ПРАВІЛӦЈАС КАРТУПЕԈ ВІԆӦМ КУԄА
Картупеԉ віԇан правілӧјас
Картупеԉ віԇны колӧ кужӧмӧн. Унаыԍ овлывлӧ, кужтӧма гујас коԁјӧмла, ԉокногӧн картупеԉ віԇанінјасын картупеԉсӧ кіԍталӧм понԁа ԁа кужтӧма ԁӧԅӧрітӧм вӧсна картупеԉ јона зев ԍіԍмывлӧ.
Меԁым, еԍкӧ, ещаҗык порԏітчіс ԁа ещаҗык муніс шыбласӧ ԁа сіјӧн віԇны овмӧсјасӧс ыҗыԁ урон лоӧмыԍ, колӧ тӧԁны уна правілӧјас. Поԁув правілӧјас пыԃԃі лоӧны со кущӧмјас:
Первојја правілӧ:
Картупеԉ, коԁӧс кӧсјам пуктыны віԇанінјасӧ колӧ лоны: меԁым, еԍкӧ сіјӧ вӧлі кос, тӧлӧԁӧма, јуклӧма ыҗԁа ԁа сортјас ԍерԏіыс (поԅӧ ӧтрӧма ԍерԏіыс). Посԋі, вунԁаԍӧм, гірсјаԍӧм-ԉамаԍӧм ԁа віԍан картупеԉјас ԋекущӧма оз поԅ сорлавны ԁа і оз поԅ віԇны ӧтлаын ԇоԋвіԇа картупеԉјаскӧԁ. Сіјӧс колӧ пуктыны торјӧн ԁа регыԁҗык верԁны скӧтлы. Оз ков вунӧԁны, мыј сӧмын ԇоԋвіԇа воӧм, кос ԁа мутӧм картупеԉ вермас ԁыр овны віԇанінјасын. Тајӧ торсӧ јона колӧ тӧԁны картупеԉ гуын віԇігјасӧн, кытыԍ тӧвбыԁӧн оз овлы ԋекор бӧрјӧԁлӧмыс. Віԍлӧс котыра ԁа ԁојмалӧм картупеԉјас, коԁјаслӧн віԍӧмыс тыԁалӧ сӧмын вунԁӧмінын (сімӧм чутјас, пустӧјінјас, гӧгрӧса ԍіԍмӧм, ԍӧԁӧԁӧмјас ԁа мукӧԁ ԍіԍ інјас) поԅӧ пуктыны віԇанінјасӧ, абу-кӧ тајӧ тырмытӧм торјасын 5% уна. Меԁым тӧԁмӧԁны прӧчент віԍӧмыслыԍ, колӧ боԍтны чукӧрԍыс уна местаыԍ 100 картупеԉӧн. Быԁ картупеԉ бура віԁлавны, кыԇі вевԁорԍаԋыс, сіԇ-жӧ вунԁӧмӧн пыщкӧссӧ. Віԍыԍјассӧ колӧ пуктавны торјӧн ԁа бӧрын артавны кымын прӧчент кајас. Торја-ԋін бура колӧ кужны віԇны сіјӧ картупеԉӧс, коԁі вермас лоны уԉ — ԍіԍ ԉібӧ кос ԍіԍ віԍӧмаӧԍ.
Му вылын-на-кӧ картупеԉ кор куԅаыс віԍӧмсӧ тӧԁмалӧма, секі колӧ му вылыԍ іԁралӧм картупеԉсӧ чукӧрјасын віԇны кык ԉібӧ кык вежон ԁа җынјӧԇ (вӧчны сылы каранԏін) ԁа бура ԁӧԅӧрітны сіјӧ чукӧр бӧрԍаԋыс. Секі сеԍԍа бӧрјӧԁлыны ԁа оз-кӧ ԍурны віԍмӧм картупеԉјас, поԅӧ пуктыны віԇанінјасӧ. Бурҗык, ԃерт, сіјӧ віԇны пӧԁвалјасын, ԉібӧ торја віԇанінјасын меԁым, еԍкӧ, ковміс-кӧ поԅіс картупеԉјассӧ бӧрјӧԁлыны.
Картупеԉјас пуктыны гујасӧ, чукӧрјасӧ ԁа віԇанінјасӧ колӧ віԁчыԍӧмӧн, меԁым картупеԉыс ез жугавлы. Картупеԉјас вывті ветлыны поԅӧ сӧмын ԋебыԁ кӧмкотјасӧн, ԉібӧ пӧвјас вывті, коԁі воԉсаԍӧ картупеԉ вылас.
