FRANCIJA
1. Oвꞩєəj tədmədjas.
Vojnaəʒ Francija ţerritorija ьзda şerţiьs Rьtьvvьv Jevropaьn sulalis kojməd mestaьn. Vojna вərьn, Germaꞑijalьş Eļzas-Lotaringija da Saarskəj вaşşejn вoştəmən, Francija petis medvoʒʒa mestaə. Pləꞩєaḑьs sьlən (Saartəg) — 551 şurs kv. km, olьşьs (1931-əd voşa giƶədjas şerţi) — 42 mļn.
Rьtьv-lunvьv da asьv-lunvьv kosvьv graꞑicajasas munənь prirodnəj ruвeƶjasəd: Pireꞑejajasəd — Ispaꞑijakəd Aļpьjasəd — Itaļijakəd da Ꞩvejcarijakəd. Voʒə vojvьvlaꞑ munə graꞑica Germaꞑijakəd Rejn ju kuⱬa. Səmьn asьv-vojvьv graꞑica — Germaꞑijakəd da Вeļgijakəd — munə uslovnəj viⱬəd.
Mukəd stranajaskəd volьşəmьn da graꞑicajas uşkədçəmjasьş viʒəmьn Francijalən poloƶeꞑꞑəьs aвu seєəm вur, kьʒi dijas vьlьn kujlьş Angļijalən. No kvajt peļəsa ţerritorijasə Francijalьş kujim вokşaꞑьs kьєovtənь-ƶə morejas: rьtьv-vojvьv da rьtьv вokşaꞑ — Atlanţiçeskəj okean da sьlən jukənjas — Вiskajskəj zaļiv, Lamanꞩ da Pa-de-Kaļe proļivjas, asьv-lunvьv вokşaꞑ — Sreḑiⱬemnəj more. Francijalən medьlьssa asьvvьv mestaəʒ — moreşaꞑ 400 km.
Вeregjasьs aвu seєəm jona kьєolaəş, kьʒi Angļijalən. Atlanţiçeskəj okeansa oməļa kьєola вeregjas dorьn gavaꞑjas — ju vomjasьn: Gavr — Şena ju vomьn, Вordo — Garonna ju vomьn. Ju vomjasəʒьs volənь priļivjas da sь vəsna najə зuзьdəş. Mədarə, Sreḑiⱬemnəj more vьlьn priļivjas pəꞩţi oz ovlьnь, Rona ju vom tьrəma kosinjasən (meļjasən) — sь vəsna lunvьvsa glavnəj gavaꞑ — Marşeļ — sulalə Rona juvomşaꞑ asьvvьvlaꞑьn. Əni tajə gavaꞑsə jitəma Rona jusa sudoxodnəj jukənkəd kanalən.
Francija ꞩuşə ḑemokraţiçeskəj respuвļikaən, a zвьļvьləsə sijə — вurƶuaznəj respuвļika; stav strananas veşkədlənь centrşaꞑ puktəm çinovꞑikjas.
Francijaьn olьş lьd (42 mļn.) suklun şerţiьs 1½ mьndaən ulьnзьk Germaꞑijaьn dorьş. Promьꞩļennəj oвlaştjasьn olьş lьd vьlьnзьk (7 kv. km vьlə voə 100 mortьş unзьk); viʒmu ovməsa jukənjasьn olьş lьd ꞩoçзьk.
Francijalən stoļica — Pariƶ — sulalə zev ьзьd uvtasinьn, sudoxodnəj Şena ju dorьn. Pariƶlən znaçeꞑꞑəьs Francija oləmьn vьvti ьзьd. Pariƶьn sь gəgərsa olaninjaskəd lьḑḑьşşə 4,5 mļn. mortьş unзьk, stav Francijasa olьşjas pьєşьs ⅒ jukənьş unзьk (Pariƶ gəgərsa olaninjastəg — 2,9 mļn.). Pariƶ — zev ьзьd promьꞩļennəj centr.
