кущӧм требоваԋԋӧјас:
1. Скӧтоланінјас колӧ стрӧітавны сещӧм местајасӧ, кытчӧ оз лок пукалан ва. Стрӧјба улӧ меԁбур поԁулӧн (грунтӧн) лыԃԃыԍӧ ізја грунт. Скӧт картајассӧ колӧ вӧчны асыв лунӧ банӧн, меԁым скӧтвіԇанінаԁ кокԋіԁҗыка пыріс шонԁі југӧр ԁа шоныԁ. Стрӧітчан маԏеріалыс (кер плака) меԁ вӧлі кос, ԁа ас піјас оз кыскы уԉіссӧ (сыроԍтсӧ).
2. Скӧтвіԇанінлӧн суԁтаыс кӧлӧ лоны 250–275 см. җуҗта. Тајӧ суԁтанас лоӧ кубатураыс ӧԏі скӧт вылӧ 20,6 куб. м. Бура-кӧ лоӧ лӧԍӧԁӧма віԋԏіԉатсіја тајӧ кубатура зев лӧԍыԁа тырмӧ. Јіркыс колӧ лоны топыԁ ԁа меԁ ез леԇ шоныԁсӧ, ԋі скӧтԍаԋ кајан русӧ. Петны-кӧ понԁас шоныԁыс, јіркԍыс кутас ва војтавны ԁај ӧԁјӧ сіԍмыны. Җоҗсӧ колӧ вӧчны вылӧҗык, меԁым муас оз інмы 25 см. кымын. Сеԍԍа-ӧԁ сеті-жӧ понԁас візувтны кујӧԁ ваыс. Җоҗсӧ колӧ вӧчны сіԇі, меԁым сетчӧ оз јіҗ ва-ԋі газ. Сіԇнаԁ, колӧ лоны топыԁ, шоныԁ ԁа ӧтшыԉыԁ. Таԇі вӧчӧм могыԍ колан маԏеріалјас міјан абуӧԍ. Меԁбур җоҗјасӧн лоӧны: топӧԁӧм ԍој вылӧ воԉсавны плакаыԍ җоҗ. Поԅӧ вӧчны і бетоныԍ. Сӧмын плакаыԍ җоҗтӧ лоӧ щӧкыԁа ремонԏірујтны, а мӧԁсӧ — јона воԉсавны. Җоҗыс вӧчԍӧ ԋеуна католӧн кујӧԁ ва летчан жӧлӧблаԋ, меԁым кујӧԁваыс петіс скӧтоланіныԍ ывлаӧ. Кујӧԁва летчан воргасӧ бурҗык вӧчны кык торјыԍ ӧԏіас — плошщаԃ коԃӧс, кытчӧ чукӧрмӧ воԉӧсыс ԁа асмогыс; мӧԁӧс — жӧлӧб (ворга), кыті візувтӧ кујӧԁваыс. Воԍса воргаыс бурҗык, тупкӧса ворга ԁорыԍ. Воԍса воргасӧ поԅӧ ԁӧԅӧрітны ԁа весавны. Ӧԁ кујӧԁ ваыс візывтӧ ԋӧжјӧ ԁа чукӧрмӧ. Сы вӧсна сіјӧ ԁукԍӧ ԁа сіԍмӧ. Сы јылыԍ віԍталӧ чорыԁ амміак ԁук кылӧмыс. Сещӧм інын скӧтлы овны зев вреԁнӧ.
Кујӧԁва чукӧртаніныс (ԁозјыс) лӧԍӧԁчыԍӧ ортсӧ. Сетыԍ сіјӧ гумлалӧны бӧчкајасӧ ԁа кыскалӧны мујас вылӧ.
3. Скӧтвіԇанінлыԍ ӧԇӧсјассӧ колӧ вӧчны сіԇі, меԁым ез ветлы пыр-пыр ветлан тӧв. Бурҗык најӧс вӧчны кык пӧвсаӧн, ԉібӧ лӧԍӧԁны ӧԇӧс паныԁсӧ тамбур (занавес), ԉібӧ посвоԇ.
Ӧԇӧсјасыс колӧны лоны паԍкыԁӧԍ ԁа җуҗыԁӧԍ. Меԁым пыріг-петігӧн скӧтыс ез ԁојмав. Колӧ, меԁым пӧԁлавԍӧны топыԁа ԁа воԍԍӧны ортсылаԁорӧ.
4. Ӧшіԋјасыс колӧны лоны сы ыҗԁаӧԍ, меԁым ыҗԁанас вӧліны 1/10–1/12 јукӧн став җоҗ плошщаԃыслӧн. Меԁым ӧшіԋ воԍтігӧн тӧлыс ез ыргы скӧтлы, колӧ воԍԍан рамасӧ вӧчны со кущӧмӧс: ортсылаԁор рамаыслыԍ вывлаԁорсӧ ԇірјасӧн тувјалӧны курічас. Воԍтанӧн вӧчӧны улыссӧ. Пыщкӧс рамаыслыԍ улыссӧ тувјалӧны курічӧ, а воԍԍанлаԁорсӧ вӧчӧны выліас.
5. Скӧтјаслы јона колӧ сӧстӧм сынӧԁ. Тупкӧса скӧт картајасаԁ, најӧ лолалӧны щыкӧм сынӧԁӧн. Щыкӧм сынӧԁыс скӧтјаслӧн лоӧ асланыс олігӧн ԁа кујӧԁ ԍіԍмігӧн. Скӧтлыԍ ԇоԋвіԇалунсӧ віԇӧм могыԍ ԁа налыԍ проԁукԏівноԍтсӧ кыпӧԁӧм могыԍ, колӧ тӧжԁыԍны сы вӧсна, меԁым скӧтлӧн оланінас сынӧԁыс вӧлі сӧстӧм. Сӧстӧмыс вермас лоны сӧмын бур венԏіԉатсіјаӧн. Венԏіԉатсіјаыс меԁјона колӧ СССР војвылын, кӧні колӧ тӧжԁыԍны шоныԁ скӧтвіԇанін вӧсна. Ӧԁ ӧԇӧс ԁа ӧшіԋ воԍтлӧмӧн тӧлӧԁӧмӧн оз ло колана ԏемпература, кущӧм колӧ бурногӧн скӧт віԇігӧн, меԁԍа-ԋін лыԍтыԍ скӧт віԇігӧн. Меԁбур венԏіԉатсіја ԍіԍԏемаыс лоӧ кык трубаыԍ: ӧԏіыс леԇӧ (кыскӧ) кӧԇыԁ сӧстӧм сынӧԁ, а мӧԁыс — вӧтлӧ ортсӧ щыкӧм, ԉок, ԁука сынӧԁсӧ.
6. Скӧт карта пыщкӧсыс вӧчԍӧ скӧт лыԁ ԍерԏі ԁа најӧс јуклӧм-сувтӧԁлӧм ԍерԏі. Тајӧ колӧ помԋітны. Топыԁа-кӧ скӧттӧ сувтӧԁалан, секі оз-ԋін поԅ бура, пеԉка віԇны скӧтвіԇанінсӧ. Ӧԁ пеԉклун — ԇоԋвіԇалун кутӧ. Вывті-кӧ гырыԍӧԍ скӧт картајасыԁ лоӧны кӧԇыԁӧԍ. Віԁлӧгјас тӧԁмӧԁӧма, мыј сынӧԁ кубатураыс ӧԏі скӧт вылӧ колӧ лоны 20 кбм. Меԁым лыԍтан мӧсјаслыԍ сулаланінсӧ бурҗыка ԁӧԅӧрітны, кокԋӧԁны ԁӧԅӧрітӧмсӧ, віԇтыны воԉӧссӧ, сы вӧсна стојкасӧ вӧчӧны җеԋыԁҗыкаӧс. Арталӧны сіԇ, меԁым мӧслӧн бӧркокјасыс сулалісны җоҗ помас моз. Мӧскыс кор воԁас, меԁ јурыс вӧлі јаԍԉі суԁтаыс. Сы вӧсна ԉаԍԋісӧ вӧчӧны ԉапкыԃікӧс. Кӧртӧԁсӧ вылыԍаԋ ӧшӧԁӧны. Вылыԍаԋ ӧшалана ԁомалӧмыс колӧ сы вӧсна, меԁ мӧсјас ез вермыны мӧԁа-мӧԁыслыԍ ԍојансӧ ԍојны ԁа ез вермыны ԋувԍыны. Кормушкалыԍ суԁтасӧ колӧ вӧчны 1,4–1,6 м. куԅа; а паԍтаыс 1,35–1,55 м. паԍта. Кыԇі скӧтӧс сувтӧԁлыны ӧтувја скӧтвіԇанінӧ. Кык раԁӧн-кӧ сувтӧԁлыны, секі колӧ сувтӧԁлыны ӧтар-мӧԁарӧ јурјасӧн. Таԇі сувтӧԁлӧмнас кокԋіԁҗык віԇны скӧтӧс вуҗана віԍӧмјас паԍкалӧмыԍ ԁа і кӧԇыԁ ԍԏенԍыс торјӧԁӧны верԁчыны ветлан інӧн. Ԉаԍԋіјасыс вӧчԍӧны уна ԍікас вӧрыԍ (маԏерјалјасыԍ). Сӧмын колӧ вӧчны топыԁӧс, шыԉыԁӧс меԁ вӧлі поԅӧ весавны ԁа ԃеԅінфектсіја вӧчны.
7. Меԁым скӧтӧс сӧстӧма віԇны колӧ воԉӧс. Воԉӧсыс колӧ лоны: сӧстӧм ԁа меԁ вӧлі аспыщкас вермӧ кыскыны кујӧԁвасӧ. Воԉӧс лыԁ колӧмыс абу ӧткоԃ. Сіјӧ артавԍӧ скӧт ԍерԏі, воԉӧс бурлун ԍерԏі. Ӧԏі лун кежлӧ, шӧркоԃа-кӧ боԍтам, ӧԏі вӧвлы, ԉібӧ мӧслы колӧ 2–3 кг. порԍлы 1–2 кг. ыжлы 200–400 гр. Кујӧԁ ванас кӧтаԍӧм воԉӧссӧ шыблалӧны скӧт віԇанінԍыс. Колӧ частӧҗыка весавны. Зев-ԋін-кӧ он ешты, кӧԏ ӧтчыԁ лун кежлӧ. Таԇі вӧчӧны кујӧԁ віԇтӧм ӧтувја скӧтвіԇанінјасын. Колхозјасын колӧ воԇмӧстчыны тащӧм скӧтвіԇанінјассӧ лӧԍӧԁавны. Ԃерт, первӧј каԁӧ поԅӧ вӧчлыны кујӧԁа скӧтвіԇанін, кӧні кујӧԁыс скӧт кок улын. Сӧмын тащӧм скӧтвіԇаніныԁ скӧтлыԍ ԇоԋвіԇалун віԇӧм бокԍаԋыс оз ло бур. Бурҗыксӧ лӧԍӧԁны вермытӧмыс, мыјкӧԁыра кежлӧ, щӧктӧ тащӧм скӧтвіԇанінсӧ лӧԍӧԁлыны.