Мӧԁ правілӧ:
Картупеԉ віԇны колӧ пуктыны сорт ԍерԏі, торја чукӧрјасӧн ԉібӧ гујасӧ, а ԋе кіԍтавны ӧтчукӧрӧ. Тајӧ вӧчны колӧ сы понԁа, мыј торја сортјасыс оз ӧткоԃа кутны асԍыныс ԇоԋвіԇсӧ віԇанінјасас. Мукӧԁ сортыс веԍіг омӧԉа віԇігӧн ԁырҗык оз щыкны, а мукӧԁыс регыԁӧн щыкӧны ԁа мукӧԁ кујлан сортјассӧ щыкӧԁӧны. Картупеԉ кіԍтавны поԅӧ ӧԏі метра җуҗԁаӧԇ, но җуҗыԁҗыка метрӧн җынјӧныԍ кіԍтавны оз-ԋін поԅ.
Којмӧԁ правілӧ:
Картупеԉ јона полӧ кӧԇыԁыԍ ԁа оз лепты јона шоныԁӧс. Картупеԉӧс-кӧ понԁан ԁыр віԇны ӧԏі граԁус кӧԇыԁын (Тсеԉԍіј ԍерԏі), секі сіјӧ јумовмас. Ԃерт сіјӧ ԏемператураын сіјӧ оз-на кынмы. Сіјӧ-жӧ картупеԉӧс-кӧ вежон кымын віԇан 6 граԁусыԍ вылынҗык шоныԁын, секі сіјӧ лоас бӧр важкоԃыс.
Картупеԉ пырҗык кынмӧ сек, кор ԏермометр віԍталӧ кык граԁус, ԉібӧ унҗык кӧԇыԁ. Кынмалӧм картупеԉ унҗыкыԍсӧ мунлӧ скӧтлы верԁӧм вылӧ, ԉібӧ переработка вылӧ. Картупеԉӧс-кӧ понԁан віԇны 4–5 ԁа унҗык граԁус шоныԁінын, сек сіјӧ ԋӧжјӧԋікӧн коԍмӧ, рушмӧ ԁа тулысјавылыс завоԃітчӧ нырԍавны, быԁмыны ԁа щыкԍӧ.
Пракԏіка інԁӧ, мыј картупеԉ віԇны меԁбур шоныԁінын, ӧԏі граԁусԍаԋ 2 граԁусӧԇ і ԋе вылынҗык 3 граԁусыԍ. Ԏемпература тӧԁмалӧм могыԍ овмӧслы колӧ лӧԍӧԁны граԁуԍԋік (ԏермометр). Бурҗык, ԃерт, та вылӧ лӧԍӧԁны нарошнӧ лӧԍӧԁӧм ԏермометр (буртовӧј). Картупеԉ віԇӧм бӧрԍа колӧ бура ԁӧԅӧрітны.
Картупеԉ віԇанінјасын-кӧ шоныԁыс понԁас чінны, секі колӧ топыԁа тупкавны ԁушԋікјас (веԋԏіԉатсіја) ԁа јонҗыка картупеԉ віԇанінсӧ шонтыны. Картупеԉ віԇанінас ломтывлӧны зев колігјасӧн, сӧмын, сек-жӧ колӧ віԁчыԍны меԁым еԍкӧ, шоныԁыс вывті ез соԁ. Бура картупеԉ віԇігӧн шоныԁыс јона ыҗыԁа оз соԁны. Поԅӧ шоныԁ петан інјаслыԍ труба мӧԁ воԍтлыны мыјкӧ ԁыра кежлӧ. Шоныԁыс-кӧ кајас крутӧја вылӧ 8 ԉібӧ вылӧҗык граԁусӧԇ, секі поԅӧ тӧԁны, мыј картупеԉ завоԃітіс ԍіԍмыны. Картупеԉ віԇанінјасын, пӧԁвалјасын ԁа кӧбрӧгјасын сещӧм картупеԉсӧ пырыԍ-пыр бӧрјӧԁлӧны ԁа віԍмӧм картупеԉјассӧ торјӧԁӧны. Картупеԉјас-кӧ гуын, ԉібӧ чукӧрын, секі сіјӧ сіԇ-жӧ бӧрјӧԁлӧны, оз лыԃԃыԍны сіјӧн, мыј кӧԇыԁ повоԃԃаыс ԁа кынмас.