Vaƶ promьꞩļennəj karən loə Ļion, ꞩəvkvəḑitan centr. Vojdər sijə vəli olьş lьd şerţiьs məd kar Francijalən. Əni aslas 600 şursa olьşnas sijə loə ulьnзьk Marşeļьş(800 şurs), kodi jona paşkalis mirovəj vojna dьrji da sь вərьn Strasвurg — ьзьd promьꞩļennəj da kuļturnəj centr i vaƶnəj gavaꞑ Rejn vьlьn.
2. Prirodnəj uslovijəjas.
Reļjef. Francijaьn mu verkəsьs una şikasa. Unзьkьs — uvtasainjas, no najə aвu єəєkəsəş, a mьļkjaəş.
Stav vojvьlьs Francijalən ʒoꞑnas uvtas mesta — Pariƶskəj вaşşejn. Ꞑekuєəma kostavlьtəg sijə vuзə Vojvьv uvtasə, kodi munə Вeļgijaəd, Gollanḑijaəd da Germaꞑijaəd. Lunvьlьn vojvьvsa Francijalən uvtasьs pomaşə vaƶşa зuзьd Centraļnəj maşşivən, — kodi strana pьєkas Francijalən em səmьn əţi gornəj maşşiv. Medзuзьd gəraьs sen kajə pəꞩţi 1900 m. vьlnaəʒ. Centraļnəj maşşivşaꞑ raznəj вokjasə vizьvtьş jujas aslas katьdlaꞑas krutaa uşənь (vizьvtənь).
Centraļnəj maşşiv Lunvьv Francijalьş uvtassə potkədə kьk peļə: Akvitanskəj uvtas Garonna ju kuⱬa — rьtьvvьlьn da Ronskəj uvtas — asьvvьlьn. Tajə uvtasjasьs ətlaaşənь vpaḑinaən.
Зuзьd xreвetjas Francijaьn eməş səmьn lunvьv dorjasas, sijə — Aļpьjas da Pireꞑejijas. Asьvvojvьv dorədьs munənь ļapkьḑik gərajas, зuзьd vaƶşa maşşivjaslən koļasjasьs.
Mupьєkьş perjantorjas. Francijaьn, Angļijaьn moz-ƶə, vaƶşa gərajasьs ozьrəş rudajasən. Asьv-vojvьlьn, Lotaringijaьn — Rьtьvvьv Jevropaьn medşa ozьr fosfor sora kərt rudaa mestajas. Lotaringijasa rudaa mestajas Germaꞑijalьş mьrḑḑəm вərьn (vojnaəʒ Francija kiьn vəli səmьn nalən rьtьvvьvsa зьnjьs) Francija petis medvoʒʒa mestaə kərt rudaən ozьrlun şerţi stav Rьtьvvьv Jevropaьn (Francijalən zapasjasьs loənь 6 mļr. t. gəgər, 5 mļrd-ьs setьş voə Lotaringija vьlə).
Izꞩoma mestajas Francijalən siʒ-ƶə kujlənь vojvьlьn, Вeļgija da Germaꞑija vomən munьş вaşşejnsa rьtьvvьv jukənьn. Tajə izꞩoma mestajasьs Francijalən aвu torja ozьrəş (Donвassa zapasjas dinьn daspəv kьmьn eєa). Nəꞩta eєa zapasjasьs znaçeꞑꞑə şerţiьs məd centraļnəj maşşiv asьvvьv вerdsa — Ļionskəj — вaşşejnlən. Izꞩom zapasjas Francijaьn ьзьd metallurgiçeskəj promьꞩļennoştlь aвu tьrmana, glavnəj вaşşejnjaslən vojvьlьn kujləmьs zev jona şəktədə mukəd promьꞩļennəj rajonjasə izꞩom petkədəmsə, medşa-ꞑin lunvьv da rьtьvvьv rajonjasə, vojvьvkəd jitьş va tujjas aвutəmla.
Vojna dьrji Eļzasəs kiə вoştəm вərьn Francijalən loisnь kaļijnəj solən jona ozьr mestajas.
