ГЫРЫԌЈАСӦС ГРАМОТАӦ ВЕЛӦԀАН ШКОЛАЫН ЈЕԂІНӦЈ ПРОГРАММА
Тајӧ программаыс леԇԍӧ інԁӧԁ тујӧ карјасын ԁа ԍіктјасын гырыԍ војтырӧс грамотаӧ велӧԁыԍјас куԉтармеечјаслы.
Грамотаӧ велӧԁан школајас воԇын сулалан могјас.
Грамота ԍетан школа лоӧ меԁвоԇԇа щупӧԁӧн гырыԍӧс велӧԁан ԍіԍԏемаын. Мӧԁ щупӧԁ лоӧ-ԋін гырыԍјаслӧн начаԉнӧј общеобразоваԏеԉнӧј школа (малограмотнӧјјаслӧн школа).
ВКП (б) ХVІІІ сјезԁ куԉтстроіԏеԉство куԅа шуіс тащӧм тор:
[...]
Парԏіја XVI сјезԁлӧн тајӧ шуӧмыс гырыԍ јӧзӧс грамотаӧ велӧԁӧмын тујвіԅ.
Грамотаӧ велӧԁӧмын карын ԁа ԍіктын меԁвоԇԇа мог — кыскыны велӧԁчыԍјасӧс соціаԉіԍԏіческӧј строіԏеԉствоӧ ԁа воспітајтны сознаԏеԉнӧј ԁа тајӧ ыҗыԁ уҗас воԇмӧстчыԍ војтырӧс.
Тајӧ могсӧ олӧмӧ пӧртӧм могыԍ грамота ԍетан школалы колӧ, меԁ најӧ акԏівнӧја отсалісны общественно-поԉіԏіческӧј олӧмас: отсавны налы шеԁӧԁны коммуԋіст нога міровозреԋԋӧ.
Мӧԁ-кӧ, велӧԁны најӧс лыԃԃыԍны, гіжны ԁа артавны; којмӧԁ-кӧ, грамотаас велӧԁчӧм бӧрын меԁ-еԍкӧ велӧԁчыԍ воԇӧ ачыс јонмӧԁіс, паԍкӧԁіс асԍыс грамотасӧ гаԅет-ԋіга лыԃԃӧмӧн, бібԉіоԏекаӧ ԁа лыԃԃыԍан керкаӧ волӧмӧн ԁа малограмотнӧјјасӧс велӧԁан школаын велӧԁчӧмӧн.
Лыԃԃыны, гіжны ԁа артавны велӧԁны колӧ сещӧм маԏеріал вылын, меԁ-еԍкӧ велӧԁчыԍ регыԁӧн ԁа вежертӧмӧн боԍтчіс соціаԉіԍԏіческӧј строіԏеԉствоӧ.
Та вӧсна быԁ пӧлӧс велӧԁчыԍлы колӧ школаын велӧԁӧмсӧ јітны общественно-поԉіԏіческӧј олӧмыскӧԁ, карса, ԍіктса, завоԁ-фабрікаса, колхозса олӧмыскӧԁ. Велӧԁан маԏерјалсӧ боԍтны СССР олӧмыԍ ԁај ӧтщӧщ-і ас гӧгӧрса олӧмыԍ.
Грамотаӧ велӧԁан школаын колӧ щӧщ нуӧԁны ас рајонас сотсіаԉізм течан уҗсӧ — фабрік-завоԁын, колхозын, совхозын, коопераԏівын — уҗ проізвоԃіԏеԉноԍт кыпӧԁӧмӧн, сотсорԁјыԍӧм паԍкӧԁӧмӧн, уԁарԋічество, общественнӧј букԍір, воча промфінпланјас оргаԋізујтӧмӧн, клубјас, ԃетсаԁјас, ӧтувја ԍојанінјас, јаԍԉіјас лӧԍӧԁӧмӧн, сӧветјасӧ бӧрјыԍӧмын отсаԍӧмӧн, зајомјас разӧԁӧмӧн ԁа с. в.
Грамотаӧ велӧԁан школалӧн учебнӧј план.
Грамотаӧ велӧԁан программаыс арталӧма 288 час-вылӧ (ԋоԉыԍ чукӧртчыны быԁ ԃекаԁаӧ, быԁ чукӧртчӧмӧ 3 час велӧԁны; велӧԁчыны 8 тӧлыԍ).
288 часԍыс гіжны, лыԃԃыԍны ԁа артавны велӧԁӧм вылӧ пуктыԍԍӧ 216 час ԁа 72 часыс поԉітчасјас вылӧ. Грамотаӧ велӧԁан школаын велӧԁчӧмыс мунӧ орјавтӧг во чӧж.