Ԋоԉӧԁ правілӧ:
Картупеԉ віԇігӧн меԁԍа ыҗыԁ помкаыс, мыј вӧсна віԍмывлӧ картупеԉ — сіјӧ уԉіслун (влага) сылӧн. Картупеԉ пуктӧма-кӧ гуӧ, чукӧрӧ ԉібӧ кіԍталӧма картупеԉ віԇанінјасӧ, кӧԏ і бура вӧлі коԍтӧма первојја вежонјаснас кіԍталӧм бӧрас леԇӧ уԉіс-ру (пӧԍалӧ). Меԁ петас уԉіс-руыс ԁа лӧԍӧԁны картупеԉ віԇігӧн тӧлӧԁӧмјас — (веԋԏіԉатсіја) ԁушԋікјас вӧчӧмӧн. Сӧмын сіԇік верман бура віԇны картупеԉ віԍӧмыԍ.
Вітӧԁ правілӧ:
Картупеԉ оз раԃејт лунја југӧр (ԍвет). Југӧрыс воштӧ сылыԍ бурлунсӧ ԁа чӧскыԁлунсӧ. Картупеԉӧс колӧ сајӧԁны лунја југӧрыԍ ԁа сӧмын сек верман бура віԇны.
Квајтӧԁ правілӧ:
Јітчӧма сыын, мыј гожӧмын-на картупеԉ кіԍтавтӧԇыс војԁӧр став местајассӧ, кӧні понԁас віԇԍыны картупеԉыс, колӧ лӧԍӧԁны пӧраԁокӧ. — Сы могыԍ колӧ ставсӧ, мыј вӧлі картупеԉ улын — картупеԉ віԇанінјас, пӧԁлалјас, гујас му весавны важ картупеԉјасыԍ, чышкыны пӧтӧлӧкјас, ԍԏенјас тӧлӧԁны ԁа коԍтыны.
Жар шонԁіа лунјасӧ гујас колӧ віԇны воԍсӧн, а зерігӧн топыԁа пӧԁлавлыны. Став путорјас картупеԉ віԇанінлыԍ пӧԁвалыԍ ԉібӧ кӧбрӧгыԍ, шуам: стынјас, ԍурјајас, вежӧсјас пӧтӧлӧк ԁа мук., колӧ мавтны ізвеԍԏӧн. Бурҗык еԍкӧ лоӧ щынӧԁанкӧ віԇанінсӧ ԍераӧн; сіјӧ віјас став ԍіԍмӧмлыԍ заразасӧ ԁа віԍӧмсӧ. Рӧскоԁыс сы вылӧ абу ыҗыԁ, а пӧԉзаыс зев ыҗыԁ, беԉітӧм ԁорԍыԁ. Коԁыр гуын щынӧԁӧма ԍераӧн, ԉібӧ мавтӧма іԅвеԍԏӧн, секі җоҗас колӧ кіԍтавны пӧјімӧн, ԉібӧ іԅвеԍԏӧн ԁа сы бӧрын вӧчавны јӧртӧԁјас картупеԉ кіԍталӧм вылӧ. Тӧԁны-кӧ меԁ колан правілӧјас картупеԉ віԇӧм јылыԍ ԁа выјім-ԋін сы куԅа віԁлӧг (опыт), колӧ тырміԇҗык сіјӧ нуӧԁны олӧмӧ, кыԇі ӧтка креԍԏана овмӧсјасын, а сіԇ-жӧ ӧтувја овмӧсјасын (колхозјасын) кӧјԁыс запасјас віԇігӧн. Сӧмын та ногӧн колхозјас ԁа ӧтка овмӧсјас, коԁјас ез-на пырны колхозӧ, вермасны аԍнысӧ віԇны ыҗыԁ убыткаыԍ ԁа спокојнӧја ԁа повтӧга ӧԁԇӧԁны тулыс — выԉ кӧԇа.
