КЫԆІ ԀА МЫЈӦН МӦСКӦС ԈУЧКІ ВЕРԀНЫ
Кыввоԇ.
Ԍіктјасын міјан мӧсјас тӧвбыԁ турун-вылын ԁа іԇас-вылын олӧны. Арԍаԋыс креԍԏана верԁӧны најӧс војԁӧр бурҗык-туруннас, сеԍԍа тулыс-кежлас мукӧԁыслӧн веԍіг ԉокыс оз коԉ, посјыԍӧны куш-іԇасӧн. Мукӧԁ-воас, тулысыс-кӧ ԋужалас, скӧтыԁ зев-јона омӧԉтчылӧ. Мӧскыԁлӧн јӧлыс, еԍкӧ, секі чінлас-ԋін-ԁа, веԍіг јајԍыс најӧ уԍлӧны. Јона-омӧԉтчӧмысла быԁӧн тојӧԍԍылӧны.
— Кыԍ-ԋін міјанлы бур-мӧсјасыԁ, — шуасны креԍԏана: — бур-туруна-војасыс ԉока-шоча овлӧны. Нӧшта віԇјасным кутісны омӧԉтчыны, турунтӧммыны. Сы-вӧсна уна-бур-турун мӧсјаслы оз вічмы, ԉокҗык-турун-вылын і лоӧ овны налы“.
Сіԇі, воыԍ-воӧ віԇјас-омӧԉтчӧмыԍ і мӧсјас јона омӧԉтчӧны, посԋалӧны, жебмӧны (вырожԁајтчӧны).
I. Кущӧмҗыкӧԍ комі-мӧсјас.
Комі облаԍтын ем кымынкӧ вӧлӧԍт бурҗык ԁа унҗык туруна. Сы-вӧсна сені і мӧсјасыс гырыԍҗыкӧԍ ԁа јӧлаҗыкӧԍ мукӧԁ-вӧлӧԍтса-мӧсјас-ԁорыԍ. Шуам, Јемва-пӧлӧнын, сені скӧтсӧ верԁӧны ју-јывјасыԍ-кылӧԁӧм-турунӧн, бур-турунӧн (ју-ԁор пыреј-турун). Верԁчыны бур-ногӧн, тӧԁӧмыԍ оз-на кужны, а мӧсјас гырыԍӧԍ, јӧлаӧԍ, ԃерт, сіјӧ сӧмын бур-туруныс-раԃі. Мӧсјасыс сені 24-пуԁјаӧԍ емӧԍ, ԍетӧны јӧвсӧ во-гӧгӧрнас 38–100 пуԁјӧԇ. Шӧркоԃԃем-мӧскыс ԍетӧ 60-пуԁ-гӧгӧр. Мукӧԁ-мӧскыс кукаԋаԍӧм-бӧрас веԁра-јӧв лыԍтӧ. Сӧмын кужтӧм-верԁчӧмыс сені креԍԏанаӧс јона-зев ӧбӧԃітӧ: ӧԏікӧ, уна-јӧла-мӧсјас кужтӧг-верԁӧмыԍ ӧԁјӧ щыкӧны; мӧԁкӧ, ԉок-ногӧн-верԁчӧмыԍ уна-ԉішнеј-кӧрым мунӧ.
Сыктыв-вожын мӧсјас посԋіӧԍ, ічӧт-јӧлаӧԍ. Сені унҗыкыс віԇӧны најӧс ԇік-кујӧԁ-вӧсна. Віԇјас сені ԁавмӧмаӧԍ. Турун еԍкӧ мукӧԁлаас і ем, ԁа омӧԉ. Унҗыкыс гырыԍ вӧр-турун, ԉібӧ шогмытӧм ԋур-выв-турун. Коԁ-ԍурӧ-ԍіктјасын ԁа пӧчінокјасын верԁӧны мӧстӧ куш-јегыр (вӧра-ін-ԋур-выв)-турунӧн. Мӧсјас-вылӧ Сыктыв-вожсајас віԇӧԁӧны ԇік-аслыс-ногӧн: јӧв-ԍетӧмыԁ налы ԇік-веԍкоԃ, меԁтыкӧ кујӧԁыс вӧлі-а, кујӧԁыс налы меԁ-ԁона. Ӧԁ мујас-вылӧ, пашԋа-вылӧ мыјԁа кујӧԁ колӧ, быԏ коԁӧскӧ віԇ.
Сіԇі віԇӧԁны скӧт-вылӧ оз поԅ. Быԁ креԍԏаԋінлы щук колӧ тӧԁны со мыј: куш-кујӧԁӧн мӧс асԍыс кӧрымсӧ ԁа віԇӧмсӧ вештыны оз вермы.
Зев-ԋін уна-пырыԍ сыктывса-мӧс (7–15 пуԁјаӧԍ) во-гӧгӧрӧн ԍетас 30 пуԁ јӧв (340 кріԋча). Тамԁа-јӧлӧн сіјӧ вештӧ ас веԍтԍыс сӧмын којмӧԁ јукӧн-рӧскоԁсӧ (100-пуԁ-јӧв муртса-муртса вештӧ ӧԏі-мӧскӧс верԁӧм). Міјан мӧстӧ ԉока-куԅа ԁаԍ-турунӧн лоӧ верԁны, сы-вӧсна та-јылыԍ бурҗыка колӧ мӧвпыштны.
Печера ԁа Іԅва-вожын скӧт-віԇӧмыԁ бара аслыс-пӧлӧс. Віԇјас сені уна, турун бур, мӧсјас бурӧԍ-жӧ. Гырыԍҗык, јӧлаҗык-мӧсјас ԍетӧны 80–100-пуԁ-јӧв во-гӧгӧрӧн. Кујӧԁ мујас-вылӧ еща мунӧ. Коԁ-ԍурӧ скӧтсӧ віԇӧны җоҗа-картаын. Сетчӧс-олыԍјаслӧн-кӧ еԍкӧ вӧлі кӧԏ-ԋеуна-кужӧм ԉучкіҗык верԁны, ԁӧԅӧрітны скӧтӧс, секі еԍкӧ сені зев-бур-мӧсјас вермісны лоны.
Сіԇкӧ, креԍԏаналы колӧ бура-тӧԁмавны кыԇі мӧсјасӧс бурмӧԁны, кыԇі ԉучкі-верԁӧмӧн ԁа віԇӧмӧн налыԍ јӧв соԁтыны. Сӧмын јӧлӧн вермас сіјӧ асԍыс-верԁӧм-ԁонсӧ вештыны ԁа воԇӧ кӧԅаінлы пӧԉза (барыш) ԍетны.
Кујӧԁ-вӧсна-мӧскӧс віԇігӧн сӧмын асԍыԁ овмӧстӧ гӧԉмӧԁан. Гожӧмбыԁ мӧстӧ ԁӧԅӧріт, гожӧмбыԁ пеԍԍы тӧв-кежлӧ сылы турун лӧԍӧԁ, а пукԍан ԍојны, — јӧв-пыԃԃі ва паԋалан. Выјјастӧ, еԍкӧ, праԅԋікыԍ-ӧтԁор, он і аԁԇыв-ԁа. Тӧлын ԉібӧ, омӧԉа-ӧмӧј бабајас скӧт-гӧгӧрыԁ тӧлктӧгыԁ нокԍӧны? Сіјӧ і уҗ, сӧмын чӧскыԁҗыка ԍојыштны ԋемтор аслыныс оз ԍурлы.
Поԅӧ, ԃерт, нӧшта со-мыј шуны: мӧскыԁ-ӧԁ јӧв-кынԇі ԍетӧ јај, — озӧ вермы сіјӧ аԍсӧ јајнас вештыны? Та-јылыԍ со мыј колӧ шуны: гожӧмын, луԁын-ветлігӧн мӧсјас справітчылӧны, јајԍавлӧны-еща, а тӧвнас јајыс налӧн бӧр чінӧ. Сіԇкӧ, јај-јылыԍ ԋінӧм і ԍорԋітны, јајӧн мӧс ас-веԍт-рӧскоԁсӧ бара-жӧ омӧԉҗыка јӧлӧн-ԁорыԍ вештӧ. Ангԉіјаын 30-во сајын-ԋін уна-ногӧн-віԁлаԍӧмӧн тӧԁмалӧмаӧԍ кыԇі поԅӧ мӧскыԍ унҗык бур боԍтны. Најӧ віԁлӧгјас-ԍерԏі јӧла-мӧс ӧԏі-вежон-чӧжӧн јӧвнас ԍетӧ 40-тув пӧтӧса-косӧԁ-тор (
Сіԇ-кӧ, колӧ тӧԁны: мӧс ас-веԍт-рӧскоԁсӧ јӧлӧн вештӧ ԋоԉ-пӧв ӧԁјӧнҗык јајӧн ԁорыԍ.
II. Комі-креԍԏаналы колӧ боԍтчыны бурмӧԁны комі-мӧс-рӧԁ.
Важӧн-ԋін, важ-ԅемство-на јешщӧ вӧлі каԅалӧма, мыј міјан-креԍԏаналӧн мӧсјасыс омӧԉӧԍ, најӧс-віԇӧмыԍ ԋекущӧм-пӧԉза креԍԏаԋінлы абу. Шуӧмаӧԍ комі-мӧс-рӧԁ бурмӧԁны вајӧм-роч-рӧԁӧн. Абу тӧԁӧмаӧԍ верміг-бурмӧԁны најӧс роч-рӧԁтӧг. Вајӧмаӧԍ міјанӧ ӧшјасӧс Вӧлӧгԁаыԍ (Ԁомшінскеј), Јарослав-кар-улыԍ (Јарославскеј), Карԁорыԍ (Колмогорскеј)-ԁа, сӧмын ԋекоԁ на-піыԍ абу лӧԍалӧмаӧԍ міјанлы. Вајлӧм-рӧԁыс ӧні пӧшԏі-бырӧма-ԋін, сӧмын кӧн-ԍурӧ ем (Сыктыв-вожын), ԁа сещӧмӧԇ жебмӧма (выроԃітчӧма), комі-мӧсјасыԍ омӧԉҗыкӧԍ лоӧмаӧԍ. Ставыс сіјӧ најӧс-віԇны-верԁны-кужтӧмла, омӧԉ-пӧскӧԏіна-вӧсна-ԁа. Боԍтам јарославса-мӧскӧс: сіјӧ 26-пуԁја, во-гӧгӧрӧн лыԍтӧ 250-веԁра-јӧв; гортас сіјӧ велалӧма овны кӧԇӧм-турун-вылын, жмык-вылын ԁа картупеԉ-ԍоркԋі-ԍікас кӧрым-вылын. Пӧскӧԏіна сені абу міјан-коԃ, а мӧԁ-пӧлӧс, бур. Јарославса-рӧԁтӧ вајӧмаӧԍ татчӧ (вајлӧмаӧԍ ӧшјасӧс), налӧн олӧмыс пыр і вежԍӧма, омӧԉҗык лоӧма (пӧскӧԏінајас, кӧрымјас тані ԉокӧԍ). Ԇік сы-понԁа і ез вермы сіјӧ-рӧԁыс міјанын паԍкавны. Мукӧԁ-рӧԁ сіԇі-жӧ: абу места налы міјанын овны. Сеԍԍа, вајӧм-роч-мӧсјасыԁ кӧԏ і јӧлаӧԍҗык міјан-мӧсјасыԍ, ԁа јӧлыс налӧн кіԅӧр. Колмогорса-мӧсјаслӧн јӧв-суктаыс (
ІІІ. Воԍтӧј јӧвлы туј!
Воԇын мі віԍталім, мыј мӧс ас веԍт-рӧскоԁсӧ вермӧ вештыны сӧмын јӧлӧн. Та бӧрын оз-на поԅ шуны, мыј уна јӧв-кӧ креԍԏаԋінлӧн лоӧ, сек сіјӧ озырмас. Абу сіԇ. Мукӧԁ-кӧԅајствоын гожӧмын уна овлӧ јӧлыс, ԁа бурыс сыыԍ ічӧт: воштынысӧ сіјӧс ԋекытчӧ, — матајтчыласны. Кріԋчајасын-сулалігӧн јӧв щыкӧ, вылысыс (нӧкјыс) сылӧн вӧсԋі овлӧ. Куԅа-нӧк-чӧжігӧн сіјӧ курԁӧ, еща лоӧ, омӧԉ. Вузалігӧн сещӧм-тӧвар оз ін, ԉібӧ інас-кӧ — ԁонтӧм-ԁоныԍ. Сіԇ кӧ-нӧ, ԋінӧм і ԍорԋітны ԉучкі-скӧт-віԇӧм-верԁӧм-јылыԍ ԁа јӧв-соԁтӧм-јылыԍ? — Абу ԋінӧм. Ԍорԋітны та-јылыԍ нӧшта јона колӧ. Сӧмын тӧлкӧн-олӧмӧн, віԇӧм-верԁчӧмӧн скӧт-помыԍ уна-бур аслыԁ поԅӧ боԍтны.
