КЫԆІ ЛОІ МОРТ
Зев-ԋін важӧнԍаԋ јӧз зіԉісны тӧԁмавны кытыԍ-мыј, кыԇі му вылын лоі морт. Сіјӧс тӧԁмавны абу кокԋіԁ. Меԁым морт лоӧм-јылыԍ гӧгӧрвоны, колӧ бура тӧԁмавны став ывлавывсӧ (пріроԁасӧ), сылыԍ оласног законјассӧ. Важ јӧз, ԃерт, ещаҗык міјан-ԁорыԍ тӧԁлісны ывлавыв законјастӧ, омӧԉҗыка гӧгӧрволісны. Важ јӧз быԁтор-јылыԍ јуаԍісны ӧксыјасныслыԍ (гырыԍјасныслыԍ), тунјасныслыԍ. Ӧксыјас, тунјас мукӧԁ-коԃыс-жӧ пемыԁӧԍ вӧліны, аԍныс ԋінӧм ез тӧԁны. Сӧмын меԁ налыԍ кывзасны, вежӧра тујӧ, ыҗыԁӧ пуктасны — віԍтавлісны мыј тӧԁвылас уԍӧ.
Сіԇікӧн важӧн уна пӧлӧс јӧзлӧн паԍкалісны зев уна пӧлӧс віԍт му вылӧ морт лоӧм-јылыԍ. Міјанын пемыԁ комі јӧз чајтӧны, став јӧзыс-пӧ лоӧмаӧԍ Аԁамԍаԋ ԁа Јеваԍаԋ. Сіԇ-пӧ бібԉіја-вылӧ гіжӧма. Вічкоын-ӧԁ попјас віԍтавлӧны, бібԉіјатӧ-пӧ гіжнысӧ щӧктӧма јен; гіжӧмасӧ-пӧ еԍкӧ морт, ԁа кывјассӧ віԍтавлӧма ачыс јенмыс, сіјӧн-пӧ бібԉіјааԁ ставыс-ԋін збыԉ, ӧԏі ылӧԁлан кыв абу, сіјӧн пӧ бібԉіјатӧ јен гіжӧԁ тујӧ пуктытӧмыԍ — ыҗыԁ грек.
Ӧні зев бура тӧԁӧны попјасыԁлыԍ ылӧԁлӧмтӧ. Му пукԍӧм-јывԍыԁ ԁа морт лоӧм-јывԍыԁ јеврејјаслы абу јен віԍтавлӧма, јеврејјасыԁ сіјӧс кывлӧмаӧԍ грека јенлы ескытӧм јӧзлыԍ — аԍԍіріјаналыԍ, ԁа сеԍԍа гіжӧмаӧԍ бібԉіјаӧ. Ԋеважӧн јона велӧԁчӧм јӧз (учонӧјјас) аԁԇӧмаӧԍ гіжӧԁјас зев важ јӧзлыԍ — аԍԍіріјаналыԍ. Најӧ ԇік-жӧ бібԉіјааԁ-моз гіжӧмаӧԍ му пукԍӧм-јылыԍ. Налӧн гіжӧԁыс уна ԍо воӧн-на важ бібԉіја-ԁорԍыԁ. Тајӧ став мувыв јӧзыслы віԍталіс учонӧј Ԃеԉінг. Сылы воча шуны ԋінӧм оз кужны веԍіг попјас. Сіԇкӧ му пукԍӧм-јывԍыԁ бібԉіјааԁ гіжӧмаӧԍ јӧз гіжӧԁ-вылыԍ, вӧлӧм олӧны аԍԍіріјанаыскӧԁ, аԁԇыԍлӧны, вузаԍӧны мӧԁа-мӧԁныскӧԁ, кывлӧмаӧԍ налыԍ му пукԍӧм-јывԍыԁ віԍтсӧ, ԍӧлӧмвыланыс воӧма, збыԉ-коԃ кажітчӧма, сеԍԍа і аслыныс боԍтӧмаӧԍ.