Картупеԉ віԇӧ гујасын
Гујасын картупеԉ віԇӧмлӧн ногыс оз кор ԋекущӧм ыҗыԁ рӧскоԁјас, кыԇі буртаын (чукӧрын) віԇӧм, коԁі сувтӧ јона ԁонаӧ. Колӧ сӧмын гу, іԇас, ԁушԋікјас ԁа му. Кокԋіја вӧчӧм вӧсна ԁа ԁонтӧмысла тащӧм гуыс боԍтӧ первоја места быԁ ногса картупеԉ віԇанін пӧвсын. Меԁԍа ыҗыԁ омӧԉыс гуын віԇӧмыԁлӧн, а сіԇ-жӧ буртлӧн (чукӧрын), со кущӧм:
Картупеԉ-кӧ понԁас ԍіԍмыны гуын, (чукӧрын), он вермы бӧрјӧԁлыны. Кӧԏ кущӧм кӧԇыԁ повоԃԃаӧ быԏ лоас гусӧ (чукӧрсӧ) раԅбірајтны. Лӧԍыԁа картупеԉ віԇігӧн, кор картупеԉсӧ гуалан косӧн, ԇоԋвіԇаӧн, сорлавтӧг посԋіԃік ԁа вунԁаԍӧм картупеԉкӧԁ ԁа гуыс-кӧ вӧчӧма правілӧјас щӧктӧм куԅа ԁа ԁӧԅӧрітӧмыс-кӧ бур картупеԉ оз щык ԁа овмӧслы ԋекущӧм урон оз вај. Сӧмын чіныштас ԍӧктанас (вес вылӧ) сы вӧсна, мыј віԇігас пӧԍалӧ ԁа уԉруыс картупеԉԍыс петӧ ԁушԋікјасӧԁ. Гуын картупеԉ віԇанног паԍкалӧма пӧшԏі быԁ местаын ԁа меԁԍа сіјӧ ԁонјалӧны кӧԇыԁ тӧла рајонјасын.
Места бӧрјӧм
Места картупеԉ гу улӧ бӧрјігӧн колӧ војԁӧр мӧвпыштны, кытчӧ коԁјыны — гортԁінӧ аԉі му вылӧ лӧԍыԁҗык. Гортԁінӧ-кӧ лӧԍӧԁан, лоас матынҗык ԁа кокԋіԁҗык лоас сы бӧрԍа ԁӧԅӧрітны. Мувылын кӧ арын оз ковмы картупеԉӧс нуны му вылыԍ гортԁінӧ, а тулысын му вылӧ. Картупеԉ јылыԍ-кӧ вопрос разрешітӧма кӧні віԇны му вылын аԉі горт ԁорын, секі колӧ места бӧрјыны гулы. Гу места меԁ вӧлі со кущӧм ногса: кос ԁа ԋекор оз во тувсов ԋі арԍа ва. Торја віԇӧԁлыны колӧ, оз-ӧ кыткӧ матыті пычкы му пыщса ва (
Гулы колӧ бӧрјыны сещӧм места, меԁ, еԍкӧ му пыщ ваыс (
Гу лӧԍӧԁӧм
Бӧрјӧм местаӧ коԁјыны гу (канава) паԍта ногыс 2 метрԍаԋ 3 метрӧԇ, куԅтанас 50–70 см-ӧԇ.
Муыс-кӧ чорыԁ, ԍоја, сек канава бокјассӧ коԁјӧны веԍкыԁа, а лыа сора-кӧ — ԋывкмӧса, меԁ канаваын муыс ез буҗԁы.
Куԅта ногыс гуыс вӧчԍӧ картупеԉ лыԁ ԍерԏі, унаӧ кӧсјӧны пуктыны сеԍԍа сы ԍерԏі кыԇі кіԍтавны — му вежӧсӧԇыс аԉі вылӧԇҗык. Артавԍӧ таԇі: 10 куб. метр картупеԉ кыскӧ 6,7 тонна. Тајӧс-кӧ тӧԁан, регыԁҗык поԅас тӧԁмавны куԅӧ колӧ гуыс. Гусӧ-кӧ коԁјан 50 см. җуҗта ԁа кык метр паԍта ԁа картупеԉ кіԍтан му вежӧсӧԇыс, сек ковмас быԁ 6,7 тонна картупеԉ вылӧ 10 метр куԅа гу. Гуыс-кӧ кык метр паԍта ԁа 10 метр куԅта, чукӧр вылас нӧшта поԅас пуктыны 3,35 тонна-на картупеԉ, сек лыбас му чукӧрыс му вежӧсԍаԋыс метра-җын суԁта. Уна-кӧ картупеԉыс, поԅӧ куԅта ногыс коԁјыны 20 метрӧԇ. Овлывлӧны гујас 80–100 метрӧԇ. Уна картупеԉ віԇны җеԋіԃік гујасын сувтӧ ԁонаҗык. Јона куԅ гујас коԁјыны сіԇ-жӧ абу бур. Картупеԉ-кӧ кутас ԍіԍмыны, гусӧ ставнас ковмас вӧрӧшітны. Куԅ-кӧ гуыԁ ԍіԍмӧмԍыԁ јонҗыка лоас повны.
