КӦРЫМЈАС ԌІЛОСУЈТӦМ
СКӦТЛЫ ЛӦԌӦԀАМ ЈОН КӦРЫМ БАЗА
Міјан воԇын, кыԇі Војвыв крајын, сіԇ-жӧ і Комі облаԍтын, сувтӧԁӧма мог — кыпӧԁны скӧтвіԇан овмӧс, пӧртны Војвыв крајӧс ԇоԋнас, щӧщ і Комі облаԍтӧс, скӧт віԇан ыҗыԁ рајонӧ. Тајӧ могсӧ олӧмӧ пӧртны колӧ меԁҗеԋыԁ каԁӧн, меԁ еԍкӧ лоі обеспечітӧма пјаԏіԉетка помаԍіг кежлӧ парԏіјалыԍ ԁа правіԏеԉстволыԍ заԁаԋԋӧ тыртӧм — ԍетны страналы куім міԉԉон пуԁ вузӧс выј, меԁ еԍкӧ лоі обеспечітӧма скӧт прӧԁуктаӧн снабжајтӧм вӧрԁорын уҗалыԍјасӧс, меԁ еԍкӧ лоі бурмӧԁӧма олӧмсӧ став уҗалыԍ јӧзлыԍ.
Тајӧ могыс олӧмӧ пӧртны вермана. Сіԇкӧ, колӧ чорыԁа кутчіԍны нуӧԁны скӧтвіԇӧм бурмӧԁан меропріјаԏԏӧјас, лӧԍӧԁны тырміԇ ԁа бур кӧрым база — скӧтвіԇӧмын нуӧԁны сотсіаԉіԍԏіческӧј реконструктсіја.
ԌІЛОСЛӦН КОЛАНЛУН СКӦТВІԆӦМ БУРМӦԀӦМЫН
Меԁтӧԁчана меропріјаԏԏӧ скӧтвіԇӧм бурмӧԁны кӧрым база лӧԍӧԁӧмын — кӧрым ԍілосујтӧм. Кӧрым ԍілосујтӧм вӧчӧ быԁса ревоԉутсіја овмӧсын, скӧтвіԇӧмын.
Мыј сіјӧ ԍетӧ міјан овмӧслы?
Меԁвојԁӧр, сіјӧ лӧԍӧԁӧ скӧтвіԇӧмлы јон кӧрым база.
1. Кӧрым ԍілосујтӧмӧн лоӧ поԅана мујас вылын вӧԃітны бура урожај ԍетана куԉтурајас — поԁсолнушка, кԉевер, зӧр сора віка ԁа с. в., коԁјаслыԍ урожајсӧ ԍілосујтӧмыԍ ӧпріч ԋекыԇ сеԍԍа оз поԅ віԇны.
2. Меԁбура вічмӧ кӧрымлӧн пӧтӧсыс ԍілосујтӧмӧн (мукӧԁног кӧрым віԇӧм ԁорыԍ, пӧтӧсыс вошӧ меԁ еща),
3. Поԅӧ пӧртны јона бур кӧрымӧ овмӧсыԍ чукӧрмӧм шыбласјас капуста, картупеԉ ԁа корԋеплоԁ корјас, пещӧр, јӧн ԁа мукӧԁԍікас јогтурунјас.
Артавны-кӧ пӧтӧс муртасјасӧн (кормӧвӧј јеԃіԋітсајасӧн) ԍілосујтан быԁтасјаслыԍ урожај, аԁԇам: ԋаԋ кӧԇалӧн урожај јона еща ԍілосујтан быԁтасјас ԍерԏі.
Куш ӧԏі торјӧн — му вылӧ ԍілосујтан куԉтурајас кӧԇӧмӧн — мі куім мынԁа соԁтам кӧрым скӧтлы.
Быԁтас вӧԃітыԍ-кӧ зіԉӧ ӧԏі чіӧбыԋік шеп пыԃԃі быԁтыны кыкӧс, то мӧсвіԇыԍ, кӧрым ԍілосујтӧмӧн, јона кокԋіа вермӧ ӧԏі мӧс пыԃԃі віԇны кык мӧс.
Војвывлаԁорын веԍіг спетсіаԉнӧј ԍілоснӧј куԉтурајас кӧԇтӧг, ԍілосујтӧмӧн поԅӧ вічмӧԁны кӧрымлыԍ којмӧԁ пај пӧтӧссӧ.
Мыј вӧсна?
Со мыј вӧсна: кыԇ кӧԏ те віԇты кӧрымтӧ (турунӧ коԍтан-ӧ, кӧбрӧгӧ течан-ӧ, гуӧ гуалан-ӧ), а векжӧ-ԋін пӧтӧслуныс јона вошӧ. Ԍілосујтӧмӧн кӧрымлӧн пӧтӧсыс вошӧ меԁеща (кԉеверлӧн пӧтӧсыс турунӧ коԍтігӧн, ԉучкі-бура черӧԃітӧмӧн вошӧ 20–25 %, а ԍілосујтігӧн ԋӧԏі оз вош).
Ԍілосујтігӧн кӧрымлӧн пӧтӧсыс шӧркоԃԃема вошӧ 10%, а турунӧ коԍтігӧн ещавылӧ 20–25 %. Ԉок повоԃԃа шӧрӧ-кӧ веԍкалан, 30% і унҗык-на вошӧ. Арја ԁор ӧтава іԁравны ԋекыԇ он вермы зера повоԃԃа вӧсна, а ԍілосујтны поԅӧ ԉубӧј повоԃԃа ԁырјі, сіԇкӧ — став ӧтавасӧ поԅӧ віԇтыны, вӧчны аслысԍама бур кӧрымӧ.
Тајӧ вылынҗык віԍталӧм ԁінас-кӧ нӧшта соԁтам сіјӧ, мыј ԍілосујтӧмӧн поԅӧ вічмӧԁны ԁа пӧртны бур кӧрымӧ овмӧсыԍ быԁԍікас шыбласјас, секі-ԋін јона ԍінмӧшыбытчана лоӧ ԍілослӧн коланлуныс.
Оз-на сӧмын тајӧн артавԍы сылӧн став бурлуныс.
Таыԍ ӧпріч ԍілосујтӧм кӧрым бурмӧԁӧ скӧтӧс, кыпӧԁӧ налыԍ проԁукԏівноԍтсӧ.
Міјанӧ — војвыв інтасӧ (местаӧ) — кӧԏ-і вајлан бур пороԁаа скӧттӧ, а омӧԉік кӧрымнаԁ наыԍ пӧԉза оз-жӧ ло: најӧ регыԁ чіјӧбмӧны, кокјывԍыс уԍӧны. Меԁым кыпӧԁны налыԍ проԁукԏівноԍтсӧ, колӧ верԁны вына кӧрымӧн ԁугԁывтӧг — тӧлын і гожӧмын.
Поԅӧ-ӧ таԇісӧ верԁны міјанын ӧніја ногӧн кӧрым лӧԍӧԁігӧн?
Оз поԅ. Міјан кӧрымыԁ муртса-муртса тырмӧ сӧмын тӧвсӧ коԉԉавны, ԁа ӧԁ нӧшта-кущӧм кӧрым! Ԉок лобоԅ, јӧн, ԉібӧ чорыԁ осока, пӧԁӧма — щын петӧ. Тулысла ԁор міјан мӧсјас кокјывԍыс уԍӧны, лоӧ быԁ зԁук гезјӧн лептавны.
Тулысын, турун вежӧԁӧм мыԍԏ, скӧтлы бурҗыкыс оз-жӧ ло: уԉічајас куԅа морӧсӧԇ ԋајтӧԁ мӧсјас мунӧны пӧскӧԏінаӧ јірԍыны 8–10 кілометр сајӧ. Лунԍа јірԍӧмыслӧн тукыс гортӧ воігӧныс бӧр вошӧ, мӧсјас вір-щыгӧԍ воӧны, баксӧны — 10 кілометрасӧ-ӧԁ мунны колӧ!
Кӧрым ԍілосујтӧмӧн ԁа му вылӧ ыҗыԁ урожај ԍетана куԉтурајас — поԁсолԋешԋік, зӧр сора віка, корԋеплоԁјас, кԉевер ԁа м. т. — кӧԇӧмӧн мі мезмам скӧтӧс мучітӧмыԍ, кыпӧԁам скӧтлыԍ проԁукԏівноԍтсӧ ԁа пӧртам олӧмӧ парԏіјалыԍ ԁа правіԏеԉстволыԍ заԁаԋԋӧсӧ — ԍетам страналы 3 міԉԉон пуԁ вузӧс выј пјаԏіԉетка помаԍіг кежлӧ.
Колӧ шуны, ӧткӧн-ӧткӧн он вермы скӧтвіԇӧм бурмӧԁны, он вермы вӧчны гырыԍ ԍілос ԁозјас (башԋајас), лӧԍӧԁны ԍілосујтчігӧн колана машінајас — ԍілосорезкајас, еԉеваторјас ԁа мыјԁа, он вермы кутчіԍны му вылӧ кӧԇны ԍілосујтан куԉтурајас.
Кызвын креԍԏанаыс Сӧвет Сојузын гӧгӧрвоісны-ԋін ӧтувја уҗлыԍ, ыҗыԁ овмӧслыԍ бурлунсӧ ԁа мӧԁа-мӧԁ бӧрԍа ӧтырышјӧн кутчыԍісны пырны колхозјасӧ. Колхозӧ пыран гы јона вылӧ кыпалӧ сіԇ-жӧ і Комі облаԍтын: 1931-ԁ воԍа тувсов кӧԇа ԁырјі колхозјасӧ пырӧмаӧԍ-ԋін 31% став овмӧс піыԍ. Колхозӧ пырӧм век ӧтарӧ соԁӧ і, ԃерт, оз веԍшӧрӧ: сӧмын ӧтувја вынӧн, мувіԇ уҗалан машінајас лӧԍӧԁӧмӧн мі вермам мынтӧԁчыны ԍӧкыԁ уҗыԍ, кокԋӧԁам олӧм уҗалыԍ креԍԏаналыԍ ԁа јонмӧԁам соціаԉіԍԏіческӧј економікалыԍ поԁувсӧ.
Ԍілос — меԁбур туј скӧт віԇӧм бурмӧԁӧмын.
МЫЈ СІЈӦ ԌІЛОСУЈТӦМЫС
Сіјӧ — кӧрым шоммӧԁӧм, ԇік-жӧ кыԇі шоммӧԁӧны тӧв кежлӧ капуста, ԍвеклӧ, ӧгурчі, арбуз ԁа мыјԁа, сӧмын тајӧјасӧс мӧԁногӧнҗык вӧчӧны: капустаӧс солалӧны ватӧг, ԍвеклӧӧс кӧтӧԁӧны солавтӧг, а ӧгурчіӧс — кӧтӧԁӧны і солалӧны. Кӧрым шоммӧԁігӧн — ԍілосујтігӧн — ва оз кіԍтны ԋі сов оз течны. Та јылыԍ стӧчҗык ԍорԋітам воԇын, а ӧні віԍталам мыј лоӧ кӧрымкӧԁ шоммігӧныс.
БАКԎЕРІЈАЛӦН УҖ
Быԁӧн тӧԁӧ: шоныԁінын јӧв шоммӧ. Шома јӧв ԍојны поԅӧ-на, сӧмын сылӧн лоӧ вежԍӧма кӧрыс ԁа моԁаыс. Тајӧ артмӧ со мыј вӧсна: сакар, коԁі мыјкӧмынԁаӧн ем быԁԍікас јӧлын, ԍінмӧнаԁԇытӧм ловјас — бакԏеріјајас — пӧртӧны јӧвшомӧ, јӧлыс лоӧ јумовкоԃ шома. Тащӧм ԍікас бакԏеріјајасыс шуԍӧны јӧвшоммӧԁыԍјасӧн.
Бакԏеріјајасӧн вӧчӧм јӧвшом мортлы ԁа пемӧсјаслы абу вреԁнӧј, мукӧԁ ԁырјі веԍіг јона колантор овлӧ. Ӧткымын учоннӧјјас (Мечԋіков ԁа коԁ-ԁа) шулывлісны, важ јӧз-пӧ куԅа овлісны шома јӧв ԍојӧм вӧсна.
Јӧвшоммӧԁыԍ бакԏеріјајас кынԇі пріроԁаын емӧԍ мукӧԁ ԍікас бакԏеріјајас: уксуснокіслӧј (уксуснӧј кіслота вӧчӧны), маԍԉанокіслӧјјас ԁа с. в. Ставыс најӧ вӧчӧны сӧмын асԍыныс уҗ, најӧ быԏԏӧ кущӧмкӧ аслыс ԍікас спеціаԉістјас: ӧԏі — јӧв шоммӧԁӧ, мӧԁ — уксус, којмӧԁ — выјјас ԁа с. в.
ШОНЫԀ ԀА СЫНӦԀ ВЕЖЛАЛӦНЫ БАКԎЕРІЈАЈАСӦС
Быԁ бакԏеріјалы рӧԁјыԍны ԁа уҗавны колӧны аслысԍама условіјӧјас. Меԁым, шуам, ԋаԋшом бура шоммас, сіјӧс пуктӧны шоныԁінӧ, паччӧр вылӧ), а капуста ԁа ԍвеклӧ каччајас — кӧбрӧгӧ ԍујӧны. Вӧчӧны таԇі сы вӧсна, мыј ӧԏі ԍікас бакԏеріјајас олӧны ԁа рӧԁјӧны бура ӧԏі условјӧјасын, шуам кӧԏ, јона шоныԁінын, а мукӧԁјас — мӧԁарӧ: јона шоныԁінсӧ оз ԏерпітны, налы уҗавны колӧ шӧркоԃԃем ԏемпература. Мі ставным бура тӧԁам кущӧм ӧԁјӧ јӧв шоммӧ керкаын јӧв шоммӧԁыԍ гагјасыс шӧркоԃԃем ԏемпература раԃејтӧны-ԁа.