Ԉучкі, бура, воԇвыв-гӧгӧр-арталӧмӧн скӧтӧс віԇӧны сӧмын сені, кӧні ем кытчӧ јӧвсӧ вузавны. Сіԇ-кӧ, меԁ-војԁӧр колӧ воԍтыны јӧвлы туј. Тујыс паԍкыԁ сӧмын бур тӧварлы. Омӧԉ-выјлы, рыԍлы, нӧклы туј абу. Унҗык-бур-тор јӧлыԍ артмӧ сӧмын машінаӧн выј ԁа рыԍ-вӧчігӧн. Выј-вӧчан-машінајас ԁонаӧԍ, гӧԉлы сіјӧс ԋе боԍтлыны. Сеԍԍа, ӧԏі-кык мӧстӧ-віԇігӧн сіјӧ і ԉішнеј лоӧ, аԍсӧ ԁыр оз вермы вештыны. Нӧшта, еща-выј-вӧчігӧн і машіна бур-выј оз вермы вӧчны.
Сылы колӧ унҗык јӧв, меԁым быԁ-вӧчігӧн веԁра-ԁас вӧлі јӧлыс. Кӧн-ԍурӧ і міјан Комі-муын гӧгӧрвоісны машінаӧн-уҗалӧмыԍ ыҗыԁ-бурсӧ, кутісны лӧԍӧԁавны арԏеԉа-завоԁјас ԁа ӧтувтчӧмӧн уҗсӧ нуны. Выј-вӧчан, ԉібӧ рыԍ-вӧчан-завоԁыс ем Ԅеԉеԋечын, Ԉајын, Часын ԁа Іԅваын. Тајӧ арԏеԉтчӧмыс зев тӧлка: аслыԁ барышнӧ, ԁа і мӧс-рӧԁыс наԇӧԋікӧн бурмӧ воыԍ-воӧ. Кӧні поԅӧ інавны јӧвтӧ јӧвнас, ԃерт, сені завоԁјас-воԍтавны оз ков. Сӧмын јӧлӧн-вузаԍыԍјаслы колӧ ӧтувтчыны кущӧмкӧ јӧв-іналан-арԏеԉӧ. Секі кокԋіԁҗык лоӧ јӧвтӧ вузавны ԁа і бурҗык-ԁон јӧв-вылӧ кутас сулавны. Јӧв-іналан-ін-воԍтытӧгыԁ јона-на міјан креԍԏанкајаслы лоӧ тујісјасӧн котравны керкаыԍ-керкаӧ, корԍны јӧв-ԋӧбыԍӧс.
Омӧԉ сӧмын со-мыј: міјан-креԍԏана-костын ем полӧм, шуаԍӧны: завоԁын машінаӧн јӧлыԍ выј-вӧчігӧн-пӧ мӧсјас сы-понԁа щыкӧны. Сіјӧ полӧмыс ԇік-веԍшӧрӧ, асланым пемыԁлун-куԅа. Машіна ԋі завоԁ, тӧԁӧмыԍ, ԋекущӧм щыкӧԁӧм оз тӧԁны. Мортыԁ оз-кӧ быщкы, кучкы мӧстӧ, оз-жӧ вермы ԋекыті щыкӧԁны. Тајӧ-полӧмсӧ воԇӧ-кежлӧ ԇікӧԇ колӧ шыбытны.
IV. Гожӧмын мӧстӧ гортаԁ щӧщ верԁышталӧ.
Воԇын віԍталӧма-ԋін лоі, мыј міјан-мӧсјас абу быԁлаын ӧткоԃӧԍ: кӧнкӧ бурҗыкӧԍ, гырыԍҗыкӧс ԁа јӧлаҗыкӧԍ, кӧнкӧ посԋіӧԍ ԁа омӧԉӧԍ. Бурҗык-мӧсјас бур-верԁаса-інын. Уна вӧлӧԍтын туруныс, еԍкӧ, омӧԉ-ԋін, ԁа і пӧскӧԏінаыс омӧԉ. Лунтыр ветласны мӧсјас, мукӧԁ-ԁырјі верст 10–15-сајӧ, ԁа гортас локтасны щыг-ԋіԍӧ-пӧтӧн. Кыԍ-ԋін сеԍԍа тащӧм-ветлӧм-олӧмӧн мӧслы уна-јӧв ԍетны, сещӧмӧԇ муԇас, ӧԁва аԍсӧ вајӧ гортас. Со-кущӧм омӧԉ міјан-мӧс-віԇӧмыԁ. Тӧвнаԁ сіԇі-жӧ. Војԁӧрсӧ еԍкӧ і верԁасны бура-коԃ, сеԍԍа тулысла-ԁор і топӧԁас: віԇӧԁан-ԁа зорӧԁ-пыԁӧсјас, гумла-воԉӧсјас верԁӧны. Еԍкӧ бур-турун тӧвԍа-запас-вылӧ ԁӧза поԅӧ быԁлаын заптыны-ԁа, сӧмын сы-јылыԍ воԇвыв ԁумыштны колӧ. Меԁ-бур-турун — кӧԇӧм-турун. Кӧԇны места міјан ԍурӧ. Ӧні кӧн-ԍурӧ кӧԇӧны-ԋін: віԇјас-вылӧ, тыла-вылӧ, выԉ-мујас-вылӧ. Проԋԁорын (Јемԁін кар-улын) со мукӧԁ-воас ԋекымынлӧн кӧԇӧм-туруныс 40-ԁоԃԃӧԇ волӧ. Завоԃітӧны кӧԇавны і Ԅеԉеԋечын, Віԅінын ԁа Чернышын. Поԅӧ нӧшта міјанлыԍ віԇ-выв-турунтӧ кӧԇтӧг-бурмӧԁны. Јегыр-ін, ԋурјас-ԁа, колӧ коԍтыны канавајасӧн. Секі туруныԁ зев регыԁӧн вежԍас ԁа бурмас. Уна-труԁ міјан-креԍԏаналӧн мунӧ выԉ-віԇјас-весалӧм-вӧчӧм-вылӧ кытчӧкӧ ылӧ гортԍаԋыс, посԋі-ју-јывјасӧ. Сы-пыԃԃі еԍкӧ бурҗык вӧлі матӧҗык гортԍаԋыс мујастӧ вӧчны ԁа завоԃітны кӧԇны сетчӧ турун. Турун-кӧԇӧм-јывԍыс тані огӧ кутӧј уна-ԍорԋітны, тӧԁам-ԋін-тај-а, мыј скӧтлы поԅӧ турун бурӧс лӧԍӧԁны. Воԇын шулім-ԋін, пӧскӧԏіна міјан уналаын абу, скӧт вӧрын куԅа ԁа паԍкыԁа ветлӧԁлӧ, кынӧмпӧтсӧ аслыс корԍӧ. Кӧні і ем пӧскӧԏінаыс, ԁа зев сіјӧ омӧԉ. Поԅӧ, ԃерт, і пӧскӧԏінатӧ лӧԍӧԁны бурҗыкӧс, сӧмын сіјӧ зев ԍӧкыԁ. Меԁым тулыс, гожӧмын ԁа арын луԁын ветлігӧн скӧт оз щыгјавны, колӧ најӧс быԁлун верԁыштавны жмыкӧн, ӧтрубӧн, ԉібӧ кӧԇӧм-турунӧн. Ем зев-воԇ-воыԍ турун, вікаӧн шуԍӧ, зев пӧтӧс і бур. Вӧԃітӧны сіјӧс коԍкӧм-вылын. Сіјӧн-кӧ кутан верԁыштавлыны мӧстӧ гожӧмбыԁ, оз ковмыв корԍны сіјӧс, ачыс кутас гортаԁ локны, ԁа і пӧт лоӧ. Ԉок,-омӧԉ-турунтӧ віԇјас-вылыԍ колӧ бырӧԁны. Унҗык-кӧ лоас кӧԅајствоын бур-турун, ԁолыԁҗык лоас і скӧтлы овны. Кӧԇӧм-турунтӧг оз поԅ бурмӧԁны скӧтӧс. Заграԋітсаын бурмӧԁісны скӧт-рӧԁ сӧмын кӧԇӧм-турунӧн. Став-тајӧ-уҗсӧ кокԋіԁҗык лоас бара-жӧ ӧтувтчӧмӧн, арԏеԉӧн вӧчны.
V. Мӧскыԁ вына-кӧрым корӧ.
Куш-турун ԁа іԇас-вылын віԇігӧн мӧс-помыԍ ыҗыԁ-бур оз вермы лоны. Меԁым кӧԏ пыр сыыԍ-бур-турунӧн верԁан мӧстӧ, ӧԏі-пӧлӧс-кӧрымԍыԁ сіјӧ умӧ ԁа і сіԇсӧ, куш-ӧԏі-туруныԁ оз вермы лыԍтан-мӧстӧ пӧткӧԁны. Віԁлӧгјас петкӧԁлӧны, мыј уна-пӧлӧс-кӧрымӧн-верԁчӧмыԍ мӧсјас јӧлаҗыкӧԍ лоӧны. Сещӧм кӧрымсӧ, мыјыԍ јӧлыс кокԋіԁҗыка ԁа унҗык артмӧ, шуӧны вына-кӧрымӧн. Вына-кӧрымын (жмыкын, пыԅын, ӧтрубын) пӧтӧслуныс уна. Меԁ-бур-вына-кӧрым — жмык. Артмӧ сіјӧ шабԁі-кӧјԁысыԍ, кослунја-выј-вӧчігӧн. Гортын шабԁі-кӧјԁысыԍ выј-вӧчігӧн жмык артмӧ рӧшкыԁ, сылаҗык ԁа пӧтӧсҗык, сӧмын сіјӧ регыԁ щыкӧ, шогмытӧммӧ. Ԁырҗык поԅӧ віԇны завоԁса жмык. Сені машінанаԁ ԉічкалігӧн выјыԁ бурҗыка кӧјԁысԍыԁ торјалӧ, жмыкаԁ сіјӧ ещаҗык коԉӧ, сы-вӧсна і озҗык щык. Міјан-облаԍтын сещӧм-завоԁјасыс емӧԍ Абјачојын ԁа Ајкатылаын. Жмыксӧ сені вузалӧны 80 урԍаԋ 1 шајтӧԇ пуԁ. Сіԇ-кӧ, шабԁітӧ колӧ унҗык вӧԃітны ԁа сещӧм-завоԁјас ӧтувтчӧмӧн воԍтавны. Бурҗыка шабԁі воӧ бара-жӧ турун-кӧԇлӧм-бӧрын, ежа-пласт мыш-вылас. Важӧн міјан жмыктӧ пыԃԃі ез пуктывны, вузалӧны вӧлі заграԋітсаӧ. 1913-ԁ-воын вӧлі вузалӧмаӧԍ сетчӧ 100 міԉԉон пуԁ-гӧгӧр. Ӧԏі шајтӧн пуԁ кӧ артавны, ставсӧ, інӧ, 100-м.-шајт-ԁон ԍетӧмаӧԍ. Тајӧ-ԍо-міԉԉон-пуԁ-жмыксӧ-кӧ еԍкӧ верԁӧма вӧлі асланым мӧсјаслы, поԅіс еԍкӧ јӧвԍыс 12-міԉԉон-пуԁ выј вӧчны.