Тајӧ час лыԁыс колӧ ԇік ԋеграмотнӧјӧс велӧԁігӧн. Ԋеуна лыԃԃыԍны кужыԍјасӧс велӧԁігӧн час лыԁыс ещаҗык ковмас.
Школалӧн ԁа велӧԁчыԍјаслӧн общественно-поԉіԏіческӧј уҗ нуӧԁԍӧ інԁӧм час лыԁԍыс торјӧн.
Велӧԁны завоԃіттӧԇ велӧԁыԍлы ковмас вӧчны каԉенԁарнӧј проізвоԁственнӧј план. Плансӧ колӧ лӧԍӧԁны поԉітчас программа ԍерԏі, меставывса условіјӧјассӧ ԁа группалыԍ запросјассӧ тӧԁмӧԁалӧм ԍерԏі. Ԃерт, уҗ нуӧԁігӧн (велӧԁчігӧн) плантӧ ковмас кыт ԍурӧті вежлавны ӧніја каԁԍа общественно-поԉіԏіческӧј могјас ԍерԏі.
Планыс кокԋӧԁас велӧԁыԍлы артавны: мыј вӧчӧма, кущӧм уҗ вӧчтӧм-на, кыԇі коԉас час лыԁсӧ бурҗыка іспоԉзујтны ԁа с. в.
Общественно-поԉіԏіческӧј ԍорԋіјас куԅа программа
Тӧԁмӧԁан ԏема. ВКП(б) XVI Сјезԁ
а) Мірӧвӧј капітаԉізмлӧн ыҗԁан-паԍкалан кріԅіс ԁа СССР-лӧн капітаԉізм странајаскӧԁ олӧм (вԋешԋӧј положеԋԋӧ).
б) СССР-ын гырыԍ ӧԁјасӧн соціаԉізм течӧм ԁа пыщкӧсса олӧмыс (внутреԋԋӧј положеԋԋӧ).
в) Міјан быԁмӧмын ԍӧкыԁторјас, классјаслӧн тыш ԁа соціаԉізмлӧн став фронт паԍтала наступԉеԋԋӧ.
г) Ԉеԋін тујвіԅ вӧсна парԏіјалӧн вермаԍӧм.
ԁ) Ԉікбезса школајаслӧн XVI сјезԁ шуӧмјас ԍерԏі общественно-поԉіԏіческӧј могјас.
Меԁвоԇԇа ԏема. Классјас ԁа классјас кост тыш.
а) Мыј вӧсна тышкаԍӧ робочӧј класс.
б) Кыԇі лоі робочӧј ԁа креԍԏана кост сојуз.
в) Соціаԉізмӧ вуҗан каԁ.
2-ӧԁ ԏема. Промфінплан ԁа пјаԏіԉетка вӧсна вермаԍӧм.
а) Соціаԉіԍԏіческӧј інԁустріаԉізаціја ԁа пјаԏіԉетка.
б) Профсојузјас воԇын реконструкԏівнӧј каԁӧ сулалан могјас.
3-ӧԁ ԏема. Вӧр промышԉенноԍт паԍкӧԁӧм ԁа вӧрлеԇӧм. Ԍіктса овмӧс коԉԉекԏівіԅірујтӧм:
а) Ԍіктса овмӧслӧн сотсіаԉізмӧ пыран тујыс;
б) Коԉԉекԏівізатсіја куԅа могјас ԁа ԁорвыв коԉԉекԏівізатсіја поԁув вылын кулакӧс кыԇ классӧс бырӧԁӧм.
4-ӧԁ ԏема. Сӧветјаслӧн коммуԋізм вӧсна вермаԍӧм.
а. Проԉетарјат ԃіктатура.
б. Став фронт паԍтала сотсіаԉіԍԏіческӧј наступԉеԋԋӧ нуӧԁан могјас ԁа сӧветјас.
в. СССР — ужалыԍ војтырлӧн ас вӧԉаа котырчӧм.
г. Гӧрԁ арміја ԁа СССР-ӧс ԁорјӧм.
5-ӧԁ ԏема. ВКП(б) — Робочӧј класслӧн парԏіја — став уҗалыԍ војтырлӧн јурнуӧԁыԍ.
а. Парԏіја ԁа класс.
б. Компарԏіја ԁа массӧвӧј оргаԋізатсіјајасӧн веԍкӧԁлӧм.
в. Парԏіјалӧн Ԉеԋін тујвіԅ вӧсна вермаԍӧм.
г. Парԏіјаса шԉенлӧн објазаннӧԍтјас.
6-ӧԁ ԏема. Куԉтура кыпӧԁӧм; каԁрјас лӧԍӧԁӧм.