Та бӧрын ԋекоԁ-ԋін оз ескы (веріт) тунјас ԏешкоԃ сӧрӧмлы, ԋекытчӧ лӧԍавтӧм мојԁјаслы. Ӧні быԁӧнлы окота тӧԁны — кыԇі збыԉыԍсӧ лоіны јӧзыс. Сіјӧ віԍтавны ԋекущӧм вічко оз вермы, сӧмын віԍталас ӧтнас наука. Наукаыԁ сомыј віԍталӧ: важӧн мортыԁ ез вӧв ӧніја-коԃ. Ӧні сіјӧ јона вежӧра лоі, вермӧ лебавны пӧткајас ԁорыԍ ԍуԍҗыка ԁа ԁырҗыка, велаліс саріԇјас вомӧн, ва увтіыс вуҗны, мӧԁа-мӧԁкӧԁ ԍурс верст сајԍаԋ ԍорԋітны ԏеԉепонӧн, тӧԁӧ коԇувјаслыԍ тујсӧ, веԍіг во-мӧԁ воԇвыв вермӧ віԍтавны шонԁі сајавлӧм-јылыԍ. Важ јӧзыԁ вӧліны јӧјӧԍ, ԍојісны морт јај, новлісны ԅвер-ку паԍкӧм, кӧрта кӧлуј ез тӧԁлыны, пуртјаснысӧ, шыјаснысӧ, ԋӧвјаснысӧ, черјаснысӧ, став колан торсӧ вӧчавлісны біја ізјыԍ ԁа пуыԍ. Наыԍ важ јӧз веԍіг ізԍыс ԋінӧм ез кужлыны вӧчны, ез тӧԁлыны бі, олісны ԅверјас-моз. Најӧ вӧліны зев јонӧԍ, пеԉкӧԍ, нырысаӧԍ, сӧмын тушанас ԁа моԁанас ез вӧвны ӧніја јӧз-коԃӧԍ. Наыԍ важҗык јӧз вӧліны јешщӧ јӧјӧԍ, ԇік ԅвер-коԃӧԍ гӧнаӧԍ, олісны пујас вылын. Каԏԏыԍны ԍуԍӧԍ вӧліны, котралісны ԋоԉ кокӧн, јон піԋјаснас јірісны лыјас, вужјас.
Коԁкӧ-кӧ еԍкӧ ӧні верміс аԁԇыны меԁ важԍа јӧзӧс, ԋінӧмвылӧ ез шу најӧс мортӧн, ӧбԉеԅанаӧн шуіс еԍкӧ. Сіԇ ԋімтӧмӧн еԍкӧ ез торкԍы сіјӧ: ӧԁ секԍа важ каԁас мортыс ез-на і вӧв, вӧліны сӧмын ӧбԉеԅана-коԃ ԅверјас. Сіјӧ ԅверјасыс уна ԍурс воӧн вежԍісны ԁа вежԍісны, сеԍԍа куԅаӧн ӧніја морт-коԃӧԍ кутісны лоны. Наука щук оз-на вермы віԍтавны, кымын ԍурс во сіјӧ вежԍӧмыс, ԅверԍаԋыс мортӧ пӧрӧмыс кысԍіс: учонӧјјас ӧні-на сы-јылыԍ венԅӧны ас костаныс. Коԁ-ԍурӧ шуӧны — кыԅ ԍурс во гӧгӧр-пӧ сіјӧ кысԍӧма, мукӧԁыс — нӧшта ԁыр, кык ԍо ԍурс воӧԇ арталӧны. Меԁ венԅӧны, тӧԁмалӧны збыԉсӧ. Мыј мі ԇікӧԇ тӧԁам сіјӧ ӧні кежлӧ тырмас. Ԇікӧԇ мі тӧԁам вот мыј: морт лоӧма ԅверԍаԋ. Сіјӧ ԅверыслӧн тушаыс, оланногыс вӧлӧмӧ ӧніја ӧбԉеԅаналӧн-коԃ.