15-шајтӧн пуԁ-кӧ выјсӧ артавны, лоӧ 180-м.-шајт-ԁон. Налыԍ-жӧ еԍкӧ сіјӧс боԍтім. А выјсӧ-петкӧԁӧмыс сіјӧ-воӧ лоӧма сӧмын 5-міԉԉон пуԁ. Мі аԍным секі егӧ кужӧ скӧтнымӧс жмыкнаԁ верԁны, сы-пыԃԃі заграԋітсаса мӧсјас бурмісны, унҗык јӧлаӧԍ лоіны. Сені міјан-вына-кӧрым-помыԍ лӧԍӧԁісны зев-бур ԁона-скӧт-рӧԁ. Војнаӧԇ Ԁаԋіјаын, поԅӧ шуны, верԁісны скӧтсӧ ԇік-куш міјаныԍ-вајӧм-жмыкӧн. 1912–13-воын сені мӧсјас ԍетӧмаӧԍ сымԁа јӧв, мыј во-гӧгӧрӧн быԁ мӧс-вылӧ воӧма выјыс 8 пуԁ ԁа 24 тув. (Жмыкӧн верԁігӧн мӧслӧн јӧлыс вылысаҗык — кызҗык-нӧкја, ԁај чӧскыԁҗык овлӧ). Мыјӧн рочыԍ ԁугԁісны жмык-петкӧԁны војна-вӧсна, пырыԍ-пыр-жӧ ԁаԋіјаса-мӧсјаслӧн јӧлыс чіні. 1918–19-воын быԁ мӧс-вылӧ воӧма сӧмын 5 пуԁ ԁа 37 тув выј. Чінӧма 2 пуԁ ԁа 27 тувӧн. Ӧні Ԁаԋіјаын аԍныс кутісны вӧчны жмыктӧ ԁа бара јӧлыс важ-мынԁаӧԇыс соԁӧма. Та-ԍерԏі со мі аԁԇам кущӧм-колантор жмыкыԁ.
Шӧркоԃ-јӧла мӧс жмык-рӧскоԁсӧ ӧԁјӧ вештӧ.
Быԁ-пуԁ-жмык вермӧ ԍетны пуԁјӧн-җынјӧн јӧв, ԉібӧ тувјӧн җынјӧн выј. Пуԁ жмыкыс сулалӧ ӧԏі-шајт, а тувјӧн-җынјӧн выјыс, еща-пырыԍ, 1 ш. ԁа 80 ур. Ӧԏі лыԍтан-мӧслы тӧвбыԁ-кежлӧ жмыкыԁ колӧ 24-кымын-пуԁ. Сіԇкӧ барыш ԁа рӧскоԁ-арталӧм-ԍерԏі мӧсјасӧс колӧ верԁны вына, бур-пӧтӧса кӧрымӧн. Сытӧг налы ԃелӧ овны ԁа і уна-јӧв ԍетны оз вермыны. Бӧрынҗык мі віԍталам жмыкӧн-верԁчӧм-јылыԍ: кыԇі сіјӧн верԁчыны ԁа унаӧ ԍетны ӧԏі-мӧслы ӧԏі-лунӧ.
VI. Бура-верԁӧмыԁ абу-на ставыс.
Кывлывлан креԍԏана-костын ԍорԋі: сіјӧ-пӧ-ӧԁ бура верԁӧ скӧтсӧ.
Бура-верԁӧмыԁ абу-на ставыс. Колӧ нӧшта ԉучкі-верԁӧм. Мӧсјасыԁ-ӧԁ абу ӧткоԃ-јӧлаӧԍ. Ӧткоԃ-јӧлајассӧ ӧтмоза верԁан ԁај сіјӧ-на оз ӧтмынԁа јӧвсӧ ԍетны-а. Ставыс сіјӧ кужтӧг, ԉок-ногӧн-верԁчӧмыԍ. Мӧстӧ-віԇігӧн колӧ артавны, меԁым еԍкӧ јӧлыс сылӧн кӧԅаіныслы ез-жӧ ԁонӧн сувт, колӧ віԁчіԍны мӧс-кӧрым-вылӧ уна-рӧскоԁ вӧчӧмыԍ. Мӧстӧ колӧ верԁны сіԇі, меԁым сіјӧ ез омӧԉтчы, меԁым унҗык бур-јӧв ԍетіс ԁа бур, ԇоԋвіԇа-кукаԋ вајіс. Сіԇкӧ, јонҗыка, но ԉучкі верԁны колӧ тыра-мӧскӧс, ыҗыԁҗык тушааӧс ԁа уна-сук-јӧлаӧс.
Ԃерт, коԉтчыны-кӧ важ-моз овны ԁа во-гӧгӧрԍа 35–50-пуԁ јӧлӧн мірітчыны, секі ԋекущӧм-кужӧм верԁчыны оз ков, сӧмын леԇав сарајԍыԁ турунтӧ кор мӧсјасыԁ баксӧны. Верԁчыны-кужӧм ковмас, кор гӧгӧрвоан, мыј таԇі віԇігӧн ԁа верԁігӧн оз тенӧ скӧтыԁ верԁ, а те најӧс верԁан.
VII. Җын-кӧрымыԍ, мӧслӧн, јӧлыс артмӧ.
Боԍтамӧ лыԍтан ԁа лыԍтытӧм (сулалыԍ) мӧсјас. Кыкнаныслы налы мунӧ кӧрым. Лыԍтан-мӧскӧс-верԁігӧн кӧрым мунӧ мӧссӧ-віԇӧм-вылӧ ԁај і јӧв-вӧчӧм-вылӧ, а лыԍтытӧмсӧ — сӧмын мӧссӧ-віԇӧм-вылӧ, меԁ сіјӧ оз омӧԉтчы. Омӧԉтчӧмыԍ-віԇан-кӧрымсӧ рочјас шуӧны „поԃԃержівајущеј“ кӧрымӧн, а мӧԁсӧ „проԁукԏівнеј“-ӧн (прӧԁукт-вӧчан-кӧрым). Мӧскӧс ԉучкі-верԁігӧн җын-кӧрымыс мунӧ омӧԉтчӧмыԍ-віԇӧм-вылӧ, мӧԁ-җынјыс — јӧв-вӧчӧм-вылӧ. Сӧмын вывті-уна-јӧла-мӧслӧн јӧв-вӧчӧм-вылас җын-кӧрымԍыс унҗык-ԋін мунӧ. Верԁӧм-бӧраԁ кӧрымлӧн-пӧтӧсыс војԁӧр мунӧ омӧԉтчӧмыԍ-віԇӧм-вылӧ, коԉасыс сеԍԍа вӧԉіԍ јӧв-вӧчӧм-вылӧ. Мӧслы-кӧ, шуам, омӧԉтчӧмыԍ-віԇӧм-раԃі суткіӧн колӧ 30-тув-турун, а мі ԍетам сылы пуԁ-турун, секі, інӧ, јӧв-вӧчӧм-вылас коԉӧ сылӧн сӧмын 10-тув-турун. Сіԇкӧ, омӧԉа-кӧ мӧстӧ верԁан, сылы јӧв-вӧчны ԋінӧмыԍ. Сӧмын выԉ-вајӧм мӧс ԇік-пыр-кукаԋаԍӧм-бӧрас вермӧ вӧчны јӧвсӧ аслас јајԍыс, кӧԏ сіјӧс і щыгјӧн віԇан. Колӧ мӧстӧ верԁны сіԇі, меԁым сіјӧ пыр ӧткоԃ-јӧла ԁа ԇоԋвіԇа вӧлі. Омӧԉтчӧм мӧс оз вермы ԍетны уна-јӧв ԁа бур-кукаԋ.
Креԍԏана-костын кывлывлан ԍорԋі, — мӧскыԁлӧн-пӧ јӧлыс вомас: бура-кӧ сіјӧс верԁан, унҗык і јӧв ԍетас. Вӧлӧмкӧ сіјӧ абу ԇік сіԇі. Мукӧԁ мӧссӧ кӧԏ јешщӧ-јона-верԁ, јӧвсӧ пыр-жӧ ԋін еща ԍетӧ. Амерікаын кӧрым-понԁа јӧв-чінӧм-соԁӧмтӧ зев-уна-ногӧн тӧԁмалӧмаӧԍ. Најӧ-віԁлӧгјас-ԍерԏі мукӧԁ-мӧскыс бура ԁа ԉучкі-верԁӧмыԍ 50%–107% јӧвсӧ соԁтӧ, мукӧԁыс сӧмын 10%–12%-ӧԇ. Вӧлӧмаӧԍ і мӧԁарӧ: коԁ-ԍурӧлӧн таԇі верԁӧмыԍ јӧлыс чінӧма 20%–36%. П. Н. Куԉешов, пропессор, амерікаса-віԁлӧгјасӧн со-кыԇі ӧні креԍԏанаӧс тӧԁмӧԁӧ (віԇӧԁ мӧԁарԍыс ԃіаграммасӧ).
Ԃіаграмма.
Кытчӧ мунӧ ԍојӧм-кӧрымлӧн пӧтӧслуныс:
Омӧԉтчӧмыԍ віԇӧм вылӧ.
Прӧԁукт-вӧчӧм-вылӧ.
1. Шӧркоԃ-јӧла-мӧскӧс ԉучкі верԁігӧн (йӧв)
2. Щӧган-мӧскӧс ԉучкі верԁігӧн (йӧв, гос)
3. Суԇчытӧма, зелыԁа-пырыԍ, скупа верԁігӧн (йӧв)
4. Куш-омӧԉтчӧмыԍ віԇігӧн
5. Зев-ыҗыԁ јӧла мӧскӧс вывті бура (
Сіјӧ ԃіаграммасӧ таԇі колӧ гӧгӧрвоны:
Кыԇі мі і воԇын віԍтавлім, ԉучкі мӧскӧс верԁігӧн җын пӧтӧслуныс кӧрымлӧн мунӧ прӧԁукт-вӧчӧм-вылӧ — сеԍ јӧв артмӧ; мӧԁ-җынјыс омӧԉтчӧмыԍ мӧскӧс віԇӧ, кыԇі інԁӧма меԁ-воԇԇа віԅас. Арталӧмӧн (воԇын віԍталам, кыԇі колӧ артавны) поԅӧ тӧԁны, сіԇі-ӧ мунӧ мӧскӧс верԁӧм. Сіԇ-кӧ лоӧ, сек ԍмела поԅӧ шуны, мыј мӧс вајӧ кӧԅаінлы пӧԉза.
Щӧган-мӧс омӧԉтчӧмыԍ-віԇӧм-кӧрымсӧ сымынԁа-жӧ-кӧ віԇӧ — ԉучкі верԁігӧн прӧԁукт-вӧчан-кӧрымԍыс артмӧ јӧв ԁа гос, ставԍыс оз вермы јӧв артмыны (мӧԁ віԅыс).
Суԇчытӧма верԁігӧн ԃерт оз вермы јӧлыс уна артмыны, кыԇі мі віԍтавлім воԇын; кӧрымлӧн пӧтӧслуныс мунӧ војԁӧр омӧԉтчӧмыԍ-віԇӧм-вылас, сы-бӧрын коԉасыс мунӧ јӧв артмӧм-вылӧ (којмӧԁ віԅыс).
Верԁны-кӧ мӧскӧс сӧмын омӧԉтчӧмыԍ-віԇӧм-раԃі, мӧскыԁ регыԁӧн сувтас, оз кут јӧвсӧ ԍетны (ԋоԉӧԁ віԅыс). Јона-јӧла мӧс, лунтырја кӧрымԍыс ¾-сӧ вермӧ пӧртны јӧлӧ.
VIII. Тӧԁмав војԁӧр мӧслыԍ-бурлунсӧ!
Омӧԉтчӧмыԍ-віԇан-кӧрым, мі аԁԇам віԅјасыԍ, пыр ӧткоԃ, оз вежлаԍ. Вежлаԍӧ сӧмын јӧв-вылӧ-мунан кӧрым. Омӧԉтчӧмыԍ-віԇан-кӧрым кӧԅаінлы ԋекущӧм пӧԉза (кујӧԁ-кынԇі) оз ԍет. Пӧԉза воӧ сӧмын прӧԁукт-кӧрымыԍ — јӧлӧн. Сіԇ-кӧ, меԁым унҗык-пӧԉза боԍтны мӧскыԍ, креԍԏаԋінлы колӧ віԇны сӧмын јӧлаҗык мӧс. Јӧла абу мӧскыԁ поԅӧ тӧԁмавны во-гӧгӧрԍа лыԍтӧм-ԍерԏі. Со-кыԇі сіјӧ артавԍӧ: во-чӧж быԁ-тӧлыԍԍа 1, 11 ԁа 21-ԁ лунјасӧ колӧ пасјыны унаӧ-јӧв ԍетас мӧскыԁ сіјӧ лунјасас. Шуам:
март-тӧлыԍԍа 1-лунӧ ԍетіс 12 тув,
„ „11 „ „ 15 „,
„ „ 21„ „14 „.