а. Куԉтура ревоԉутсіја.
б. Нывбабалӧн мезмӧм ԁа выԉ оласног.
в. Јенлы ескӧмлӧн классӧвӧј сушщноԍтыс ԁа кыԇі колӧ сыкӧԁ вермаԍны.
г. Сотсіаԉізм стрӧітыԍ каԁрјас лӧԍӧԁӧм.
7-ӧԁ ԏема. Ставмувывса коммуна вӧсна.
а. СССР — ставмувывса уҗалыԍјаслӧн вынкутӧԁ.
б. Ставмувывса проԉетаріат ревоԉутсіја ԁа комінтерн.
8-ӧԁ ԏема. Мыјла ԁа кыԇі нуӧԁԍӧ сотсорԁјыԍӧм: кыԇі мі кутам орԁјыԍны.
9-ӧԁ ԏема. Сӧветјасӧ бӧрјыԍӧм ԁа міјан сӧветлӧн могјас.
10-ӧԁ ԏема. Профсојузјас, налӧн уҗ ԁа могјас.
11-ӧԁ ԏема. Окԏабрса ревоԉутсіја лун ԁа міјан могјас.
12-ӧԁ ԏема. 1905-ӧԁ воԍа ревоԉутсіјалы 25 во тырӧм.
13-ӧԁ ԏема. Промтӧвар ԁа ԍојан јуан кӧлуј уҗалыԍ јӧзлы лӧԍӧԁӧм, кооператсіја ԁа міјан могјас сіјӧ уҗын.
14-ӧԁ ԏема. Мувіԇ вот јылыԍ.
15-ӧԁ ԏема. Ԋаԋ, шабԁі ԁа госуԁарствоӧн мукӧԁтор чукӧртӧм.
16-ӧԁ ԏема. Міјан колхозӧс вынԍӧԁӧм.
Ԉікбезса став школајасыс тајӧ інԁӧм ԏемајас кынԇі аслас ужӧ ԍујӧ быԁ кӧԅајственнӧј ԁа поԉіԏіческӧј кампаԋԋӧ.
Інԁӧм ԏемајассӧ велӧԁӧм кӧлӧ јітны нуӧԁан кампаԋԋӧјаскӧԁ.
II. Лыԃԃыԍны велӧԁан программа.
Ԍорԋі тӧԁмалӧм. Ԍорԋі куԅа тӧԁмалӧм. Ԍорԋікуԅаыԍ ӧԏі кыв торјӧԁӧм. Кывјӧс слогјас вылӧ торјӧԁалӧм. Слог торјалӧ торја шыјас вылӧ: тӧԁмавны шы ԁа шыпас.
Тӧԁса шыпасјасыԍ лӧԍӧԁны кыв, җеԋіԃік ԍорԋікуԅа слогјас вылӧ јуклӧмӧн, лыԃԃӧм ԁа лыԃԃӧмторсӧ гӧгӧрвоӧм. Ԇоԋ кывјасӧн лыԃԃӧм.
Букварыԍ лыԃԃыԍӧмкӧԁ ӧтщӧщ колӧ лыԃԃӧԁавны плакатјас, вывескајас, објавԉеԋԋӧјас, гаԅет ԋімјас лыԃԃӧм.
Ԋігаыԍ, гаԅетыԍ гӧгӧрвоанаторјас ԁа гырыԍ шыпасјасӧн гіжӧмтор ԇоԋ кывјасӧн лыԃԃӧм.
ІІІ. Гіжны велӧԁӧм.
Піԍменнӧј шріфт выԉыԍ сознаԏеԉнӧја спісывајтӧм. Печатнӧј шріфт вылыԍ сознаԏеԉнӧја спісывајтӧм.
Тӧԁса кывјас ԁа җеԋыԁ ԍорԋікуԅајас ԏетраԃӧ гіжӧм. Јуаԍанјас вылӧ ԇоԉаԋік віԍтјас гіжӧм.
Анкета тыртӧм, аԁрес, школаын велӧԁыԍјаслыԍ спісок, профсојузса шԉенјаслыԍ спісок, ԋіга спісок ԁа мукӧԁ пӧлӧс спісокјас гіжалӧм. Роспіска, ԁоверенноԍт, шыӧԁчӧм, җеԋыԃік піԍмӧ, ԍтенгаԅетӧ заметка гіжӧм.
Орфографіја бокԍаԋ колӧ бура тӧԁмӧԁны со мыјјас:
1. Шыпасјас коԉавтӧг гіжны;
2. Ыҗыԁ шыпасԍаԋ гіжӧм — овјас, ԋімјас (морт ԋім, ју, кар ԁа с. в), чут бӧрын выԉ ԍорԋікуԅајас гіжӧм;
3. Мӧԁ віԅӧ кыв вуҗӧԁӧм;
4. Чут течӧм.