Сещӧма-жӧ бакԏеріјајас сынӧԁӧс раԃејтӧны: ӧԏікјас нач оз вермыны сынӧԁ пыщкын овны, ԉібӧ вывті еща колӧ сынӧԁыс (јӧвшоммӧԁыԍ бакԏеріјајас), а мукӧԁјаслы, торја-ԋін уксусшоммӧԁыԍјаслы, колӧ уна сынӧԁ: рӧԁјыԍны ԁа уҗавны сіјӧ вермӧ сӧмын уна сынӧԁаінын.
Сіԇ-кӧ, сынӧԁӧс раԃејтӧм ԍерті шоммӧԁыԍ гагјасӧс поԅӧ јукны кык пеԉӧ: ӧтарсајасыслы рӧԁјыԍны ԁа уҗавны колӧ уна сынӧԁ. Сынӧԁтӧг (кіслороԁтӧг) најӧ оз овны. Мӧԁјаслы — мӧԁарӧ: уҗалӧны сӧмын сынӧԁтӧмінын.
Уна сынӧԁ требујтыԍ бакԏеріјајас шуԍӧны сынӧԁа гагјасӧн (аеробјасӧн), а сынӧԁтӧг уҗалыԍјас — сынӧԁтӧм гагјасӧн (анаеробјасӧн).
Сынӧԁа гагјас пӧвсӧ пырӧны уксусшоммӧԁыԍјас, сынӧԁтӧмјас пӧвсӧ — маԍԉанокіслӧј ԁа јӧвшомӧн шоммӧԁыԍјас.
МЫЈ СІЈӦ ԌІЛОСУЈТӦМЫС
Ԍілосујтігӧн кущӧмкӧ быԁтас — капуста-галан ԉістјас, поԁсолнушка за, віка ԁа мыјԁа — шоммӧԁӧны јӧв шомӧн. Јӧвшомӧн шоммӧԁыԍјас ԍілосујтан кӧрымлыԍ сакарсӧ пӧртӧны јӧвшомӧ; јӧвшомыс тырмымӧн чукӧрмас-ԁа, понԁас віԇны воԇӧвылӧ вежԍӧмјасыԍ ԁа щыкԍӧмыԍ. Сіԇ-кӧ, ԍілосујтігӧн меԁјонасӧ колӧ: ӧԏікӧ, ԍілосујтчан кӧрым пыщкын ловԅӧԁны јӧвшомӧн шоммӧԁыԍ гагјасӧс сымынԁа, меԁым најӧ велӧԁісны став мукӧԁ ԍікас шомӧн шоммӧԁыԍјассӧ; мӧԁкӧ, лӧԍӧԁны сещӧм условјӧјас, меԁым шоммӧм (ԍілосујтӧм) кӧрым ез щык.
Ԍілосујтӧм вылӧ кӧрымјас унҗыкыԍсӧ боԍтԍӧны еща пӧтӧса веществојасӧн — белокӧн, но озырӧԍ угԉевоԁјасӧн, сы вӧсна ԍілосујтігӧн јонҗыкасӧ ловԅӧны уксуса, выја ԁа јӧла шомӧн шоммӧԁыԍјас.
ԌІЛОСЛЫ КОЛӦ ШОММЫНЫ ЈӦВШОМӦН
Став ԍікас шомӧн шоммӧм пыщкын ԍілосујтчігӧн меԁколанаыс щук ӧԏі ԍікаса шом — јӧвшом. Став мукӧԁ ԍікаса шомјасӧн шоммігӧн кӧрымлӧн пӧтӧса вешществојасыс пӧрӧны ковтӧм, вреԁнӧј вешществојасӧ ԁа торкӧны пемӧсјаслыԍ ԇоԋвіԇасӧ.
Кӧрым пыщкӧ-кӧ пуктыштам кӧԏ ічӧԏіка маԍԉанӧј кіслота (выја шомӧн шоммігӧн артмӧ) — кӧрым ԇікӧԇ щыкӧ, бакшаԍӧ.
КЫԆІ УҖӦԀНЫ СӦМЫН ЈӦВШОМ ГАГЈАСӦС
Кыԇі-жӧ поԅӧ щӧктыны уҗавны кӧрымын сӧмын јӧвшомӧн шоммӧԁыԍ гагјаслы, кор пріроԁаас быԁԍікас шоммӧԁыԍ гагыс лыԁтӧм-щӧттӧм? Кыԇі ԁугӧԁны тајӧ бӧрјајасыслыԍ ԉок уҗсӧ?
Ԁугӧԁны поԅӧ, ԁај јона кокԋіа.
Воԇынҗык мі шуім-ԋін, мыј быԁ гаг вермӧ ловԅыны сӧмын сылы шогмана ԏемператураын, сынӧԁын ԁа васӧԁа косӧԁа інын.
Шуам, ԍілослы колана јӧвшомӧн шоммӧԁыԍ гагјас меԁӧԁјӧ ловԅӧны ԁа уҗалӧны 37–44° ԏемператураын Цеԉԍіја ԍерԏі, ԏерпітӧны і вылынҗык ԏемпература — 55°-ӧԇ. Јӧвшом гагјас јона бура уҗалӧны 18–20°-а ԏемператураын-і, а кор кӧрымлӧн сакарыс пӧрӧма-ԋін јӧв шомӧ, јӧвшом гагјас уҗалӧмыԍ оз ԁугԁыны веԍіг 10°-ын. Ԃерт, сещӧм кӧԇыԁінын гагјас ԁышмӧны-ԋін, но вӧрыштӧны-на.
Јӧвшом гагјас јонҗыкасӧ уҗалӧны сынӧԁтӧм (анаеробнӧј) інын.
Ԍілосујтігӧн меԁԉок врагјас — маԍԉанокіслӧј бакԏеріјајас сынӧԁтӧг-жӧ уҗалӧны.
Сӧмын најӧ мӧԁ ног ԏерпітӧны ԏемпература, шоныԁ-кӧԇыԁјасын ачысԍама бӧрјыԍӧны: најӧ зев ӧтырышја уҗалӧны 35–38 граԁуса ԏемператураын, а лоӧ-кӧ вылынҗык, ԉібӧ улынҗык, налӧн выныс пырыԍтӧм-пыр чінӧ, ԁај ԇікӧԇ вошӧ.
Сіԇ-кӧ, выјшомӧн шоммӧԁыԍ гагјас сынӧԁтӧг шоммӧԁчігӧн ӧпаснӧјӧԍ сӧмын зев ԇоԉа каԁын.
Сынӧԁтӧмінын 10 ԁа 35 граԁуса ԏемператураӧн маԍԉанокіслӧј бакԏеріјајас оз вермыны венны јӧвшом гагјасӧс, оз вермыны уҗавны 40–50°-а ԏемператураын-і. Сіԇ-кӧ, сынӧԁтӧг ԍілосујтігӧн меԁԉок каԁыс 35–40 граԁусјас костын; тајӧ ӧпаснӧј каԁԍыс мыјверман колӧ пышјавны.
Нач мӧԁног прімітӧны сынӧԁӧс ԍілос щыкӧԁыԍ вреԁнӧј гагјас — уксуса гагјас: тырмымӧн сынӧԁтӧг најӧ ԋекущӧма оз вермыны уҗавны. Ԏемпература бокԍаԋ уксус гагјас ӧтырышјаҗык уҗалӧны 20–30 граԁуса ԏемператураын: чуԏ-кӧ вылынҗык, најӧ ԇікӧԇ кулӧны. Меԁым ԍілосын уксус гагјас ез ловԅыны ԁа ез понԁыны уҗавны колӧ јона топӧԁны ԍілоссӧ ԁа ԇікӧԇ вӧтлыны сынӧԁ; сынӧԁтӧм (анаеробнӧј) інын уксуснокіслӧј брожеԋԋӧ оз ло.
Ԋіԉӧгашом артмӧ 22–30 граԁуса ԏемператураын. Кӧрым бакшаԍны оз вермы, абу-кӧ тырмымӧн сынӧԁ ԁа ԏемператураыс-кӧ вылын.
Став тајӧ вылынҗык віԍталӧмԍыс гӧгӧрвоана, меԁым ԍілосын уҗалісны сӧмын јӧвшом гагјас, колӧ: ӧԏікӧ, сынӧԁтӧммӧԁны ԍілоссӧ; мӧԁкӧ, лӧԍӧԁны „ыркыԁ“ ԏемпература — 20–25°, ԉібӧ пӧԍӧԁлыны 50°-ӧԇ Цеԉԍіја ԍерԏі.
30–40 граԁуса ԏемпература сынӧԁтӧмінын зев ӧпаснӧј каԁ, выјшом гагјас секі уҗавны вермӧны-ԁа сывӧсна. Тајӧ став вӧснаыс нуӧԁӧны кӧԇыԁӧн ԁа пӧԍӧн ԍілосујтӧм.
КӦԆЫԀӦН ԌІЛОСУЈТӦМ
Кӧԇыԁӧн ԍілосујтӧмӧс колӧ гӧгӧрвоны со кыԇі: ԍілосујтан кӧрымлӧн сакарыс јӧвшомӧ пӧрӧ (шоммӧ) 20–25 граԁуса ԏемператураын, сіԇкӧ — ԍілосујтан массаыс шомміг чӧжыс пыр кӧԇыԁ.
Научнӧј ԁаннӧјјас ԍерԏі кӧԇыԁӧн ԍілосујтігӧн шоммӧмлыԍ схемасӧ поԅӧ петкӧԁны со кыԇі:
[Кӧԇыԁӧн ԍілосујтӧмлӧн схема.]
Тані зев ԍінмӧшыбытчана петкӧԁлӧма ԍілослыԍ шоммӧмсӧ. Сувтса віԅас інԁӧма ԍілослыԍ ԏемпературасӧ, воԁсаас (пӧперегсаас) — каԁсӧ. Кыза віԅԋітӧмӧԁыс мунӧ маԍԉанокіслӧј брожеԋԋӧ сынӧԁтӧмінын. Схемаԍыс мі аԁԇам: первојја лунјасас (лун-мӧԁ) ем сынӧԁ (кіслороԁ), быԁтасјасыс ловјаӧԍ-на ԁа лолалӧны сынӧԁсӧ, сеԍԍа кіслороԁыс бырас-ԁа — кулӧны, пӧԁӧны сынӧԁ тырмытӧмысла. Став сынӧԁсӧ бырӧԁӧм бӧрын лун кык мыԍт быԁтасјас шојмӧны, разлагајтчӧны. Налӧн сакарыс кԉеткајас пӧвсԍыс петӧ ԁа інмӧ јӧвшом гагјаскӧԁ — завоԃітчӧ артмыны јӧвшом.
Сіјӧ схемаԍыс-жӧ мі аԁԇам: ԍілосыс-кӧ 25 граԁусыԍ вылӧҗык оз пӧԍавлы, секі маԍԉанокіслӧј брожеԋԋӧ оз ло. Выјшом гагјас чужӧны ԁа уҗалӧны пӧԍҗыкінын 30–40 граԁуса ԏемператураын.
Ԋоԉ квајт вежон чӧж ԍілослӧн ԏемператураыс вочасӧн-вочасӧн чінӧ, выјшом, коԁӧс ԁугԁывтӧг вӧчӧны бакԏеріјајас, завоԃітӧ пӧԁтыны асԍыс ловја гагјассӧ — бакԏеріјајассӧ, щӧщ мукӧԁ ԍікас гагјасӧс-і. Та бӧрын став ловја ловыс, коԁі еԍкӧ верміс вежны ԍілослыԍ моԁасӧ-структурасӧ — кулӧны, ԍілосыс веԍкалӧ конԍервнӧј банкаӧ моз ԁа олӧ јона ԁыр щыкԍытӧг.
ПӦԌӦН ԌІЛОСУЈТӦМ.
Пӧԍӧн ԍілосујтігӧн ԍілос масса кык-куім лун мыԍт пӧԍалӧ 50 граԁусӧԇ Цеԉԍіја ԍерԏі. Первојја куім луннас кӧрымјасыс ловјаӧԍ-на, лолалӧны кіслороԁӧн. Став сынӧԁыс бырӧ-ԁа, быԁтасјас кулӧны. Кулӧм быԁтасјасӧ заберітчӧны ловја гагјас, — ԍілос завоԃітчӧ шоммыны.
Кущӧм гагјас вермӧны уҗавны ыҗыԁ жар пыщкын сынӧԁтӧг?
Сынӧԁтӧг 50 граԁуса ԏемператураын выјшом гагјаслы уҗавны условіјӧјас оз лоны. Сынӧԁтӧм ін налы бур, но 50° жар сылы вывті вылын: сещӧм жарінын выјшом гагјас оз уҗавны.
50°-ӧԇ воӧм мыԍт, быԁтасјасыс куласны-ԁа, ԏемператураыс понԁӧ вочасӧн бӧр уԍны ԁа мыјещкӧ ԁыр кежлӧ веԍкалӧ бурещ сы местаӧ, кор чужӧны ԁа уҗалӧны выјшом гагјас. Выјшомӧн шоммыны ԍілос збыԉыԍ завоԃітлас ԁа мунас бурещ сіјӧ каԁсӧ, кор ԏемператураыс лоӧ 30–40 граԁусјас костын.
Кор ԏемператураыс летчас маԍԉанокіслӧј брожеԋԋӧ пырыс, выԉыԍ завоԃітчӧны уҗавны јӧвшом гагјас; уҗаласны најӧ кытчӧԇ оз ло тырмымӧн кіслота меԁым кусӧԁны шоммӧԁчыԍјаслыԍ ловсӧ. Сіԇ-кӧ мі аԁԇам; пӧԍӧн ԍілосујтігӧн молочнокіслӧј брожеԋԋӧ щук лолӧ.