Бурҗык воԉӧсӧн лыԃԃыԍӧ ԋаԋ куԉтурајаслӧн іԇас. Меԁԍа бурӧн лыԃԃӧны ԍу іԇас. Сӧмын сіјӧ меԁ вӧлі кос ԁа абу ԍіԍмӧма, щакԍалӧма. Сіјӧ јона кыскӧ кујӧԁ васӧ ԁа сы-вылын мӧслы ԋебыԁҗык кујлыныс. Іԇассӧ-кӧ воԉсалӧны посԋӧԁлытӧг, секі сы ԁорыԍ бурҗык лоӧ трунԁа. Сӧмын сіјӧ меԁ вӧлі муыԍ весалӧм, коԍтӧм трунԁа. Шыртӧм іԇас јона соԁтӧ кујӧԁ чукӧрсӧ ԁа сынӧԁыс јонҗыка пырӧ. Сы вӧсна, кујӧԁыс ӧԁјӧ ԍіԍмӧ, воштӧ пӧтӧслун веществојассӧ ԁа чінӧ кујӧԁ лыԁыс. Трунԁа воԉӧсыс пукԍӧ топыԁа ԁа пыщкас сынӧԁлы пырнысӧ оз леԇ. Сы вӧсна пӧтӧслуна веществојассӧ ещаҗыка воштӧ. Трунԁа воԉӧс зев бура кыскӧ ас піјас амміачнӧј газјас. Сіјӧ картајасын, кӧні скӧтсӧ віԇӧны кујӧԁ вылын, ӧԏі скӧт вылӧ меԁвоԇԇаыԍ воԉсалігӧн, трунԁа воԉӧс колӧ:
| Лыԍтан гырыԍ скӧтлы .... | 25–60 гр. |
| посԋі „ .... | 4–10 гр. |
| а воԇӧ быԁ лун соԁтыԍӧ; | |
| Лыԍтан гырыԍ скӧтлы .... | 1,5–2 кг. |
| посԋі .... | 0,4–0,8 кг. |
Трунԁаӧн воԉсалігӧн колӧ торја јона сӧстӧмӧн віԇны мӧслыԍ вӧрасӧ. Ӧԁ посԋіԃік трунԁа јогјасыс ԍібԁӧны мӧс вӧраӧ. Сеԍаԋ вермас веԍкавны јӧвпіјӧ.
Іԇасыԍ ԁа трунԁаыԍ кыԋԇі поԅӧ воԉсавны пукорјас, пыш чуԉ, піԉнӧј пыԅ, козпу лыс. Пујаслыԍ-кӧ корсӧ бура коԍтӧма ԁа весалӧма, сыыԍ лоӧ зев бур воԉӧс. Пыш чуԉ оз вермы лоны бур воԉӧсӧн, сы вӧсна коснас сіјӧ скӧтлы јона нырас кајӧ ԁа лолавныс јона ԍӧктӧԁӧ, а уԉ картасӧ јонҗыка ԋајтчӧԁӧ. Піԉнӧј пыԅыс-кӧ кос, бура јуӧ кіԅерторјассӧ, но сіјӧ чорыԁ ԁај му вынԍӧԁан выныс ічӧт. Кыԇпу кор вермас лоны бурӧн, сӧмын іԇас сорӧн воԉсалӧмӧн. Кујӧԁ васӧ кысканлуныс сылӧн абу-жӧ ыҗыԁ.
8. Скӧтвіԇанінын колӧ кутны сещӧм ԏемпература (шоныԁсӧ), кущӧм ԏемпература меԁбур скӧт ԇоԋвіԇалунлы. Ԏемпература вежлаԍӧмыс меԁјона оз лӧԍав ԋежнӧја быԁтӧм ԁа ԁӧԅӧрітан скӧтјаслы ԁа кукаԋјаслы. Лыԍтан скӧтјаслы лӧԍалана ԏемператураӧн профессор Богԁанов лыԃԃӧ 12,5° С, леԇӧм лептӧмсӧ вежлавны поԅӧ 6,5°-ӧԇ, вылӧсӧ 17,5° С-ӧԇ. Ԃерт, тајӧ улыс ԁа вылыс лыԁа інԁӧм ԏемператураа лыԁјасыс абу бур скӧт ԇоԋвіԇалунлы. Та вӧсна ԏемпературасӧ скӧтвіԇанінын колӧ кутны коланаӧс. Сӧмын колӧ лӧԍӧԁны бур веԋԏіԉатсіјајас. Со тајӧ меԁколана торјасыс, коԁјасӧс колӧ лӧԍӧԁны скӧтвіԇанінјасӧ, меԁ скӧтлӧн оласногыс ԁа ԇоԋвіԇалуныс бурміс.
Ӧтка креԍԏана овмӧсјасын скӧтвіԇаніныс пемыԁ ԁа кӧԇыԁ. Коԁлӧн шоныԁ, сені сынӧԁыс лолавныс ԍӧкыԁ. Тащӧм скӧтвіԇаніныԁ абу бур. Сы вӧсна меԁвоԇԇа могӧн скӧтӧс ӧтувтӧмын ԁа реконструктсіја нуӧԁӧмын лоӧ ыҗыԁ скӧтоланін стрӧітӧм.
3. Мыј ԍетӧ јӧла скӧтӧс правіԉнӧја ԁӧԅӧрітӧм
Посԋі креԍԏана овмӧсјасӧс ӧтувтӧм гырыԍ коԉԉекԏівнӧј овмӧсјасӧ потребіԏеԉскӧј скӧтвіԇӧмным пӧрӧ вузӧс (тӧварнӧј) скӧтвіԇӧмӧ. Мӧԁ ног-кӧ шуны, вермыны понԁам проԁуктсіјасӧ вузавны бокӧ. Ӧтка креԍԏана овмӧсјасын, меԁԍа-ԋін ыҗыԁ ԍемјаа овмӧсын пӧшԏі став јӧв проԁуктсіјасӧ аԍныс ԍојӧны. Вічмыштас-кӧ вузавныс зев ещаԋік. Вузаланіныс ылын вӧсна вузавны нуӧмыс ачыс аԍсӧ проԁуктаыс оз вешты. Колхозјас вермыны понԁасны віԇны унҗык јӧла скӧт. Јӧвсӧ понԁасны вузавны рынок вылын ԁа ԁокоԁыс унҗык лоӧ. Тајӧ вермас лоны сӧмын сек, кор мі скӧтӧс кутам бура верԁны, віԇны ԁа ԁӧԅӧрітны.
Мыј вермас ԍетны тајӧ условјӧјасыс, сы јылыԍ петкӧԁліс прімер Ԉеԋінграԁ облаԍтувса ԍ/х опытнӧј стантсіја. 1928 воын, март тӧлыԍын, вӧлі ԋӧбӧмаӧԍ Веԉіколужскӧј округса сетчӧс мӧс. Ловјавывса весыс (ԍӧктаыс) мӧскыслӧн вӧлі 230 кг. гӧгӧр; вогӧгӧрԍа лыԍтӧмнас вӧлі ԍетӧ 700 кг. јӧв. Сіјӧ ӧԏі во бӧрын, шӧркоԃԃема арталӧмын, соԁтіс ԍӧктасӧ 30 прӧчент вылӧ ԁај кыкмынԁаыԍ унҗык кутіс лыԍтыны. Кукаԋыс сылӧн, коԁӧс быԁтісны стантсіјаас, воӧн җынјӧн мыԍԏі, тушанас орԁјіс мамсӧ. Скӧт стаԁаыслӧн, торја тӧлыԍјасӧн арталӧмӧн, ӧԏі мӧс вылӧ лунԍа лыԍтӧмыс вӧлі уԍӧ, со мыјԁта кілограмм лыԁӧн (віԇӧԁ табԉітса).
| Војас | Окԏабр | Н-бр | Ԃек. | Јанв. | Февр. | Март | Апр. | Мај | Јуԋ | Јуԉ | Авг. | Сеԋ. |
| 1927–28 | — | — | — | — | — | 3,2 | 3,2 | 4,2 | 5,2 | 5,1 | 4,8 | 4,5 |
| 1928–29 | 4,1 | 3,8 | 4,5 | 4,8 | 5,2 | 7,0 | 8,3 | 9,0 | 9,4 | 9,0 | 8,1 | 7,6 |
| 1929–30 | 6,7 | 6,8 | 6,4 | 6,9 | 8,2 | 9,8 | — | — | — | — | — | — |
Скӧтӧс ӧтувтӧмыс ԍетӧ возможноԍт скӧтсӧ віԇны сіԇі-жӧ, кыԇі-і Ԉеԋінграԁ облаԍтувса ԍ/х опытнӧј стантсіјаын. Таыԍ ӧтԁор, скӧтӧс ӧтувтӧмыԁ віԇтӧ каԁсӧ, скӧт бӧрԍа ԁӧԅӧр нуӧԁігӧн, ԁа мортлыԍ вынсӧ поԅас бурҗыка іспоԉзујтны. Колхозјасын уҗ вылӧ каԁыс мунӧ ещаҗык. Сіԇ, Ԉеԋінграԁ округса, (Вологоԁскӧј рајон), јӧла скӧт віԇана ӧтка овмӧсјасӧс ԁа колхозјасӧс віԁлалӧм петкӧԁлӧ, мыј ӧԏі скӧт вылӧ, ӧтка овмӧсјас віԇӧны 65 лунԍа уҗ. Мукӧԁ ԁырјі — 80 лунӧԇ. А колхозјасын віԇӧны сӧмын 30 лун гӧгӧр.
Тајӧ еща уҗсӧ пуктӧмыс колхозын сы вӧсна, мыј секі ԁӧԅӧрітӧмсӧ пуктӧма бура ԁа ӧтувја (массӧвӧј) ԁӧԅӧрітӧм. Колхозјасын уҗԁоныс, ԍетчыԍԍӧ уҗ вӧчӧм ԍерԏі. Сіԇ жӧ віԁлалӧмыс петкӧԁлӧ, мыј јӧла скӧт віԇана ӧтка віԇана овмӧсјасын, уҗалыԍлӧн ӧԏі лунԍа уҗԁоныс, шӧркоԃԃема арталӧмӧн, сувтӧ 4,01 ш., а колхозјасын 8,63 ш. Тајӧ лыԁпасыс петкӧԁлӧ, сӧмын куш ӧԏі скӧт ӧтувтӧмӧн-на поԅӧ уна буртор боԍтны. Тајӧ лыԁпасјасыс боԍтӧма сетыԍ, кӧні овмӧсјасас вӧлі скӧтыс еща-ԋін, ԁа кӧні ԋекущӧм мехаԋізатсіја ез вӧв.