ІV. Артавны велӧԁӧм.
Тӧԁмӧԁны арабскӧј ԁа рімскӧј лыԁпасјасӧн. Лыԃԃыԍны ԁа гіжны кык паса лыԁпасјас; сіјӧ-жӧ лыԁпасјассӧ щӧткі вылын пуктавны. Гіжӧԁтӧг ԁа щӧткітӧг артаԍӧм. Мыј петкӧԁлӧ „0“ (ноԉ) лыԁпасјас гіжалігӧн.
Щӧткі вылын соԁтӧм ԁа чінтӧм. Кујім паса лыԁпасјас лыԃԃӧм ԁа гіжӧм. Уна паса лыԁпасјас (многозначные) лыԃԃӧм ԁа гіжӧм. Гіжӧԁ вылын кујім пӧвса лыԁпасјас соԁтӧм ԁа чінтӧм.
Метріческӧј мерајасӧн тӧԁмалӧм (метр, кілометр, грамм, кілограмм, тсентԋер, тонна, ԉітр, гектар).
Прӧчент јылыԍ тӧԁмӧԁӧм. Кокԋіԃік ԃіаграммајас лыԃԃыны велӧԁӧм.
Программа берԁӧ інԁӧԁјас.
Грамотаӧ велӧԁігӧн школалӧн меԁыҗыԁ могыс — кыпӧԁны велӧԁчыԍјаслыԍ общественно-поԉіԏіческӧј воспітаԋԋӧ ԁа кыскыны најӧс сотсіаԉізм стрӧітӧмӧ.
Тајӧ уҗыс нуӧԁԍӧ таԇі:
1. Поԉітчас ԁырјі велӧԁыԍ ԍорԋітӧԁӧ велӧԁчыԍјасӧс общественно-поԉіԏіческӧј ԏемајас јылыԍ. Та вылӧ пуктыԍԍӧ 72 час. Інԁӧм грамота ԍерԏі поԉітвоспітаԋԋӧ быԏ нуӧԁԍӧ быԁ ԉікбезса школаын. Тајӧ программасӧ поԅӧ вежыштавны местнӧј условіјӧјас ԍерԏі.
2. Общественно-поԉіԏіческӧј воспітаԋԋӧтӧ куш ԍорԋі нуӧԁӧмӧн он вермы тырбура ԍујны. Став уҗ велӧԁӧмын колӧ јітны общ.-поԉіԏіческӧј воспітаԋԋӧкӧԁ. Лыԃԃыԍан, гіжан ԁа артаԍан маԏеріалсӧ колӧ боԍтны ас гӧгӧрса олӧмыԍ. Став велӧԁӧмыс меԁым кыпӧԁіс велӧԁчыԍјаслыԍ тӧԁӧмлунсӧ, общественнӧј олӧмсӧ коммуԋіст ногӧн гӧгӧрвоӧм.
Таԇі велӧԁӧмыс і пеԁагогіка бокԍаԋ лоас веԍкыԁ. Велӧԁчыԍјаслы ас гӧгӧрса олӧмыԍ боԍтӧм маԏеріалыс гӧгӧрвоанаҗык, кыпыԁаҗык велӧԁчӧмыс мунӧ ԁај регыԁӧн, кокԋіԁа велалӧны лыԃԃыԍны-гіжны.
3. Велӧԁчыԍјасӧс быԏ колӧ тӧԁмӧԁны поԉітпроԍветучрежԃеԋԋӧјас уҗӧн (лыԃԃыԍан керка, клуб, бібԉіоԏека), јітны велӧԁчӧмсӧ најӧ уҗкӧԁ; меԁ школа помалӧм бӧрын велӧԁчыԍ јітӧԁсӧ воԇӧ нуӧԁіс, ез еновтчы лыԃԃыԍан керкаын нуӧԁан уҗыԍ. Тајӧ јітӧԁсӧ колӧ панны сіԇі: арԏеԉӧн ветлыны клубӧ, лыԃԃыԍан керкаӧ кіно віԇӧԁны, ԉектсіја кывзыны ԁа сіԇ воԇӧ; сеԍԍа лыԃԃыԍан керка пыр, клуб пыр лӧԍӧԁны екскурԍіјајас завоԁӧ, совхозӧ, муԅејӧ.
4. Школа (велӧԁчыԍ котыр) тӧԁмалӧны сӧветлыԍ ԁа сіјӧ ԍектсіјајаслыԍ колхозын, коопераԏівын ԁа с. в. уҗ нуӧԁӧм.