Кыԇі-нӧ велӧԁчӧм јӧзыс тајӧ ставсӧ тӧԁмалісны? Оз-ӧ најӧ тунјасыԁ-моз, попјасыԁ-моз ылӧԁлыны, сӧрны? — Оз! Попјас асланыс віԍталӧмлыԍ збыԉсӧ петкӧԁлыны ԋінӧмӧн ез вермыны, сӧмын повԅӧԁлісны, он-кӧ ескы најӧ сӧрӧмлы, јен јорӧмӧн ԁа мыжалӧмӧн. Наука ескыны мырԁӧн ԋекоԁлы оз щӧкты, гӧгӧрбок тӧԁмалас колантортӧ ԁа вӧԉіԍԏі кывсӧ шуас. Аслас віԍталӧмлыԍ збыԉсӧ быԁ ышԋаԍыԍлы, ескытӧмлы петкӧԁлас.
Меԁым бура тӧԁмавны морт лоӧм-јылыԍ, наука тӧԁмаліс быԁ ԍорԋіа јӧзлыԍ, быԁԍама арлыԁалыԍ вір-јајнысӧ (тушанысӧ), тӧԁмаліс быԁ ԅверјаслыԍ быԁӧн. Сеԍԍа учонӧјјас корԍалісны пыԁыԍ муыԍ важ јӧзлыԍ лыјаснысӧ, гӧгӧрбок зев бура віԁлалісны најӧс, тӧԁмалісны. Сы-кынԇі наука віԁлалӧ быԁԍама щыкӧм (уроԁјас) мортјасӧс, ԅверјасӧс. Куԅаӧн каԅалісны, важ јӧј јӧзлӧн јурлыјасныс абу ӧніја јӧзлӧн-коԃ: ічӧтҗыкӧԍ, лажмыԁҗыкӧԍ, пԉешныс (кымӧсныс) ԋывкја. Сіјӧн јурвемныс налӧн ещаҗык вӧлӧма, кокԋіҗык. Сеԍԍа бекныс налӧн векԋіҗык, вылынҗык, чуԋјас костаныс кучікыс унҗык; кок лапаныс векԋіҗык, черлыныс јонҗыка воԇӧ чургӧԁчӧма, ԍінкым лысныс кызҗык, ԍарганныс абу ӧніја јӧзлӧн-коԃ. Став туша моԁаыс ӧбԉеԅаналаԋӧ мунӧ.
Јона пыԁыԍ муыԍ ԍурлывлӧны зев важ јӧзлӧн лыјас. Вӧлӧмкӧ налӧн тушаныс јешщӧ јона ӧбԉеԅаналаԋ мунӧ. Улыс черлыаныс налӧн щӧканыс абу вӧлӧма, јурлыныс пеԉбокјасӧԁыс топалӧма. Ӧбԉеԅанајаслӧн јурныс сещӧм-жӧ. Важ лыјассӧ віԁлалігӧн каԅалісны, веԍіг-пӧ секԍа чеԉаԃыслӧн черлыныс вӧлӧма ыҗыԁҗык, јонҗык. Сещӧм черлыа мортыԁлӧн чужӧмыс ԅверлаԋӧ мунӧ.
Ԍуралӧм лыјас-ԍерԏі тӧԁмалісны, важ мортыԁ-пӧ веԍіг веԍкыԁа сулавны абу кужлӧма, кокјасыс піԇӧсӧԁыс кусіԋа вӧлӧма. Сещӧм кокјаснаԁ сіјӧ бурҗыка вермывлӧма пујасӧ каԏԏыԍны му вывті ветлӧԁлӧм ԁорыԍ. Веԍіг кіјасныс ӧбԉеԅаналӧн-коԃӧԍ-жӧ вӧлӧмаӧԍ, сојлыыс налӧн-коԃ-жӧ кусіԋа.