Та-ԍерԏі поԅӧ шуны, мыј мартын 10-лун мӧс ԍетӧма јӧв 12-тувӧн, ставсӧ — 120 тув; 11-ԁ-лунԍаԋ 21-ӧԁ-лунӧԇ (бара-жӧ ԁас лун) — 15-тувӧн-ԋін лун, ставсӧ — 150 тув; 21-ԁ-лунԍаԋ 30-ӧԁ-лунӧԇ 14 тувӧн, ставсӧ — 154 тув. Ставсӧ-інӧ, март-тӧлыԍын сіјӧ ԍетӧма 424 тув јӧв.
Таԇі-жӧ воԇӧ быԁ-тӧлыԍын артавны. Воыс помаԍас ԁа ставсӧ ӧтлаавны, — тӧԁмалан, унаӧ јӧв во-гӧгӧрӧн лыԍтӧма.
Омӧԉік, ічӧт-јӧла-мӧсјас во-гӧгӧрӧн ԍетӧны јӧвсӧ сӧмын 60 пуԁӧԇ,
Шӧркоԃԃем-мӧсјас — 100 пуԁӧԇ,
Бур, јӧла-мӧсјас — 250 „,
Вывті-ԋін бур-мӧсјас 350 „.
Мӧстӧ туша-ԍерԏіыс он вермы тӧԁмавны ыҗыԁ-јӧла аԉі ічӧт-јӧла сіјӧ. Міјан-ног-кӧ быԏԏӧ, ыҗыԁ-кӧ мӧскыԁ, унҗык і јӧв сіјӧ ԍетас, ічӧт-кӧ, — еща-јӧла, інӧ, сіјӧ. Збыԉсӧ абу ԇік сіԇі. Овлывлӧ, ічӧт-тушаа-мӧскыс ԁа ыҗыԁ-тушаа-мӧскыс ӧтмынԁа-јӧлаӧԍ. Боԍтам, шуам, ыҗыԁ-тушаа, — 40-пуԁа мӧскӧс, ԍетӧ сіјӧ 160-пуԁ-јӧв, ԁа мӧԁ-мӧс, сӧмын 20-пуԁа, 160-пуԁ-јӧв-жӧ ԍетӧ. Коԁсӧ тајӧ кык-піыԍ бурҗык віԇны? Тӧԁӧмыԍ, ԇоԉаҗыксӧ. Уна-мӧс-піыԍ-кӧ тӧԁмавны бурҗык мӧс, колӧ јӧв пуԁ-лыԁсӧ јукны ԍӧкта пуԁ-лыԁ-вылас (160 п. : 40 = 4; 160 : 20 = 8).
Омӧԉ-мӧсјаслӧн таԇі јукӧм-бӧрас лоӧ 3 ԁа ещаҗык,
шӧркоԃԃемјаслӧн .... 4 „,
бурјаслӧн .... 5 ,
зев-бурјаслӧн .... 6 „ „,
бурыԍ-бурјаслӧн .... 7 ԁа унҗык.
Сеԍԍа јешщӧ квајтӧԁыԍ-кукаԋаԍтӧԇ мӧслӧн јӧлыс соԁӧ; квајтԍаԋ ԁасӧԇ пыр пӧшԏі ӧтмоза ԍетӧ; ԁасӧԁыԍ-кукаԋаԍӧмԍаԋ сеԍԍа завоԃітӧ чінны. Шоча-ԋін овлӧ мыј мӧс соԁтӧ јӧвсӧ 7-ԁ кукаԋӧԇыс ԁа 14-ԁ кукаԋаԍӧмӧԇыс бура ԍетӧ.
Амерікаса пропессор Воԉԉ во-гӧгӧрԍа-выј-ԍетӧм-ԍерԏіыс арталӧма пӧԉза 400-мӧслыԍ. Сылӧн віԁлӧгјасыс бара-жӧ петкӧԁлӧны: јӧлаҗык мӧскӧс барышнӧҗык віԇны. (табԉітсасӧ віԇӧԁ мӧԁарԍыс). 400 мӧссӧ сіјӧ, јӧв-ԍерԏіыс, јукӧма 3-пеԉӧ ԁа арталӧма (арталӧмыс ӧԏі-мӧс-вылӧ):
| Ԍетӧма во-гӧгӧрӧн выј. | Прӧԁукт-кӧрым-вылас віԇӧма. | Пӧԉза воӧма (кӧрым-ԁонсӧ ԁа ԁӧԅӧрітӧмӧс шыбытӧма). | |
| I чукӧр: јӧла-мӧс .... | 660 тув | 158 шајт | 174 шајт |
| II чукӧр: шӧркоԃԃем-јӧла-мӧс .... | 525 „ | 140 „ | 126 „ |
| III чукӧр: омӧԉҗык мӧс .... | 415 „ | 130 „ | 84 „ |
Со і роч-муын Смоԉенскеј-кар-улын агроном Маковскејлӧн арталӧмыс:
60-веԁра-јӧв-кӧ-пӧ лыԍтӧ мӧс, сіјӧ во-гӧгӧрӧн ԍетӧ 16-шајт-убытка.
90-веԁра-јӧв-кӧ-пӧ лыԍтӧ мӧс, сіјӧ во-гӧгӧрӧн ԍетӧ 5-шајт ԁа 50 ур убытка.
110-веԁра-јӧв-кӧ-пӧ лыԍтӧ мӧс, сіјӧ во-гӧгӧрӧн ԍетӧ 1 шајт ԁа 50 ур пӧԉза.
120-веԁра-јӧв-кӧ-пӧ лыԍтӧ мӧс, сіјӧ во-гӧгӧрӧн ԍетӧ 5 шајт ԁа 50-ур пӧԉза.
Кыԇ-ԍурӧ верԁігӧн-кӧ мӧскыԁ еща-јӧв ԍетӧ, сыыԍ сіјӧс оз-на поԅ омӧԉтны ԁа еща-јӧлаӧн шуны. Колӧ завоԃітлыны сіјӧс бура, ԉучкі-верԁны, — гашкӧ сіјӧ унҗык кутас лыԍтыны, пӧԉза вајны. Мӧсјасыԁ-ӧԁ міјан кужтӧг ԁа кыԇ-ԍурӧ-верԁӧмыԍ омӧԉӧԍ ԁа ічӧт-јӧлаӧԍ.
IX. Арталӧмӧн колӧ мӧстӧ верԁны!
Мӧсјасӧс кык-ног верԁӧны: ԍетӧны сылы турун ԁа іԇас мыјԁа тӧрас ԉаԍԋіӧ, — пӧтас-пӧ ԁа ачыс ԁугԁас ԍојны, — ԉібӧ тӧԁмалӧмӧн, уна-ӧ-жӧ сылы ԍојныс колӧ.
Міјан креԍԏана ӧнӧԇ-на сӧмын воԇԇа-ногыс верԁчӧны. Сіԇі-верԁігӧн, тӧԁӧмыԍ, ԋекор он кут тӧԁны бурещ-кӧрым: ԉібӧ кутан вывті-уна верԁны, ԉібӧ мӧскыԁлы оз ло пӧттӧԇыс. Бур,-чӧскыԁ-турун мӧс уна вермас ԍојны, морт-моз-жӧ сіјӧ горшаԍӧ. Рушкуӧ кӧрым уна тӧрӧ. Рушкуԍаԋыс кӧрым-пӧтӧс јіҗӧ вірӧ. Віԁлаԍӧмӧн тӧԁмалӧмаӧԍ, мыј уна-кӧ мӧс ԍојас кӧрымсӧ, пӧтӧсыс сылӧн оз вермы ставнас вірӧ јіҗны. Сіԇ-кӧ, ԉішнеј уна-кӧрым бырӧԁӧмыԍ кӧԅајінлы пӧԉза абу, вошӧ сіјӧ веԍшӧрӧ, кујӧԁӧн бӧр петӧ. Нӧшта колӧ тӧԁны: рушкуын-кӧ ԉішнеј-кӧрым, сы-вӧсна мӧслы лолавныс ԍӧкыԁ. Мӧԁарӧ, омӧԉ-кӧрымтӧ мӧскыԁ ԉішнеј оз ԍој. Омӧԉ-турунтӧ ԍетан-ԁа, сіјӧ војԁӧр ԁыр лукјыԍӧ, бурҗык, пӧтӧсҗык турун сеԍ корԍӧ. Омӧԉсӧ нырнас вешталӧ, кокјаснас таԉалӧ. Мукӧԁ-ԁырјі, ԍетӧм-турунԍыс пӧтмӧн бур-туруныс оз ԍур ԁа сеԍԍа кујӧԁԍыс кутас бӧрјыԍны ԁа бара-на оз ло пӧттӧԇыс. Мӧскыԁ туруна-ԁырјі-ԁа щыг-ԋіԍӧ-пӧтӧн кутас овны, омӧԉтчас, жугыԉмӧ, јӧвсӧ чінтӧ, ачыс баксӧ. Кӧԅајін ԉок-турун оз жаԉіт, помтӧг верԁӧ мӧскӧс, мыјԁа-кӧрым веԍ віԇӧ. Тӧвбыԁ таԇі, пӧԉзатӧг, сіјӧ верԁас асԍыс мӧссӧ. Тулысла-ԁор віԇӧԁлас сарајас ԁа шенԅӧ: „Турунӧј-тај-нӧ зев-уна вӧлі-а, чајті, тырмас...“ Тулысын турун міјан зев ԁона, ԋӧбны он вермы, — ԋевеԉаыԍ лоӧ карта-вывԍыԁ скӧттӧ чінтыны. Сіԇ-кӧ, воԇвыв-арталӧмӧн мӧскӧс верԁны меԁ-бур. Секі ставыс лоӧ ԍінвоԇаԁ, тӧԁны кутан кытчӧ мыјԁа кӧрым мунӧ.
X. Омӧԉтчӧмыԍ-віԇан-кӧрым ԍӧкта-ԍерԏі артавԍӧ.
Омӧԉтчӧмыԍ-віԇан-кӧрым мӧслы мӧс-ԍӧкта-ԍерԏіыс ԍетӧны. Мӧс-ԍӧкта поԅӧ тӧԁмавны со кыԇі: шӧртӧн-мурталӧмӧн (ԍерпас-вылын кыԇі петкӧԁлӧма) војԁӧр тӧԁмавны кымын вершӧка мӧс-туша куԅта-ногыс. Сеԍԍа сіԇі-жӧ муртавны сылыԍ кызтасӧ морӧс-гӧгӧрыс, воԇ лопатка-сајтіыс. Куԅта-петкӧԁлан-вершӧк-лыԁсӧ сеԍԍа боԍтны кызта-лыԁ-мынԁаыс, — сіјӧ і лоас мӧс-ԍӧктаыԁ, сымԁа тув. Пуԁ-лыԁӧ-кӧ колӧ сіјӧс пӧртны, сӧмын јук 40-пеԉӧ. Роч-рӧԁ-сора-кӧ мӧскыԁ ԁа јаја-кӧ сіјӧ, артмӧм пуԁ-лыԁ-ԁінаԁ 2-пуԁ нӧшта соԁтыԍԍӧ. Мӧслӧн-кӧ, шуам, тушаыс куԅта-ногыс 25-вершӧка, кызтаыс морӧс-гӧгӧрыс 42-вершӧка, — ԍӧктаыс сылӧн лоас (25 × 42) = 1050 тув — (1050 : 40) = 26 п. ԁа 10 тув. Мӧс мурталігаԁ колӧ, меԁым мӧскыԁ сулаліс веԍкыԁа, гоԉасӧ веԍкыԁа-жӧ кутіс. Бурҗык сувтӧԁны сіјӧс мурталіг-кежлаԁ кущӧмкӧ җоҗ-вылӧ. Посԋі, кокԋіԁҗык-мӧслы омӧԉтчӧмыԍ-віԇан-кӧрымыс ԍӧкыԁ ԁа ыҗыԁ мӧслы-ԁорыԍ ещаҗык ԍетчӧ. Сіԇ-кӧ, бурҗык быԁ-мӧскӧс торјӧн верԁны, быԁ-мӧслы торја-ԉаԍԋі лӧԍӧԁны. Сіјӧ-кӧрым мӧслы ԍетчӧ турунӧн, ԉібӧ іԇасӧн, ԉібӧ жугјӧн. Бур еԍкӧ вӧлі быԁ-лун-кӧ ещаԋікӧн став-ԍікассӧ ԍетны. Мӧс-кӧрым со-кыԇі колӧ артавны: быԁ-пуԁ-ловја-вес-вылӧ ԍетӧны 1-тув віԇ-выв-турун. Мӧскыԁ-кӧ 15-пуԁа, омӧԉтчӧмыԍ-віԇан-кӧрым коммас сылы 15-тув-турун; 25-пуԁа-кӧ, — 23–24-тув-турун (гырыԍ-мӧслы вес-ԍерԏіыс тув-мӧԁ поԅӧ чінтыштны).