Поԉітчас нуӧԁігӧн велӧԁчыԍјас велӧԁыԍкӧԁ сіјӧ уҗ пуктӧм јывԍыс ԍорԋітӧны, ӧԏікӧ, уҗсӧ быԁ бокԍаԋ тӧԁмалӧм могыԍ, мӧԁкӧ, уҗас јітчӧм могыԍ ԁа сіјӧс бурмӧԁӧм могыԍ. Сіԇ-жӧ тӧԁмаԍӧны парԏіјнӧј, профсојузнӧј, общественнӧј оргаԋізатсіјајас уҗкӧԁ.
Шуам, колхозкӧԁ, совхозкӧԁ, партјачејкакӧԁ, комсомоԉечјаскӧԁ јітчӧмӧн велӧԁчыԍјас отсаԍӧны нуӧԁны куԉтпохоԁ, сӧветӧ бӧрјыԍӧмјас, сотсорԁјыԍӧм, вӧрлеԇӧм ӧԁԇӧԁӧм куԅа ԁа с. в.
Мыјӧн велӧԁчыԍ бура тӧԁмаԍас, гӧгӧрвоас общественнӧј оргаԋізатсіјајаслыԍ ужсӧ, поԅӧ ӧткӧн, велӧԁчыԍӧс інԁыны разјаԍԋіԏеԉнӧј уҗ нуӧԁны гортас, суԍеԁ орԁын ԁа с. в., шуам, колхозӧ пырӧм јылыԍ, контрактатсіја јылыԍ, зајомӧ гіжԍӧм јылыԍ. Тајӧ уҗсӧ лӧԍӧԁӧ школа, быԁ уҗӧ інԁӧм јортлы ԍетӧ заԁаԋԋӧ, кывзӧ налыԍ отчот. Торја уҗ помалӧм бӧрын школа ԉібӧ велӧԁчыԍ котыр вӧчӧны оргаԋізатсіјајас воԇын отчот.
Велӧԁчыԍјаслы ԉібӧ поԉітчас нуӧԁыԍлы колӧ тӧԁмавны велӧԁчыԍјаслыԍ запросјас ԁа настројеԋԋӧјас, сы ԍерԏі і пуктыны асԍыныс разјаԍԋіԏеԉнӧј уҗсӧ.
Прімер, ԍіктын кыптіс кущӧмкӧ кулатскӧј агітатсіја. Велӧԁчыԍјас ас костаныс ԍорԋітӧны та јылыԍ. Велӧԁчыԍлы колӧ кыпӧԁны школасӧ (велӧԁчыԍ котырӧс) коммуԋіст нога разјаԍԋіԏеԉнӧј уҗӧн паныԁ сувтны классӧвӧј враг вылазкалы паныԁ.
Быԁ ԍорԋі поԉіт-уҗ јылыԍ колӧ нуӧԁны сіԇ, меԁ велӧԁчыԍјас ез ԁӧзмыны — оз ков ԍорԋітӧԁавны вывті ԁыр, меԁ ез ло ԉектсіја лыԃԃӧм, меԁ велӧԁчыԍјас ԍорԋіјас аԍныс щӧщ участвујтісны.
Шуам, ԍорԋі нуӧԁԍӧ реԉігіја јылыԍ; маԏеріал колӧ боԍтны школаса, ԍіктса ԉібӧ маті гӧгӧр ԍіктса олӧмыԍ. Классӧвӧј тыш јылыԍ ԍорԋі нуӧԁігӧн фактјассӧ колӧ боԍтны местнӧј кулакјас, попјас „уҗыԍ“. Колӧ меԁ велӧԁчыԍјас аԍныс корԍісны прімерјас ԁа фактјас ас гӧгӧр олӧмԍыс.
Таԇі уҗалӧмыс кокԋӧԁӧ велӧԁчыԍјаслы гӧгӧрвоны олӧмԍыс лоанторјассӧ. Поԉітчас оз ков торјӧԁны мукӧԁ школаса уҗыԍ — лыԃԃыԍӧмӧ, гіжӧмӧ, арталӧмӧ велӧԁӧмыԍ. Поԉітчас нуӧԁігӧн колӧ школаас щӧщ кыскыны торјӧн-торјӧн велӧԁчыԍјасӧс.
II. Лыԃԃыԍны велӧԁчӧм јылыԍ.
Лыԃԃыԍны велӧԁны завоԃіттӧԇ колӧ велӧԁчыԍјасӧс тӧԁмӧԁны ԍорԋі ногнас. Ԍорԋі ԇоԋнас торјалӧ ԍорԋікуԅајас вылӧ, ԍорԋікуԅа торја кывјас вылӧ, кыв — слогјас вылӧ, слог — торја шыјас вылӧ.