Ԁыр-ӧ кысԍӧ выјшомӧн шоммӧмыс?
Віԍтавны веԍкыԁа тајӧ јуалӧмыс вылӧ ԍӧкыԁ, ԍілослӧн кӧԇалӧмыс уна тор сајын-ԁа. Вермас лоны, мыј выјшомлы лаԁмана ԏемпература ԁыркоԃ сулалас. Секі ԍілослы јона ӧпаснӧј каԁ, ԍілос вермас ԇікӧԇ щыкны, кԉашщеј ԁукӧн ԁукԍавны.
Сіԇ-кӧ, пӧԍӧн ԍілосујтігӧн пыр вермас артмыны маԍԉанокіслӧј брожеԋԋӧ. Сы вӧсна кӧԇыԁӧн ԍілосујтӧм та ԁорыԍ бурҗык, сыногҗык колӧ ԍілосујтнысӧ.
Пӧԍӧн ԍілосујтігӧн кӧрымлӧн пӧтӧсыс јонҗыка вошӧ, пӧшԏі кык мынԁа унҗык кӧԇыԁӧн ԁорыԍ. Уна опытјас (віԁлӧгјас) вӧчӧм ԍерԏі аԁԇӧма: пӧԍӧн ԍілосујтігӧн кӧрымлӧн пӧтӧслуныс вошӧ 30–40%, а кӧԇыԁӧн — 5–15%.
КӦԆЫԀӦН АԈІ ПӦԌӦН ԌІЛОСУЈТНЫ?
Вылынҗык віԍталӧмјас ԍерԏі мі вермам веԍкыԁа шуны кущӧмҗык ногӧн — пӧԍӧн аԉі кӧԇыԁӧн — ԍілосујтны кӧрым. Ставыс віԍталӧ, мыј кӧԇыԁӧн ԍілосујтӧм быԁ бокԍаԋ бурҗык пӧԍӧн ԍілосујтӧм ԁорыԍ. Ԁа і збыԉӧԇ, та ногҗык і колӧ вӧчнысӧ, меԁԍа-ԋін ԍілосујтнысӧ-кӧ інԁӧма уна кӧрым ԁа машінајасӧн јешщӧ уҗсӧ нуӧԁӧны. Ԍілосујтӧм масса бӧрԍа ԉучкі череԃітӧмӧн ԁа машінајасӧн уҗалӧмӧн артмӧ бур ԍілос, веԍіг бурҗык кущӧмӧс мукӧԁԁырјі чајтӧны боԍтны ԍілосујтчыԍјас.
Ԍілосујтны завоԃітігӧн меԁвоԇԇа војасас пырҗык вӧлі рымаԍім вылын ԏемператураӧԇ ԍілосӧс вајӧԁлыны; мі вӧлі чајтам, мыј сӧмын та ног поԅӧ ловԅӧԁны јӧвшом гагјасӧс ԁа начкыны мукӧԁ ԍікас ковтӧм бакԏеріјајасӧс.
Уна вочӧж ыҗыԁ башԋајасыԍ ԏемпературајассӧ віԁлалӧм-тӧԁмалӧм бӧрын мі аԁԇім ԁај ескам: артмӧ ачысԍама бур ԍілос веԍіг 20° ԏемператураын.
Поԅӧ шуны веԍкыԁа: ԏемпература віԁлӧгјас вӧчан башԋајасын, вылӧҗык кајліс сӧмын вевԁор слӧјас метра кымын кызтаын (башԋаыслӧн җуҗтаыс вӧлі 9,5 метра, кызтаыс — 5 м.).
Улыса слӧјјасас ԏемператураыс ез кајлы 19–25°-ыԍ вылӧҗык.
6 метра җуҗтаын ԍілос ез пӧԍавлы 16°-ыԍ вылӧҗык.
Первојја воас ԍілослӧн ԏемператураыс 20°-ыԍ вылӧҗык ез кајлы ԁа, ԍілоссӧ щыкӧмӧн чајтім, сӧмын асланым чајтӧмӧн мі ылавлім: увԁорҗыкас, кӧні вӧлі 20° ԏемпература, ԍілосыс ез омӧԉҗык, а бурҗык лоіс.
Мі ӧні веԍкыԁа вермам шуны, 40–50 граԁуса ԏемпература абу щук колантор бур ԍілос вӧчны. Омӧԉа пӧԍавлытӧм ԍілослӧн рӧмыс мічаҗык, кӧрымыслӧн моԁаыс (структураыс) ставнас-на коԉӧма; јона пӧԍавлігӧн ԍілослӧн рӧмыс міԍтӧмҗык, руԁовԅӧма, ԋајтмӧма-коԃ быԏԏӧ, а вылыса слӧјыс — віжовмӧма.
А вот ісыштӧмӧн јона пӧԍавлӧм ԍілослӧн чӧскыԁҗык ԁук (запак) ныраԁ чапкӧ, ԇік пӧԍԋаԋ ԁук, а кӧԇыԁӧн ԍілосујтігӧн — ԉокҗык, чорыԁҗык, ныртӧ быԁсӧн коԍалӧ.
Пемӧсјас кыкнан ԍікас ԍілоссӧ ԇік ӧткоԃа ԍојӧны, — кыкнан ԍілосыс ӧткоԃ чӧскыԁӧԍ.
Став тајӧ торсӧ вежӧртӧм бӧрын мі каԅалім, ԍілослӧн бурлуныс, бур качествоыс абу ыҗыԁ ԏемпература сајын: ачысԍама бур качествоа ԍілос артмӧ і секі, кор ԍілос масса 20 граԁусыԍ вылӧ оз пӧԍавлы.
Ԍілос артмӧмлыԍ процесс велӧԁӧм тӧԁмӧԁӧм бӧрын стӧч урчітісны мыјӧнҗык бур кӧԇыԁӧн ԍілосујтӧм.
Но овлӧ, мукӧԁԁырјі щук колӧ ԍілосујтны пӧԍӧн, меԁԍа-ԋін ԍілосујтан-кӧ чорыԁ осокајас, іԇасјас, чорыԁ быԁтас зајас ԁа мукӧԁ сещӧм торјас. Ыҗыԁ ԏемпература јона ԋебԅӧԁӧ најӧс, вӧчӧ кӧрымсӧ ԍојанаӧнҗык.
КЫԆІ ПӦԌӦН ԌІЛОСУЈТӦНЫ
Пӧԍӧн ԍілосујтігӧн, кыԇі мі тӧԁам, јона вылӧ ԁа ӧԁјӧ кајӧ ԏемпература.
Мыјӧн сіԇісӧ вӧчны вермӧны?
Ԍілосујтан массасӧ — кӧрымсӧ — лӧԁӧны оз топӧԁӧмӧн, а рышкыԁа, кокԋыԃіка; сеԍԍа — меԁым лӧԁан кӧрымыс ез вӧв јона ваа, а шӧркоԃԃем ԋебԅӧм. Кӧԇыԁӧн ԍілосујтігӧн-кӧ поԅӧ лӧԁны 70% мынԁа ваа кӧрым, пӧԍӧн ԍілосујтіг сещӧм уԉ маԏерјал оз шогмы: јона ваа кӧрым пӧԍӧн ԍілосујтігӧн щыкны вермӧ. Колӧ, меԁым ԍілосујтан кӧрымлӧн ваыс вӧлі ԋе унҗык 65%-ыԍ; кӧрымыс-кӧ јона уԉ, колӧ тӧлӧԁыштны, тӧвтор меԁ сетчӧ ԍіԇыштас ԁа ещаещ ԉозԁыштаскоԃ.
Кӧрымсӧ уна пӧрјаыԍ лӧԁӧ сымынԁаӧн, меԁым топалӧм бӧрас артміс 75 см. кызта слӧј. Кӧрымыс-кӧ оз шԋічкыԍ, пукԍӧ кышыԁа ԁа васӧԁлуныс шӧркоԃԃем (68%), секі ԍілос ӧԁјӧ пӧԍалӧ.
Ԍілос пӧԍалӧ сы вӧсна, мыј ыщкӧм турунјас, ԉібӧ вунԁалӧм щыщӧм корјас мыјкӧ ԁырна лолалӧны-на. Лолаліганыс быԁтасјас, мортјас моз-жӧ, сынӧԁ боԍтӧны; сынӧԁыс бырас-ԁа, завоԃітӧ шонавны-пӧԍавны.
Вылысса меԁбӧрја слӧјын ԏемператураыс 45–50°-ӧԇ кајас-ԁа (сіјӧ лоӧ лун мыԍԏ, ԉібӧ і воԇҗык-на), вылыԍаԋыс лӧԁӧны выԉ слӧј первојја слӧј кызтаыс-жӧ. Лӧԁӧм бӧрын бара віԁчыԍӧны колана ԏемпература, сеԍԍа бара лӧԁӧны і с. в. кытчӧԇ оз тыр ԍілосујтан ԁозјыс.
Граԁуԍԋіктӧг ԍілослыԍ коланавыјӧԇ пӧԍалӧмсӧ поԅӧ тӧԁны кӧрт беԃԃӧн. Сещӧм кӧрт беԃсӧ ԍујлӧны ԍілос пыщкас мінут 10–15 кымын кежлӧ, сеԍԍа терыба бӧр кыскӧны ԁа віԁлӧны кіӧн: пӧԍалӧмсӧ-кӧ кіыԁ оз ԏерпіт, секі бурещӧԇ-ԋін ԏемператураыс воӧма.
Ԍілос ԋӧжјӧ пӧԍалӧ ԉібӧ вывті кыза слӧј течӧм вӧсна, ԉібӧ кӧрымыс вывті ваа ԁа сы вӧсна. Кӧрым лӧԁтӧԇ ԁа лӧԁігӧныс башԋалыԍ ԁоргӧгӧрјассӧ кӧтӧԁӧны бураԋіка ваӧн кіԍкышталӧны. Ваԅӧԁтӧгыԁ кос ԍтенјас кӧрымлыԍ васӧ мырԃԃасны, ас пыщкас гуԋгасны ԁа ԍілослӧн ԁоргӧгӧрјасыс щыкны вермас, бакшаԍас.
Сіԇкӧ, ԍілос кӧрым со кущӧм пӧраԁокӧн лӧԁӧны.
Первојја лунӧ лысва коԍмӧм бӧрын ыщкӧны ԁа чукӧртӧны (щӧщ вунԁалӧны-і) бурещ сы мынԁа, мыјԁа сіјӧ колӧ меԁым рышкыԁа коԃ течӧмӧн артміс 50–75 см. кызта слӧј. Лӧԁӧны вочасӧн-вочасӧн, шырана щыщан машіна улыԍ вајалӧмӧн.
Аскінас-кӧ лӧԁӧм массаыс бура-ԋін шоналӧма, соԁтӧны сетчӧ сымынԁа-жӧ ԍвежӧј кӧрым, мыјԁта вӧлі пуктӧма воԇԇа луннас. Шупыԁа течӧм поԁсолнушкаыс, ԉібӧ кущӧмкӧ мукӧԁ сещӧм ԍікаса кӧрымјасыс-кӧ шоналӧны омӧԉа, секі воԇӧвылӧ кӧрым лӧԁӧмыԍ еновтчылӧны ԁа выԉыԍ лӧԁны кутчіԍтӧԇ кӧрымсӧ ещаещ тӧлӧԁыштӧны, шојмӧԁыштӧны.
Кујім лун мыԍт, віԁлан-ԁа-кӧ ԍілосујтӧм массаыс ӧԁјӧ ԁа јона пӧԍалӧма, выԉ слӧј лӧԁӧны. Сіјӧ выԉ слӧјыс топалас-ԁа, бураԋіка таԉавны, меԁԍа-ԋін јона таԉавны ԁоргӧгӧрјассӧ.
Со тащӧм ногӧн — вочасӧн-вочасӧн течӧмӧн ԁа быԁ слӧј бураԋіка таԉалӧмӧн-топӧԁӧмӧн — чукјӧнӧԇ тыртӧны ԍілос ԁоз. Кор гуын, ԉібӧ траншејаын ԍілосыс ԉапкалас муверкӧсыскӧԁ ӧтщӧщ, пукталӧны пӧперечінајас ԁа вевԏԏӧны: первој пощјас течӧны, сеԍԍа іԇасӧн, муӧн ԁа мукӧԁ торјасӧн тыртӧны.
МЫЈЛА ԌІЛОСЫН КӦРЫМ ЧІЗЫРӦԆ ОЗ ШОММЫ-ԊІ, ОЗ СІԌМЫ-ԊІ.
Кӧрым массаын ԍілосујтчігӧн чӧжԍӧ јӧвшом (молочнӧј кіслота). Сіјӧ — јаԁ став ԍікас бокӧвӧј гагјасыслы-і, асыслы-і. Кыԇі сӧмын шомман массаӧ чӧжԍас 1,5 прӧч. мынԁа јӧвшом, јӧвшомӧн шоммӧмыс ԁугԁӧ ԁа став мукӧԁ ԍікас ԍінмӧнаԁԇытӧм ловјас, коԁјас сені војԁӧрсӧ вӧліны-на, кулалӧны: најӧс начкӧ јӧвшом.
ԌІЛОСУЈТЧАН ПРАКԎІКА.
Сіԇкӧ інӧ — шуны-кӧ ԋекымын кывјӧн — ԍілосујтчігӧн кущӧмкӧ васӧԁ кӧрым, шуам: поԁсолнушка, віка, ԉібӧ мукӧԁ сещӧм быԁтасјас колана ног лӧԁӧны гуӧ, траншејаӧ, башԋаӧ ԁа шоммӧԁӧны — ԍілосујтӧны — јӧвшомӧн.