Кыԇі вӧчны ԁушԋікјас (
Гу вӧчігӧн ӧтщӧщ лӧԍӧԁны ԁушԋікјас. Тајӧс вӧчӧны сы могыԍ, меԁым картупеԉлӧн леԇан пӧԍыс (уԉруыс) петас ортсӧ. Ԁушԋікјас оз ӧтмоза вӧчны. Віԇӧԁлам кымынкӧ вӧчӧм ногјас.
Меԁвоԇԇаыс: гу куԅта ногыс, шӧрас сувтӧԁчӧ 3–4 пеԉӧса пу трубајас. Трубаыс вӧчԍӧ 20–25 см. паԍта пӧвјасыԍ. Мулаԁорса помсӧ трубаыслыԍ коԉӧны воԍсӧн. Сетчӧ пӧв ԋі ԋінӧм оз пуктыԍԍы. Таыԍ лоӧ труба ԉібӧ пыԁӧстӧм жӧлӧб. Коԁар ԁорас пӧвјасыс, сетчӧ коԉӧны векԋіԃік костјас. Трубасӧ-кӧ вӧчӧма вӧсԋіԃік пощјасыԍ, ԉібӧ пӧвјасыԍ, секі костјасыс лоӧны сы ыжтаӧԍ, меԁым картупеԉыс оз тӧр гылавны. Меԁым куԅ трубајас вӧчӧмсӧ кокԋӧԁны — вӧчԍӧны кымынкӧ торјыԍ, быԁ тор кык кымын метр куԅтаӧн. Гу пыԁӧсса труба понјасӧ пуктӧны веԍкыԁа сулалыԍ трубајас, коԁјас петӧны ортсӧԇ. Гуыс-кӧ куԅ, тащӧм трубајассӧ вӧчӧны унҗыкӧс. Ӧԏік трубаԍаԋыс костыс мӧԁӧԇыс 6–7 метра. Колӧ, меԁ еԍкӧ гу пыԁӧсса трубалӧн помјасыс му вежӧсԍаԋыс тыԁалісны вывлаԋ 5–10 см. Меԁ трубајасас оз пыр зер, вӧчӧны вевт. Быԁ труба ԁінӧ колӧ заптыны іԇас, кӧԇыԁјас ԁырјі меԁ топыԁа поԅіс тупкавны труба помјассӧ.
Мӧԁ ног. Тајӧ вӧчӧмыс меԁвоԇԇаԍыс торјалӧ сӧмын сіјӧн, мыј татӧні вӧчӧны гу пыԁӧсса труба местаас ԋеыҗыԁ канава, паԍтанас ԁа җуҗԁанас 35 см.
Канавасӧ коԁјӧны гу шӧрӧԁыс куԅалаыс. Велԁорӧԁыс канава тупкыԍԍӧ кӧрт решоткаӧн. Меԁ ез кіԍԍы картупеԉыс канаваас, роԅјассӧ решоткаас вӧчӧны посԋіԁҗыкӧс.
Картупеԉӧс гуӧ кіԍталӧм (пуктӧм)
Трубајас вӧчӧм бӧрын завоԃітӧны кіԍтавны гуӧ картупеԉ. Тајӧ уҗ вылас бӧрјӧны міча, гажа кос повоԃԃа лун. Картупеԉӧс гуӧ кіԍталӧны кык ногӧн: кіԍталӧны му вежӧсӧԇ ԉібӧ вылӧҗык.
Тащӧм течӧмсӧ уна рајјонјасын ԁа уна овмӧсјасын вӧчӧны уна ногӧн, оз ӧткоԃа. Сіјӧ местајасын, кӧні јона кӧԇыԁ тӧлыс, сені оз ков кіԍтавны вылыс ԁорӧԇыс. Шоныԁҗык тӧла рајјонјасын поԅӧ кіԍтавны вылӧԇҗык, сӧмын меԁ картупеԉыс ез-жӧ пет гу ԁорвыјаыс. Пракԏіка інԁӧ, мыј бурҗыка картупеԉ віԇԍӧ сек, кор кіԍталан ӧԏі метр суԁта гу пыԁӧсԍаԋыс. Картупеԉ колӧ кіԍтавны ԋӧжјӧԋікӧн, оз пырыԍ пыр ставсӧ, слӧјјасӧн, меԁ ештас тӧлавны. Повоԃԃа-кӧ бур, колӧ мыјкӧ ԁыра гусӧ віԇны воԍсӧн.