Мукӧԁ велӧԁыԍ ԋелаԁнӧ вӧчӧ сіјӧн, мыј завоԃітӧ лыԃԃыԍны велӧԁны пырыԍтӧм пыр шыпасԍаԋ ԍорԋі торјалӧмсӧ тӧԁмӧԁтӧг.
Торја шыпасјасԍаԋ велӧԁӧмыс вајӧ сӧмын вреԁ. Ԇоԋ кывјасԍаԋ лыԃԃыны велӧԁӧм бара-жӧ зев ԍӧкыԁа гӧгӧрвоана велӧԁчыԍјаслы. Лыԃԃыԍны велӧԁӧм колӧ нуӧԁны слогјас лыԃԃӧмԍаԋ.
Велӧԁыԍлы колӧ віԇӧԁны, меԁ велӧԁчыԍ, ӧԏікӧ, ԉучкі лыԃԃіс ԁа лыԃԃӧмсӧ меԁ гӧгӧрвоіс. Сӧмын та бӧрын велӧԁчыԍ вермас вуҗны ԋіга-гаԅет лыԃԃӧмӧ.
Меԁ лыԃԃанторјыс вӧлі гӧгӧрвоанаҗык ԁај велӧԁнысӧ кокԋіԁҗык, поԅӧ лыԃԃантор јылыԍ лӧԍӧԁны карԏінајас.
Грамотаӧ велӧԁігӧн зев ыҗыԁ кокԋӧԁ ԍетӧ вунԁаԍан шыпасјас јӧртӧԁ (разрезная азбука). Разрезнӧј азбукаӧн велӧԁчыԍјаслы зев гӧгӧрвоана поԅӧ петкӧԁлыны ԍорԋі торјалӧм (ԍорԋікуԅа, кыв, слог, шы) ԁа ԍорԋі артмӧмсӧ. Быԁ велӧԁчыԍлы колӧ лӧԍӧԁны разрезнӧј азбука.
Лыԃԃыԍны велӧԁігӧн зев бур отсӧг ԍетӧ массӧвӧј гаԅет. Ӧԏікӧ, ловԅӧԁӧ, кокԋӧԁӧ велӧԁӧмсӧ, мӧԁкӧ, тӧԁмӧԁӧ олӧмас лоӧмторјасыскӧԁ. Велӧԁчігӧн гаԅет лыԃԃӧмыԁ велӧԁчыԍтӧ велӧԁӧ воԇӧ вылӧ сіјӧс лыԃԃыны, — школа помалӧм бӧрын велӧԁчыԍ кутас ачыс-ԋін суԇӧԁны ԁа лыԃԃыны гаԅетјастӧ.
Велӧԁчыԍјасӧс велӧԁіг чӧжыс колӧ інԁавны лыԃԃыԍны бібԉіоԏекаын, лыԃԃыԍан керкаын; меԁ і школасӧ помалӧм бӧрын најӧ ез воштыны јітӧԁ тајӧ куԉт-проԍвеԏ. учрежԃеԋԋӧјаскӧԁ. Сіԇ-жӧ колӧ інԁыны велӧԁчыԍјасӧс ас ԋім вылӧ гаԅет-ԋіга суԇӧԁавны.
ІІІ. Гіжны велӧԁӧм јылыԍ.
Велӧԁны гіжны школаын колӧ таԇі:
а) ԁаԍ гіжӧмыԍ (ԋігаыԍ, гаԅетыԍ) ԏетраԃӧ спішітӧԁавны, б) лыԃԃӧм ԍерԏі ас наукӧн гіжӧм; в) асԍаԋ лӧԍӧԁӧмтор гіжӧм.
Ԋіга вылыԍ спішітӧм воԇын колӧ гіжӧԁсӧ бура лыԃԃӧԁны, меԁым гӧгӧрвоісны гіжанторсӧ. Ԋіӧԏі кыв, ԋіӧԏі ԍорԋікуԅа меԁ ез вӧв гӧгӧрвотӧм велӧԁчыԍјаслы, меԁ тӧԁтӧм шыјасыс ез веԍкавны.
Та бӧрын вуҗӧны лыԃԃӧм бӧрын памјаԏ куԅа гіжӧмӧ.
Таԇі гіжны велӧԁігӧн оз-на ков велӧԁчыԍјасӧс ԁугӧԁны ԍорԋікуԅајасын ԁа кывјасын слухӧвӧј ԁа зріԏеԉнӧј анаԉіз вӧчӧмыԍ. Ас наукӧн гіжан навык ӧкмӧмкӧԁ ӧтщӧщ колӧ вуҗны меԁԍасӧ слуховӧј анаԉіз вылӧ (ԃерт, щӧщ зріԏеԉнӧј анаԉізсӧ оз ков ԇікӧԇ бырӧԁны). Велӧԁчыԍјасӧс колӧ велӧԁны кылӧм ԍерԏі каԅавны кывјыԍ торја јукӧнјас.