Іԁ-іԇас бур-турун-ԁорыԍ омӧԉҗык, вынтӧмҗык. Вежны-кӧ, шуам, турун іԇасӧн, колӧ шуам-кӧԏ 24 тувлыԍ җынсӧ — 12 тувсӧ, секі-ԋін іԇасыԁ соԁтыԍӧ: 12-тув-пыԃԃіыс колӧ-ԋін ԍетны 16-тув іԇас. Ԍоркԋіӧн-кӧ мӧстӧ верԁан, секі турунтӧ поԅӧ чінтыштны. Кӧрым-ԍетігӧн ԁа арталігӧн зев ковмывлӧ тӧԁны кущӧм пӧтӧслун вӧр-турунлӧн, руԇӧг-іԇаслӧн, іԁ-іԇаслӧн, кӧԇӧм-бобӧԋаԋ-турунлӧн (кԉевер), жуглӧн ԁа мукӧԁ-пӧлӧс ԍојанлӧн. Пӧтӧслунсӧ арталӧны пыԅ-пӧтӧслун-ԍерԏі: ӧԏі-тув-пыԅ боԍтӧны арталігӧн ӧԏі-пӧтлӧс-муртӧс (
| Ӧԏі-пӧтлӧс-муртӧслы воча: | |
|---|---|
| 1-тув пыԅ. | |
| ¾-тув жмык. | |
| 2-тув бобӧԋаԋ-турун (кԉевер.) | |
| 3-тув віԇвыв турун. | |
| 4-тув зӧр ԉібӧ іԁ-іԇас. | |
| 5-тув картупеԉ. | |
| 8-тув скӧт-морков. | |
| 10-тув скӧт-ԍвеклӧ. | |
| 12-тув мӧс-ԍоркԋі — турнепс. | |
| 5-ԉібӧ 6-тув ԍу-іԇас. | |
| 4-тув ԋур-турун ԉібӧ вӧр-турун | |
| 3-тув ԁа ½ зӧр-жуг. | |
| 4-тув ԁа ¼ руԇӧг-жуг. |
Тајӧ-петкӧԁлас-ԍерԏіыс, уна-пӧлӧс-кӧрымӧн-верԁчігӧн оз ло ԍӧкыԁ артавны унаӧ-турун-пыԃԃі мыј ԍетны. Шуам, мӧс міјан 25-пуԁја, лун-кежлӧ колӧ сылы ԍетны 24-тув-турун: 12-тувсӧ турунӧн, мӧԁ-12-сӧ, турун-пыԃԃіыс, шуам, іԁ-іԇасӧн ԁа зӧр-жугјӧн, шӧріӧн пӧтлӧс-муртӧс-ԍерԏіыс. Артавны колӧ со-кыԇі: 12-тув-віԇ-выв-турунын 4 пӧтлӧс-муртӧс. Кык-пӧтлӧс-муртӧссӧ міјан колӧ ԍетны іԁ-іԇасӧн, мӧԁ-кыксӧ — зӧр-жугјӧн. Быԁ-пӧтлӧс-муртӧслы-жӧ воча 3-тув ԁа ½ зӧр-жуг, кык-пӧтлӧс-муртӧслы лоӧ-ԋін воча 7-тув зӧр-жуг. Сіԇ-кӧ, лунтырӧн колӧ ԍетны мӧслы 12-тув-турун, 8-тув іԁ-іԇас ԁа 7 тув зӧр-жуг. Тамынԁаӧн ԍетӧм тајӧ-кујім-пӧлӧс кӧрымыслӧн пӧтӧслуныс лоӧ воча 24-тув віԇ-выв турункӧԁ.
Лунтырја-кӧрым мӧслы поԅӧ артавны нӧшта і мӧԁ-ногӧн: быԁ-3-пуԁ ловја-вес-вылӧ мӧслы колӧ ԍетны ӧԏі-пӧтлӧс-муртӧс. Мӧскыԁ-кӧ, шуам, 18-пуԁја, сылы ковмас сіԇкӧ ԍетны кӧрым 6-пӧтлӧс-муртӧс. Куш-віԇ-выв-турунӧн-кӧ верԁны, колӧ-інӧ ԍетны сылы 18-тув-турун (квајтыԍ боԍтны 3-тувјӧн). Уна-пӧлӧс-кӧрымӧн-кӧ 6-пӧтлӧс-муртӧссӧ ԍетны, колӧ артавны воԇын віԍталӧм-ԍерԏі.
Быԁ-лун кӧрым-веԍітны маԋԉівӧ, ԁај ԁӧзман. Меԁым мезԁыԍны сыыԍ, колӧ лӧԍӧԁны нароԍнӧ-сы-вылӧ ԁозјас. Ӧтчыԁ веԍітан кӧрымтӧ ԁозјас, ԁа пасјан унаӧ лоӧ, мӧԁыԍ сеԍԍа пас-ԍерԏіыс і ԍетан, оз ков веԍітчыны. Тӧԁӧмыԍ, јона бур лоӧ, лӧԍӧԁан-кӧ сарајаԁ вескі ԉібӧ беԅмен ԁа шочіԋіка кутан-жӧ ӧшлывлыны кӧрымтӧ, — тӧԁмавны, онӧ торкԍы ԍетӧмӧн.
Іԇас бурҗык верԁны шырӧмӧн. Шырны колӧ вершӧкӧн-җынјӧн гырԍаӧ. Шырӧм-іԇассӧ кӧтӧԁӧны. Кӧтӧԁчӧны кык-ногӧн. Ӧԏіыс: шырӧм-іԇассӧ веԍітӧм-бӧрын пуктӧны пеԉсаӧ ԁа кіԍкалӧны сіјӧс пуан-ваӧн (ԉішнеј уна-ва кіԍтны оз ков); кӧԇалыштас — поԅӧ мӧслы ԍетны. Мӧԁ-ногӧн: шырӧм-іԇассӧ зелыԁа течӧны пеԉсаӧ ԉібӧ кущӧмкӧ ԁозјӧ, кіԍкалӧны шоныԁ-ваӧн, сӧмын меԁ іԇасыс кӧтаԍыштас (уна-ва оз ков), тупкӧны рӧгӧзаӧн ԉібӧ кущӧмкӧ ԁӧраӧн, вевԏԏӧны пӧвјӧн ԁа кущӧмкӧ ԍӧкыԁ-торјӧн і ԉічкӧны. 2–3-лун-мыԍԏі іԇасыс сені шоналас ԁа ԋебԅас — поԅӧ верԁны. Таԇі кӧтӧԁчігӧн колӧ лӧԍӧԁны кујім ԁоз (картааԁ і поԅӧ кӧтӧԁчыны) ԁа кӧтӧԁны іԇастӧ ӧԏі ԁозјӧ быԁ-лун. Он-кӧ кут быԁ-лун кӧтӧԁны, іԇасӧн-верԁчӧмыԁ костаммас. Кӧтӧԁӧм-іԇас-верԁігӧн колӧ сіјӧс солыштны. Ӧԏі-мӧслы тӧлыԍ-кежлӧ еща-пырыԍ колӧ солыс 1-тув. Бур еԍкӧ сіјӧс і пыԅторјӧн ԍавкԋітыштны-ԁа. Кӧтӧԁӧм-іԇастӧ пӧԍӧн поԅӧ ԍетны сӧмын картаыԁ-кӧ шоныԁ. Кӧԇыԁ-кӧ сіјӧ, шоныԁ-кӧрымыԍ колӧ віԁчыԍны.
Кӧԇыԁ-картаын-віԇігӧн мӧслы кӧрым колӧ унҗык. Кӧԇыԁ-ԁырјі суткіӧн 5–10-тув ԉішнеј-турун колӧ ԍетны сылы. Кӧԇыԁ-картаын-віԇігӧн тӧвбыԁӧн ӧԏі-мӧслы мунӧ ԉішнеј турун 20–30-пуԁјӧԇ.
XI. Прӧԁукт-вӧчан-кӧрым јӧв-ԍерԏіыс ԍетчӧ.
Прӧԁукт-вӧчан-кӧрым-јылыԍ емӧԍ уна віԁлӧгјас. Најӧ петкӧԁлӧны, мыј веԍіг гырыԍ мӧсјас суткіӧн вермӧны ԍојны пӧԉзаӧн сӧмын 35–36-тувјӧԇ чорыԁ-кӧрым (турун, ԉібӧ іԇас, ԉібӧ жуг). Таыԍ-уна ԍетан-кӧ мӧслы чӧскыԁ,-кӧԇӧм-бобӧԋаԋ-турун, сіјӧ, ԃерт, ԍојас, сӧмын сеԍ кӧԅаінлы пӧԉзаыс оз во-а: ԉішнеј-кӧрымлӧн пӧтӧслуныс оз вермы мӧс-рушкуԍаԋ вірас вуҗны.
Шуам, мӧслы вірас јіҗіс 36-тув чӧскыԁ-кӧԇӧм-турунлӧн пӧтӧслуныс. Таыԍ сіјӧ вермас вӧчны зев-ԋін 28-тув јӧв, сыыԍ уна оз. Сіјӧ-чӧскыԁ-кӧрым-вылӧ-кӧ нӧшта соԁтан вына-кӧрым, сіјӧ-жӧ мӧс вермас еԍкӧ ԍетны 60-тувјӧԇ-јӧвсӧ.
Прӧԁукт-вӧчан-кӧрым мӧслы ԍетчӧ: 1) јӧв-ԍерԏіыс ԁа 2) тыра-ԍерԏіыс. Сіԇ-кӧ, меԁ-војԁӧр колӧ тӧԁны, унаӧ ԁа кущӧм-јӧла мӧскыԁ. Унаӧсӧ тӧԁмалӧны весӧн. Јӧв веԍітӧны беԅменӧн ԉібӧ тӧԁмалӧны сылыԍ вессӧ кущӧмкӧ веса-ԁозјӧн. Ылӧссӧ поԅӧ тӧԁмавны прӧстӧј стӧканӧн: стӧканӧ тӧрӧ тувҗын јӧв. Колӧ щӧщ тӧԁны јӧвлыԍ суклунсӧ. Сіјӧ тӧԁмавны машіна тсентропуга ем агрономјаслӧн, вӧԃітӧны ԍӧрԍыс. Јӧв-суктатӧ ылӧссӧ поԅӧ тӧԁмавны і гортаԁ. Быԁ-кӧԅајка тӧԁӧ сук-јӧла аԉі абу сылӧн мӧскыс. Тајӧ-тӧԁмалӧм-бӧрын арталӧны кӧрым кыԇі ԍетны.
Суткіӧн быԁ-кујім-тув-јӧв-вылӧ ԍетчӧ 1-тув вына прӧԁукт-вӧчан-кӧрым (пыԅ, жмык, ӧтруб). Мі тӧԁам-ԋін, 1-тув-пыԅын, 74-тув-жмыкын кыкнаныслӧн выныс 1-пӧтлӧс-муртӧсӧн. Прӧԁукт-вӧчан-кӧрым-јывԍыԁ поԅӧ ԉібӧ шуны со-кыԇі: быԁ 3-тув-јӧв-вылӧ колӧ ԍетны мӧслы ӧԏі-пӧтлӧс-муртӧс вына-кӧрымӧн. Сук-јӧла-кӧ мӧскыԁ, секі ӧԏі-пӧтлӧс муртӧс вына-кӧрымӧн ԍетчӧ-ԋін быԁ 2-ԁа-җын-тув-јӧв-вылӧ. Жмык-кӧ ԁонтӧм, а јӧлыс ԁонӧнҗык, інӧ, секі 1-пӧтлӧс-муртӧс-кӧрымтӧ колӧ-ԋін ԍетны быԁ-2-тув-јӧв-вылӧ. Бурҗык еԍкӧ лоӧ став вына-кӧрымсӧ (жмыксӧ, пыԅсӧ ԁа ӧтрубсӧ) верԁны сорлалӧмӧн.
Ԋекор оз ков вына-кӧрым ԍетны мӧслы туԍӧн, ԉібӧ помејын. Колӧ верԁны сіјӧс аԍсӧ-торјӧн, ічӧԏіка кӧтӧԁыштӧмӧн.