Тӧԁӧмыԍ, ԍілосујтчігӧн паныԁаԍасны зев уна посԋі торјас, коԁјасыԍ ԋекущӧма оз поԅ пышјавны ԁа еновтны најӧс віԇӧԁлытӧг, кӧсјам-кӧ мі вӧчны збыԉӧԇ бур ԍілос, а ԋе кујӧԁ мујас вылӧ.
Ԍілосујтны завоԃітігӧн колӧ тӧжԁыԍны, меԁым вӧлі лӧԍӧԁӧма став условіјӧсӧ, став коланаторсӧ кӧԇыԁӧн ԍілосујтӧм вылӧ.
Меԁвојԁӧр ковмас мӧвпыштлыны кущӧм формаӧн ԁа мыјыҗԁаӧс вӧчны ԍілос ԁозјас — гујас, траншеја, башԋа ԁа с. в., кыԇі вӧчны, меԁым ԍілосујтан масса ез пӧԍав 20–25 граԁусыԍ вылӧ ԁа кыԇі ԍілосыԍ вӧтлыны сынӧԁ.
Вежӧртӧԁам тајӧ јуалӧмјас вылӧ.
ԌІЛОС ГУЛӦН ЫҖԀА ԀА ФОРМА.
Кущӧм гу вӧчны ԍілослы?
Мі тӧԁам, ԍілосујтан кӧрым ԁолжен лоны пыр ӧткоԃ уԉ ԉібӧ кос ԁа ԍілосыԍ колӧ вӧтлыны сынӧԁ. Сіԇкӧ, гулӧн ԍтенјасыс (бокјасыс) колӧны јонӧԍ, топыԁӧԍ, меԁым ԋекущӧма ез леԇны ԋі сынӧԁ, ԋі ва. Тајӧ артмас, ԁај бура артмас, пыщкӧс ԍтенјассӧ-кӧ цементалан, ԉібӧ ежан кірпічӧн-ԉі, ԁӧскаӧн-ԉі, ԉібӧ-жӧ гусӧ перјан чорыԁ грунта муӧ (гӧрԁ ԍоја інӧ).
Сеԍԍа, меԁым ԍілос пыщкыԍ вӧтлыны став сынӧԁсӧ, колӧ јона топӧԁны-трамбујтны ԍілос массасӧ. Та бокԍаԋ шогманаҗык лоӧ гӧгрӧс гу: гӧгрӧс гу пеԉӧстӧм, сені бурҗыка топалӧ кӧрымыс, быԁлаӧҗык кокыԁ ԍіԇӧ-ԁа (пеԉӧсјасӧ тӧшшӧін пыр-ԋін коԉӧ). Јешщӧ ӧтчыԁ шуам: гу перјыны колӧ гӧгрӧсӧс, а ԋе ԋоԉпеԉӧсаӧс.
Кыԇі артавны җуҗтасӧ ԁа паԍтасӧ гӧгрӧс гулыԍ?
Пракԏіка петкӧԁлӧ: кымын гу җуҗыԁ, сымын топыԁа ԍілос пукԍӧ, сымын еща сынӧԁ сетчӧ коԉӧ. Таԇіҗык і колӧ вӧчны: меԁым гу мыјверман векԋіҗык вӧлі, а пыԁнаыс — пыԁынҗык. Сӧмын, ԃерт, јона векԋӧԁчыны оз-жӧ поԅ, јона векԋі гуын ԍілос вермас щыкны ԍтенјасԍаԋыс, топӧԁнысӧ ԉокҗык-і.
Сіԇкӧ, ԍілосујтчан гу колӧ гӧгрӧс (стӧкан коԃ, ԉібӧ конԍерв банка моԁаа), паԍта ԍерԏіыс пыԁынҗык 2–2½ мынԁа кымын (віԇӧԁ 1-јја ԍерпас).
Гулыԍ ыҗԁасӧ лӧԍӧԁӧны кӧрым запас ԍерԏі: кӧрым уна, ыҗыԁӧс і гу поԅӧ перјыны, еща-кӧ — ічӧтҗыкӧс. Ӧԏі кубіческӧј метра ԍілосујтан кӧрым веԍітӧ 4 центԋерԍаԋ 7-ӧԇ пыԁна ԍерԏі: кымын улыԍ боԍтӧма, сымын ԍӧкыԁа веԍітӧ. Шӧркоԃԃем ԍӧкта кубометр ԍілослӧн посԋі гујасын 4–5 центԋер.
Со мыјԁта ԍілос тӧрӧ разнӧј ԍікас гӧгрӧс гујасӧ:
| Гулӧн шӧр вунԁасыс (паԍтаыс, метрӧн) | Җуҗтаыс | Мыјԁта ԍілос (тоннаӧн) |
| 1,42 4 | 2,13 | 1,6 |
| 1,77 | 2,13 | 2,30 |
| 1,77 | 2,84 | 3,28 |
| 2,13 | 2,13 | 3,28 |
| 2,13 | 2,48 | 3,94 |
| 2,13 | 2,84 | 4,26 |
| 2,48 | 3,19 | 7,37 |
| 2,48 | 3,56 | 8,19 |
МУПЫЩСА ԀА МУВЕРКӦССА ԌІЛОС.
Ԍілос гу — мупыщса ԍілос, но поԅӧ і бурҗыкӧс вӧчны — муверкӧссаӧс. Сіјӧ артмӧ секі, колана ԁозсӧ-кӧ кірпічыԍ-ԉі, ԁӧскајасыԍ-ԉі, кущӧмкӧ мукӧԁ маԏерјалыԍ-ԉі вӧчан му вевԁорас.
Таыԍ кынԇі му пыщса ԍілос, гусӧ кӧԏ еԍкӧ гӧгрӧсӧс-ԋін перјам-ԁа, омӧԉ јешщӧ і сіјӧн, мыј уна кӧрым ԁырјі лоӧ вывті ыҗыԁ гу перјыны-ԁа, бӧрсӧ лептавны лоӧ јона ԃелӧ. Со мыј вӧсна понԁісныҗык стрӧітавны муверкӧсса ԍілосујтан гырыԍ гӧгрӧс ԁозјас — ԍілоснӧј башԋајас.
Амерікаса ԍілос башԋајас — стрӧітӧма бетоныԍ, кірпічыԍ цементӧн, ԉібӧ ԁӧскајасыԍ — меԁбур ԍілосујтчан ԁозјас. Выјӧн-ӧԁ налӧн формаыс, моԁаыс, лӧԍӧԁӧ став условіјӧсӧ, став коланторсӧ јӧвшомӧн шоммыны ԁа ԍілоссӧ луныԍ-лун колӧм ԍерԏі перјыны. Векԋі ԁа җуҗыԁ ԍілос аслас ԍӧктанас вӧтлӧ став ԉішнӧј сынӧԁсӧ, сынӧԁкӧԁ інмӧԁчан веркӧсыс (поверхноԍтыс) башԋаын зев ԇоԉа-ԁа, ԍілосыслӧн вевԁорја слӧјыс вовԍе оз щык. Јона кокԋі ԍілоссӧ перјыны: сы вылӧ лӧԍӧԁӧма нарошнӧ ӧԇӧсјас (вевԁорԍаԋыс увԁорӧԇыс) ԁа на пыр і ректӧны вочасӧн-вочасӧн.
ԌІЛОС ГУ.
Меԁԁонтӧм ԍілосујтчан ԁоз, кыԇі мі шулім-ԋін, гӧгрӧс гу чорыԁ грунта ԍојӧԁ муын. Сӧмын меԁԁонтӧм ԁозјыԁ абу-на јешщӧ меԁбур. Ԃерт, ԍілос артмас бура гуын-і, ԉучкі-кӧ мі гусӧ вӧчам ԁа лӧԍӧԁам бур условіјӧ јӧвшомӧн шоммӧмлы. Ԍілос гу перјӧны җуҗыԁ мыԉк јылӧ, ԍојӧԁа інӧ, кытчӧ муверкӧсса ва ԋекущӧма оз во, а улыса ваыс — пыԁын.
Ԍілос артмӧ бура лыаа інын-і, сӧмын, ԃерт, сені колӧ јона осторожнӧја уҗавны, меԁԍа-ԋін кӧрымсӧ лӧԁігӧн.
Меԁым вӧтлыны ԍілос пыщкыԍ сынӧԁ (сынӧԁын, кыԇі мі тӧԁам, артмӧ уксуса шом), гулыԍ җуҗтасӧ (пыԁнасӧ) перјӧны кык мынԁа ԉібӧ кујім-мынԁа пыԁӧҗык. Сіԇі вӧчӧмӧн ԍілосыс җуҗыԁ лоӧ, јона понԁас ԉічкыны ԁа вӧтлас став сынӧԁсӧ.
Вывті пыԁӧԇ муӧ перјыԍны абу-жӧ выгӧԁнӧ: пыԁын гуыԍ ԍілоссӧ перјыны ԃелӧ лоӧ, ԁај мусӧ коԁјыны ԃелӧ.
Коԁјан-кӧ 3 метра пыԁна ԁа 2 метра паԍта гу, ԁа јешщӧ вевԁор ԁорышас мусӧ течан 70 кымын санԏіметр җуҗта, — гу лоӧ бурещ шогмана.
Гу перјігӧн ԁа ԁоргӧгӧрсӧ лӧԍӧԁігӧн віԇӧԁны, меԁым гулӧн ԍтеныс ез пӧлыԋтчы, ԋі ез јоԍмы пыԁӧслаԋыс ԉібӧ вевԁорлаԋыс, а летчіс веԍкыԁа ӧтвесӧн моз. Вевԁор ԁорсӧ лӧԍӧԁігӧн мусӧ топыԁа топӧԁны, ԋекущӧм кост меԁым оз ло. Лоӧ бурҗык, пуктан-кӧ плакајас, ԉібӧ кірпічӧн ежан-ԉі, бетоналан-ԉі. Вевԁорас-кӧ јешщӧ лӧԍӧԁам вевттор, кущӧмӧс лӧԍӧԁӧны јукмӧсјас вылын, артмас ԇоԉаԋік, ԁонтӧмыԋік но шогмана ԍілос гу.
Вевтыс гу вылын јона колана: сіјӧ віԇас кӧԇыԁыԍ, зер інмӧмыԍ, лымпырӧмыԍ і, вевтаԇԇа поԅны кутас ԉубӧј повоԃԃа ԁырјі перјыны ԍілос.
Мі ԁумыԍ, тащӧм ԍілос-гуыс меԁбур ԁоз сещӧм овмӧсјаслы, кӧні ԍілоссӧ еща лӧԍӧԁӧны.
Сӧмын — мыј меԁомӧԉыс — ԍілос гу абу куԅ нема: во мыԍт сылӧн ԍтенјасыс варԁӧны, ројмунӧны, мӧԁ во кежлӧ оз-ԋін гӧԃітчыны. Сеԍԍа кӧрым лӧԁігӧныԁ ԁа перјігаԁ зев мустӧм, муыс кіԍԍӧ-ԁа.
Кӧрым лӧԁтӧԇ, лӧԁігӧныс-і, гулыԍ ԁоргӧгӧрсӧ (ԍтенсӧ) колӧ кіԍкалыштавны. Ваӧн кіԍкавны абу ԍӧкыԁ, сӧмын сы јылыԍ оз ков вунӧԁнысӧ. Ԃерт бур, ежан-кӧ ԍтенсӧ кірпічӧн, пуӧн, ԉібӧ бетонӧн; секі гу лоӧ јонҗык, унҗык поԅны кутас пӧԉзујтчыны. Ежӧм гуын кӧрым лӧԁігӧн ԍтенсӧ колӧ-жӧ ваалыштны.
ҖЫНВЫЈӦ МУВЕРКӦССА ԌІЛОСКӦБРӦГ.
Мі шуім-ԋін, ежтӧм гӧгрӧс ԍілос гу абу јона шогмана.
Ԋеуна сложнӧјҗык, но прӧстӧј гу ԁорыԍ јона бурҗык лоӧ җынвыјӧ муверкӧсса ԁоз, ԉібӧ кыԇі шуӧны — ԍілос-кӧбрӧг.
Ԍілос-кӧбрӧг гӧгрӧс-жӧ, җынјыс му пыщкын, мӧԁ җынјыс му вевԁорас. Вевԁорја җынсӧ пӧшԏі јылӧԇыс тыртӧма муӧн. Тащӧм ԍілоскӧбрӧгыс, вӧчӧма-кӧ сіјӧс кірпічыԍ, пуыԍ, ԉібӧ бетоныԍ, зев прӧстӧј, ԁонтӧм ԁа ԏехԋіка бокԍаԋ, шогмана.
16 тонна кӧрым тӧрмӧна ԍілос-кӧбрӧг меԁвоԇԇаыԍ мі вӧчлім Воԉскӧј округын, Ԋіжԋе-волжскӧј крајын ԁа зев бура артмыліс. Кыԇі тыԁалӧ черԏеж ԍерԏі (5-ԁ ԍерпас) ԍілос-кӧбрӧг вылӧ вӧлі перјӧма 3,2 метра паԍта гӧгрӧс гу. Му пыщкӧссӧ лоі ежӧма ӧԏі кірпіч кызта, вевԁорсӧ — кык кірпіч кызта 2,5 метра суԁта. Сіԇӧн — ежӧмнас ԁа му вевԁорлаԋыс кајӧмӧн — міјан артміс 2,5 метра паԍта ԁа 5,9 метра суԁта башԋа. Вевԁорја җынсӧ лоі тыртӧма гуԍыс перјӧм муӧн.