Ас наукӧн гіжны колӧ велӧԁны ԃелӧвӧј гіжӧԁјасԍаԋ: аԁрес гіжӧм, анкета тыртӧм, шыӧԁчӧм, ԁоверенноԍт, ескӧԁанпас, піԍмӧ гіжӧм ԁа с. в.
IV. Артавны велӧԁӧм
Грамотаӧ велӧԁан школаын артавны јона оз велӧԁны, меԁ сӧмын арталӧмлыԍ ногсӧ велӧԁчыԍыс гӧгӧрвоіс. Велӧԁны завоԃітігас ковмас боԍтны посԋі лыԁјаса гӧгӧрвоана маԏеріал, ас олӧм гӧгӧрыԍ. Бӧрынҗык-ԋін поԅас гаԅет-ԋігаыԍ маԏеріалсӧ боԍтны.
1-ԍаԋ 9-ӧԇ лыԁпасјасӧн тӧԁмӧԁігӧн колӧ лӧԍӧԁны лыԁпас јӧртӧԁ, поԅӧ отрывнӧј каԉенԁарыԍ чукӧртны.
Кык паса лыԁјас тӧԁмалігӧн колӧ бура інԁыны разраԁјас велӧԁӧм вылӧ (јеԃіԋітсајас — 1-ја разраԁ, ԃеԍаткајас — мӧԁ разраԁ). Бура тӧԁмӧԁны кор ԁа кытчӧ гіжԍӧ ноԉ — „0“.
Гырыԍ лыԁпасјас велӧԁігӧн поԅӧ кокԋӧԁны тӧԁмалӧмсӧ ԁӧска вылӧ тащӧм табԉітса гіжӧмӧн:
Ԍурс
Ԍо
Ԁас
3
0
5
2
= 3.052
Таԇӧн гӧгӧрвоана лоӧ і „0“ (ноԉ) тӧԁмалӧм.
Соԁталӧм ԁа чінталӧм тӧԁмалігӧн колӧ војԁӧр лыԁјассӧ (числа) боԍтны куш ԁасјасӧн ԉібӧ куш ԍојасӧн. Сы бӧрын боԍтны сещӧм лыԁјас, меԁ соԁталігӧн быԁ разраԁын 9-ыԍ уна ез ло: прімер, 243+352. Тајјас бӧрын мунӧны сещӧм лыԁјас, кӧні соԁтігӧн лоӧ ԁас јеԃіԋітсаыԍ уна (289+761). Меԁбӧрын боԍтны сещӧм лыԁјас, кӧні шӧрас ем „0“ (103+199) ԁа с. в.
Соԁтӧм ԁа чінтӧм колӧ гіжны столбікӧн 323+435; строчкаӧн решітчыны колӧ сӧмын сы раԃі, меԁ велӧԁчыԍ кужіс щӧщ-і сіԇі решітчыны.
Прӧчентјасӧн колӧ тӧԁмӧԁны сы могыԍ, меԁ гӧгӧрвоісны сылыԍ значеԋԋӧсӧ ԁа кужісны лыԃԃыны ԋіга-гаԅетыԍ. Сіԇ-жӧ і ԃіаграммајас јылыԍ; ԃіаграмма вӧчӧм вылӧ каԁ оз тырмы. Сӧмын меԁ велӧԁчыԍјас кужісны сіјӧс лыԃԃыны ԋігаыԍ-гаԅетыԍ.
Арталӧм велӧԁігӧн лыԁ маԏеріал колӧ боԍтны поԉітчас ԏемајасыԍ ԁа лыԃԃыԍны, гіжны велӧԁан маԏеріалыԍ.
Меԁбур отсӧг арталӧмӧ велӧԁігӧн ԍетас щӧткі. Ӧткајасӧс велӧԁігӧн куԉтармејeтслы оз-кӧ ԍур ԁаԍ вӧчӧм щӧткі, колӧ лӧԍӧԁны кӧԏ ас вӧчӧмӧс, арԏеԉӧн велӧԁчыԍјаскӧԁ вӧчны.
Грамотаӧ велӧԁан школаӧ велӧԁчыԍјасӧс боԍтӧм јылыԍ.
Коԁӧс поԅӧ шуны ԋеграмотнӧјӧн?