Бур веԍітны јӧв быԁ-лун, ԉібӧ он-кӧ сіԇісӧ слӧјмы — быԁ 3–7 суткі-мыԍԏі. Секі кутан тӧԁны соԁтӧ оз мӧскыԁ јӧвсӧ. Кӧрымтӧмла-омӧԉтчылӧм, јӧлыԍ-уԍлӧм-мӧс ԁругӧн оз вермы петкӧԁлыны асԍыс бур-лунсӧ: јӧла аԉі јӧвтӧм сіјӧ. Воас јајас, секі јӧв кутас соԁны.
Прӧԁукт-вӧчан-кӧрымӧн скӧтӧс-верԁны-завоԃітігӧн колӧ војԁӧр тӧԁмавны, унаӧ-жӧ јӧв вермас соԁтыны мӧс ԉучкі-верԁӧмӧн. Мыјӧн мӧскыԁлӧн јӧлыс кутас соԁны ԁа арталӧмыс кутас інԁыны, мыј мӧскӧс ԉучкі-верԁӧм лоі, колӧ соԁтыны сылы лун-кежлӧ 1-тув вына-кӧрым. Сы-бӧрын мӧслы нӧшта јӧвсӧ колӧ соԁтыны. Сіԇ-кӧ лоӧ, і кӧԅаінлы быԁ 7 лун-мыԍԏі колӧ соԁтыны јешщӧ 1-тувјӧн вына-кӧрым лун-кежлӧ. Сіԇ воԇӧ, кытчӧԇ оз ԁугԁы јӧв-соԁӧмыс. Мыјӧн ԁугԁас, лун 10–15-мыԍԏі колӧ артыштны: унаӧ лунтырӧн кутіс вына-кӧрым мунны, мыј ԁон; уна-ӧ јӧв мӧскыԁ ԍетӧ лунтырӧн, мыј ԁон. Арталан і аԁԇан, ем-абу пӧԉза вына-кӧрымӧн-верԁӧмыԍ. Ем-кӧ, воԇӧ сіԇі кутан верԁны, абу-кӧ, ԉібӧ еща-кӧ, колӧ чінтыштны вына-кӧрымтӧ. Чінтыны сіјӧс оз ков ӧтпырјӧ јона уна, а ԋӧжјӧԋікӧн, соԁталӧм-мозыс-жӧ. Сетчӧԇ чінтыԍӧ, кытчӧԇ јӧв-ԁон оз понԁы вештыны кӧрым-ԁонсӧ, нӧшта барыштор-на коԉыштны-і. Выј-вӧчан-завоԁ-кӧ матын, јӧла-мӧсјасыԍ зев-ыҗыԁ пӧԉза, оз ков жаԉітны на-вылӧ вына-кӧрым.
Тыра-мӧслы колӧ ԍетны вына-кӧрымтӧ унҗык. Тырԍалӧмсӧ мӧслыԍ быԁ-кӧԅајка тӧԁӧ, нӧјтчӧм (корԍыԍӧм)-ԍерԏіыс. Тырԍалӧмыслы-кӧ 3 тӧлыԍ-гӧгӧр-ԋін, колӧ сылы ԍетны ԉішнеј 1-тув вына-кӧрым; җын-кынӧмалы — тувјӧн-җынјӧн вына-кӧрым; бӧрја-помнас, кукаԋаԍан -гӧгӧрыс-ԋін — 2-тувјӧн.
Нӧшта ӧԏі-тор колӧ тӧԁны креԍԏаналы, со мыј: јӧла-мӧслы кукаԋаԍӧм-бӧрын 3–5 тӧлыԍ колӧ вына-кӧрымсӧ ԁа чорыԁ-кӧрымсӧ ԍетны пӧтлӧс-муртӧс-ԍерԏіыс шӧріӧн. Меԁым еԍкӧ лунтырја-кӧрымыԍ җын-пӧтӧс-луныс вӧлі вына-кӧрымыслӧн. Шуам, мӧслы лунтырӧн омӧԉтчӧмыԍ-віԇан-кӧрым 8-пӧтлӧс-муртӧс ԍетлім ԁа јӧв-вӧчӧм-вылӧ — 6-пӧтлӧс-муртӧс, ставсӧ — 14-пӧтлӧс-муртӧс. Сіјӧ-жӧ мӧслы выԉ-вајӧм-бӧрын колӧ-ԋін ԍетны чорыԁ-кӧрымсӧ сӧмын 7-пӧтлӧс-муртӧс, а мӧԁ 7-сӧ — вына кӧрым.
Быԁ-мӧскӧс кукаԋаԍӧм-бӧрас ӧԏі вежон, а верман-кӧ і кыкӧс, колӧ верԁны бура: ԋебыԁ, пӧтӧс-кӧрымӧн. Поԅӧ ԍетыштавны щӧщ ічӧԏікаӧн ва-пыщкӧ-гуԁралӧмӧн пыԅ. Тӧлыԍҗын-мыԍԏі сеԍԍа бара колӧ арталӧмӧн завоԃітчыны верԁны.
XII. Тӧлын мӧстӧ веж-кӧрымӧн-жӧ верԁ!
Мі быԁӧн тӧԁам, мыј гожӧмын луԁын ветлігӧн, веж-турун ԍојігӧн мӧсјас јӧлаӧԍҗык овлӧны^Веж-турунын ем аслыс-пӧлӧс тор — вітамінӧн шуԍӧ. Сы вӧсна і шуӧны, веж турун-вылын-пӧ мӧсјасыԁ јӧлаӧԍҗык./^. Мукӧԁ-ԁырјі бур,-сыла-туруна-інӧкӧ веԍкавлас мӧскыԁ, јӧлыс сылӧн тӧԁчымӧн соԁӧ. Сіјӧ сы-понԁа, мыј веж-туруныс мӧслы јона лӧԍалӧ: веж-турун отсалӧ вӧчны уна-јӧв.
Тӧлын картаын-олігӧн мӧскыԁ веж-кӧрымсӧ оз аԁԇыв, кос-чорыԁ-кӧрым-вылын олӧ 7–8-тӧлыԍӧԇ.
Јӧзын муԃерҗыкӧԍ міјан-ԁорыԍ. Кӧн-ԍурӧ лӧԍӧԁӧмаӧԍ скӧтлы тӧвԍа-пӧскӧԏіна ԁа веж-турун-пыԃԃі аслыспӧлӧс-кӧрым. Вӧлӧмакӧ, тајјасӧс лӧсӧԁны зев-кокԋі, сӧмын колӧ корԍны сещӧм-кӧрымсӧ. Сещӧм-кӧрымыс Комі-муын вермас-жӧ лоны. Важӧн еԍкӧ поԅіс вӧԃітны сіјӧс-ԁа, егӧ тӧԁлӧј-а.
Картупеԉыԁ-нӧ?!. Оз-ӧмӧј-нӧ поԅ сіјӧс вӧԃітны уна, щӧщ скӧтлы верԁны-і? — поԅӧ, ԃерт.
Сіјӧ бур-кӧрым мӧскыԁлы, ӧԁјӧ ԁа кокԋіԁа пӧрӧ јӧлӧ. Сіјӧс колӧ верԁны кыннас, путӧг. Војԁӧр мыԍкавны, сеԍԍа гырыԍсӧ посԋӧԁны, меԁым мӧс-вомӧ тӧріс, зев-посԋісӧ шырны, меԁым ԍојігас сещӧмнас ез віԋԁыны ԁа ез куртчавтӧг ԋылавны најӧс. Нырԍалӧм, щыкӧм, кынмавлӧм, сіԍ-картупеԉӧн оз ков мӧстӧ верԁны. Оз ков верԁны ӧтпырјӧ і уна-картупеԉ. 25–30-тувјыԍ уна лунтырӧн оз поԅ ԍетны. Уна-картупеԉыԍ вермас мыт боԍтны, выјыс і јӧлыс лоӧны омӧԉӧԍ.
5-тув-картупеԉын пӧтӧсыс 1-тув-пыԅын-мынԁа-жӧ. Јӧв-вӧчан-вына-кӧрым мыјкӧ-мынԁа картупеԉӧн поԅӧ вежны. Шуам, мӧслы, јӧв-ԍетӧм-ԍерԏіыс, лунтырӧн колӧ 6-тув вына-кӧрым (6-пӧтлӧс-муртӧс). Ԍетны поԅӧ со-кыԇі: 3-тув-пыԅ, ԉібӧ жмык, ԉібӧ ӧтруб (меԁ-бур став-пӧлӧсԍыс сорӧс) ԁа 15 тув картупеԉ. Картупеԉӧн-верԁігӧн мӧскыԁ јӧлаҗык лоас.
Картупеԉыԍ-ӧтԁор тӧлын верԁны мӧскӧс веж-кӧрымјас нӧшта-на вермасны лоны, картупеԉԍыс бур. Сіјӧ — морков; тӧвбыԁ вермас номсӧԁлыны мӧскӧс ԁа ԇоԋвіԇалунсӧ сылыԍ кутны. Морковӧн-верԁігӧн мӧс-јӧлыԁ бурҗык, чӧскыԁҗык ԁа зԁоровҗык. Выјыс — сіԇ-жӧ. Морков ԍетчӧ мӧслы кыннас, мыԍкалӧмӧн. Лун-тырӧн повтӧг поԅӧ верԁны сіјӧс 50–60-тувјӧԇ мӧс-вылӧ. Пӧтӧслун-ԍерԏіыс 7–8-тув-морков воча ӧԏі-пӧтлӧс-муртӧслы (1-тув-пыԅлы). Скӧтлы-верԁан мӧрков ем аслыс-пӧлӧс, абу ԍојан-коԃ.
Сеԍԍа ем бур веж-кӧрым — турԋепс, мӧс-ԍоркԋіӧн міјан шуӧны. Сылыԍ бур-лунсӧ оз-на ставныс міјан тӧԁны, еща-во-на міјанын вӧԃітӧны. Турԋепс зев-јона лӧԍалӧ мӧслы. Верԁны сіјӧс сіԇі-жӧ, кыԇі і кын-картупеԉ: војԁӧр мыԍкыны, сеԍԍа посԋӧԁны. Турԋепс посԋӧԁны ем машіна, регыԁҗык сіјӧн уҗыԁ мунас. Машінасӧ поԅӧ боԍтны ӧткӧн (абу зев ԁона), ԉібӧ арԏеԉтчӧмӧн. Пӧтӧс-луныс 10–12-тув турԋепслӧн 1-тув-пыԅын-мынԁа-жӧ; мӧԁ-ног-кӧ шуны 1-пӧтлӧс-муртӧслы воча 10–12-тув турнепс. Лунтырӧн поԅӧ сіјӧс ԍетны ӧԏі-мӧслы 2-пуԁјӧԇ. Гырыԍ, ыҗыԁ-јӧла-мӧсјаслы поԅӧ ԍетны сіјӧс і унҗык.
Тащӧм-кӧрымјасас мӧскӧс (ԁа і мукӧԁ-скӧтӧс) колӧ велӧԁны наԇӧԋікӧн. Ԁруг уна-верԁӧмыԍ вермас мыт боԍтны. Выԉ-кӧрымӧ-велӧԁігӧн војԁӧр вежон колӧ верԁны сіјӧн сӧмын 5-тувјӧн, сеԍԍа быԁ-лун ічӧԏікаӧн соԁтыштавны.
Міјанын, Комі-муын, мӧс-ԍоркԋіыԍ-бур кӧрым мӧслы ԋінӧм абу. Унҗык воыс міјанын зера, а зерыс ԍоркԋіыԁлы зев лӧԍалӧ: быԁмӧ сіјӧ бура, ԁај воӧ уна (пуԁовԋаув-іԁ-му-ыжԁа-местаӧ бур-воӧ вермас воны 120–150 пуԁјӧԇ). Ӧԏі-мӧслы-кӧ тӧвбыԁ-кежлӧ лоӧ 100-пуԁ-гӧгӧр ԍоркԋі, сіјӧ зев бура тӧвјас.
Сіԇ-кӧ, інӧ, колӧ турԋепстӧ унҗык кӧԇны, меԁым мӧсјасыԁ і тӧлын вежӧԁ вылын олісны. Секі најӧ бурмасны, шаԋмасны ԁа во-чӧж јӧлаӧԍҗык лоӧны.