Гу вевт
Коԁыр картупеԉ вӧчԍас, секі гусӧ вевԏԏӧны. Тајӧ со кыԇі вӧчԍӧ: меԁвоԇ картупеԉ вывтіыс пуктыԍԍӧ іԇас слӧј 15 см. суԁта; кымын топӧԁтӧг іԇасыс пуктыԍԍӧ ԁа шепјаснас увлаԋӧ, іԇас ԁінас вывлаԋӧ, сымын бурҗык вевтӧн лыԃԃыԍӧ важ іԇас. Овмӧсын-кӧ абу тащӧм іԇасыс, поԅӧ вежны кущӧмкӧ мӧԁ-пӧлӧс іԇасӧн, ԉібӧ лыскӧн, кос корјасӧн ԉібӧ кос трунԁаӧн. Меԁ еԍкӧ тӧлыс ез нӧбӧԁ іԇассӧ ԁа ез пыр зер, іԇас вывтіыс пуктыԍԍӧ 10 см. суԁта му слӧј. Повоԃԃаыс-кӧ бур, сулалӧ кос, сеԅ, кос повоԃԃа, кынмавтӧԇ поԅӧ гусӧ ԋі вевтԏавны. Тајӧ колӧ сы вӧсна, меԁ картупеԉ тӧлалас, коԍмыштас ԁа ыркалыштас. Коԁыр завоԃітас кынмавны, гусӧ тӧвбыԁ кежлӧ-ԋін вевԏԏалӧны. Та вӧсна чукӧр выліас мусӧ іԇас вылас пуктӧны мыјԁа колӧ, меԁым вермас віԇны картупеԉсӧ кынмӧмыԍ. Кӧԇыԁ местајасын вевтсӧ колӧ вӧчны кык пӧвсаӧс. Первој гуыс вевԏԏыԍӧ іԇасӧн, сеԍԍа муӧн ԁа бара іԇасӧн ԁа муӧн. Кык пӧвса вевтӧн-кӧ поԅӧ первојја му слӧјјас чінтыны 35–50 саԋԏіметра кызаӧԇ.
Кущӧмӧс вӧчны вевтсӧ кык пӧвсаӧс аԉі ӧԏік пӧвсаӧс ԁа мыј кыза колӧ лоны вевтыс — тајӧ оз ӧткоԃа вӧчны быԁ местаын.
Унҗыкыԍ кызта ногыс вевтсӧ вӧчӧны сы кызта, мыј кыза тӧвнас кынмӧ муыс. Кымын кӧԇыԁҗык тӧлыс, секі ԃерт, вӧчӧны кызҗыка вевтсӧ. Сіԇ-жӧ колӧ пыԃԃі пуктыны, мыј лыа местајасын муыс кынмӧ кызҗыка. Тащӧмінјасас вевтсӧ колӧ вӧчны кызҗыка. Вевт вылӧ мунӧ сещӧм му, коԁі петіс му коԁјігӧн. Оз-кӧ тырмы, колӧ боԍтны метр сајыԍ гуԍаԋыс. Матыԍҗык-кӧ боԍтан, вермас кынмыны картупеԉыс гуыԍ. Му гӧгӧрыс колӧ коԁјыны канава, меԁ візувтас тулысԍа ԁа арԍа вајас.
Гу бӧрԍа ԁӧԅӧрітӧм
Картупеԉ гујас бӧрԍа ԁӧԅӧрітӧм сещӧм-жӧ колантор, кыԇі і картупеԉсӧ гуӧ кіԍталӧмыс. Меԁпервој колӧ ԁӧԅӧрітны вевт бӧрԍаыс, каԅалан-кӧ кущӧмкӧ торкԍӧмторјас вевтыԍ, сек пырыԍ-пыр колӧ соԁтыны мусӧ ԁа лӧԍӧԁны сіјӧс. Кӧԇыԁыс-кӧ ӧԏік граԁусыԍ улынҗык (Цеԉԍіј ԍерԏі) став трубасӧ колӧ топыԁа тупкавны табӧм іԇасӧн.
Тулысын, шоныԁ повоԃԃа воӧмкӧԁ щӧщ, бӧр колӧ воԍтавны. Каԁыԍ-каԁӧ колӧ віԁлавны гуыԍ шоныԁсӧ. Та куԅа боԍтны граԁуԍԋік ԁа леԇны ԁушԋік трубаӧԇ ԁа віԇны сені 10–15 мінут. Гу вылӧ кајлыны колӧ сы вылӧ лӧԍӧԁӧм поскӧԁ. Меԁ-ыҗыԁ ԏемпература гуын, коԁӧс поԅӧ леԇны гуын тӧвԍа каԁӧ, овлӧ 6 граԁуса шоныԁ.