4. Колкозын скӧтјасӧс ԁӧԅӧрітӧм
Кӧԏ, еԍкӧн, колхозјас олӧны ӧтувја скӧтвіԇӧмјаснас регыԁ-на, но сетыԍ-ԋін тыԁалӧ, сӧмын гырыԍ колхозјас, ыҗыԁ ӧтувја скӧт віԇӧмјас пыр вермасны ԍетны рынок вылӧ јӧвсӧ. Меԁым скӧтлӧн проԁуктсіјаыс кыптіс, колӧ скӧт віԇанінјасын скӧтсӧ бура ԁӧԅӧрітны віԇны, верԁны. Сӧмын сіԇі поԅӧ бур проԁукԏівнӧј скӧтлыԍ ԇоԋвіԇалунсӧ кутны.
Таја брошураас мі віԁлалам мӧсјасӧс ԁа уҗалан вӧвјасӧс ԁӧԅӧрітан правілӧјас.
Скӧтӧс ԁӧԅӧрітӧмын общӧј правілӧ
Скӧтӧс ԁӧԅӧрітӧм поԅӧ јукны кык пеԉӧ. Ӧԏіыс пӧскӧԏіна вылын віԇігӧн ԁӧԅӧрітӧм ԁа мӧԁыс — картаын віԇігӧн ԁӧԅӧрітӧм.
Пӧскӧԏіна вылын віԇігӧн скӧтјас аԍныс корԍӧны ԍојансӧ. Сені најӧ асвӧԉаыԍ ветлӧԁлӧны, сӧстӧм сынӧԁӧн лолалӧны; секі шонԁі југыԁ јонмӧԁӧ ԇоԋвіԇалунсӧ ԁа оргаԋізмсӧ. Міјан пӧскӧԏінајас, абу кущӧмјас колӧны, омӧԉікӧԍ:
1) мукӧԁлаас пӧскӧԏінаыс, овмӧсԍаԋыс зев ылынӧԍ, ԁа скӧтыԁ муніг-локтігас муԇӧны; сы вӧсна; прӧԁуктсіјаыс налӧн чінӧ;
2) мукӧԁ ԁырјі, пӧскӧԏіна улӧ ԍетӧны васӧԁ места, ԋура-інјас, сетыԍ скӧтјас ԍојӧны сещӧм турунјас (ветреԋԋітса, ланԁыш ԁа мукӧԁ турунјас), коԁјас щыкӧԁӧны скӧтлыԍ ԇоԋвіԇалунсӧ;
3) вӧра пӧскӧԏінајаслӧн бурлуныс овлӧ вӧр быԁмӧм ԍерԏіыс: щӧкыԁӧ шочӧ вӧрыс. Вӧра пӧскӧԏінајас, вермасны ԍетны скӧтлы тырмымӧнја кӧрым. Меԁԍа-ԋін гырыԍ скӧтјаслы ԁа порԍјаслы. Сӧмын секі скӧттӧ віԇны колӧ віԁчыԍӧмӧн. Сені щӧкыԁакоԃ быԁмывлӧны јаԁа турунјас. Сеԍԍа скӧтјас, сені віԇӧм вӧсна, віԍмӧны. Сещӧм віԍӧмсӧ вуҗӧԁалӧны кԉешщјас. Сы вӧсна, луԁвылыԍ локтыԍ скӧтјасӧс колӧ бура віԁлавны ԁа кԉешщјассӧ віјавны.
Бурҗык пӧскӧԏінаӧн лыԃԃыԍӧ сещӧм пӧскӧԏіна, кытчӧ нарӧԍнӧ кӧԇӧны турунјас ԁа сетыԍ мыјтӧмкӧ турунсӧ поԅӧ ыщкыны. Колхозјаслы колӧ тӧжԁыԍны тащӧм пӧскӧԏінајас лӧԍӧԁӧм вӧсна. Ԉібӧ колӧ боԍтчыны важ пӧскӧԏінајассӧ бурмӧԁны, меԁ сені збыԉыԍ скӧтјаслы поԅіс ԇоԋвіԇалунсӧ бурмӧԁны ԁа прӧԁукԏівноԍԏсӧ кыпӧԁны.
Пӧскӧԏінаыс кӧԏ кущӧм вӧлі, ԁа абу-кӧ сені матыгӧгӧрын бур јуан ва, сіјӧ асԍыс бурлунсӧ воштӧ. Та вӧсна јуанінјассӧ колӧ јона віԇны гуԁырмӧмыԍ ԋајтмӧмыԍ ԁа нароԍнӧ коԁјавны пруԁјас.
Пӧскӧԏіна вылын скӧтӧс віԇны колӧны, нарошнӧ скӧтвіԇыԍјас (пастукјас). Сіја кужас віԇны пӧскӧԏінасӧ сіԇі; ӧԏілаыԍ јірӧԁӧм бӧрын, скӧтјассӧ вуҗӧԁас мӧԁлаӧ. Сы кості мӧԁлаас туруныс вевјалас быԁмыны; сіја-жӧ тӧԁас, кущӧм каԁӧ колӧ скӧтсӧ віԇны бур пӧскӧԏіна вылын ԁа кущӧм каԁӧ омӧԉҗык вылын: скӧтјас-кӧ віԍмасны, вермас ԍетны меԁвоԇԇа отсӧг віԍыԍ скӧтјаслы.
Картаын віԇӧм скӧтӧс колӧ леԇны пӧскӧԏіна вылӧ первојјассӧ регыԃік кежлӧ. Леԇтӧԇыс гортаԁ верԁыштны ԁа вӧтлыны 3–4 час кежлӧ; тајӧ каԁас, меԁбур пӧтӧса лоӧ ԍілос. Таԇ-жӧ ԋӧжјӧԋік, колӧ вуҗӧԁны-і пӧскӧԏіна вылыԍ, картаын віԇӧм вылӧ. Колӧ помԋітны, том туруна пӧскӧԏіна вылӧ, скӧтӧс леԇтӧԇ колӧ верԁыштны мӧԁ участокын, ԉібӧ кос турунӧн. Пыр-кӧ веж турун вылӧ леԇан, горша ԍојӧм вӧсна, скӧтјас вермасны ԁунԁыны, ԉібӧ кутасны мыԏітны. Луншӧр гӧгӧр, колӧ скӧтјаслы ԍетны 2–3 час шојтчӧг, рӧміԇтӧм вылӧ. Сеԍԍа ӧԁ сіјӧ жар каԁјаснас скӧтјассӧ ԍојӧны гутјас, лӧԇјас, ном-гагјас. Мукӧԁ ԁырјыԁ, жар гожӧмнас, лунјаснас скӧтӧс віԇӧны картаын ԁа војкежас вӧтлӧны пӧскӧԏіна вылӧ.
Скӧтлӧн вӧԉа вылын олӧмыс ԁа ветлӧмыс зев бур. Сылӧн јонмӧ ԇоԋвіԇалуныс ԁа кыптӧ јӧв вајӧмыс. Сы вӧсна колӧ тӧвнас картаын віԇігӧн щӧщ леԇлывны вӧԉавылӧ. Опытјас петкӧԁлӧны, тӧвнас кӧ лыԍтыԍ мӧсјасӧс бур повоԃԃа ԁырјі леԇлыны ывла вылӧ, секі најӧ бурҗыка ԍојӧны ԁај унҗык лыԍтӧны на-ԁорыԍ, коԁјас картаын сулалӧны. Скӧтјасӧс колӧ леԇлыны ветлӧԁлыштны нарошнӧ стрӧјітӧм загонӧ, а местаыс-кӧ оз тырмы, колӧ лӧԍӧԁны куԅмӧс загон.
Кыԇі бурҗыка нуӧԁны скӧтӧс верԁӧм, сы јылыԍ бура віԍталӧма верԁӧм јылыԍ велӧԁӧмын. Меԁым кӧрымыԁ, коԁӧн верԁан ез торк скӧтлыԍ ԇоԋвіԇалунсӧ, колӧ верԁны бур кӧрымӧн; оз поԅ верԁны ԍіԍмӧм, бакшаԍӧм, щыкӧм кӧрымӧн. Сіјӧн воштан скӧтлыԍ ԇоԋвіԇалунсӧ. Сіԇ-жӧ колӧ, меԁым і јуан ваыс вӧлі бур. Меԁԍа лӧԍалана јуан ваӧн лоӧ 10–20° С ԏемператураа ва. Кымыныԍ ԁа коԁ каԁӧ скӧтӧс јуктавлыны. Сіјӧ сы сајын, кущӧм кӧрымыслӧн бурлуныс, скӧтлы оланногыс, шоныԁыс сынӧԁыслӧн ԁа м. т.
Шӧркоԃа арталӧмӧн, кос ԍојанӧн верԁігӧн, ӧԏі гырыԍ скӧтлы лун кежлӧ колӧ 25–50 ԉітр ва; уԉіс кӧрымӧн верԁігӧн скӧтлӧн јуӧмыс чінӧ ⅔–¾ јукӧнӧԇ ԁа унҗык.
Скӧтлы, лун кежлӧ, унаӧ колӧ ва лыԃԃыны ԍӧкыԁ. Сӧмын оз-кӧ тырмы скӧтыԁлы ваыԁ-омӧԉ. Сы вӧсна. колӧ, меԁым нырулыԍ ԍвежӧј, сӧстӧм ваыс ез бырлы, кор ковмас меԁ секі јуӧны. Колхозјасын, верманлун-кӧ лоӧ, колӧ лӧԍӧԁны скӧтвіԇанін воԁопровоԁјас ԁа, секі сіја могыԍ лоӧ могмӧԁӧма. Кыԇі картаын віԇігӧн, сіԇ-жӧ і пӧскӧԏіна вылын віԇігӧн, колӧ скӧтлыԍ ԁӧԅӧрітны кучіксӧ. Кучікыс віԇӧ скӧтлыԍ оргаԋізмсӧ, регуԉірујтӧ туша паԍтаыс шоныԁсӧ, отсаԍӧ лолавнысӧ, пӧԍ леԇӧмӧн, вӧтлӧ пыщԍыс васӧ ԁа вӧтлӧ мукӧԁ оргаԋіческӧј веществојас. Кучікԍаԋыс артмӧны: сіјасыс, гӧнјасыс, гыжјасыс, ԍурјасыс. Татыԍ тыԁалӧ, кущӧм бур вајӧ кучікыс скӧт ԇоԋвіԇалунлы. Сы вӧсна, колӧ скӧтлыԍ кучіксӧ весавны ԋајтыԍ ԁа куас лоӧм кіԉԍыс. Кучіксӧ ԁӧԅӧрітӧмыс колӧ лоны щӧткаӧн весалӧмӧн, ваӧн мыԍкалӧмӧн ԁа купајтӧмӧн. Оз ков сӧмын вӧвјасӧс весавны ԁа мыԍкавны, кыԇ міјан щӧкыԁа овлывлӧ, колӧ, сіԇ-жӧ мӧсјасӧс весавлыны ԁа мыԍкавлыны. Опытјас петкӧԁлӧны — чіԍԏітӧм бӧрын, лыԍтан мӧсјас јӧвсӧ унҗык ԍетӧны. Весавны колӧ быԁлун.