Муверкӧсԍаԋ чуԏ вылӧҗык вӧчыштӧма воԍса ін, топыԁа сіјӧс рамаалӧма ԁа лӧԍӧԁӧма кык ӧԇӧс: ӧԏіыс пыщԍаԋыс, мӧԁыс — ывлаԍаԋыс. Пыщкӧсса ӧԇӧсыс абу рамаа, сіјӧс ԍілосыс ԉічкӧма-ԁа, оз уԍ. Ывласасӧ пыкӧма, топыԁа ԁорӧма (кӧрттувјасӧн-ԉі, скӧбајасӧн-ԉі). Ӧԇӧс рамалӧн ыҗтаыс — кваԁратнӧј метра җын. Ӧԇӧс воԍтӧны сӧмын сек, кор муверкӧсса җынԍыс ԍілосыс бырӧма-ԋін, Ԍілоссӧ колӧ перјыны јывԍаԋыс ԍтенԍаԋ завоԃітӧмӧн. Пыщса ԍтенсӧ колӧ јона шыԉыԁа вӧчны. Лоӧ јона бур, ежан-кӧ цементнӧј штукатуркаӧн (сорасас боԍтӧны цемент 1 пај, лыа — 4 пај), ԉібӧ, цементыс-кӧ оз ло, колӧ шыԉыԁа кірпічсӧ течны.
Ԍтенсӧ течігӧн колӧ віԇӧԁны, меԁым сіјӧ (ԍтеныс) струн веԍкыԁа кајіс ԁа мічаа гӧгрӧса артміс. Гӧгрӧс ногсӧ муртавны ԁа лаԁмӧԁныс лӧԍӧԁӧны рејка (віԇӧԁ 5-ԁ ԍерпас): стӧч гу шӧрас сувтӧԁӧма струн веԍкыԁа рӧвнӧј пощ, мајег, ԉібӧ кущӧмкӧ металл — воԁопровоԁнӧј труба ԉі мыј-ԉі; рејкалӧн ывлала помас (рејкасӧ шӧр стобјас мӧртӧма) лӧԍӧԁӧма скӧба: скӧба костыс бурещ ԍԏен кызаыс. Кірпіч суԁта течӧм мыԍт проверітӧны рејкаӧн стӧчаӧ лоі течӧма кірпічсӧ. Кыткӧ-кӧ ԋелаԁнӧ лоӧма, пырыԍ-пыр справітӧны.
Ԍԏена течны сорасӧ (растворӧ) боԍтӧны 2 пај іԅвеԍԏ, 1 пај цемент, 8 пај лыа.
Пыԁӧсас-кӧ грунтыс ԋебыԁ, колӧ пыԁӧсавны — цементавны; јон-кӧ, поԅӧ і пыԁӧсавтӧг коԉны. Вевтсӧ вӧчӧны топыԁа топӧԁӧмӧн ԏӧсыԍ.
Ԉок повоԃԃајас ԁырјі ԍілос перјыны башԋа бокас (ӧԇӧсјас веԍтас) вӧчӧма тамбур, ԉібӧ посвоԇ (6-ԁ ԍерпас) Сеті поԅӧ кајны вевԁорӧԇыс. Тамбур вӧчӧны пуыԍ, ежӧны ԁӧскајасӧн. Мыјкӧ вӧсна-кӧ сіјӧс вӧчны он вермы, вевт вылас лӧԍӧԁӧны ӧԇӧс, сы пыр верман ԍілос ԁінӧ вевԁорԍаԋыс матыԍтчыны.
Лоӧ јона бур, ԍілос башԋасӧ-кӧ вӧчан ԇік карта ԁорӧ ԁа лӧԍӧԁан пос картаԍаԋыс. Секі башԋаԍаԋыс поԅас мунны веԍкыԁа картаӧ.
Тащӧм ԍілоскӧбрӧгсӧ, коԁі еԍкӧ вӧлі шогмана ԍілосујтчан ԏехԋіка бокԍаԋ, вермасны вӧчны быԁ ԍіктын, быԁ колхозын: ԋекущӧм ыҗыԁ тӧԁӧм сетчӧ оз ков, вермасны вӧчны гортса маԍԏерјас, плотԋікјас.
Муверкӧсса ԍілоскӧбрӧг вӧчӧм ԁонсӧ поԅӧ артавны сы вылӧ маԏерјал віԇӧм ԍерԏі.
Башԋа стрӧітны колана маԏерјалјас:
1. Ԍтена течны кірпіч 4.000 штука;
2. Тонна җын іԅвеԍт;
3. Цемент 2 бӧчка (течны ԁа ежны);
4. Лыа 4 кубометр;
5. Ԁӧскајас 7 см × 22; 25 × 9,25 м;
6. Поԁтоварԋік — стобјас ԁа пӧперечінајас вылӧ;
7. Пощ (кызтанас разнӧј ԍікас) стрӧпілајас вылӧ ԁа мыјԁа.
Міјан условіјӧјасын став тајӧ маԏерјалыс аԁԇыԍас ԁај оз ԁонӧн сувт. Цементыԁ гашкӧ озҗык ло, но поԅӧ і сытӧг.
МЫЈӦН БУР ԌІЛОС-КӦБРӦГ
Поԅӧ веԍкыԁа шуны: міјан, Војвылын — кӧԇыԁінтасын — җынвыјӧ муверкӧсса ԍілос-кӧбрӧг лоӧ меԁшогмана і со мыј вӧсна: тані міјанын тӧлыс јона куԅ, кӧԇыԁ — овлӧны 40 і унҗык граԁуса кӧԇыԁјас. Меԁым јона кӧԇыԁ ԁырјі муверкӧсса ԍілос оз кынмы, колӧ јона шонтыны башԋасӧ, а җуҗыԁ башԋа шонтыны тырмӧԇ он вермы. Сіԇкӧ — колӧ мулаԋҗык пырӧԁчыны. Сӧмын, колӧ бара-жӧ інԁыны: оз поԅ му пыщкӧ пырӧԁчыны ва воанінӧ, васӧԁ местаӧ.
Чорыԁ грунта муын поԅӧ ԁај щук колӧ пырӧԁчыны муӧ. Муӧ гу поԅӧ перјыны 5 метра пыԁна ԁа 4 метра муверкӧсас: 9 метра җуҗта ԁа 2,5 метра паԍта ԁозјӧ тӧрӧ 164 тонна ԍілос. Кӧбрӧглыԍ муверкӧсса җынсӧ — 4 метрасӧ — поԅӧ бура шонтыны: вӧчны кык ԍтен ԁа шӧра костас течны ԋіщ-ԉі, мыјкӧ мукӧԁ сещӧм кӧлуј-ԉі. Поԅӧ-і іԇас коԉтајас-на ԁоргӧгӧрыс сувтӧԁлыны. Јона шонтӧм кӧбрӧгын ԍілос оз кынмы, вічмас тулысӧԇ.
Пыщкӧсса җынсӧ пыԁӧ перјӧм гулыԍ — кӧбрӧглыԍ — колӧ ежны кірпічӧн ӧԏі пӧвсӧн ԁа ем-кӧ бетон, бетонӧн мавтны-шыԉӧԁны. Ԍілоссӧ ректыны поԅӧ лӧԍӧԁны нарошнӧ пріспособԉеԋԋӧ, гезјылын веԁра-ԉі мыј-ԉі.
Јешщӧ ӧтчыԁ шуам: чорыԁ грунта інтасјасын, мыԉкјаінјасын, ва вотӧмінјасын колӧ вӧчны җынвыјӧ муверкӧсса ԍілос кӧбрӧгјас; васӧԁінјасын, увтасјасын — муверкӧсса башԋајас.
МУВЕРКӦССА ГЫРЫԌ БАШԊАЈАС
Амерікаын (ԍілосујтчыныс сені важӧнԍаԋ-ԋін кутчіԍісны) ԍілос вӧчны стрӧіталӧны аслыс ԍікаса муверкӧсса гырыԍ башԋајас. Ылыԍаԋ, віԇӧԁны кажітчӧ зев ыҗыԁ каччаӧн: гӧгӧр асыкалӧма кӧрт асыкјасӧн ԁај пуыс качча ԇал моԁааӧԍ. Кӧрт асыкыс кык торјыԍ: ӧтар помнас јітӧмны ԇірјӧн, мӧԁарсӧ віԋтӧн колана выјӧԇ зелӧԁӧны. Сіԇісӧ најӧ абу веԍшӧрӧ вӧчӧмаӧԍ: кос повоԃԃајас ԁырјі качча коԍмӧ, женгаԍлӧ — сек колӧ топӧԁыштны зелӧԁны; а зера повоԃԃаӧн — тӧрмӧ, ыҗԁӧ, секі бара ԉічӧԁыштӧны.
Ывлаԍаԋ краԍітӧны міԋерала краскајасӧн, пыщсӧ оз краԍітны, а каԁыԍ-каԁӧ — ԍілоссӧ лӧԁтӧԇыс ԁа ԍілос ректӧм бӧрас — мыԍкавлӧны, пожјалӧны іԅвеԍ ваӧн. Іԅвеԍ ваӧн пожјавны колӧ сы вӧсна, меԁым оз рӧԅвеԃітчыны ковтӧм гагјас, гутјас, ԉоԉӧјас.
Кӧрымсӧ лӧԁны ԁа ԍілос ректыны башԋа јылӧԇыс лӧԍӧԁӧма ӧԇӧсјас. Ӧԇӧсјассӧ топыԁа ԇумгӧма-пӧԁлалӧма. Ӧԇӧс ԁорӧԁыс јылӧԇыс кајӧ пос.
Тащӧм ԍікаса — качча моԁаа — ԍілос башԋајас јона паԍкалӧма ԋебыԁ кԉімата рајонјасын — Каԉіфорԋіјаын ԁа лунвыв штатјасас.
Міјан условіјӧјасын шогманаҗык вісконԍінскӧј ԍілос башԋа. Тащӧм башԋаыслӧн кык ԍтен: ежӧма пыщкӧсԍаԋыс і ывлаԍаԋыс.
Вісконԍінскӧј башԋа стрӧітӧны кірпіч фунԁамент вылын. Фунԁаментсӧ вӧчігӧн струн веԍкыԁа мӧртӧны 5 см. кызта ԁа 10 см. паԍта ԁӧскајас — ԍурӧссӧ ԍтен вӧчны. Ԁӧскајас кост — 30 см. Колӧ віԇӧԁны, меԁым ԁӧскајасыс мічаа веԍкыԁа лоӧны: оз піԋлаԍны ԁа оз пӧлыԋтчыны. Сы могыԍ бурҗык башԋа шӧрас сувтӧԁлыны стоб ԁа стобԍаԋыс ӧткуԅа пыкӧԁјасӧн пыклыны.
Кор сувтса ԁӧскајас лоӧ наԃежнӧја крепітӧма, завоԃітӧны ежны: первој пыщкӧсԍаԋыс, сеԍԍа і ывлаԍаԋыс. Ежан ԏӧслӧн (ԁӧскајаслӧн) кызтаыс 1,3 см., паԍтаыс 7–10 см.
Ԏӧскыс колӧ лоны кос, увјӧԍтӧм. Ԁорышјассӧ шпунтујтӧны, тувјалӧны кӧрттувјӧн быԁ сувтса ԁӧскаӧ. Кӧԇыԁҗык інтасјасын, шуам кӧԏ міјан Војвылын, пыщкӧслаԁорсӧ ежӧны унҗык вевԍӧн ԁа шӧра костас ԉемӧԁӧны бура ԍіралӧмӧн тоԉ. Таԇӧн башԋаыс лоӧ шоныԁ, ԍілосыс оз кынмы.
Вевтсӧ вӧчӧны кӧртыԍ, ԉібӧ пуыԍ. Первој стрӧпілӧјасӧн ԍвјажітӧны-јітлӧны, сеԍԍа і ежӧны кык вевԍӧн вевԁорԍаԋыс і увԁорԍаԋыс.
Кӧрымсӧ лӧԁны ԁа ԍілоссӧ ректыны башԋа јылӧԇыс лӧԍӧԁӧма ічӧԏік ӧԇӧсјас, воԍԍӧны вочасӧн-вочасӧн тырӧм ԍерԏі, ԉібӧ рекмӧмыс ԍерԏі. Налы воча летчӧ-кајӧ ԉук.
Кыԇі мі шуім-ԋін, вісконԍінскӧј башԋа шогманаҗык кӧԇыԁ інтасјасын, војвылын.
Стрӧітігӧн, ԃерт, колӧ корлыны тӧԁыԍ мортӧс (агроном строіԏеԉ ԁа с. в.). Абу-кӧ сещӧмыс, поԅас агроном інԁӧԁ куԅа щӧктыны вӧчны плӧԏԋікӧс.
КУЩӦМ БЫԀТАСЈАС ԌІЛОСУЈТӦНЫ
Ԍілосујтны поԅӧ став васӧԁ турунсӧ, кӧԇаӧс кӧԏ кӧԇтӧмӧс. Ԍілосӧ мунӧны быԁтаслӧн став торјыс — заыс, корјыс, плоԁыс і вужјыс выјӧн.
Став ԍікас чорыԁ заа ԉок турунјас — пещӧр, осока, лобоԅ, јӧн і мукӧԁ, став шыбласјасыс: капуста ԉістјас, картупеԉ кор, корԋеплоԁ ԉісјас ԁа мыј-ԁа, — ставыс тајӧ ачысԍама шогмана маԏерјал ԍілос вылӧ.
Сӧмын абу шыбласјас сајын ԃелӧыс ԁа главнӧј смыслыс ԍілосујтӧмлӧн. Ԍілосујтӧм — меԁбур ногас боԍтӧм урожај віԇны. Ԍілосујтӧмӧн меԁеща вошӧны кӧрымлӧн пӧтӧса веществојас. Кԉеверлӧн коԍтігӧныс вошӧ 25% пӧтӧс, ԍілосујтігӧн-жӧ став белокыс — пӧтӧса веществоыс — вічмӧ скӧтлы јӧв соԁтӧм вылӧ.
Ԍілосујтігӧн вічмӧны щӧщ мукӧԁ пӧтӧса вешществојас-і, шуам: угԉевоԁ ԍілосујтігӧн јонҗыка вічмӧ турунӧн коԍтӧм ԍерԏі.