XIII. Ԉаԍԋітӧ мӧскыԁлы лӧԍӧԁ бурӧс.
Мукӧԁ-мортыс ԍојігӧн нач-ԍамтӧм: став-ԍојантӧ пызан-вылӧ ԁа воԇас кіԍкалас. Сещӧм-мортсӧ еԉтӧны мӧскӧн: мӧс-моз-пӧ ԍојӧ. Тајӧ-шуӧмыс важыԍаԋ-ԋін мунӧ. Мӧскӧс, ԃерт, ԋекоԁ ԍојны ез велӧԁлы, аслас сылӧн вежӧрыс морт-вежӧрыԍ јона-ічӧт-ԁај. Мортыԁ ԍојігас ԍојансӧ паԋӧн паԋалӧ ԁа кіԍкалӧ-а, мӧскыԁ, ԃерт-ԋін, кіԍкалас. Сӧмын сылӧн кіԍкалӧмыс кӧԅајіныслы јона мӧртчӧ. Ԉаԍԋіјас міјан омӧԉікӧԍ: карта-пеԉӧсӧ тувјыштасны кык-кујім паԉіч ԁа вот теныԁ і ԉаԍԋі. Сещӧм унҗык-кӧԅајствоас. Ԉаԍԋі-роԅӧԁ кӧԅајкајас турунсӧ леԇалӧны віла-помӧн-тојлалӧмӧн, ԉібӧ кокӧн таԉалӧмӧн. Кытчӧ туруныс летчас, налы ԇік-веԍкоԃ: кынӧмыс-кӧ-пӧ мӧскыслӧн ԍумалӧ — аԁԇас. Віԇӧԁлан-кӧ, — туруныс җынјыс паԉіч-костјасӧԁыс везјӧԁчӧма ԉаԍԋі-бокас, наԇӧԋікӧн гылалӧ мӧс-кок-улӧ. Мӧскыԁ, тӧԁӧмыԍ, оз віԇӧԁлы сы-вылӧ, таԉалӧ сіјӧс. Нӧшта ԉаԍԋіԍыс ԍојігӧн-на нырнас мыјԁа-турун ортсӧ којас, бурҗык ԁа сылаҗык турун корԍігӧн. Сіԇ-кӧ, мукӧԁ-ԁырјі сӧмын җын-кӧрымыс мӧс-вомаԁ воӧ. Мукӧԁыслӧн нӧшта ԋекущӧм ԉаԍԋі абу, сарај-җоҗ шӧрас роԅтор вӧчыштӧмаӧԍ ԁа турунсӧ сеті сіԇі веԍкыԁа-картаас і леԇӧны. Таԇінаԁ јешщӧ-ԋін омӧԉ, скӧтыԁ ԋекор прамеја-оз-пӧтлы. Турун міјан пӧраӧн зев ԁона овлӧ, таԇі скӧтӧс верԁны абу тӧлка. Артыштны-кӧ став омӧԉсӧ таԇі-верԁӧмыԍ, зев-ӧԁ уна кајас. Таԉалӧм-турун-ԁоныс еԍкӧ кущӧм-бура поԅіс мӧстӧ віԇны. Колӧ вӧчны сіԇі, меԁым мӧскыԁлы ԍетӧм-туруныс (ӧбԉеԃыԍ-кынԇі) ставнас вомас воіс. Секі еԍкӧ поԅіс ԉішнеј-турунсӧ бокӧ вузавны ԁа сы-ԁон ԋӧбны вына-кӧрым (жмык, пыԅ). Колӧ вӧчны бур-ԉаԍԋіјас, кытыԍ еԍкӧ кӧрымыԁ ез гылав, ез којԍы мӧс-нырӧн, ԁа поԅіс еԍкӧ сетчӧ-жӧ ԍетны сылы вына-прӧԁукт-вӧчан кӧрым.
Выԉ-нога-ԉаԍԋі — верԁчан-ԁоз (рочӧн-кӧ — кормушка) вӧчны колӧ пӧвјасыԍ, паԍкыԁӧс, аршын-паԍтаӧс-кымын, меԁым сіјӧ вӧлі пызан-коԃ. Крепітны сіјӧс аршын-суԁтаа кокјас-вылӧ. Кујімла-ԁор боксӧ веԍт кујім-ԋоԉ-суԁта вӧсԋіԃік пӧвјӧн ԁоравны, меԁым турун сетыԍ ез гылав бокӧ. Воԇлаԁорас вӧчны мӧс-јур-тӧріг-ыжԁа роԅ. Воԇлаԁорас-жӧ ԉаԍԋіас, пызаныскӧԁ ӧтвылаӧ, бур еԍкӧ вӧчны вор плакаыԍ, топыԁа; меԁым сіјӧ-ворјас поԅіс ԍетны мӧслы шырӧм, ԉібӧ кӧтӧԁӧм-кӧрым. Ворсӧ колӧ вӧчны сіԇі, меԁым турунсӧ ԍојігӧн мӧскыԁ суԇӧԁаліс сіјӧс вор-вомӧныс.
Тащӧм-верԁчан-ԁозјыԁ тӧлыԍ-кыкӧн аԍсӧ вештас. Лункосмӧсӧн колӧ сіјӧс весавны бусыԍ, коԉӧм шогмытӧм-ӧбԉеԃыԍ. Ворсӧ колӧ кор-ԍурӧ пожјыштавлыны ваӧн. Верԁчан-ԁозтӧ поԅӧ картааԁ кытчӧкӧ ԍԏен-берԁӧ тувјавны, поԅӧ лӧԍӧԁны і новлӧԁланаӧс. Тӧԁӧмыԍ, новлӧԁлана-верԁчан-ԁозјыԁ бурҗык. Поԅӧ, ԃерт, верԁчан-ԁозтӧ мӧԁ-пӧлӧсӧс вӧчны, сӧмын меԁ сіјӧ ӧнја-міјан-ԉаԍԋіјасыԍ бур вӧлі-а, скӧтлы лӧԍаліс ԁа меԁ ԍојан сеԍ ез гылав; ез лојԍы кујӧԁӧ.
XIV. Кыԇі верԁны мӧскӧс.
Міјан унҗыкыс лунтырӧн верԁӧны скӧтсӧ кујімыԍ. Куш-турун-іԇасӧн-верԁчігӧн сіԇі і колӧ. Туруныԍ-ӧпріч-кӧ вына-кӧрымӧн ԁа турԋепсӧн кутан верԁчыны секі суткінас сӧмын кык-пӧрјӧ колӧ. Верԁны колӧ пыр ӧԏі-каԁӧ: ӧтчыԁсӧ 5–7-часын асылын, мӧԁыԍсӧ — 5–7-часын рытын. Верԁӧм-воԇвылас асылын 4–5-часын мӧстӧ колӧ лыԍтыны, ԉаԍԋісӧ весавны бусыԍ-јогыԍ. Мӧслы војԁӧр колӧ ԍетны вына-кӧрым, лунтырја-пајлыԍ җынсӧ. Пыԅтӧ, ӧтрубтӧ ԁа жмыктӧ оз ков ԍетны помејӧн, колӧ сӧмын пуркјалӧмԍыс ԋеуна кӧтӧԁыштны најӧс. Поԅӧ ԍетны кӧтӧԁӧм-шырӧм-іԇаскӧԁ сорлалӧмӧн, сӧмын іԇассӧ колӧ боԍтны кык-пӧв унҗык вына-кӧрым-ԁорыԍ. Вына-кӧрым-ԍојԍӧм-бӧрын ԍетӧны мӧслы шырӧм-турԋепс, җынсӧ жӧ лунтырја-пајлыԍ. Турԋепс-бӧрын вӧԉіԍԏі ԍетӧны турун, җынсӧ-жӧ. Бурҗык турунсӧ ԋе ӧтпырјӧ ԍетны, а кујім-ԋоԉ-пеԉӧ јукӧмӧн сіјӧ-җын-пајсӧ. Верԁӧм-бӧрын мӧскӧс колӧ јуктавны шоныԁ-ваӧн, гортын-шонтӧм, а картаыԁ-кӧ шоныԁ, поԅӧ і сен. Луншӧркаԁӧԇ сеԍԍа мӧслы колӧ спокој ԍетны. Секі сіјӧс мӧԁ-пӧв лыԍтыны. Рытја-верԁӧм асја-верԁӧм-ногыс-жӧ нуӧԁны. Сӧмын лыԍтыны секі верԁчӧм-бӧрас-ԋін колӧ.
XV. Мыј колӧ тӧԁны лыԍтыԍӧм-јылыԍ.
Лыԍтыԍӧм-јылыԍ меԁ-војԁӧр колӧ тӧԁны кымыныԍ поԅӧ мӧскӧс лыԍтыны. Меԁ-ыҗыԁ-вӧраа-мӧслӧн вӧраас тӧрӧ сӧмын 8-тув-јӧв (2 кріԋча ԁа җын). Мӧԁарӧ, мі тӧԁам, мукӧԁ-мӧскыс ӧтчыԁыԍӧн лыԍтӧ (20-тувјӧԇ ⅔ веԁра). Та-ԍерԏі, інӧ, мукӧԁыслӧн јӧлыс лыԍтігас щӧщ артмӧ, вірнас вӧраас локтӧ. Сіԇ-кӧ, мукӧԁсӧ унҗыкыԍ колӧ лыԍтыны, унҗык-јӧв ԍетасны. Коміын міјан лун-кежлӧ лыԍтӧны кыкыԍ. Кыкыԍӧн-кӧ суткіӧн ԍетӧ мӧскыԁ 24-тув-јӧв, секі кујімыԍӧн ԍетас сіјӧ 26–28 тувјӧԇ, унҗык 13,7%-вылӧ. Ԋоԉыԍ-кӧ лыԍтан, јешщӧ-уна јӧв чӧжан. Вітыԍ-квајтыԍ-лыԍтӧмӧн јӧлыԁ оз-ԋін кут соԁны, а чінас. Мӧскыԁ секі вӧјмӧ, жугыԉмӧ. Јӧла мӧсјасӧс колӧ лыԍтыны кујімыԍ, ічӧт-јӧлајасӧс бурҗык кыкыԍ. Во-гӧгӧрӧн-кӧ мӧс ԍетӧ ԍо (100)-пуԁ јӧв (кукаԋаԍӧм-бӧрын суткінас 25-тув), колӧ сіјӧс кујімыԍ лыԍтыны, ещаҗык-кӧ, — кыкыԍ. Кујімыԍ-лыԍтігӧн мӧслӧн јӧлыс сукмӧҗык.
Лыԍтыԍны колӧ пыр ӧԏі-каԁын. Кор-ԍурӧ-лыԍтыԍӧмыԍ јӧлыс чінӧ. Кыкыԍ лыԍтыԍігӧн лыԍтыԍӧм-костас колӧ лӧԍӧԁны 12-час, кујімыԍ лыԍтыԍігӧн — 8-час.
Пропессор Івашкевіч шуӧ, ме-ногӧн-пӧ, 100–140-пуԁ-јӧв-ԍетан-мӧскӧс кукаԋаԍӧм-бӧрас 4-тӧлыԍ колӧ лыԍтыԍны кујімыԍ, а бӧрынас — кыкыԍ. Лыԍтыԍігӧн мӧс-вӧраыԍ војԁӧр петӧ кіԅӧр-јӧв, сеԍԍа сіјӧ пыр ӧтарӧ сукмӧ ԁа сукмӧ. Лыԍтыны пыр колӧ помӧԇыс, меԁым вӧраас ԋӧԏі јӧлыс ез коԉ. Помӧԇ-лыԍтытӧмыԍ, луныԍ-лунӧ јӧв-коԉышталӧмыԍ вӧраыс вермас віԍмыны, щыкны. Јӧвтӧ оз помӧԇ лыԍтыны чеԉаԃ-улов, ԉібӧ кор мӧскыԁлӧн ԋоԋјасыс вартчӧмаӧԍ ԉібӧ ԁојмӧмаӧԍ ԁа чужјаԍӧ, оз ԍет јӧвсӧ. Сеԍԍа-ӧԁ уна-мӧс помӧԇ оз вермы ԍетны јӧвсӧ лыԍтігас — ԁојԁалӧмысла, кужтӧм лыԍтыԍӧмла. Бабајаслы-кӧ шуан, мыј најӧ лыԍтыԍны оз кужны, сӧмын ԍерӧктасны: нем-пӧ лыԍтыԍім-ԁа кужам-жӧ-кӧ а. Еԍкӧ збыԉ оз кужны, велӧԁчыны колӧ.