Весавны, чорыԁ щӧԏіԍ вӧчӧм щӧткаӧн, гӧн ԋылыԁыс. Весалігӧн щӧткасӧ весалӧны скребԋіӧн. Сіјӧн щӧткаԍыс торјӧԁалӧны ԉаскыԍӧм гӧнсӧ. Меԁԍа бура колӧ весавны гоԉасӧ, баԉабӧжсӧ, јурсӧ ԁа бӧж вужсӧ. Сетчӧ меԁјона овмӧԁчӧны параԅітјас. Гожӧмнас ӧваԁа каԁӧ, колӧ јонҗыка кучіксӧ скӧтјаслыԍ ԁӧԅӧрітны ԁа весавлыны вывԍыс лӧԇјаслыԍ ԁа ԉаскыԍӧм коԉкјассӧ ԉоԉӧјассӧ. Лӧԇјаслӧн ԉоԉӧјасыс скӧтлыԍ щыкӧԁӧ кучікјассӧ. Сіјӧн міјанлы вӧчӧны ыҗыԁ убытка. Ӧваԁјас петӧны лебавны јуԋ тӧлыԍԍаԋ, ԍеԋԏабр тӧлыԍӧԇ, јонҗыкасӧ жар ԁырјі. Еԋјасыс ԉаскӧны асԍыныс коԉкјассӧ скӧтлы гӧнјасас, сетыԍ артмӧны номырјас, ԋувԍігас номырјасыс скӧтлы ԍурӧны вомас ԁа сеԍԍа горшас овмӧԁчӧны. Тулыслаԁор кысԍӧны кучік улас, сетыԍ артмӧны јӧнгыԉкоԃјас. Мыјӧн быԁмасны, кучіксӧ роԅӧԁӧны ԁа скӧт вылыԍ летчӧны муӧ. Лун 24–30 мыԍԏі, лоӧны гут-лӧԇјас. Лӧԇ-гут ԁа мукӧԁ пӧлӧс гагјасыԍ віԇӧм могыԍ колӧ скӧтлыԍ кучік вывсӧ быԁ лун весавны. Сеԍԍа меԁјона ԍојӧмінјассӧ колӧ мавтлыны креоԉін растворӧн (сывԁасӧн). Ӧԏі јукӧн креоԉін, 5 јукӧн ва пыщкӧ развоԃітӧмӧн Сещӧм пемӧсјасӧс, коԁјаслӧн ем-ԋін јӧнгыԉ коԃјасыс, колӧ тулыснас, пӧскӧԏіна вылӧ леԇтӧԇ, пычјӧԁлыны ԁа номырјассӧ віјавны. Вӧлӧс ӧбӧԃітыԍ ӧваԁјас лебалӧны јуԉԍаԋ ԍеԋԏабрӧԇ. Лебалӧны тӧвтӧм, шонԁіа повоԃԃа ԁырјі. Најӧ вӧв гӧн вылӧ пукталӧны коԉкјас. Накӧԁ тышкаԍны колӧ, сіԇ-жӧ, кыԇі-і мукӧԁ гырыԍ скӧтӧс ԍојыԍ ӧваԁјаскӧԁ.
Уҗалан вӧвјаслыԍ кучіксӧ ԁӧԅӧрітігӧн, быԁлунԍа чіԍԏітӧмыԍ ӧпріч, колӧ зіԉа уҗалӧм бӧрын пӧԍсӧ зыравны, пуыԍ ԉібӧ кӧртыԍ нарӧшнӧ вӧчӧм пуртӧн-пӧԍчышкан, ԉібӧ іԇас мочалӧӧн зыравны. Сы бӧрын, вӧвсӧ новлӧԁлыны 15–20 мінут, — гӧныс коԍмытӧԇ. Вӧлӧс весавны колӧ уҗавтӧԇ кык час воԇҗык, а јӧла гырыԍ скӧтӧс ыркӧԁчаніныԍ, ԉібӧ пӧскӧԏіна вылыԍ вајӧԁӧм бӧрын. Ԍојігӧн најӧс весавны оз поԅ. Секі ԍојан піјас бусыс ԍурӧ ԁај мешајтӧ ԍојансӧ куртчавны. Зев еԍкӧн вӧлі бур, торја загонын-кӧ кутан чіԍԏітавны, сӧмын сіԇ-сӧ ӧні мі огӧ-на вермӧ.
Кучікыс-кӧ скӧтыслӧн вывті јона ԋајчӧма, куш ӧԏі чіԍԏітӧмыԁ еща на лоӧ. Колӧ сіјӧс мыԍкавны шоныԁ ваӧн, а гожӧмын, ем-кӧ местаыс, поԅӧ купајтны. Гӧнсӧ мыԍкалӧм бӧрын, кучіквывсӧ чышкавны-коԍтыны ԁа пыр ветлан тӧлыԍ віԇны. Купајтӧԁӧмыс меԁбура ӧԁԇӧԁӧ кучікјаслыԍ уҗсӧ. Сыыԍ ӧтԁор гожԍа жар ԁырјі чінтӧ ыҗыԁ ԏемпературалыԍ жарлунсӧ.
Меԁым купајтӧԁӧмыс вајіс пӧԉза, колӧ купајтӧԁыԍлы тӧԁны со кущӧм правілӧјас:
1. Пӧԍалӧм скӧтӧс ыркавтӧԇыс купајтӧԁны оз поԅ.
2. Ваыслӧн-кӧ ԏемператураыс 18°С-ыԍ улынҗык — купајтӧԁны оз поԅ.
3. 10–15 мінутыԍ ԁырҗык купајтӧԁны оз поԅ.
4. Купајтӧԁӧм бӧрын, скӧтӧс колӧ новлӧԁлыны гӧн коԍмытӧԇыс, а он-кӧ новлӧԁлы, колӧ коԍтыны іԇас јокмыԉӧн зыралӧмӧн.
Мукӧԁԁырјі, меԁ кучіксӧ ԁӧԅӧрітны вӧлі кокԋыԁҗык, скӧтјаслыԍ гӧннысӧ шырӧны. Міјан кӧԇыԁ местаын, щӧкыԁа кԉімат вежлаԍӧм вӧсна, скӧтӧс шырӧмыԁ абу бур. Кӧԇыԁ повоԃԃанаԁ скӧтыԁ понԁас кынмыны. Мӧсјаслыԍ шырӧны вӧра гӧнсӧ, меԁым ез мешајтчы лыԍтыны ԁа поԅіс вӧрасӧ сӧстӧма віԇны.
Вӧвјаслыԍ вунԁалӧны бурыԍсӧ ԁа бӧжсӧ, бӧркок піԇӧс ԁорӧԇыс. Уҗалыԍ вӧвјаслыԍ пԉешвоԇ бурыԍсӧ оз ков шырны, најӧ кӧԇыԁыԍ ԁа ваыԍ віԇӧны: зев-кӧ-ԋін ԍіјасыс куԅӧԍ, поԅӧ сӧмын ԋеуна җеԋԁӧԁыштны.
Меԁԍа бура скӧтлыԍ кучіксӧ ԁӧԅӧрітны колӧ гӧн уԍігас. Сіјӧ каԁнас скӧтјас кокԋыԁа вермӧны прӧстуԃітчыны. Аԍныс скӧтыс омӧԉтчӧны ԁа кокԋіԁҗыка віԍмӧны. Сы вӧсна, кор скӧтјаслӧн вежԍӧ гӧныс, колӧ прӧстуԃітчӧмыԍ віԇны ԁа бурҗыка верԁны.
Скӧтјаслыԍ кучіксӧ ԁӧԅӧрітігӧн колӧ щӧщ ԁӧԅӧрітны і кокјас бӧрԍаыс. Пԉеменнӧј, ԉібӧ ӧԁјӧ муныԍ вӧвјаслыԍ коксӧ ԁӧԅӧрітӧм јылыԍ ем наука. Уҗалыԍ вӧвјаслы кокјассӧ щӧщ колӧ јона ԁӧԅӧрітны, меԁ сылӧн ужавны верманлуныс ез вош. Сылӧн ԁоныс, јонлуныс ԁа ԇоԋвіԇалуныс јон кокјас сајын.
Пӧскӧԏінаын вӧвјасӧс віԇігӧн, вӧв гыж бӧрыԍ торја ԁӧԅӧрітӧмјас оз ковны. Сӧмын васӧԁ му вылын, ԉібӧ гіԁԋаын олігӧн гыжјасыс ӧԁјӧҗык быԁмӧны. Секі быԁ 2–3 тӧлыԍ мыԍԏі колӧ гыжјассӧ щӧщӧԁавны. Ԁорлывлӧм вӧвјаслӧн-кӧ ем важ кӧрттув роԅјасыс колӧ тупкавны ԁревеснӧј воскӧн. Он-кӧ кӧрттув роԅсӧ тупкав, васӧԁ местајасын ветлігӧн, гыжјыс кутас сіԍмыны. Гіԁԋаын вӧлӧс віԇігӧн, ԁорлытӧм кокгыжјассӧ колӧ јона ԁӧԅӧрітны. Меԁԍа-ԋін чаԋјаслыԍ гыжјассӧ. Чаԋјасӧс колӧ быԁ тӧлыԍ віԁлавны, меԁ ез кыԇ-ԍурӧ гыжјасыс быԁмы. Чаԋјасӧс ԋоԉ арӧсыԍ воԇҗык ԁорны оз ков.
Поԁкова кока вӧвјасӧс ԁӧԅӧрітігӧн колӧ тӧԁны правілӧ, мыј гыжјасыс лӧԍӧԁчыԍӧны поԁков ԍерԏі, а поԁковыс — гыж ԍерԏіыс. Гыжпомыс вӧвјаслӧн ӧԁјӧ быԁмӧ. Сы вӧсна, колӧ быԁ тӧлыԍӧн җынјӧн мыԍԏі выԉпӧв ԁорны. Бурҗык вӧвјаслыԍ гыжсӧ весалӧмыԍ ӧтԁор, весавны чаԉпа пыԁӧссӧ ԁа поԁковсӧ гыжјас костсӧ. Меԁԍа бур кокԋӧԁӧн вӧвјаслыԍ ԇоԋвіԇалунсӧ віԇӧмын лоӧ кос воԉӧс вылын најӧс віԇӧм.
Јӧла гырыԍ скӧтлы, меԁ веԍкыԁа ԁа бура ԇоԋвіԇалун ԁӧԅӧрітны, колӧ быԁ кык тӧлыԍ мыԍԏі, кык гыжсӧ віԁлыны. Налӧн гыжјас быԁмӧ, сіјӧс колӧ вунԁавны ԁа гыжсӧ бура весавны. Он-кӧ вунԁавлы мӧсјасыԁ кутасны чотны, а ӧшјас оз кутны вермыны мӧсјас вылӧ четчавны бӧркок гыжјас ԁојмӧмысла.