Ԇік та вӧсна мі вермам вӧԃітны мујас вылын јона вына, уна пӧтӧса кӧрымјас, коԁјасӧс ԋекущӧма оз поԅ бура коԍтыны, шуам-кӧԏ поԁсолԋешԋік: артмӧ бура, уна пӧтӧс сылӧн ем заас, шԉапаас ԁа ԉісјасас, но коԍтыны сіјӧс, меԁԍа-ԋін арја ԁор, ԋекущӧма оз поԅ. А коԍтан-кӧ, — бара-жӧ омӧԉ лоӧ: ԉісјасыс коԍмӧмысла пыԅӧ пӧрӧны, а заыс беԃкоԃ лоӧ, сӧмын пес пыԃԃі ломтыԍны понԁас шогмыны. Ԍілосујтӧмӧн поԁсолԋешԋіклыԍ став пӧтӧса вешществосӧ поԅӧ вічмӧԁны скӧтлы.
Сіԇкӧ, ԍілосујтӧмӧн поԅӧ боԍтны ыҗыԁ выгӧԁа овмӧслы сещӧм быԁтасјасыԍ-куԉтурајаслыԍ, коԁјасӧс міјан условјӧјасын ԋекыԇ мӧԁногыс оз поԅ вӧԃітны. Сіԇ-кӧ інӧ, ԍілосујтӧм вылӧ колӧ кӧԇны спеціаԉнӧј куԉтурајас.
Ԉок турунјаснаԁ ԁа шыбласјаснаԁ, тӧԁӧмыԍ, ылӧ он мун.
План ԍерԏі лӧԍӧԁӧм овмӧсјас — совхозјас ԁа колхозјас — оз вермыны овны кущӧм ԍурӧ турун быԁтасјас вылӧ наԃејаӧн: колӧ лӧԍӧԁны кӧрыма віԇму плошщаԃ. Та бокԍаԋ ыҗыԁ урожај ԍетана кӧԇајас — поԁсолԋешԋік, зӧр сора віка, кԉевер, картупеԉ ԁа мукӧԁ — бурещ меԁколанторјас кӧрым база лӧԍӧԁӧм вылӧ: сӧмын тащӧм быԁтас вӧԃітӧмӧн мі вермам асԍыным овмӧснымӧс бергӧԁны скӧтвіԇӧмлаԋ ԁа ԍетны 3 міԉԉон пуԁ вузӧс выј пјаԏіԉетка помаԍіг кежлӧ.
Ԍілосујтӧмӧн поԅӧ іспоԉзујтны щӧщ кԉеверлыԍ, пырејлыԍ, ԉуцерналыԍ, вікалыԍ ԁа мукӧԁ сещӧм ԍікаса турунјаслыԍ ӧтавајас.
Меԁыҗыԁ урожај ԍетыԍјас ԁа меԁпӧтӧса быԁтасјас Војвывла ԁорын лоӧны поԁсолԋешԋік, зӧр сора віка, кԉевер, картупеԉ.
Поԁсолԋечԋік — пӧтӧслун ԍерԏіыс оз ԍетчы лунвывса быԁтаслы — кукурузалы, ԍетӧ меԁуна кӧрым. Јона ыҗыԁ урожај воӧ, тулысыс-кӧ ԁа гожӧм мӧԁ җынјыс лоӧ зера. Міјан војвывла ԁорын сіјӧ меԁколан, меԁбур быԁтас ԍілос вылӧ.
Ԍілос вылӧ поԁсолԋешԋікӧс іԁралӧны кор заыс абу-на јона чорԅӧма, ԉістјасыс вежӧԍ-на, кӧјԁысыс кіԅер јӧвкоԃ (муртса-муртса моԁасӧ боԍтӧ). Інԁыны стӧча кущӧмҗык каԁӧ іԁравны поԁсолԋешԋікӧс, ԃерт, он вермы: зераҗык воӧ поԁсолԋешԋік ԁырҗыка вежнас олӧ, а косӧԁ воӧ — регыԁҗык.
Поԁсолԋешнӧј ԍілослӧн пӧтӧсыс кукуруза ԍерԏі ещаҗык: 100 кг. поԁсолԋешнӧј ԍілосын 15 кормӧвӧј јеԃіԋітса, ԉібӧ ӧԏі кормӧвӧј јеԃіԋітсаӧ мунӧ 6–7 кг. поԁсолԋешнӧј ԍілос.
Поԁсолԋешԋіклӧн петасыс оз пов кӧԇыԁыԍ, ӧткоԃа ԏерпітӧ кыԇі-і міјан воԇвывса быԁтасјас — іԁ, зӧр ԁа м.
Ԍілосујтӧм поԁсолԋешԋікӧс скӧт ԍојӧ зев бура. Оз-ӧԁ веԍшӧрӧ амерікаԋечјас поԁсолнушка кӧјԁыссӧ Кубаԋыԍ нуны: најӧ бура тӧԁӧны кущӧм пӧԉза воӧ. Поԁсолнушка ԍетӧ ыҗыԁ бур — најӧ і вӧԃітӧны ԁа оз кӧјԁыс вылӧ, кыԇі міјанын, а щук ԍілосујтӧм вылӧ.
Кԉевер — бур быԁтас ԍілосујтӧм вылӧ. Ԍілосујтӧмӧн меԁԍа-ԋін зера інтасјасын, кԉеверлӧн вічмӧ став пӧтӧса вешществојасыс. Коԁлы уԁајтчыліс зера повоԃԃа ԁырјі іԁравны кԉевер, ԉібӧ ԍор арӧн кԉеверлыԍ ӧтавасӧ турун вылӧ ԁа сіјӧ-жӧ мортыс-кӧ мӧԁпӧрјаыԍ сещӧм-жӧ повоԃԃанас кԉеверсӧ ԍілосујтіс — сіјӧ ачыс ас ԍіннас каԅаліс кԉевер ԍілосујтӧмлыԍ коланлунсӧ. Пӧтӧс ԍерԏі кԉевер поԁсолԋешԋіккӧԁ ӧткоԃ. Мі чорыԁа наԃејтчам, регыԁ каԁӧн став колхозјасас кԉеверӧс понԁасны ԍілосујтны: секі ещаҗык вошӧ пӧтӧс, ещаҗык вошӧ каԁ іԁралӧм коԍтӧм вылӧ.
Картупеԉыԍ ԍілос бура-жӧ артмӧ. Војԁӧр вӧлі ԍілосујтӧныҗык, мыјкӧ вӧсна-кӧ картупеԉыс оз шогмы тӧвјӧԁны: кынмыштӧма, ԍіԍмышталӧма, том вӧснаыс і с. в. Гырыԍ овмӧсјасын — колхозјасын ԁа совхозјасын — скӧтлы верԁан картупеԉ щук колӧ ԍілосујтны.
Порԍвіԇан овмӧсјасын, напрімер, кӧні меԁбур кӧрым лыԃԃыԍӧ картупеԉ ԁа кӧні верԁтӧԇыс војԁӧр картупеԉсӧ пуӧны — картупеԉ віԇны колӧ ԍілосујтӧмӧн. Меԁым еԍкӧ картупеԉыԍ артміс бур ԍілос ԁа пӧтӧсыс ез чін — ԍілосујтігӧныс картупеԉсӧ пуӧԁны җынвыјӧԇыс. Картупеԉ ԍілосујтӧны кӧԇыԁӧн.
Картупеԉ поԅӧ ԍілосујтны путӧг-і, сӧмын секі посԋіа щыщԍӧ ԁа бура трамбујтчӧ-топӧԁԍӧ. Кӧрымыс артмӧ бур, сӧмын, ԃерт, омӧԉҗык-жӧ пуыштӧмԍа. Ԍілосујтӧм картупеԉ ԍілос ԁозјын бура вічмӧ гожӧмын, тӧлын і тулысын, бурещ сіјӧ каԁјасын, кор ԍілосујттӧг, гуын ԉібӧ кӧбрӧгын віԇны щыктӧг оз поԅ. Щыкас-кӧ, пӧтӧслуныс јона вошӧ.
Тыкваӧс ԍілосујтӧны кіԉкӧԁ, шырӧм іԇас ԁа мукӧԁ сещӧм ԍікас чорыԁ кӧрымјаскӧԁ сорӧн. Но поԅӧ ԍілосујтны і ӧтнасӧнсӧ, сортӧг. Куш ӧтнасӧнсӧ ԍілосујтігӧн бӧрјӧны вотӧмјассӧҗык, вотӧмјассӧ — томјассӧ — бурҗык верԁны скӧтлы ԉібӧ ԍілосујтны чорыԁ турунјаскӧԁ сорӧн.
Ԍілосујттӧԇ тыкваӧс посԋіа щыщӧны ԁа топыԁа топӧԁӧны-трамбујтӧны.
Тыква ԍілослӧн пӧтӧсыс ічӧт, но урожајыс воӧ зев ыҗыԁ: ӧԏі гектарыԍ 2.000 кормӧвӧј јеԃіԋітса. Ыҗыԁ урожајјас віԇны бурҗык ԍілосујтӧмӧн.
Ԉісјас ԁа корјас граԁвыв пуктасјаслӧн ԁа корԋеплоԁјаслӧн зев-жӧ бур ԍілосујтан тор. Ԍілосујтны најӧс поԅӧ сорастӧг, ӧтнасӧннас, сӧмын колӧ віԇӧԁны меԁ муыс јона оз веԍкав ԁа лӧԁтӧԇ војԁӧр щыщыштавны. Ԃерт, сещӧм васӧԁ маԏерјалыԍ јона пӧтӧса ԍілос оз артмы сіјӧ шыбласјасԍыс.
Гумнавывса кӧрымјас — кіԉ, жуг, іԇас ԁа мыјԁа кӧні сіјӧ уна чукӧрмӧ — колӧ-жӧ ԍілосујтны. Ԍілосујтӧмӧн сіјӧјас ԋебԅӧны, ԍојанаҗыкӧԍ лоӧны. Ӧткымын ԋаԋјаслыԍ јікісӧ верԁігӧн мӧсјаслыԍ ԍувсӧ јона реԅԅӧԁлывлӧ. Ԍілосујтӧмӧн сещӧм чорыԁ зіјасыс (јікіыс) ԋебԅӧ, чӧскаммӧ, артмӧ ԋаԋ ԁука кӧрым.
Міјан војвывлаԁорын гумнавывса кӧрымјас ԍілосујтны колӧ јона чорыԁа кутчіԍны.
Ԋебыԃік ԁа чӧскыԁ кӧра шомакоԃ ԍілосујтӧм жуг ԉібӧ іԇас, мӧсјас ԍојӧны унаыԍ бурҗыка і унҗык ԍілосујттӧм ԁорыԍ.
Но — меԁым гумнавывса кӧрым ԍілосујтігас ԋебԅіс, колӧ ԍілосујтігӧныс кӧтӧԁны ԁа сіԇ, меԁым ваԅӧԁӧмыс сылӧн вӧлі 60–65% мынԁа.
Кыԇі тајӧс вӧчны?
Татчӧ бурещ воӧны отсӧгвылӧ ещапӧтӧса васӧԁ кӧрымјас — капуста ԉіс, галан ԁа корԋеплоԁ корјас ԁа с. в. Најӧс ковмӧнмынԁа сорӧмӧн гумнавывса кӧрымјас кӧтаԍӧны, артмӧны бур условіјӧјас кӧԇыԁӧн ԍілосујтны ԁа молочнокіслӧј брожеԋԋӧлы бура мунны.
Уна-ӧ пуктыны кіԉ-жуг пыщкӧ васӧԁ кӧрымјас, меԁым артміс бур ԍілос?
Оз ков вунӧԁны, мыј ԍілосујтан массаын васӧԁ колӧ лоны 65–70% мынԁа, ваыс кӧԏ і унҗык лоӧ — сіјӧ оз ло омӧԉ. Сеԍԍа, мі тӧԁам мыјещ васӧԁӧԍ іԇас ԁа кіԉ-жуг (12–15% гӧгӧр васӧԁыс наын), сіԇжӧ тӧԁам і граԁвыв пуктас кӧрјаслыԍ васӧԁсӧ. Сіԇкӧ, мі вермам стӧча артавны мыјещӧн колӧ сорлавны кос кӧрым васӧԁҗыкјаскӧԁ, меԁым ԍілосујтан массаыслӧн ваыс лоі 65–70%-ӧԇ. Пракԏіка ԍерԏі поԅӧ шуны со мыј: ԍілос артмас бура, сорасас-кӧ боԍтам ӧԏі муртӧса лыԁ (
Сеԍԍа-ӧԁ бара сорасыс кӧрым ԍерԏі понԁас лаԁмыны. Овмӧсын-кӧ, шуам, чукӧрмас уна граԁвывпуктас корјас ԁа ԉістјас, секі најӧсҗык і лоӧ ԍілосујтны.
БЫԀТАСЈАСӦС ԌІЛОСУЈТНЫ ЛӦԌӦԀӦМ
Быԁ пуктас ԍілосујттӧԇ щыщӧны, меԁым ԍілосыс јона топыԁа топалас. Щыщӧны кӧрым ԍерԏі; кӧрымыс-кӧ јона заа ԁа јешщӧ гыркса заа, секі јона щыщӧны, ԋебыԁа-кӧ — омӧԉҗыка.
Посԋіԁ капуста ԉісјас, граԁвыв пуктас корјас, нерыԋік ӧтавајас ԁа мукӧԁԍікас сещӧм ԋебыԁ посԋі турунјас поԅӧ ԍілосујтны щыщтӧг. Тыква ԁа ԍвеклӧ щыщӧны посԋіа.
Гырыԍ корјас колӧ щыщны, меԁым куԅтаыс налӧн ез вӧв ыҗыԁҗык 5–8 см, тащӧмнас јонҗыка топалӧ.