Став ԍікас ӧбԉеԅана пыщԍыс меԁԍа јона мунӧны мортлаԋӧ ԋоԉ ԍікас: шімпанԅе, горілла, орангутанг, гіббон. Најӧ ставныс шуԍӧны морт-коԃ ӧбԉеԅанајасӧн. Јава ԁі вылыԍ ԍурӧма зев-ԋін важ мортлӧн лыыс, ԇік ӧбԉеԅана лы-коԃ. Сіјӧ мортсӧ веԍіг мортнас оз поԅ шуны, сещӧма торјалӧ ӧніја мортыԍ. Сіјӧс учонӧјјас ԋімтісны морт-ԋіԍӧ ӧбԉеԅанаӧн: җынвыјӧ морт, җынвыјӧ ӧбԉеԅана. Ӧԁ номырӧс он шу бабічаӧн (бобулӧн), кӧԏ бобулӧ-жӧ мӧԁыԍ пӧрас; чутікӧс номјӧн он шу-ԋі, кӧԏ чутікыԍ ԋеԁыр-мыԍԏі ном лоӧ. Сіԇжӧ секԍа мортӧс мортӧн оз поԅ шуны, кӧԏ і сеԍаԋ лоі ӧніја морт.
Мыјӧн тӧԁмалісны кыԇі, коԁԍаԋ лоі мортыԁ, ез понԁыны чујмавны — повны ԅвер-коԃ щыкӧм кага чужӧмыԍ.
Чужлывлӧны ӧԁ мукӧԁ-ԁырјі вӧрана лапја пеԉа кагајас, ԉібӧ черлыаныс быԁмасны зев куԅ јоԍ воԇірјас ԇік ӧбԉеԅанајаслӧн ԁа мукӧԁ ԅверјаслӧн-коԃ. Чужлывлӧны бӧжа мортјас. Бӧжыс овлывлӧ вершӧк-мӧԁ куԅа, пыщкас лы, вылас јај, кучікыс гӧна, ԁа і гӧныс ԇік ԅверјас бӧжын-коԃ: ӧтарӧ-мӧԁарӧ шыԉкԋітчӧма, шӧрыс јукола. Уна ԍо сещӧм морт бӧжтӧ лоі-ԋін вунԁавны ԁокторјаслы. Пемыԁ велӧԁчытӧм јӧзыԁ ԍералӧны бӧжа јӧзтӧ, шуӧны: мамыс-пӧ омӧԉкӧԁ олӧма ԁа сіјӧн і бӧжа кага чужӧма. Уна мортлӧн став тушаныс гӧна овлывлӧ, ԁажӧ пԉешаныс гӧн быԁмӧ мукӧԁ мужікјаслӧн і нывбабајаслӧн. Сакаԉінын ӧні-на емӧԍ сещӧм гӧна јӧзыԁ, Ајнојас. Мукӧԁ, сен олыԍ пемыԁ јӧзыс чајтӧны Ајнојасӧс ошјасыԍ лоӧмӧн.
Мам кынӧмын кага сӧмын ноԉӧԁ тӧлыԍԍаԋ лоӧ ныв ԉібӧ ԃеԏіна. Сетчӧԇ сіјӧ ныв-ԋіԍӧ-ԃеԏіна, кыкнан пӧлӧс асмогаԍаныс ем, ԅверјаслӧн-моз. Мукӧԁ ԁырјі кагаыс мам кынӧмас оз і вермы пӧрны нылӧ ԉібӧ ԃеԏінаӧ, сіԇі і чужӧ ныв-ԋіԍӧ-ԃеԏіна. Сеԍԍа веԍіг попыԁ пыртігас оз куж ԋімсӧ пуктыны, ныв-ԋім аԉі мужік ԋім ԍетны. Овлывлӧ мукӧԁ-ԁырјі пуктасны сещӧм кагалы ныв ԋім, сеԍԍа сіјӧ быԁмас ԁа гӧтраԍас нывбаба-вылӧ, чеԉаԃ понԁас вӧчны.