Лыԍтан скӧтлыԍ-кӧ гыжсӧ он понԁы ԁӧԅӧрітны, секі гыжјыс кутас чегјаԍны ԁа ԁыр лоас ԁојсӧ бурԁӧԁны. Вунԁавны колӧ ножовкаӧн, паԍкыԁ стамескаӧн, кӧрт вунԁалан шыранӧн, ԉібӧ нарӧшнӧ скӧт гыж вунԁалан шыранӧн. Сещӧм шыраныс ем веԏерінарјаслӧн.
Јӧла скӧтӧс ԁӧԅӧрітӧм
Скӧтвіԇан овмӧс бура пуктӧм сајын лоӧ міјан колхозјаслӧн овмӧс бурмӧмныс. Та вӧсна і колӧ меԁԍасӧ тӧжԁыԍны колхоԅԋікјаслы.
Скӧтӧс сӧстӧма віԇан правілӧјас, коԁӧс вӧлі вылынҗык гіжӧма, сіјӧ меԁԍа інмӧ јӧла скӧт ԁӧԅӧрітӧм куԅа. Ӧԁ, кор јӧв вӧраыс јона уҗалӧ, сек торкӧны оргаԋізмлыԍ уҗалан правілӧсӧ. Секі скӧтыԁ кокԋіԁа вермас уна пӧлӧс віԍӧмӧн віԍмыны.
Міјан стаԁајас меԁԍа јона віԍалӧны чакоткаӧн. Сіјӧ віԍӧмыс паԍкалӧ ԋӧжјӧԋікӧн. Чакоткаӧн віԍмӧмыԍ поԅӧ віԇны со кущӧм торјасӧн: 1) вуҗана віԍӧмјасыԍ скӧтӧс віԇӧмӧн, 2) каԁыԍ-каԁӧ віԁлавны скӧтсӧ, ез-ӧ ло чакоткаӧн віԍӧм, каԅалан-кӧ віԍыԍјассӧ колӧ торјӧԁны ԇоԋвіԇа скӧтԍыс; 3) віԇны кукаԋјасӧс чакоткаӧн віԍмӧмыԍ; мам кынӧм пыщкас најӧ шоча віԍмывлӧны; чужӧм бӧрас, колӧ торјӧԁны віԍыԍ мамԍыс ԁа быԁтыны ԇоԋвіԇа мӧс јӧлӧн. Сӧмын сіԇі поԅӧ быԁтыны бур скӧт; 4) бура скӧтӧс верԁӧмӧн, меԁ еԍкӧ ԍојанас тырмымӧн вӧлі белокыс. Сіјајас јона колӧны лыԍтан мӧслы јӧв артмӧм вылӧ, а тыра мӧслы кукаԋыс быԁмӧм, артмӧм вылӧ. 5) ԇоԋвіԇалун кутӧм могыԍ, колӧ гожӧмын скӧтӧс пӧскӧԏіна вылӧ леԇлыны, а тӧлын скӧтвіԇаніныԍ леԇлывлыны ԁа бура веԋԏіԉатсіја пыр сынӧԁсӧ вежлавны. Јӧла скӧтлыԍ кучіксӧ ԁӧԅӧрітӧмыс колӧ сы вӧсна, меԁым сылыԍ віԇны ԇоԋвіԇалунсӧ ԁа кыпӧԁны јӧв вајӧмсӧ. Каԁыԍ-каԁӧ-кӧ понԁан нуӧԁны ԁӧԅӧрітӧм кучік бӧрԍаыс, кыптӧ јӧв вајӧмыс ԁа і сӧстӧмҗык лоӧ јӧлыс. Вузалігӧн сӧстӧмҗык јӧвтӧ ԋӧбӧны ԁонӧнҗык. Сӧстӧма віԇӧм вӧсна поԅӧ віԇны скӧтлыԍ вӧрасӧ віԍӧмјасыԍ. Лыԍтан мӧсјаслыԍ вӧрасӧ ԁӧԅӧрітігӧн колӧ нуӧԁны со кущӧм правілӧјас:
1) Быԁлун колӧ ӧԏі каԁӧ лыԍтыны. Кык-пӧрјӧ-кӧ лыԍтӧны луннас, колӧ лыԍтыны быԁ 12 час бӧрын; кујім пӧрјӧ-кӧ лыԍтӧны — быԁ 8 час бӧрын, ԉібӧ ԋеуна костсӧ ыҗԁӧԁны војкежлӧ.
2) Лыԍтыны колӧ кімӧԇнаԁ, а оз кык чуԋӧн, кыԇі мукӧԁјас вочӧны. Чуԋјывнаԁ лыԍтігӧн ԋоԋјасыс јона ԋужалӧны ԁа мӧскыԁ јона ԁӧзмӧ. Кімӧԇнаԁ колӧ лыԍтыны со кыԇі: первој колӧ топӧԁны певнаԁ, кімӧԇнаԁ ԋоԋ вужјӧԁыс. Сек ԋоԋса јӧлыс торјалӧ вӧраса јӧвԍыс. Сеԍԍа мукӧԁ чуԋјаснаԁ ԋоԋсӧ колӧ топӧԁны, воԇчуԋԍаԋ, чаԉчуԋӧԇ, сіԇі чуԋјаснаԁ ԁорвыв топӧԁӧмӧн, став јӧвсӧ ԋоԋԍыс вӧтлыны. Лыԍтігас вӧрасӧ каԁыԍ-каԁӧ јӧткышталӧны вывлаԋ, меԁ вӧраыс бурҗыка кутіс уҗавны.
3) Лыԍтыны колӧ ӧԁјӧ. Ԋӧжјӧ лыԍтӧмӧн вермас јӧлыс чінны, сы вӧсна, мыј возбужԁајтчылӧм бӧрас, јӧв вӧраыс регыԁ муԇӧ.
Лыԍтігӧн оз поԅ мӧс вылӧ горзыны ԁа нӧјтны. Лыԍтан каԁнас скӧт оланінын колӧ лоны шыԋытӧв ԁа бокӧвӧј јӧзӧс сетчӧ оз ков леԇны.
5) Лыԍтыны завоԃіттӧԇ, вӧрасӧ колӧ мыԍкавны ԁа косӧԇ косӧԁны. Мукӧԁ ԁырјі лоӧ мавтны госӧн, ваԅеԉінӧн. Сіјӧ торјас-жӧ колӧ вӧчны і лыԍтӧм бӧрас.
6) Меԁ оз ԍур вӧраас вуҗана віԍӧмјас ԁа сӧстӧмҗык лоі јӧлыс, лыԍтыны завоԃіттӧԇ, лыԍтыԍыслӧн колӧ мыԍкыны кісӧ мајтӧгӧн.
7) Лыԍтыны колӧ став јӧвсӧ. Кутан-кӧ јӧвсӧ вӧраас коԉыштавны, секі мӧскыԁ ещаҗык кутас јӧвсӧ ԍетны. Сіјӧ коԉас јӧвсӧ, поԅӧ кык ногӧн перјыны: вӧрасӧ зыралӧмӧн (массажӧн) ԁа мӧԁпӧв лыԍтӧмӧн.
Первој массаж вӧчԍӧ воԇԇа ԁа бӧрја вӧра бокԍаԋыс. Сеԍԍа колӧ зыравны шујга ԁа веԍкыԁ вӧра боксӧ. Таԇі вӧчԍӧ уна пӧв, меԁ вӧра ԋебԅышттӧԇыс лоӧ, а меԁԍа-ԋін вылыс вӧра јукӧнӧԁыс. Выԉыԍ лыԍтан мӧсјаслы ԁа первој кукаԋа мӧсјаслы массажтӧ быԏ колӧ вӧчны. Мукӧԁ ԁырјі, массаж пыԃԃі, мӧԁпӧв лыԍтӧны — віԁлӧны збыԉыԍ-ӧ вӧраԍыс став јӧлыс лыԍтыԍӧ; меԁԍа-ԋін колана массажыс — госа јӧв коԉассӧ вӧраԍыс вӧтлӧм вӧсна. Вӧраас госа јӧв коԉӧмсӧ віԍталӧны опытјас, коԁӧс вӧчавлӧма лыԍтыԍіг чӧжыс, торја портсіјајас вылын. Со кыԇі вежԍӧ лыԍтыԍіг чӧжӧн, гос процентыс.
| Віԁлӧглӧн №№ | Гослӧн %-тыс јӧв віԁлӧгын | |
| Лыԍтыны завоԃітігӧн .... | 1 | 1,35 |
| 2 | 1,50 | |
| 3 | 1,60 | |
| 4 | 2,40 | |
| 5 | 3,40 | |
| 6 | 4,45 | |
| 7 | 5, 2 | |
| 8 | 5,65 | |
| 9 | 6,40 | |
| Лыԍтыны помаліг .... | 10 | 8,60 |
Шӧркоԃа арталӧм јӧлын госыс %-н 4,05
Ԉеԋінграԁ Облаԍтувса с/х. опытнӧј стантсіјалӧн скӧтвіԇан јукӧԁ 1926 воын лӧԍӧԁіс первој-на мӧԁпӧв мӧсјасӧс лыԍтӧм. Арталӧм резуԉтатыс петкӧԁліс, мӧԁпӧв лыԍтӧмыс јӧвсӧ соԁӧма 2% вылӧ ԁа став јӧлыслыԍ госсӧ соԁтӧ пӧшԏі 0,1% вылӧ.
Тајӧ мӧԁпӧв лыԍтӧмыс бур вајӧ мӧсјаслы ԁа і овмӧсыслы. Сы вӧсна, колӧ тајӧ уҗ ногсӧ пыртны колхозјасӧ, меԁым понԁісны мӧԁпӧв лыԍтыны скӧтсӧ.
Вӧра ԁӧԅӧрітӧм јылыԍ ԍорԋітігӧн, оз ков вунӧԁны, лыԍтыԍігӧн јӧвсӧ ԁӧԅӧрітӧм јылыԍ. Ԁебыԁ јӧлыԁ сещӧм места, кытчӧ јона овмӧԁчылӧны бакԏеріјајас. Најӧ сетчӧ веԍкалӧны сынӧԁыԍ, кујӧԁыԍ, мӧсгӧныԍ, ԋајтӧԍ пӧԁӧԋчаыԍ ԁа мукӧԁлаыԍ. Сы вӧсна, колӧ зев сӧстӧма вӧԃітчыны. Лыԍтыны завоԃітчытӧԇ колӧ:
1) Вӧрасӧ ԁа вӧрагӧгӧрсӧ мыԍкавны шоныԁ ваӧн ԁа косӧԇ чышкыны.
2) Мӧскыԁлыԍ колӧ бӧжсӧ кӧртавны кокас.
3) Сӧстӧм халат паԍтавны, кіјастӧ мајтӧгӧн мыԍкавны ԁа косӧԇ чышкыны.
4) Быԁ ԋоԋыс первој лыԍтыштны ічӧԏікаӧн торја ԁозјӧ.
5) Лыԍтӧм воԇвылас оз ков мӧсјаслы ԍетны ԍілос. Сылӧн ԁукыс кокԋіа вуҗӧ јӧлӧ.