МЫЈӦН ЩЫЩНЫ
Щыщԍӧны уна ԍікас торјасӧн: черӧн, лечыԁ кӧртзырӧн, іԇас шыран машінајасӧн-і.
Ӧтка овмӧсјасын ещаԋік кӧрым поԅӧ щыщны черӧн. Щыщігӧн гу пӧпӧрегыс пуктӧны кызкоԃ пощ ԉібӧ керпом ԁа сывылын і кералӧны; щыщԍӧм туруныс летчӧ веԍкыԁа гуас. Тащӧм уҗалан ногасыԁ, герт, пӧԉјас ԍама, сӧмын шырԍан машінајастӧ лӧԍӧԁтӧг лоӧ-на і сіјӧн пӧԉзујтчыны.
Разнӧј ԍікас соломорезкајасӧн уҗалӧмыԁ — сіјӧ-ԋін ыҗыԁ воԍков воԇӧ, ԏехԋікалаԋ, уҗалан ногас бурмӧԁӧмлаԋ. Креԍԏана овмӧсјасын щӧкыԁа паныԁаԍлывлӧны асвӧчӧм іԇасшыранјас важ чарлајасыԍ, ԉібӧ важ косајасыԍ. Кыԇі вӧчӧма сещӧм асвӧчӧм іԇасшыранјассӧ, поԅӧ аԁԇыны 16-ԁ ԍерпасыԍ.
Сӧмын, колӧ шуны, тащӧм асвӧчӧм іԇасшыранјасыԁ абу проізвоԃіԏеԉнӧјӧԍ, меԁԍа-ԋін, кор чорыԁ заа быԁтасјас лоӧ щыщны. Секі бурҗык уҗавны черӧн. Гӧгӧрвоана, мыј асвӧчӧм іԇасшыранјасӧн поԅӧ щыщны сӧмын посԋі гуӧ лӧԁмӧн кӧрым 8–10 тонна тӧрмӧна, ыҗыԁ гу тыртігӧн ԁа полубашԋајасӧ, ԉібӧ 15–16 тонна тӧрмӧна ԍілос кӧбрӧгјасӧ лӧԍӧԁны-щыщны кӧрым асвӧчӧм соломорезкајасӧн, веԍіг завоԁскӧј соломорезкајасӧн, оз-ԋін шогмыны: іԇасшыран машінаӧн щыщны 10–15 тонна кӧрым он вермы.
Ԋеӧԏі соломорезка, коԁӧн мі ӧні уҗалам, колӧ шуны, абу лаԁмӧԁӧма (пріспособітӧма) вӧлӧн бергӧԁлӧм вылӧ, ԉібӧ кущӧмкӧ мукӧԁԍікас мехаԋіческӧј ԁвігаԏеԉ уҗӧԁӧм вылӧ. Сывӧсна веԍіг іԇасшыран гырыԍ машінајас еща вермӧны вӧчны, і — мыј меԁ омӧԉыс — вывті жуглаԍӧны. Пракԏіка вылын лоі-ԋін віԁлалӧма уна быԁԍікас — коннӧј прівоԁа-і мекаԋіческӧј ԁвігаԏеԉӧн бергӧԁлана — соломорезкајас, но на пыщкыԍ ԋекоԁ прамӧја оз шогмыны ԍілосујтан кӧрым щыщны.
Став ԍікас соломорезкајас пыщкын меԁшогмана Бентаԉлӧн соломорезка.
Сіјӧ соломорезкаас поԅӧ лаԁмӧԁны јона вына ԁвігаԏеԉ, проізвоԃіԏеԉноԍтыс вылын (вылынҗык амерікаса „
Бентаԉлыԍ соломорезка мехаԋіческӧј ԁвігаԏеԉӧн уҗалӧм вылӧ јона крепітӧны, меԁ ԋекущӧма ԋекыті ез ԉегԅы, оз вӧрӧшітчы. Форԁзон ԍіԍԏемаа тракторлы тајӧ соломорезкаыс кокԋі лоӧ, сы вӧсна сылы кык соломорезка ԁомалӧны: валԍаԋыс (чӧрсԍаԋыс) ӧтарас і мӧԁарас.
Ԋеыҗыԁ башԋајас лӧԁмӧн поԅӧ, ем-кӧ, уҗавны кык вӧв вына новлӧԁланыԁ ԁвігаԏеԉӧн. Ԉучкі ԍеталӧмӧн-кӧ сещӧм ԁвігаԏеԉнас поԅӧ щыщны тонна мынԁа кӧрым ӧԏі часӧн. А бур ԍеталыԍ сајаԁ уна ем: бур ԍеталыԍ машіналыԍ проізвоԃіԏеԉноԍтсӧ вермас кык мынԁа і куім мынԁа кыпӧԁны.
Меԁым іԇас шыран ԍетіс ыҗыԁ проізвоԃіԏеԉноԍт, колӧ мічаа ԁа рӧвнӧја ԍетавны.
Ԍеталыԍлы колӧ уҗавны сіԇ, меԁым пуртулас кӧрымыс воіс бурещ горш тырыс ԁа пыр ӧткоԃа рӧвнӧја: ԋебыԁҗык-кӧ кӧрым воӧ — поԅӧ ӧԁԇӧԁчыштыны, чорыԁ зајас-кӧ веԍкалісны — наԇмӧԁчыштны.
Поԁсолԋешԋік шырігӧн поԁсолԋешԋіклыԍ шԉапјассӧ воргаӧԁыс вочасӧн-вочасӧн заыскӧԁ ԍетавны ԁа колӧ віԇӧԁны, меԁ ԋекущӧма најӧ ӧԏілаӧ оз чукӧрмыны ԁа ез табаԋітны пуртсӧ, пуртыслӧн горшыс моз віԋԁы.
Сеԍԍа — меԁым кыпӧԁны проізвоԃіԏеԉноԍт — пызансӧ колӧ лӧԍӧԁны жӧлӧбыслы веԍкыԁлаԁорас сіԇ, меԁым пызан пӧвјыслӧн шујгалаԁор кромкаыс бурещ вӧлі лаԁмӧма веԍкыԁлаԁор жӧлӧб щӧкаас. Сіјӧ пызан вылас воӧ жӧлӧбӧԁ мунан кӧрымыс ԍеталыԍ кіӧ. Сіԇкӧ, сіјӧ пызан вылас пуртулӧ ԍујан кӧрымыс лаԁмӧԁчыԍԍӧ ԁа, тајӧ інԁӧԁыс лоӧ щук пыԃԃі пуктана.
ШЫРӦМ-ЩЫЩӦМ МАССАӦС ԌІЛОС ԀОЗЈАСӦ ЛӦԀӦМ
Лӧԁӧны-кӧ, шуам, ԍілос гу ԉібӧ полубашԋалыԍ мупыщса җынсӧ, секі ԃерт кокԋіԁ уҗавны: кӧрымыс ачыс летчӧ увԁорлаԋыс, сӧмын колӧ јӧткыштавны (іԇас щыщан машіна лӧԍӧԁԍӧ ԇік ԁорас меԁ пырыԍтӧм-пыр массаыс летчіс ачыс).
Муверкӧсса башԋаӧ кӧрым лӧԁны лӧԍӧԁӧны еԉеватор. Ԃерт бур, вӧлі-кӧ пԋевмаԏіческӧј (сынӧԁӧн кыскан) еԉеваторјас, но на јылыԍ віԍталам воԇынҗык. Тані міјанлы јонҗыкасӧ колӧ тӧԁмаԍны ӧԏі ԍікас зев прӧстӧј еԉеваторӧн, коԁӧс поԅӧ лӧԍӧԁны быԁ овмӧсын.
КОԈЕԌԊІКОВЛӦН ԌІЛОС ЛЕПТАЛАН ЕԈЕВАТОР
Коԉеԍԋіковлӧн еԉеватор (1915-ԁ воын вӧчӧма) зев прӧстӧј, ԁонтӧм ԁај уҗвылас зев лаԁа. Тащӧм еԉеваторсӧ вермасны, ԁај колӧ, лӧԍӧԁны быԁ ыҗыԁ колхозын, кӧні ԍілосујтчӧны башԋајасӧн. 14-ԁ ԍерпасын зев гӧгӧрвоана петкӧԁлӧма еԉеваторлыԍ ԃетаԉсӧ, сывӧсна јонасӧ ԋінӧмла-і гіжнысӧ (віԇӧԁ 38-ԁ ԉістбок).
Тащӧм еԉеватор кынԇі емӧԍ јешщӧ спеціаԉнӧј ԍілосорезкајас еԉеваторјасӧн, коԁјасӧн ӧтпырјаыԍ шырӧны і лепталӧны вевԁорлаԋ кӧрымсӧ. На пыщкыԍ меԁбурјасыс ОНЈО ԏіпа шреԃер ԁа ПАПЕК ԏіпа ԍілосорезка. Бӧрјаыс — пԋевмаԏіческӧј, вунԁалӧм — щыщӧм ԍілос массасӧ вевԁорлаԋ кыскӧ сынӧԁӧн трубапыр.
МЫЈЕЩ ВАСӦԀ КОЛӦ ЛОНЫ ԌІЛОСУЈТАН КӦРЫМЛЫ
Ԍілосујтан массаын ваыслы колӧ лоны 65–70%. Кӧрымыс кӧԏ таԁорыԍ і лапыԁҗык (васӧԁҗык) лоӧ, та вӧсна оз щык, а косҗык-кӧ вермас щыкны. Меԁым стӧчаҗык артавны ԍілосујтан кӧрымсӧ косӧԁ-васӧԁсӧ, колӧ со мыј тӧԁвылын кутны.
Кыԇі мі тӧԁамӧ-ԋін, ԍілосујтчігӧн уҗалыԍ молочно-кіслӧј бакԏеріјајас кӧрымлыԍ сакарсӧ пӧртӧны јӧвшомӧ. Но меԁым тајӧ уҗсӧ вӧчны бурҗыка, меԁым ԍілосујтан кӧрым пыщкас вӧлі кокԋіԁа сылыԍ сакар 4% мынԁа ԋе ещаҗык. Ещаҗык-кӧ сакарыс, шуам сӧмын 1–2%, сек ԍілос артмӧ омӧԉ.
Сіԇкӧ, 70% мынԁа ваыԁ бурсӧ ԍетас сӧмын секі, кор кӧрым пыщкас ем уна кокԋіԁа сылан сакарыс, выјӧн лапыԁ кӧрымыс оз вермы чінны сылыԍ мынтасӧ, сакарыс-кӧ тајӧ ԍерԏі еща, 3–4% улӧҗык, секі-ԋін колӧ васӧ чінтыны, коԍмӧԁыштны. Емӧԍ сещӧм турунјас і пуктасјас (сакар ԍвекла), коԁјас пыщкын ем уна кокԋыԁа сылыԍ сакар, сещӧмјассӧ поԅӧ боԍтны кӧԏ ваыс унҗык 65–70 %-ԍа, і мӧԁ ног, емӧԍ сещӧм кӧрымјас, коԁјаслӧн ас пыщкас сещӧм сакарыс зев еща (прӧстӧј турунјас), секі поԅӧ соԁтыны мыјкӧмынԁа сакарнӧј ԍвеклӧ; таԇінас міјан кӧрым оз щык кӧԏ лапыԁыс 65–70% мынԁаԍа вылынҗык.
Кыԇіжӧ артавны васӧԁмынԁасӧ кӧрымыԍ? Кыԇі поԅӧ тӧԁмавны, мыј тајӧ кӧрымас 65–70% мынԁа ваыс?
Тајӧ поԅӧ тӧԁны со кыԇі.
Боԍтӧны 10 кілогр. уԉ турун, ԉібӧ мукӧԁ ԍікас ԍілосујтан кӧрым ԁа крутӧја коԍтӧны ԉібӧ пачын, ԉібӧ жар шонԁі воԇын. Коԍмӧм бӧрас-кӧ туруныс чінӧ бурӧщ җынмынԁаыс, інӧ кӧрымыс шогмана лапыԁ. Поԅӧ тӧԁмӧԁны і сіԇ: боԍтӧны ԍілосујтан маԏерјал кырымтыр ԁа песовтӧны бураԋіка: песовтігас-кӧ чӧзԁӧм ваыс оз војтав — бур, бурещ шогмана лапыԁ кӧрым, а војтавны-кӧ понԁас — колӧ коԍтыштны.
ԌІЛОСУЈТАН КӦРЫМ ЛӦԀӦМ
Щыщӧм-вунԁалӧм кӧрым ԍілос ԁозјӧ течӧны мыј верман топыԁа, таԉалӧны кыкӧн кујімӧн, ԉібӧ унҗыкӧн кӧрым ԍерԏі ԁа јӧз лыԁ ԍерԏі. Паԍкыԁ траншејаын поԅӧ таԉавны вӧлӧн, ԉібӧ тракторӧн новлӧԁлыны пуыԍвӧчӧм каток. Колӧ віԇӧԁны, меԁым кӧрым лӧԁігӧн кӧрым пыщкас ԋекущӧма му ез веԍкав: муӧԍ ԍілос скӧтлыԍ ԇоԋвіԇасӧ вермӧ торкны.
Ԍілос лӧԁігӧн колӧ тӧԁны јешщӧ со мыј: зев щӧкыԁа ԍілослӧн ԁоргӧгӧрыс бакшаԍӧ, мукӧԁ ԁырјі веԍіг паԍкыԁакоԃа — 20–40 см. паԍта. Тајӧ артмӧ со мыј вӧсна: кӧтӧԁтӧм кос ԍԏенјасыс ас пыщкас кыскӧны кӧрымыԍ васӧ сетчӧԇ, мыј ԁоргӧгӧрас ва пыԃԃіыс веԍкалӧ сынӧԁ ԁа лоӧ условіјӧјас бакшаԍӧмлы артмыны.