Та мынԁа граԁуса шоныԁ ԁырјі, колӧ воԍтавны труба вевтјассӧ, ԁа колан ԏемператураӧԇ ыркӧԁыштны гусӧ. Шоныԁыс-кӧ гуын соԁас 8 граԁусӧԇ, ԉібӧ вылӧҗык, сіјӧ петкӧԁлӧ, мыј картупеԉ завоԃітіс ԍіԍмыны. Коԉны воԇӧ вылӧ тащӧм гутӧ оз поԅ. Колӧ воԍтыны гусӧ ԁа пырыԍ-пыр бӧрјыны ԍіԍ картупеԉјассӧ. Кор шоныԁ летчас ӧԏік граԁусӧԇ ԉібӧ улӧҗык, сек колӧ регыԁҗык гусӧ шонтыны: картупеԉ гу вылас лым течӧмӧн ԉібӧ кујӧԁ петкӧԁӧмӧн. Гусӧ воԍтӧны унҗыкыԍсӧ тулысын, апреԉ тӧлыԍ помын ԉібӧ мај тӧлыԍ пукԍігӧн. Тӧлын гујас воԍтавны ԁа пӧԁлавны оз поԅ. Тӧлын-кӧ ковмас боԍтыштны картупеԉ гуыԍ, секі колӧ боԍтны ԋе ещаԋікӧн, став запассӧ мыј пуктӧма гуас.
Картупеԉ віԇӧм буртајасын (чукӧрјасын)
Буртајасын картупеԉ віԇӧмыс оз јона торјав гуын віԇӧмыԍ. Торјалӧмыс сӧмын сен, мыј канава ԉібӧ гуыс буртлы вӧчԍӧ ічӧтҗык гулы ԁорыԍ, а выліас тыртӧм муыс вылӧԇҗык кајӧ ежа вылас гуын ԁорыԍ. Мӧԁ торјалӧм буртлӧн сіјӧ — овмӧс кутан значеԋԋӧ. Буртаӧ, ӧткоԃ паԍта-куԅаын, тӧрӧ ещаҗык картупеԉыс гуас ԁорыԍ, кӧԏ рӧскоԁыс сіјӧ вӧчӧм вылӧ лоӧ сы мынԁа-жӧ, оз-кӧ ло унҗык. Тајӧ сы вӧсна, мыј бурт ставнас ортсын ԁа јонҗыка ԍурӧ кӧԇыԁлы ԁа тӧвлы ԁа унҗык колӧ вевт вылӧ. Буртын картупеԉ віԇӧм меԁԍа јонасӧ паԍкалӧма сіјӧ рајонјасын, кӧні абу кӧԇыԁ тӧлыс ԁа кӧні оз поԅ гујассӧ коԁјыны грунтовӧј ва воӧмла.
Буртјаслы места бӧрјӧм ԁа лӧԍӧԁӧм
Буртјас улӧ местасӧ колӧ бӧрјыны гулы моз-жӧ: меԁ вӧлі кос ԁа ез еԍкӧ во му пышкӧс ва. Сіԇ-жӧ меԁ еԍкӧ ез інмы кӧԇыԁ тӧвнас.
Бурта коԁјӧны војвывԍаԋ лунлаԋ. Бӧрјӧм местаӧ коԁјӧны канава 15–20 см. суԁта ԁа 2–3 метр паԍтаӧн. Шоныԁҗык інјасын поԅӧ коԁјыны кык метр паԍта. Кӧні кӧԇыԁҗык 3 метр паԍта, сіԇі меԁым буртыс лоі паԍкыԁҗык ԁа омӧԉҗыка кынміс. Буртлыԍ поԁ куԅтасӧ мурталӧны гулыԍ моз-жӧ, картупеԉ лыԁ ԍерԏі. Арталӧны таԇі: бурт-кӧ кык метр паԍта ԁа ӧԏі метр суԁта, сек быԁ 10 метр куԅтаӧ поԅӧ тӧрӧԁны 6,7 тонна картупеԉ, а кујім метр паԍта ԁа ӧԏік метр суԁта-кӧ, сек быԁ 10 метр куԅтаӧ поԅӧ тӧрӧԁны 10,05 тонна картупеԉ.