Кукаԋа мӧсјасӧс ԁӧԅӧрітӧм
Ӧтувја скӧтвіԇанінын мӧскӧс віԇігӧн, колӧ тырԍӧԁны луԁӧ леԇтӧԇ. Секі поԅӧ ӧшлыԍ вынсӧ віԇны ԁа тӧԁны кутан, кор мӧскыԁ кукаԋаԍас. Тајӧ зев колантор сы вӧсна, меԁым помԋітны кущӧм каԁ кежлӧ колӧ лӧԍӧԁчыны кукаԋаԍіг кежлас. Тыра мӧсјасӧс колӧ зев бура ԁӧԅӧрітны. Меԁԍа-ԋін 4–5 тӧлыԍԍа тырԍалӧм бӧрын. Најӧс колӧ віԇны прӧстуԁаыԍ, оз ков мунігас термӧԁлыны, оз ков леԇны четчавны ԁа нӧјтны. Тӧлын колӧ леԇлыны сӧстӧм сынӧԁ вылӧ, а гожӧмын вӧтлыны пӧскӧԏіна вылӧ.
Тыра мӧсјасӧс бакшаԍӧм, кынмӧм ԁа мукӧԁ щыкӧм кӧрымӧн верԁны оз поԅ. Сещӧм ԍојанԍыс вермас кукаԋыс шојмыны. Сіԇ-жӧ ԍілосӧн оз поԅ верԁны. Меԁԍа-ԋін, вајтӧԇыс војԁӧр бӧрја кык тӧлыԍнас.
Колӧ верԁны бура, норма ԍерԏі, кытӧн ем тырмымӧнја белок ԁа міԋераԉнӧј совјас. Меԁ лыԍтытӧм каԁнас мӧскыс верміс јонмыштны. Бӧрја вежонас кукаԋаԍтӧԇыс, а мукӧԁ ԁырјі і воԇҗык, вӧраыс кӧ ыҗԁыштӧма, меԁԍа-ԋін верԁаса мӧсјаслыԍ; колӧ ԍојан нормасӧ чінтыштны. Он-кӧ чінтышт, вермасны віԍмыны рӧԃіԉнӧј горачкаӧн.
Меԁ сіјӧ віԍӧмнас оз віԍмыны, колӧ тыра мӧсјасӧс быԁ лун новлӧԁлыштны. Тајӧ віԍӧмыԍ ӧтԁор мукӧԁ ԁырјі мӧсјас віԍмӧны кукаԋаԍӧм воԇвылас кујлӧм віԍӧмӧн. Сещӧм мӧсјассӧ колӧ верԁны кокԋіԁа рушку ԍувјас пуԍан ԋебԅан кӧрымӧн; скӧтвіԇанінаԁ колӧ унҗык воԉсавны іԇас, меԁ мӧскыслӧн заԁлаԁорыс вӧлі вылынҗык. Он-кӧ сіԇі вӧч, влагаԉіщеыс вермас уԍны. Коксӧ ԁа тушасӧ зыравны іԇасӧн ԁа лун кежлӧ ӧтчыԁ бергӧԁлыны ӧтар-мӧԁар бок вылас, меԁ еԍкӧн ез ло ԁыр кујлӧмјас.
Меԁԍа-ԋін колӧ віԁчыԍны, меԁ скӧтјас ез віԍмыны вуҗана віԍӧмӧн „поваԉнӧј выкіԁышӧн“. Сещӧм выкіԁышсӧ вајӧны 5–8 тӧлыԍ бӧрын. Поваԉнӧј выкіԁышӧн віԍӧмыԁ овмӧслы вајӧ зев ыҗыԁ убытка: кукаԋыс кулӧ ԁај мӧскыс кутас еща јӧвсӧ ԍетны. Сы вӧсна стаԁа піјын-кӧ лоі выкіԁыш, колӧ ӧԁјӧнҗык корны веԏерінарнӧј врачӧс, меԁ тӧԁмалас кущӧм помка вӧсна лоі кукаԋ шојмӧмыс ԁа меԁ віԁлалас став стаԁасӧ. Меԁ еԍкӧн ԇоԋвіԇалунсӧ вајан каԁӧԇ віԇны, колӧ тӧԁны со кущӧм торјас:
1) Мӧскӧс ԋӧбігӧн колӧ веԏерінар ԁінӧ нулыны, меԁ, еԍкӧн, полӧвӧј органыс вӧлі ԇоԋвіԇа.
2) Чӧвтӧм плоԁсӧ, ԋајтсӧ ԁа ԋајтӧԍ воԉӧссӧ колӧ сотны, а стојласӧ ԁа шој кукаԋ вајыԍ мӧскӧс ԁӧԅӧрітыԍлыԍ кісӧ ԁа паԍкӧмсӧ колӧ ԃеԅінфектсірујтны.
3) Шој кукаԋ вајӧм бӧрас, мӧскӧс колӧ тырԍӧԁны сек, кор ԍувԍыс ԋајт петӧмыс ԁугԁас ԁа кор веԏерінарнӧј врач щӧктас.
Кукаԋаԍнысӧ бурҗыка торјӧԁны торја гіԁӧ, кӧні шоныԁ, сӧстӧм, југыԁ ԁа абу ԇескыԁ. Сещӧм „рӧԃітан јукӧԁјассӧ“ колхоз скӧтвіԇанінын колӧ стрӧітны. Сещӧм торја гіԁыс-кӧ абу, стојласӧ колӧ торја јона сӧстӧма віԇны, меԁым вуҗана віԍӧмјасыԍ скӧтӧс віԇны. Кукаԋаԍӧм мӧсјасӧс колӧ віԇны скӧт картаті пыр ветлан тӧлыԍ. Вајӧм скӧтлы колӧ ԍетны шојтчӧг. Меԁ первојԍыс колӧ лыԍтыны кукаԋаԍӧм бӧрас 2–3 час мыԍԏі.
Верԁныс колӧ первојја лунјаснас шӧркоԃԃема. Кукаԋаԍӧм бӧрын вӧрасӧ колӧ јона сӧстӧма ԁӧԅӧрітны:
1) Лыԍтӧмсӧ, ковмас-кӧ, колӧ соԁтыны вітыԍ суткі кежлӧ.
2) Вӧчавлыны вӧраас массаж;
3) Лыԍтыны колӧ косӧԇ. Кыԇі лыԍтан мӧслыԍ, сіԇ-жӧ і лыԍтытӧм мӧслыԍ јона колӧ вӧрасӧ ԁӧԅӧрітны.
Лыԍтӧмыԍ ԁугӧԁлӧны сы вӧсна, меԁым мӧслӧн вӧраыс шојтчыштас ԁа аслыс кукаԋаԍнысӧ вынԍамыштас, ԁа унҗык јӧвсӧ кутас ԍетны. Выԉыԍ кукаԋаԍтӧԇыс лыԍтыны оз ков. Секі мӧскыс омӧԉтчӧ ԁа кукаԋсӧ омӧԉӧс вајас. Ічӧт јӧла мӧсјас јӧв ԍетӧмыԍ ԁугԁӧны 2–3 тӧлыԍ кукаԋаԍтӧԇыс воԇҗык. Јӧлаҗык мӧсјасӧс колӧ сувтӧԁны 1½–2 тӧлыԍ кукаԋаԍтӧԇыс воԇҗык. Ԃерт, сеԍԍа поԅӧ мӧс ԍерԏіыс: верԁаса-ӧ, ԇоԋвіԇа-ӧ, кымын арӧса ԁа віԇӧԁны вӧраыс кущӧм. Мӧссӧ сувтӧԁігӧн колӧ лыԍтыны косӧԇ.
Мукӧԁ ԁырјі, кукаԋаԍӧм воԇвылас, ԋоԋјасыс пӧԍавлӧны, вӧраыс поԉтчӧ, — секі бур, еԍкӧ, вӧрасӧ зыравны ԁа ічӧԏіка леԇыштны јӧвсӧ: став јӧвсӧ лыԍтыны оз поԅ. Вермас ӧԁԇыны јӧв жеԉезаыслӧн уҗыс ԁа вермас лоны міјанлы ковтӧм тор — роԃіԉнӧј горачка.
Јӧла гырыԍ скӧтлыԍ кукаԋјас ԁӧԅӧрітӧм
Вајӧм бӧрас, кукаԋсӧ меԁвоԇ ԁӧԅӧрітӧ, ԋулӧ мамыс ачыс. Кор мамыс оз ԋув, секі мам ԋулӧмсӧ оз ков ӧԁԇӧԁны. Сы вӧсна кукаԋыс овмӧԁчас. Мукӧԁ скӧт віԇыԍјас чужӧм кукаԋсӧ солалӧны, меԁ мамыс ԋулас.
Сіјӧ абу зев бур кукаԋлы. Солыс јона кыскӧ шоныԁсӧ ԁа вермас сек кукаԋыԁ кынмыны, прӧстуԃітчыны.
Колӧ первој кукаԋыслыԍ ныр пыщкӧссӧ ԁа вомсӧ пожјавны шоныԁ ваӧн ԁа сӧстӧм рузумӧн чышкыны кучік вывсӧ. Сеԍԍа віԇны шоныԁ гіԁын (колхозјаслӧн колӧ лоны кукаԋаԍан гіԁын пач) ԁа сені первој колӧ зыравны сӧстӧм іԇасӧн, ԉібӧ турунӧн, сесԍа рузумӧн. Зыравны колӧ гӧн ԋылыԁыс-воԇԍаԋыс бӧрлаԋӧ. Меԁ бура колӧ зыравны кокјассӧ. Ԋулӧмнас, ԉібӧ зыралӧмнас кукаԋыԁ оз кынмы. Ԋервјассӧ разԁражајтӧны коԁі отсалӧ чужӧм бӧрас первоја мінутјаснас пыԁӧҗык лолавны. Секі вірыс бура завоԃітчӧ уҗавны. Гӧг вужјыс-кӧ абу уԍӧма, колӧ вунԁыны кучікԍаԋыс 6 см. сајті. Гӧг вужсӧ колӧ кӧртавны сӧмын сек, кор кутас вірыс петны гӧг вужԍыс. Сӧмын сіјӧ зев шоча овлӧ. Кор кукаԋыс коԍмас, колӧ чужан бусԍыс ԋебыԁ щӧткаӧн чіԍԏітны.
Чужӧм бӧрас, меԁвоԇԇа лунјасас, колӧ меԁјона ԁӧԅӧрітны — сӧстӧм оланінын віԇны ԁа сӧстӧм ԁозјыԍ верԁны; сіԇ-жӧ колӧ сӧстӧм јӧлӧн јуктавны; первојјассӧ колӧ куш јӧлӧн верԁны. Меԁ јӧлыслӧн ԏемператураыс 27° С-ыԍ унҗык ез вӧв. Чуԋпомыԍ кукаԋӧс јуктавны оз ков. Поԅӧ сӧмын ӧтчыԁ ԉібӧ кыкыԍ, сеԍԍа ԇоԋвіԇа кукаԋыԁ ачыс кутас јуны. Јуктавны колӧ нормаӧн, со мыјјас ԍерԏі:
1) Мыј вылӧ сіјӧс быԁтан: јај вылӧ, пԉеменнӧј скӧт паԍкӧԁӧм вылӧ ԁа с. в.;
2) Кукаԋ аԉі ӧшпі, најӧс оз ӧткоԃа быԁтыны;
3) Віԇму овмӧс ԍерԏі переработајтӧны јӧвсӧ, выј ԉібӧ мукӧԁ тор вылӧ.