Јонҗыка колӧ тӧԁны лыԍтыԍӧм-јылыԍ ыҗыԁ-јӧла-мӧскӧс-віԇігӧн. Ԉучкі-лыԍтӧмӧн сещӧм-мӧслӧн вӧраыс бурҗыка уҗалӧ. Картаын мӧс-вылӧ ԋекор оз ков горзыны, колӧ сы-ԁінӧ раміԋіка матыԍтчыны, бурӧн. Горзыны ԁа нӧјтны-кӧ мӧстӧ понԁан, јӧвсӧ сіјӧ чінтӧ, ачыс вӧјмӧ. Лыԍтыԍӧм-воԇвылын колӧ кітӧ мајтӧгӧн мыԍкавны ԁа мічаа-косӧԇ чышкыны. Мӧскыԁ-кӧ уна, кујімӧс лыԍтӧм-бӧрын кітӧ колӧ выԉпӧв мыԍкавны. Пӧԁӧԋчатӧ колӧ боԍтны сӧстӧмӧс. Сеԍԍа торја-ԁозјӧн боԍтны сӧстӧм-ԁебыԁ-ва ԁа ԋебыԃік-рузум — чышкӧԁ. Лыԍтыԍны-завоԃіттӧԇ-војԁӧр сіјӧ ԁебыԁ-ванас колӧ мыԍкавны мӧскыԁлыԍ ԋоԋјассӧ ԁа мічаа косӧԇ чышкыны. Сеԍԍа пукԍыны җек-вылӧ ԁа мінут-мӧԁ кокԋіԃіка зыравны вӧрасӧ ԋоԋјассӧ кыскалӧмӧн. Зыралыштӧмыс зев-ԋін лӧԍалӧ том-мӧсјаслы, кукаԋаԍӧм-бӧрас.
Мукӧԁ-јӧла-мӧсјаслӧн пыктыштавлӧ вӧраыс ԁа ԋоԋјасыс, — секі ԋебыԃіка зыралыштӧмыԁ зев-жӧ лӧԍалӧ. Сещӧм-мӧсјастӧ колӧ лыԍтыны ԋӧжјӧԋікӧн, віԁчыԍӧмӧн, куԅа. Лыԍтыны, кытчӧԇ став-јӧлыс вӧраԍыс оз пет.
Мукӧԁ-мӧсјасыԁ зелыԁ-ԋоԋаӧԍ, став јӧвсӧ оз ԁругӧн ԍетны. Сещӧм-мӧсјассӧ 10–15-мінут-косталыштӧм-мыԍԏі колӧ бара лыԍтыны, овлывлӧ 2–3-тув јешщӧ-на ԍетасны. Бурҗык лыԍтыны ӧтпырјӧ кык-ԋоԋ. Лыԍтігӧн ԋоԋјассӧ оз ков везјӧԁлыны кык-чуԋӧн, а колӧ боԍтны најӧс кулакаԁ ԁа вылыԍаԋыс ԁорвыв-чуԋјастӧ-топӧԁыштӧмӧн і лыԍтыны. Таԇі-лыԍтыԍны завоԃітчігӧн војԁӧрсӧ зев-ԃелӧ кажітчас, сеԍԍа велалан-ԁа, кокԋі лоӧ. Таԇі-лыԍтігӧн ԋоԋјасыс оз везјыԍны, оз ԁојмыны; ӧԁјӧҗык лыԍтыԍԍӧ.
Лыԍтыԍны колӧ кітӧ-кресталӧмӧн. Профессор Івашкевіч шуӧм-ԍерԏі-кӧ, бурҗык лыԍтыны војԁӧр кык-воԇԇа ԋоԋсӧ, бӧрынас — кык-бӧрсасӧ. Скӧт-ԁоктор Скомороков шуӧм-ԍерԏі поԅӧ лыԍтыны крестӧн-крестӧн: војԁӧр, шуам, веԍкыԁ-бӧрсасӧ. Сӧмын веԍкыԁ-кіаԁ пырҗык колӧ боԍтны зелыԁҗык ԋоԋсӧ.
Меԁ-воԇԇа јӧв-војтјассӧ колӧ леԇны бокӧ, ортсӧ, оз пӧԁӧԋчаӧ. Лыԍтыԍігӧн ԋоԋјассӧ ԋінӧмӧн оз поԅ мавтны. Ԁугԁас јӧв петӧмыс, нӧрӧвітышт, бара вӧрасӧ ԋебыԃіка ԋірсјӧԁлы, — сеԍԍа выԉыԍ лыԍты, помӧԇыс. Ԇікӧԇ-лыԍтыԍԍӧм-бӧрын бара ԋоԋјассӧ мыԍкав ԁа бура косӧԇ чышкы. Верԁны мӧстӧ лыԍтігас ԋінӧмӧн оз ков. Зев-кӧ-ԋін јона кутас песԍыны сіјӧ, сек поԅӧ ԍетыштны ԋеуна-турун.
XVI. Кыԇі верԁӧны ԁа кущӧмҗыка лыԍтӧны мӧсјас мукӧԁ-госуԁарствојасын.
Јурмаԉіт ԁа профессор Куԉешов ветлӧмаӧԍ 1923-ԁ воын віԁлаԍны, кыԇі ԁа мыјӧн верԁӧны мӧсјасӧс Амерікаын, Ангԉіјаын ԁа Ԁаԋіјаын. Амерікаын суткіӧн ԍетӧны мӧслы вына-кӧрым (
1923-ԁ-воын ӧԏі-олыԍлӧн Ԁаԋіјаын вӧлӧма кык мӧс. Најӧ со кущӧма лыԍтӧмаӧԍ:
| Лыԁпас мӧслӧн. | Арлыԁ. | Во-гӧгӧрԍа | |||
| јӧв | выј | ||||
| пуԁ-лыԁ | суклуныс ( |
пуԁ-лыԁ | тув | ||
| 46 | 13 | 809½ | 3,4 | 25 | 17 |
| 75 | 12 | 811 | 4 | 24 | 16 |
Ӧні сені емӧԍ таыԍ-на-јӧла мӧсјас. Рочын, кӧні завоԃітӧмаӧԍ скӧтӧс ԉучкі-віԇны ԁа верԁны кӧн-ԍурӧ бур-мӧсјас-жӧ-ԋін лоӧмаӧԍ. Мӧскуа-берԁын Бутырскеј куторын ӧні 500-веԁраӧԇ-ԋін мӧсјасыс лыԍтӧны. Емӧԍ мӧсјас (Череповетскеј губерԋаын), 13-ԁа-җын-пуԁјӧԇ выј во-гӧгӧрӧн ԍетӧны.
XVII. Вермас-ӧ-нӧ міјан-мӧсјас-помыԍ мыјкӧ бурыс лоны?
Воԇын віԍталӧм-ԍерԏі мі аԁԇам, мыј міјан мӧсјас бура-верԁӧм-віԇӧмӧн вермасны јӧлаӧԍ лоны, ԁа і рӧԁыс ԋӧжјӧԋікӧн вермас справітчыны. Сіјӧ ставыс ас-сајаным. Креԍԏаналы јона колӧ быԁтор тӧԁны скӧт-јылыԍ, уна колӧ сы-јылыԍ лыԃԃыны. Агрономтӧ-ӧԁ пыр он ԍӧраԁ новлӧԁлы, колӧ аслыԁ велӧԁчыны бура-тӧԁмавны ԉучкі скӧтӧс верԁны. Міјан, Комі-муын, агрономјас вӧчавлісны верԁӧм-віԁлӧгјас креԍԏанскеј-мӧсјас-вылын зев-уналаын: Віԅінын, Абјачојын, Кулӧмԁінын, Часын, Јемԁінын ԁа мукӧԁлаын. Віԁлӧгјас-ԍерԏі міјан-мӧсјас ԉучкі-верԁӧмӧн пырыԍ-пыр-жӧ вермӧны соԁтыны јӧвсӧ 100–200 %-ӧԇ. Та-ԍерԏі і поԅӧ шуны, мыј міјан мӧсјас ԉучкі, арталӧмӧн-верԁӧмӧн вермасны јӧлаӧԍ лоны. Скӧт-бурмӧм міјан ӧԁјӧнҗык мӧԁас, креԍԏана-кӧ арԏеԉтчӧмӧн ԁа товарішществојасӧн боԍтчасны тајӧ-уҗас.
XVIII. Ӧԏі петкӧԁтас, кыԇі ԉучкі мӧскӧс верԁны.
Шуам, мӧс-міјан татчӧс-рӧԁыԍ, 7-ӧԁ-тӧлыԍ кукаԋаԍӧмыслы, 6-ԁ-тӧлыԍ тырԍалӧмыслы. Мерајтӧмӧн-мурталӧмӧн сіјӧ 18-пуԁја. Лунтырӧн бура-верԁӧмӧн (абу-кӧ омӧԉтчылӧм-бӧрын) ԍетӧ јӧвсӧ 15-тув. Јӧлыс сук. Колӧ тӧԁмавны: уна-ӧ-жӧ сылы кӧрым ԍетны, ԁа мыјӧн?
Артавны колӧ со-кыԇі:
1. Омӧԉтчӧмыԍ-віԇан кӧрым: 18-пуԁја-мӧслы ԍетчӧ (18:3=) 6-пӧтлӧс-муртӧс.
2. Прӧԁукт-вӧчан-кӧрым: 15-тув сук-јӧв-вылӧ ԍетчӧ (воԇын шуӧм-ԍерԏі, 15 : 2½ =) 6-пӧтлӧс-муртӧс. Нӧшта җын-кынӧма (6-тӧлыԍԍа)-мӧслы тырԍалӧм-раԃіыс ԍетчӧ 1 ԁа җын пӧтлӧс-муртӧс.
Ставыс, інӧ, 13-ԁа-җын-пӧтлӧс-муртӧс.
Воԇын мі шулім, мыј омӧԉтчӧмыԍ-віԇан-кӧрым ԍетчӧ мӧслы турунӧн ԉібӧ іԇасӧн, ԉібӧ жугјӧн, а прӧԁукт-вӧчан-кӧрым — вына-кӧрымӧн.
Сеԍԍа віԇӧԁлам, кущӧм-кӧрым міјан-кӧԅајствоын ем? Шуам, ем: шӧркоԃԃема-віԇвыв-турун, ԋур-турун, іԁ-іԇас, жмык, пыԅ, турԋепс (мӧс-ԍоркԋі) ԁа картупеԉ.
Тамԁа-ԍікас-кӧрымӧн со-кыԇі колӧ верԁчыны:
| боԍтам: | |
| 1. Омӧԉтчӧмыԍ віԇан-кӧрым шуім колӧ ԍетны 6-пӧтлӧс муртӧс: | турун 6 тув = 2 пӧтлӧс-мурт. |
| ԋур-турун 8 тув = 2 пӧтлӧс-мурт. | |
| іԁ-іԇас 8 тув = 2 пӧтлӧс-мурт. | |
| Ставыс 6 пӧтлӧс-мурт. | |
| 2. Вына-кӧрым шуім колӧ ԍетны 7½-пӧтлӧс-муртӧс. | пыԅ 3½ тув = 3½ п.-м. |
| жмык сорӧс картупеԉ 10-тув = 2 п.-м. | |
| турԋепс 24-тув = 2 п.-м. | |
| сов 4–5 зӧлӧԏԋік | |
| Ставыс 7½ п.-м. | |
| Ԇік-ставыс 13 ԁа-җын п.-м. | |
Поԅӧ, ԃерт, і мӧԁ-ногӧн вӧчны, сы-ԍерԏі, кущӧм кӧрым ԁонтӧмҗык ԁа кущӧм унҗык кӧԅајствоын ем. Тані мі сӧмын воԇын-шуӧм-ԍерԏі вӧчім.
Віԍталам нӧшта, тані кущӧм вынаӧԍ вына-кӧрымјас.
Вына ԍікас кӧрымјас:
1-тув-сорлалӧм пыԅын 1 пӧтлӧс-муртӧс.
Тувҗын шабԁі-кӧјԁысын 1 -п.-м.
1-тув ӧтрубын 1 п.-м.
1-тув аԋкыщ ԁа віка-пыԅын 1 п.-м.
Вежӧԁ кӧрымјас: вежнас
12-тув мувыв-турунын 1 п.-м.
14-тув віԇ-выв турунын 1 п.-м.
10-тув вікаын 1 п.-м.
6–8 тув бобӧԋаԋын 1 п.-м.
11-тув капуста-корјын 1 п.-м.