Трубајас вӧчан правілӧјас сещӧмӧԍ-жӧ, кущӧмӧԍ-і гу вӧчігӧн. Улыс трубајас течны колӧ сіԇ, меԁ оз петны бурта ԁор вылас. Веԍкыԁа сулалыԍ трубајаслӧн помјасыс колӧ лоны картупеԉ пыщкас, сіԇнаԁ озҗык кынмы картупеԉыс.
Бурта вӧчӧм ԁа сы бӧрԍа ԁӧԅӧрітӧм
Буртаӧ картупеԉ пуктӧмыс ԋеуна мӧԁ ногҗык гуӧ ԁорыԍ. Буртаӧ течӧны рӧвнӧја, кытчӧԇ оз кут петны канава ԁорӧԁыс. Картупеԉ чукӧрлыԍ бокјассӧ лӧԍӧԁӧны пӧлӧн, меԁ картупеԉыс ез гылав. Бурта-кӧ кык метр паԍта, картупеԉ течӧны ӧԏік метр суԁта. Кор кујім метр паԍта — картупеԉ течӧны 1,5 м. суԁтаӧԇ. Ӧԏік метрыԍ вылӧԇҗык течны буртаӧ абуҗык бур. Кор картупеԉ течԍас, сіԇ-жӧ вевԏыԍԍӧ кыԇі і гу. Торјалӧ сӧмын меԁвоԇԇа іԇас слӧјнас ԁа вевԏԏӧмнас. Мі ԍорԋітім-ԋін, мыј буртаӧ јонҗыка інмӧ тӧв. Сіԇ-кӧ колӧ јонҗыка і вевԏԏыны. Іԇас пуктӧны 30–35 см. Кызта, му слӧј гу ԍерԏі кызҗыка течԍӧ.
Став правілӧјас гу бӧрԍа ԁӧԅӧрітны, коԁјасӧс гіжӧма вылынҗык, колӧ тӧԁны і буртаын віԇігӧн. Уронјас сіԇ-жӧ лоас еща, кыԇ-і гуын, ԉучкі-кӧ пуктан ԁа бура вӧчан буртасӧ.
Картупеԉ віԇӧм буртајасын, лыԃԃыны-кӧ рӧскоԁјас ԁа уҗ, боԍтӧ мӧԁ места. Меԁԍа ԁонтӧм сувтӧ гуын віԇігӧн і меԁԍа ԁона гырыԍ картупеԉјас віԇан інјасын. Тајӧ ногјасыс оз-на вермыны лоны решітыԍӧн картупеԉ віԇан ног бӧрјігӧн. Гырыԍ картупеԉ віԇанінјас-кӧ ԁонаӧԍ, сіјӧ оз-на віԍтав, мыј вӧчӧмыԍ колӧ ԁугԁыны. Мӧԁарӧ-кӧ, кыԇ верман, колӧ вӧчны бурҗык віԇанінјас. Кыԇі вермӧны колхозјас ԁа ԍіктса проізвоԁственнӧј тӧварішществојас, меԁым воԇӧ војасӧ-жӧ запасјас, кыԇ кӧјԁысјас, сіԇ-жӧ і ԍојанторјас віԇны бура вӧчӧм віԇанінјасын. Тајӧ оз-на віԍтав кыԇі віԇны запасјас талун ӧтувја кӧјԁыс запасјас. Поԁвалјасаԁ-ӧԁ тащӧм запасјастӧ он віԇ, а віԁчыԍны віԇан інјас вӧчӧм ԋекор. Таыԍ поԅӧ вӧчны сӧмын ӧԏі вывоԁ, коԁі петкӧԁлӧ сулалан могјас колхозјас ԁа ԍіктса проізвоԁственнӧј тӧваріществојас воԇын картупеԉ віԇӧм јылыԍ. Бурҗык вӧԃітчыны ԁаԍ віԇанінјасӧн, а најӧ-кӧ оз тырмыны віԇны ӧтувтӧм кӧјԁыс запасјас ԁа картупеԉјастӧ буртајасын ԁа гујасын. Буртајас ԁа гујас оз ков бӧрјыны сулалан ԁон ԍерԏіыс, а овмӧс коланлун ԍерԏіыс ԁа меставывса оласног ԍерԏі. Кущӧм-кӧ ԍӧкыԁ торјас-кӧ лоӧны бурта ԁа гу вӧчігӧн, колӧ пырыԍ-пыр шыӧԁчыны рајоннӧј плоԁоовощнӧј ԉібӧ картупеԉнӧј сојузӧ отсӧг корӧм куԅа.