Кукаԋјасӧс верԁӧм-јукталӧм јылыԍ, бур нормајас јылыԍ, ем велӧԁӧм, сіԇ-жӧ, сы јылыԍ, кыԇі верԁны јӧлӧн, верԁӧмыԍ ԁугӧԁӧм бӧрын. Мӧԁпӧв мі каԅтыштам, ԇоԋвіԇа мӧскӧԇ поԅӧ быԁтыны сӧмын бура ԁӧԅӧрітӧмӧн, верԁӧмӧн бур скӧтвіԇанінын быԁтӧмӧн. Кӧԇыԁ скӧтвіԇанінаԁ ԁа ԉок ԁӧԅӧрӧн, бур скӧтӧс он вермы лӧԍӧԁны, сӧмын бур кӧрымыс сылы вошӧ. Меԁ, еԍкӧн, тајӧ верԁан нормаыс веԍкыԁ ло, колӧ кукаԋ быԁмӧм бӧрԍаԋыԁ віԇӧԁны, ԍӧктасӧ веԍітӧмӧн. Веԍітны колӧ быԁ вежон бӧрын верԁтӧԇыс, ԉібӧ верԁӧм бӧрас, 3–4 час мыԍԏі. Јӧла скӧт рӧԁлӧн ԇоԋвіԇа кукаԋјас быԁ лун ԍӧктанас соԁӧны 0,5–0,6 кг.; ӧшпіјан 0,6–0,8 кг.-ӧԇ.
Кукаԋјасӧс колӧ быԁ лун верԁны јуктавны ӧԏі каԁӧ. Сіјӧ нӧшта-на јона бурмӧԁӧ кукаԋјаслыԍ быԁмӧмлунсӧ.
Кукаԋјасӧс колӧ віԇны шоныԁінын, југыԁінын, кӧні налы абу ԇескыԁ ԁа кӧні бура уҗалӧ венԏіԉатсіјаыс. Кукаԋјасӧс колӧ віԇны ԁомтӧг, торја вежӧсјасын ԁа колӧ котралыштны леԇлывлыны вӧԉа вылӧ, ԉібӧ ыҗыԁ картаӧ. Кукаԋјаслыԍ кујланінсӧ колӧ зев сӧстӧма віԇны.
Щӧкыԁа картаӧ воԉсавны кос воԉӧс. Кӧԇыԁ, васӧԁ воԉӧс вылын кујлігӧн, кукаԋјас віԍмӧны мыт віԍӧмӧн ԁа сіјӧ јона омӧԉтчӧԁӧ кукаԋјасӧс. Мытӧн, ԉібӧ мукӧԁ рушку пыщкӧсса віԍӧмӧн-кӧ віԍмасны, пырыԍ-пыр колӧ боԍтчыны ԉечітны. Кымын ӧԁјӧ боԍтчан, сымын ӧԁјӧ верман бырӧԁны.
Кукаԋјасӧс колӧ чіԍԏітны лун кежлӧ кыкыԍ, ԉібӧ ӧтчыԁ. Чужӧм бӧрас первој колӧ весавны іԇасӧн, сеԍԍа щӧткаӧн. Меԁԍа-ԋін бура колӧ чіԍԏітны пԉешсӧ, баԉабӧжсӧ ԁа гоԉасӧ. Сетјасті-кӧ ԋајтӧԍ, кукаԋјас велалӧны гыжјаԍны ԁа ԉукаԍны, сы вӧсна і колӧ весавлыны. Ыҗыԁҗык кукаԋјасӧс, тӧлын колӧ леԇлыны час 2 кежлӧ ветлыны, гожӧмын пӧскӧԏіна вылын віԇны. Пӧскӧԏіна вылын налӧн ԇоԋвіԇалуныс јонмӧ ԁа ӧԁјӧ вӧрԅӧ быԁмыны. Сӧмын пӧскӧԏінаыс колӧ бур. Омӧԉҗык пӧскӧԏіна вылӧ ԁа нӧшта-кӧ ылын оз ков леԇны кукаԋјасӧс 5–6 тӧлыԍ тыртӧԇ. Пӧскӧԏіна вылын віԇӧм бӧрын кукаԋјаслы колӧ вој кежлас соԁтӧԁ ԍојан ԍетны. Выԉ ыщкӧм веж кос турун, сӧмын меԁ ез вӧв уԉ турун. Бурҗык пӧскӧԏінаӧн кукаԋјаслы лоӧ сещӧм пӧскӧԏіна, коԁі скӧтнӧј ԁворԍаԋыс лоӧ матын, бур туруна, кӧні унҗык быԁмӧ бобӧԋаԋ турун ԁа торјӧԁӧма гырыԍ скӧт пӧскӧԏінакӧԁ.
Кукаԋјассӧ ԁа і став том скӧтсӧ ԁӧԅӧрітӧмыԁ кутӧ зев ыҗыԁ значеԋԋӧ. Ӧԏікӧ, сіјӧн віԇам налыԍ ԇоԋвіԇалунсӧ; мӧԁкӧ, бурнога оласногсӧ. Кукаԋјасӧс оз поԅ ԁӧзмӧԁны, оз поԅ пԉешсӧ ԁа баԉабӧжсӧ гіԉӧԁны. Гіԉӧԁӧмнаԁ кукаԋјас вермасны ԉукаԍны велавны. Меԁԍа-ԋін нӧјтны оз ков, кӧԏ і најӧ оз кывзыны; накӧԁ колӧ обращајтчыны бурногӧн, горзытӧг ԁа скӧравтӧг.
Первој лунԍаԋыс-кӧ кукаԋкӧԁ бурногӧн обращајтчан, поԅӧ быԁтыны кывзыԍ, рам скӧтӧс; ԉокног, кужтӧг кӧ обращајтчан, најӧ быԁмасны ԁа лоӧны ԉокӧԍ, асныра скӧтјас.
Пԉеменнӧј ӧшјасӧс ԁӧԅӧрітӧм
Проізвоԃіԏеԉјасӧс віԇӧм, міјан вывті омӧԉа пуктӧма. Бур пԉеменнӧј ӧш — зев коланатор. Бур мӧскӧс ԁорыԍ-на сіјӧ бӧрјӧԁлӧмыс јонҗыка колӧ. Мӧс-кӧ ԍетӧ асԍыс плӧԁсӧ (кукаԋсӧ) вонас ӧтчыԁ, ӧшкыԁ асԍыс качество ԍетӧ 80–100 кукаԋӧԇ. Сы вӧсна ӧшкыс колӧ лоны бур рӧԁыԍ — уна јӧла рӧԁыԍ, жірнӧј јӧла рӧԁыԍ ԁа ԇоԋвіԇа баԏ-мам рӧԁыԍ. Сіјӧ колӧ правіԉнӧја быԁтыны, бура верԁны ԁа бура ԁӧԅӧрітны. Ӧшкӧс колӧ ічӧтԍаԋыс кукаԋ ԁорыԍ, бурҗыка верԁны, бур проізвоԃіԏеԉ артмӧ сӧмын јона верԁӧмӧн. Мукӧԁ торјассӧ колӧ сіԇ-жӧ ԍетны, кыԇік і кукаԋӧс быԁтыны ԁӧԅӧр інԁӧма: шоныԁ, сӧстӧм, југыԁ, кос ԁа бур венԏіԉатсіја оланінас лӧԍӧԁӧмӧн, тӧвнас леԇлыны сӧстӧм сынӧԁ вылӧ. Гожӧмнас гуԉајтӧԁыштны, ԉібӧ пӧскӧԏіна вылын віԇны. Пԉеменнӧј проізвоԃіԏеԉјас пӧскӧԏіна вылын олігӧн јонҗыка тырԍӧԁчӧны ԁа ԁырҗык кутасны тырԍӧԁчыны — ԁыр оз воштыны асԍыныс проізвоԃіԏеԉнӧј способноԍтсӧ.
Ӧшјасӧс колӧ верԁны нормаӧн; ӧшсӧ кӧ вочӧж ӧткоԃа новлӧԁлӧны, секі колӧ кӧрымсӧ ӧшкыԁлы соԁтыны 1 кг. мынԁа лун кежлӧ, сы вӧсна, меԁ ӧш-проізвоԃіԏеԉ вӧлі „пԉеменнӧј верԁаса“. Ӧтласа скӧтвіԇанінын ӧшкӧс колӧ віԇны стаԁаыскӧԁ ӧтлаын, меԁ сіјӧ стаԁа вӧснаыс ез тӧжԁыԍ.
Гоԉасӧ, баԉабӧжсӧ, сіԇ-жӧ і став тушасӧ колӧ быԁ лун весавны щӧткаӧн; гыжјыс-кӧ куԅа быԁмас, колӧ весавны ԁа щӧщӧԁны. Ӧшкӧԁ колӧ обращајтчыны рама ԁа повтӧг; меԁ бурҗык ԁа кокԋіԁҗык сыкӧԁ лоӧ вӧԃітчыны, арӧс тырӧм бӧрын, колӧ нырас пуктыны коԉча. Бур еԍкӧ лоӧ, ӧшкӧс-кӧ велӧԁан кокԋіԃік уҗӧ ԁоԃԃавлӧмӧн. Уҗалігӧн сіјӧ мускулјассӧ јонмӧԁӧ, озҗык щӧг ԁа тӧԁчымӧнја ԋужӧԁас пԉеменнӧј уҗыслыԍ каԁсӧ.
Меԁ, еԍкӧн, ӧшкыс бурҗыка ԁа ԁырҗыка уҗаліс, сіјӧн вӧԃітчігӧн колӧны со кущӧм правілӧјас:
1) Томҗык арӧсӧн җынјӧныԍ, ӧшкӧс оз ков леԇны скӧт тырԍӧԁӧм вылӧ;
2) Первоја уҗалан вонас, ӧшлы тырԍӧԁны ԍетчӧ 15–20 мӧскӧԇ, сыыԍ уна оз ков ԍетны;
3) Тырԍӧԁчӧмсӧ колӧ нуӧԁны скӧтсӧ кіын віԇігӧн, сіԇнас тырԍӧԁӧм віԇӧ ӧшлыԍ вынсӧ ԁа ӧшкыс вермас ӧԏі вонас тырԍӧԁны 100 мӧс;
4) Ӧшкӧс колӧ тырԍӧԁчыны леԇны лун кежлӧ ӧтчыԁ, зев-кӧ-ԋін колана, поԅӧ кыкыԍ, сӧмын 6 час коласт вӧчӧм бӧрын;
5) Каԅтыштыԍ мӧс ԁінӧ, колӧ ӧшсӧ леԇлыны ӧтчыԁ, унаыԍ четчыштлыны леԇны оз ков;
6) Скӧтвіԇанінјасӧ колӧ лӧԍӧԁны тырԍӧԁчан станокјас; гырыԍ пԉеменнӧј ӧшјас станоктӧг мӧстӧ вермасны ԁојԁны.