1. Ӧԏі-кӧ — ԋӧԏі лыԃԃыԍны ԁа гіжны кужтӧмјасӧс, ԉібӧ коԁјас куш шыпас тӧԁӧны ԁа лыԃԃыԍнысӧ оз кужны. 2. Мӧԁкӧ, сещемјасӧс, коԁјас кужӧны сӧмын лыԃԃыԍны, а гіжны оз ԍаммыны.
Школаӧ ԉібӧ группаӧ велӧԁчыԍјасӧс боԍтігӧн колӧ кутны классӧвӧј прінтсіп — меԁвоԇ боԍтны робочӧјӧс, батрак, беԃԋак, колхоԅԋікӧс ԁа налыԍ ԍемјајас. Уна-кӧ лоӧ велӧԁчыны окоԏітыԍ јӧз, велӧԁыԍлӧн мог:
а. Котыртны группајассӧ арлыԁ ԍерԏі, грамота ԍерԏі ԁа сотсіаԉно-бытовӧј условјӧ ԍерԏі;
б. Вӧчны велӧԁчыԍјаслыԍ спісок, сы берԁӧ пуктыны велӧԁчыԍјаслыԍ меԁвоԇԇа велӧԁчан уҗнысӧ, меԁым бӧрын поԅіс тӧԁмавны кыԇі вежԍіс велӧԁчыԍлӧн ԍамыс.
Арлыԁ велӧԁчыԍјаслыԍ тӧԁмалӧны најӧ віԍталӧм ԍерԏі; велӧԁчыԍјассӧ-кӧ інԁӧ кущӧмкӧ оргаԋізатсіја — сіјӧн ԍетан ԁокумент ԍерԏі.
Јона кокԋіԁа велӧԁӧм мунас ӧткоԃ арлыԁа группајасын.
Уна-кӧ лоӧ велӧԁчыԍыс, меԁвојԁӧр колӧ боԍтны ԇік ԋеграмотнӧјјасӧс.
Коԁі кужӧ лыԃԃыԍны ԁа оз куж гіжны, сещӧмсӧ торја группаӧ котыртны.
Меԁ еԍкӧ группајасын лоісны ӧткоԃҗык јӧз, боԍтігас колӧ тӧԁмавны емӧԍ-ӧ лыԃԃыԍны, гіжны кужыԍјас, — коԁі кущӧма ԍаммӧ.
Тӧԁмавны колӧ буквар ԍерԏі: ԍетны лыԃԃыны меԁвоԇԇа ԉістбок, сеԍа мӧԁсӧ, і сіԇ воԇӧ. Коԁ ԉістбок велӧԁчыԍ меԁԍӧкыԁа лыԃԃас, спісокас пасјыны. Ԇік кужтӧмјас бара жӧ торјӧн пасјыԍԍӧны.
Гіжны велӧԁчыны пырыԍлыԍ колӧ тӧԁмӧԁны гіжны кужанлунсӧ. Щӧктыны гіжны асԍыс ԋім-овсӧ, кущӧмкӧ җеԋыԃік ԍорԋі куԅа.
Таԇі мунӧ тӧԁмалӧм, а сеԍԍа группајасӧ велӧԁчыԍјасӧс торјӧԁлӧм.
Бур лоӧ группајас лӧԍӧԁны сотсіаԉно-бытовӧј условіје ԍерԏі. Прімер, батрачкајас — аслас группа, слугајас бара жӧ торјӧн, гортса уҗ нуӧԁыԍ нывбабајас — торјӧн-жӧ. Таԇӧн јуклігӧн группајасӧ веԍкаласны ӧԏік каԁӧ прӧст јӧз, сы вӧсна школаӧ волан каԁсӧ группајаслыԍ кокԋіԁҗык лоӧ лӧԍӧԁны, ԁај велӧԁчӧмыс рӧвнӧјаҗык кутас мунны.
Грамотаӧ велӧԁӧм бӧрын уҗ нуӧԁӧм.
Велӧԁыԍ воԇын сулалӧ мог — грамотаӧ велӧԁӧм бӧрын кыскыны велӧԁчыԍјасӧс воԇӧ велӧԁчӧм вылӧ.
Школа грамота помалӧм бӧрын велӧԁчыԍјас вуҗӧны малограмотнӧјјасӧс велӧԁан группаӧ (емкӧ сещӧмыс, абукӧ — котыртны выԉ группа). Грамотаӧ велӧԁан школаын уҗыс нуӧԁԍӧ во чӧж. Сы вӧсна группаыԍ группаӧ вуҗӧмыс мунӧ орјавлытӧг. Оз-кӧ поԅ ӧԏілаӧ лӧԍӧԁны кыкнан группасӧ, лыԃԃыԍан керкаӧ, клубӧ котыртны кружок.
Важ коми гижӧд