Сеԍԍа быԁ кагалӧн мам кынӧмас быԁмігӧн ем черілӧн-коԃ ԋӧкчім. Сіјӧ ԋӧкчімыс унҗыкыслӧн чужтӧԇыс војԁӧр бурԁӧ. Мукӧԁ-ԁырјі бурԁнысӧ оз уԃіт ԁа немчӧжыс тӧԁчас гоԉаас.
Кыԍ-нӧ еԍкӧ сещӧм щыкӧмјасыс лоӧны, мортыс-кӧ лоӧма Аԁамԍаԋ ԁа Јеваԍаԋ?
Мі тӧԁам ӧні, морт лоӧма ԅверјасԍаԋ, сіјӧн гӧгӧрвоам, мыјла мукӧԁ-ԁырјі мортыс чужӧ ԅвер-коԃӧн. Бӧж, гӧн, воԇірјас, вӧран пеԉјас, ԋӧкчім, мукӧԁ торјас — вуҗӧны важ јӧзԍаԋ — ԅверјасԍаԋ, кыԇі-тај баԏ-мамԍаԋ чеԉаԃлы вуҗӧны віԍӧмјас, јӧјталӧм і мукӧԁтор.
Вот кущӧма гӧгӧрвоана віԍталӧ наука морт лоӧм-јылыԍ, щыкӧмјас-јылыԍ. Кор јӧз ескылісны попјас мојԁӧм-вылӧ, ылӧԁлӧм-вылӧ, чуԃесајас-вылӧ, секі тајӧ ставыс вӧлі пемыԁ, гӧгӧрвотӧм.
Ӧні поԅӧ гӧгӧрвоны мыјла мортлӧн гырԁыс ӧткоԃ ӧбԉеԅана гырԁкӧԁ. Морт-коԃ ӧбԉеԅанајаслыԍ гырԁсӧ поԅӧ кіԍтны морт пыщкӧ, ԋемтор оз ло, оз щык, зев лӧԍыԁа ӧтлааԍас морт гырԁыскӧԁ. Мукӧԁ ԍікас ӧбԉеԅанаыслӧн гырԁыс мортыԁлы оз лӧԍав, щыкӧ, бырӧ. Сіјӧ сомыј-вӧсна: морт-коԃ ӧбԉеԅанајасыԁ лоӧмаӧԍ мортыԁкӧԁ ӧԏі вужјыԍ, міјанлы рӧԃԋа-коԃӧԍ, мукӧԁ ԍікас ӧбԉеԅанајасыс важӧнҗык-ԋін торјавлӧмаӧԍ мортԍыс, сіјӧн налӧн гырԁыс мӧԁ пӧлӧс, оз лӧԍав морт јајаԁ.
Ӧԏі вужјыԍ лоӧмсӧ мортлыԍ ԁа морт-коԃ ӧбԉеԅаналыԍ нӧшта петкӧԁлӧ со-мыј: морт-коԃ ӧбԉеԅанајаслы вуҗӧны віԍӧмјас морт вылыԍ. Быԁӧн тӧԁӧны, кущӧм-ԍурӧ пемӧсјас віԍалӧны зев јона вуҗан віԍӧмјасӧн, мукӧԁ пемӧслы (мӧԁ пӧлӧслы) сещӧм віԍӧмыс оз вуҗ. Боԍтам кӧԏ ԉоквіԍӧм (
Тајӧ став віԍталӧм-ԍерԏіыс тыԁалӧ, мортыԁ абу Аԁамԍаԋ ԁа Јеваԍаԋ лоӧма, кыԇі-тај бібԉіјааԁ шуӧма; морт лоӧма ԅверԍаԋ.