Уҗалан вӧлӧс ԁӧԅӧрітӧм
Ӧткымын колхозјас ӧніја каԁӧ ышмӧмаӧԍ вӧвјассӧ трактор вылӧ вежӧмӧн. Најӧ лыԃԃӧны, вӧв-пӧ, кыԇі уҗалан вын, ӧні оз-ԋін ков ԁа сы вӧсна, тӧжԁыԍны ԋінӧм. Тајӧ абу веԍкыԁ ԍорԋі. Ԃерт, тракторӧн ужавны лӧԍыԁ, сӧмын міјан тракторјасыс еща-на. Сы вӧсна вӧв јылыԍ тӧжԁыԍӧмсӧ вунӧԁны оз-на поԅ. Нӧшта-на јонҗыка колӧ сы јылыԍ ԇоԋвіԇалунсӧ ԁа вынсӧ ԁӧԅӧрітны.
Бур уҗалан вӧлыԁ лоӧ сӧмын правіԉнӧја быԁтӧмӧн ԁа ԁӧԅӧрітӧмӧн. Уҗавны најӧн колӧ завоԃітны, сӧмын 3,5–4 арӧсԍаԋ. Зев-кӧ-ԋін уҗӧԁныс јона колӧ ԁа јӧрмӧмыԁ поԅӧ куім арӧсԍаԋ, уҗӧԁны кокԋіԁҗык уҗ вылын. Вывті-кӧ томӧн вӧлӧс уҗӧԁан, кор сылӧн вынјӧрыс ез-на јонмы, вермас ԁојмыны ԁа уҗалан вынсӧ воштас, сіԇ-жӧ віԍлӧсӧԍҗык лоӧны.
Вӧвјаслы оланіныс колӧ лоны сещӧм-жӧ кущӧмӧс інԁім јӧла скӧтлы. Меԁԍа колӧ кучік вывсӧ сӧстӧма віԇны. Ԍӧкыԁ уҗ уҗалігӧн, вӧлыԁ јона пӧԍалӧ ԁа ԋајтыс кучік вылас пукԍӧ. Сы вӧсна ловгӧн тујјасыс тупкыԍӧны. Уҗалӧм бӧрас колӧ вӧвтӧ ыркӧԁыштны ԁа бӧрыннас весавны щӧткаӧн. Уҗ вывԍыс ԁугӧԁӧм бӧрын колӧ гӧн вывсӧ прӧста чышкыны. Вӧвјасӧс верԁӧм ногыс торјалӧ, мӧсјас верԁӧм ԁорыԍ. Вӧвлӧн ԁа мӧслӧн желуԁӧкыс абу ӧткоԃӧԍ. Сӧмын вӧлыԁлы, мӧсјаслы моз-жӧ, ԍојӧм бӧрас колӧ спокој, меԁ бурҗыка верміс ԍојансӧ ԋебԅӧԁны. Меԁ, еԍкӧн, вӧвлыԍ ԇоԋвіԇалунсӧ кутны, сіјӧс кӧлӧ верԁны со кущӧм правілӧјас ԍерԏі:
1) Туԍӧн (зӧрјӧн) верԁтӧԇ первој колӧ јуктавны;
2) Верԁӧм бӧрын колӧ часӧн җынјӧн шојтчӧԁны;
3) Уҗалӧм бӧрын, верԁны, јуктавны, часӧн җынјӧныԍ воԇҗык оз ков;
4) Верԁны колӧ нормаӧн, выԉ ԍојан вылӧ колӧ вуҗӧԁны ԋӧжјӧԋікӧн.
Меԁым вӧлыԁ бура уҗаліс, колӧ бурмӧԁны сылыԍ кӧрымсӧ ԁа воԇӧ вылӧ јонҗыка ԁӧԅӧрітны сіјӧс, меԁ кыԇ шуасны јајсӧ кутіс.
Меԁым вӧлыԁ ԇоԋвіԇалунсӧ кутіс, колӧ бурӧща уҗӧԁны вын ԍерԏі. Ԍӧкыԁа-кӧ уҗӧԁан, вӧлыԁ ԇікӧԇ вермас сувтны. Уҗӧԁӧм бӧрын вӧлӧс колӧ торја јона ԁӧԅӧрітны. Уҗалігас бура вӧԃітчыны, лым пыщкӧ келӧԁны колӧ лымсӧ таԉӧԁӧмӧн. Гӧжӧмын, жар ԁырјі, колӧ уҗсӧ ԁугӧԁлыны ԁа вӧвсӧ сувтӧԁлыны гож сајӧ, меԁ, еԍкӧ ез ло солԋечнӧј уԁар ԁа віԇны лӧԇ, номјас ԍојӧмыԍ. Уҗалігӧн, меԁԍа-ԋін ԍӧкыԁ уҗ ԁырјі, колӧ шојтчӧԁыштавны. Шуам, 2,5–3 час, воԍласа уҗ бӧрын колӧ шојтчӧԁны час чеԏверԏ, ԉібӧ час җын мынԁа. Ӧбӧԁјас ԁырјі, колӧ шојтчӧԁны ԁырҗык — 2–2,5 мынԁа. Еща вылӧ суткінас вӧлыԁлы колӧ ԍетны шојтчӧгсӧ час ԁас, ԉібӧ ԁаскык кымын. Колӧ віԇӧԁны меԁ ԍіјӧсыс вӧвсӧ ез ԁојԁ ԁа бура пеԉпомас ԍібаліс. Вӧвлыԍ ԇоԋвіԇалунсӧ віԇӧмӧн, сіјӧс бура вӧԃітӧмӧн, поԅӧ немпомсӧ куԅҗыка ԋужӧԁны ԁа сылыԍ бур рӧԁсӧ паԍкӧԁны. Скӧтјасӧс ԁӧԅӧрітӧм јылыԍ гіжӧма гырыԍ ԋігајас. Сӧмын җеԋіԃіка віԍталӧмјасԍыс поԅӧ аԁԇыны, мыј скӧтӧс ԁӧԅӧрітӧм абу ԇік кокԋіԁ уҗ. Колӧны југыԁ, шоныԁ, сӧстӧм, кос, бура уҗалана венԏіԉатсіјаа торја оланінјас. Бур резуԉтатјас лоӧны сӧмын сек, кор бура кутам скӧтӧс ԁӧԅӧрітны кужны.
Ӧтка креԍԏана овмӧсјасын та ԍерԏі ԍӧкыԁ вӧчны ԁа оз вермыны. Колхозјас овмӧсын вермасны вӧчны ԁа вермасны воӧԁчыны колана резуԉтатјасӧԇ.
5. Скӧтӧс ԁӧԅӧрітӧмын зооміԋімум паԍкӧԁӧм
Лыԁа меропріјаԏԏӧјас, коԁјастӧг оз поԅ віԇны куԉтурнӧја скӧтӧс, лоӧ скӧт ԁӧԅӧрітӧмын зооміԋімум:
1) Вӧчны шоныԁ, чістӧј, југыԁ, бур веԋԏіԉатсіјаа кујӧԁ зыртана скӧт віԇанінјас;
2) Скӧтвіԇанінјасӧ іԇас местаӧ воԉсавны трунԁаӧн (торф);
3) Скӧт оланінӧ лӧԍӧԁны бур јуктаԍанін;
4) Быԁлун колӧ скӧтјасӧс чіԍԏітны щӧткаӧн;
5) Скӧтјаслыԍ гыжјассӧ щӧщӧԁлыны ԁа весавлыны.
6) Тӧлын, кор ывлаыс абу зев кӧԇыԁ ԁа тӧла, скӧтјасӧс колӧ быԁлун леԇлывлыны сӧстӧм сынӧԁ вылӧ;
7) Гожӧмын скӧтӧс віԇны бурмӧԁӧм пӧскӧԏіна вылын, коԁі скӧт картајасԍаԋ абу ылынӧԍ;
8) Скӧтӧс јукталан інсӧ колӧ весавны ԁа торјӧԁны пӧскӧԏінаԍыс;
9) Скӧт пӧскӧԏінаын віԇны колӧ ԍетны опытнӧј пастуклы;
10) Кукаԋјасӧс ԁа ӧшпіјанӧс пӧскӧԏінаын, сіԇ-жӧ скӧт картајасын, віԇны торјӧн гырыԍ скӧтыԍ, быԁӧнӧс (кукаԋӧс, ӧшкӧс) торјӧн торјӧн;
11) Ԍура скӧтлыԍ, пӧскӧԏіна вылӧ леԇтӧԇ щӧщӧԁны ԍурјывсӧ ԁа гыжјассӧ;
12) Тырԍӧԁчӧм колӧ нуӧԁны картаын віԇігӧн ԁа ӧш проізвоԃіԏеԉсӧ колӧ кокԋіԃік уҗјас вылӧ ԁоԃԃавлыны;
13) Скӧтӧс колӧ тырԍӧԁны тырԍӧԁчанінјасын;
14) Арӧсӧн җынјӧн тыртӧԇ ӧшкӧс оз ков леԇны тырԍӧԁчыны, а кукаԋӧс оз ков тырԍӧԁны 1½–2 арӧсӧԇ;
15) Кужӧмӧн ԁа сӧстӧма ԁӧԅӧрітны мӧслыԍ вӧрасӧ;
16) Вӧра вывса гӧнсӧ колӧ шырны ԁа лыԍтігӧн бӧжсӧ бӧрја кокјасас кӧртавлыны;
17) Скӧтјаскӧԁ обращајтчыны бура, рамӧн ԁа меліа;
18) Скӧтјасӧс ԁӧԅӧрітігӧн меԁԍа-ԋін лыԍтыԍігӧн, колӧ овны лӧԋа;
19) Том вӧвјасӧс оз ков ԁоԃԃавны уҗ вылӧ 3½–4 арӧсӧԇ;
20) Вӧвјаслыԍ гыжјассӧ колӧ віԇны, меԁ ԉок ногӧн ез чегјаԍԍы;
21) Вӧвјасӧс уҗӧԁныс вын ԍерԏіыс;
22) Віԍыԍ скӧтјасӧс, каԅалан-кӧ, торјӧԁны стаԁаыԍ;
23) Пӧскӧԏіна вылыԍ скӧтӧс јӧрттӧԇ, колӧ скӧтвіԇанінсӧ весавны ԁа ԃеԅінфектсірујтны;
24) Скӧтјас ԁінӧ колӧ частӧҗык корлыны веԏерінарӧс;
25) Пӧскӧԏінаԍаԋ ылӧҗык колӧ лӧԍӧԁны кулӧм скӧт гуаланін (клаԃбіще).