Меԁым тајӧ оз ло, ԍілос ԁозлыԍ ԁоргӧгӧрсӧ — ԍԏенсӧ — мічаа кіԍкавны пӧжарнӧј машінаӧн, ԉібӧ ічӧтҗык-кӧ ԁозјыс — прӧстӧј ԉејкаыԍ. Ԋінӧмӧн ежтӧм муа ԍԏенјассӧ кіԍкалӧны лун кујім-ԋоԉ воԇвыв: топыԁ ԁа кос ԍојӧԁ грунтыԁ ԁыр оз кӧтаԍ ԁа сы вӧсна. Сӧмын ԁоргӧгӧрсӧ бура кӧтӧԁӧмӧн поԅӧ завоԃітны лӧԁны; лӧԁігӧныс бара-же вочасӧн-вочасӧн кӧтӧԁыштавны.
Кірпічнӧј, бетоннӧј, веԍіг цементалӧм ԍілос-ԁозјас гожӧмын зев-жӧ јона коԍмӧны: најӧ бураԋіка кӧтӧԁтӧг ԍілос лӧԁны оз поԅ завоԃітны.
Сіԇкӧ, ԍілосујтігӧн колӧ: 1) ԍілос массаӧс топыԁа топӧԁны-трамбујтны, кымын ічӧт ԁа ԉаԅ ԁозјыс — сымын јона ԁа топыԁа; 2) ԍілос ԁозјаслыԍ-гулыԍ, траншејалыԍ, кӧбрӧглыԍ, башԋалыԍ — ԁоргӧгӧр ԍԏенјассӧ мічаа кӧтӧԁны ваӧн лӧԁтӧԇыс і лӧԁіганыс.
ВЕВԎԎӦМ ԀА ԌІЛОС ВЫЛӦ ГРУЗ ЛӦԀӦМ
Ԍілослӧн меԁвевԁор слӧјыс јона пӧԍавлӧм вӧсна топыԁа пукԍӧ-топалӧ, сывӧсна пырҗык чукјӧн лӧԁӧны. Пукԍӧм мыԍт јешщӧ-на таԉалӧны ԁа бара выԉ слӧј лӧԁӧны. Кор-ԋін ԁоз чукја лоӧ, топыԁа тупкӧны кӧтӧԁӧм шырӧм іԇасӧн 18–27 см. кызта слӧјӧн.
Вевт вылӧ іԇас боԍтӧны сӧстӧмӧс; ваӧн кіԍкавны колӧ бурҗыка, сӧмын меԁ чукӧрԍыс ез-жӧ візывт-а. Лун-мӧԁ мыԍԏ ԍілоссӧ бураԋіка таԉавны-топӧԁны, сіԇі вӧчны быԁ лун час жын ԉібӧ час ԁырнаӧн, кытчӧԇ ԍілосыс ԁугԁас пукԍынысӧ. Гырыԍ ԍілос-башԋајасын ԍілос вылас ԋекущӧм груз оз лӧԁны, а сӧмын бура топӧԁӧны трамбујтӧны ԁа тупкӧны — „пробкаалӧны“; зев лоас бур, тупјан-кӧ јона кӧтӧԁӧм омӧԉік ԍу бӧжӧн. Кӧтаԍӧм ԍу бӧж јона поԉԁӧ, чужӧ ԁа артмӧ јона топыԁ еж, кыті сынӧԁыԁ ԋекущӧма-ԋін оз пыр.
Посԋі гу вылӧ груз лӧԁӧны секі, кор ԍілосујтӧм кӧрымсӧ кӧсјӧны віԇны ԁыркоԃ, тӧвшӧрӧԇ, ԉібӧ тулысӧԇ. Груԅітӧны со кыԇі: ԍілос вылӧ гу ԉібӧ траншеја ԁоргӧгӧр ԍерԏі лӧԍӧԁӧны пу пӧв, сеԍԍа вылас гырыԍ ізјас, лыа мешӧкјас, ԉібӧ муӧн тыртӧны: кымын кыза течан, сымын бур, сымын топыԁа ԍілос топалас.
Таԇі тупкігӧн шырӧм іԇасӧн вевԏԏыны оз і ков (ԋінӧмла).
Тајӧн і помаԍӧны ԍілос лӧԍӧԁан уҗјас. Воԇӧвылӧ ԍілос ас бӧрԍа ԋекущӧм ԁӧԅӧр оз кор.
ЈОНА УԈ ԀА ЈОНА КОС КӦРЫМ ԌІЛОСУЈТӦМ
Воԇынҗык мі шуім-ԋін, мыј ԍілосујтан кӧрымын колӧ 65% ва, но овмӧсын щӧкыԁа овлӧны васӧԁҗык кӧрымјас, шуам: капуста ԉіс, галан ԁа корԋеплоԁ корјас, картупеԉ кор ԁа с. в.
Мыј накӧԁ вӧчны? Поԅӧ-ӧ сіјӧјасӧс ԍілосујтны?
Ԃерт-жӧ, поԅӧ. Сӧмын на ԁорӧ колӧ соԁтыны (накӧԁ сорлавны) кос кӧрымјас: кіԉ-жуг, шырӧм іԇас, піпу — кыԇпу ԉісјас ԁа сымынԁа, меԁым васӧԁыс лоі бурещ 65% мынԁа.
Капуста ԉістын ваыс 90%, а іԇасын ԁа кіԉ-жугын — 12–14%. Та ԍерԏі і сорас вӧчӧны: кіԉ-жуг боԍтны ԍвежӧј капуста ԉіст-ԍӧкта ԍерԏіыс җын мынԁа (1 пај кіԉ-жуг, ԁа 2 пај капуста) поԅӧ боԍтны кіԉ-жуг ԉібӧ шырӧм іԇас сӧмын ӧԏі пај, а капуста ԉіс кујім пај: секі ԍілос артмас сіԇжӧ бур.
Лӧԁтӧԇ војԁӧр капуста ԉіс щыщӧны соломорезкаӧн ԉібӧ зырјӧн, сеԍԍа гуас кӧрт вілаӧн мічаа сорӧны косҗык кӧрымјасыскӧԁ. Щыщӧм іԇас ԉібӧ кіԉ-жуг васӧԁ кӧрымјаскӧԁ ԍілосујтан ԁозјын колӧ лӧԍыԃіка сорны кӧрт вілаӧн ԉібӧ мукӧԁ торјӧн, сеԍԍа бурыԋіка топӧԁны-таԉавны. Капуста ԁа галанка ԉіс сорны поԅӧ щыщӧм іԇаскӧԁ ԉібӧ кіԉ-жугкӧԁ ԁозјӧ лӧԁтӧԇ. Шырӧм іԇас сораса капуста ԍілос зев чӧскыԁ, мӧсјас сіјӧс јона азыма ԍојӧны.
Јона кос кӧрымјас ԍілосујтігӧн-кӧ капуста ԉісјас ԁа мукӧԁ сещӧм васӧԁ кӧрымјас абуӧԍ, секі коскӧрымјассӧ коланавыјӧԇ кӧтӧԁӧны ваӧн.
КОР ԌІЛОС ԀАԌМАС ВЕРԀМӦНӦԆ
Корԍаԋ ԍілос ԁаԍмас скӧтлы верԁмӧнӧԇ. Ԍілосујтігӧн унҗык кӧрым верԁны поԅӧ завоԃітны шоммӧм помаԍтӧԇыс-на. Солалӧм ӧгурчі тај кӧԏ кор — солалан луннас кӧԏ, аскінас кӧԏ, тӧлыԍ мыԍт кӧԏ — ԍој, ԇік ӧткоԃ. Ԍілосыԁ сещӧм-жӧ: поԅӧ кор гаж верԁчыны. Сӧмын оз поԅ верԁны кык-кујім вежон мыԍт бобовӧј — кԉевер, ԉуцерна — быԁтаса ԍілосӧн.
ԌІЛОСӦН ВЕРԀЧӦМ
Ԍілос верԁӧны лыԍтыԍ мӧсјаслы ԁа кукаԋјаслы. Ԍілосӧс јона ԍојӧны ыжјас-і.
Ԍілос ԍојны мӧсјас регыԁ велалӧны, пӧшԏі первојја ԍетӧмԍаԋыс-жӧ. Овлӧ, ыҗԁалыштӧны коԃ, но секі колӧ прімітны еԋергічнӧј мерајас, меԁым боԍтчасны выԉ кӧрым ԁінӧ: сы вӧсна кос кӧрым ԍетӧмыԍ ԇікӧԇ ԁугԁыны, ԍетны сӧмын ԍілос солалыштӧмӧн. Оз ков велӧԁны скӧтӧс ԍілос ԍојны кущӧмкӧ вына кӧрым сорасӧн, ԍілос верԁчӧ торјӧн сіԇжӧ, кыԇі верԁӧны ӧтруб, жмык ԁа пыԅ.
Мыјԁтӧм гаж ԍојмӧн ԍілос, кыԇі і мукӧԁ кӧрымјас, оз ԍетны. Лыԍтыԍ мӧслы суткіӧн кыкпӧрјаыԍ ԍетӧны 16 кілограмм, јона лыԍтыԍ гырыԍ мӧсјаслы 24,5 кг. кујім пӧрјаыԍ, ԋеԏеԉјаслы — 8 кг., а воԍа гырыԍҗык кукаԋјаслы — 4–6 кг. Воԍа томҗык кукаԋјаслы ԍілос оз ԍетны. Ыжјаслы ԍетӧны 1 кг. суткіӧн.
Ыҗыԁтыра мӧсјаслы ԁа кукаԋјаслы ԍілос ԍетігӧн ԍілос пыщкӧ пуктыштӧны мел пыԅ 2–3 паԋ суткіӧн. Кукаԋаԍтӧԇ тӧлыԍ ԉібӧ тӧлыԍӧн җынјӧн мыԍт ԍілосӧн оз верԁны. Ԍілосујтӧм картупеԉ, галан ԁа кԉевер поԅӧ верԁны порԍјасӧс-і, најӧ бура-жӧ ԍојӧны.
ԌІЛОСЛӦН ПӦТӦСЫС МУКӦԀ КӦРЫМЈАС ԌЕРԎІ .
Ԍілослӧн пӧтӧсыс ԇік-жӧ морков ԁа мӧс ԍвекла мынԁа. Сіԇкӧ, морковӧс, ԍвеклӧӧс, турунӧс і мукӧԁ чорыԁ кӧрымӧс ԍілос вермас вежны вына кӧрымјасӧн.
Тајӧ табԉітсаын петкӧԁлӧма унаӧ ԍілос колӧ разнӧј ԍікас кӧрым јеԃіԋітсаӧ.
| Ӧԏі кӧрым јеԃіԋітсаӧ мунӧ: | |
| Картупеԉ .... | 3–4 кілограмм, |
| поԁсолԋешԋік .... | 6–7 ~ |
| кԉевер .... | 7–7 ~ |
| ԍвекла кор .... | 8 ~ |
| ԉуцерна .... | 8 кгр. |
| жома .... | 9 ~ |
| Тыква .... | 9–10 кг. |
| ԍу .... | 10–11 ~ |
Ԍілос ректан правілӧјас.
Ԍілосујтчӧм кӧрым перјӧны быԁлун бурещ сымынԁа, мыјԁта сіјӧ колӧ скӧтлы лун кежлӧ. Унҗык-кӧ перјан ԁа коԉӧ-кӧ сіјӧ вој кежлӧ, картаын ԁурк сынӧԁкӧԁ ӧтлааԍігӧн регыԁ щыкӧ.
Сынӧԁ веԍкалӧм вӧсна вермӧ щыкны ԍілослӧн вевԁорја слӧјыс щын-і, понԁан-кӧ боԍтавны уна лун космӧсӧн, ԉібӧ кӧԏ-і быԁлун ԁа јона ещаӧн. Боԍтны ԍілос колӧ рӧвнӧја став паԍта коԃԍыс ԁа быԁ лун ещавылӧ 3 см. кызта слӧј, жарҗык ԁырјасӧ 5–10 см. кызта.
Тајӧ торсӧ колӧ пыԃԃі пуктыны ԍілос ԁоз лӧԍӧԁігӧн, меԁым стӧч тӧԁны кущӧм ԃіаметра ԍілос ԁоз лӧԍӧԁны.
Ԍілос боԍтігӧн ԋекущӧма оз поԅ гуԁјыԍны ԍілос пыщкын, ԉібӧ коԁарԍаԋкӧ ӧтарбокԍаԋ перјавны. Мыј вӧсна-кӧ ԍілос верԁӧмыԍ лоӧ ԁугԁыны ԁыркоԃ кежлӧ, секі колӧ мічаа таԉавны ԁа тупкыны топыԁа. Мукӧԁ ԁырјі мӧԁпӧв вевԏԏігӧн (тупкігӧн) ковмывлӧ ваӧн кіԍкыштавны.
Кыԇі ԍілосӧс віԇны кынмӧмыԍ.
Јона кӧԇыԁјас ԁырјі ԍілослӧн вевԁор слӧјыс вермӧ кынмыны. Кынмӧмӧн ԍілос, кыԇі кӧрым, оз щык. Сӧмын верԁтӧԇ војԁӧр ԋепременнӧ колӧ сывԁны. Омӧԉыс сені, мыј кынмылӧм ԍілосыс сывԁӧм бӧрас регыԁ щыкӧ. Ԁругӧн-кӧ сывԁан колӧм ԍерԏі унҗык ԍілос сіјӧ вермас ԇікӧԇ щыкны.
Но кӧԏ мыј, а ԍілос кынтыны ԋекущӧма оз поԅ. Лоас бур іԇас вывтіыс-кӧ јешщӧ тупјам ԋеыҗыԁ кујӧԁ слӧјӧн, секі ԍілос кынмыны оз вермы.