Muşinjas. Francijaьn jonзьkasə panьdaşlənь вur podzoļistəj muşinjas da rudov mujas, kodjas artməmaəş ꞑujtьş (
Çuƶtьtəm mujas — səmьn ꞑegьrьş izjainjas Вretaꞑ kəз vьlьn, Centraļnəj maşşivьn Pireꞑejjasьn da Aļpьjasьn. Çuƶtьtəm mujas pьєkə-ƶə pьrənь vəli Вiskajskəj zaļiv pələn lьaainjas, əni setçə saḑitəma poƶəm vər, medşa вur vərьs stav Francijaas.
Kļimat. Kļimat Francijalən morskəj, ꞑeвьḑik, morozjastəm təvjasa, ꞩərkoḑ ꞩonьd goƶəma, zer suʒçьmən, no ꞑe vьvti una osadokjasa. Veşig Atlanţiçeskəj вeregjas pələn ꞩondi oz sajavlь rujas da kьmərjas sajə. Asьvvьv dorlaꞑьn kļimat vuзə-koḑ konţiꞑentaļnəjə. Təvjas asьvvьlьn kəʒьdзьkəş, ovlənь morozjas, goƶəmьn ƶar, vogəgərşa ampļituda 20° gəgər. Sreḑiⱬemnəj moredorsa вeregjasьn təvnas vek povoḑḑaьs ꞩonьd (janvarьn 8 prəç. ꞩonьd), a goƶəmьs vьvti ƶar da kos.
Jujas. Jujas vojvьv Francijalən una vaaəş, зuзdaьs pьr ətkoḑ da ləꞑ vizьlaəş, letçənь najə ꞑegьrьş vьvtasjasşaꞑ, seşşa vogəgər em nalь tьrmьmən zer va. Taєəm loə Ꞩena ju, aslas voƶjaskəd — вur vatuj. Aвuзьk pьr ətkoḑ зuзtaьs Luara, Rona, Garonna jujaslən. Vьvti вur vatujən loə siʒ-ƶə Rejn.
Зuзьd maşşivjas vьvşaꞑ vizьvtьş jujaslən gəravьvsa jukənjasьs, — Luaralən (Centraļnəj maşşivşaꞑ), Ronalən (Aļpьjasşaꞑ), Garonnalən (Pireꞑejjasşaꞑ) da zev una posꞑiḑik gəravьv jujaslən, — torjalənь kruta uşəmən. Tajə torjьs şetə gьrьş va vьn zapasjas (eꞑergija). Rьtьvvьv Jevropaьn jeзьd ꞩom zapasjas şerţi Francija ulьnзьk səmьn Skanḑinavskəj stranajasьş da Itaļijaьş. Jeзьd som vьlьn uзalənь 350-ьş una gidroeļektrostancija, no ꞑekьmьnьş ətdor najə — posꞑiḑik stancijajas. Va vьnsə ispoļzujtəma ⅕-ьş ꞑeunзьk.
3. Istorija da geografija jьlьş vişt.
Volьşəmjaslь meꞩajtьş pьєkəssa poєəgjas (
Asşьs vlaḑeꞑꞑəjassə paşkədəmьn Francija ispoļzujtis asşьs more dorьn sulaləmsə more sajjasьş mujas вoştaləmьn — Vojvьv Amerikaьn (Kanada da Anţiļskəj dijas) da Inḑijaьn. Angļijaьn moz-ƶə, vuzaşan kapital jona ozьrmədçis koloꞑijajasəs graвitəm pomьş, raвjasən vuzaşəmьş da sakarən, romən, prannoştjasən, ⱬver kujasən tərgujtəm pomьş.
XIX-əd nem pukşig keƶlə Francija, Angļijakəd vermaşigən, voꞩtis pəꞩti stav koloꞑijasə asşьs. Səmьn XIX nemşa məd çetvertşaꞑ Francija zavoḑitə vьļьş teçnь koloꞑiaļnəj imperija — Afrikaьn da Indo-Kitajьn.
Angļijalь mədarən, Francija — medşasə posꞑi viʒmu ovməs kutьş kreşţanaa strana. Kreşţana kiьn muьs loi 1789-əd voşa вurƶuaznəj revoļucija вərьn, kodi ꞩuşə ьзьd (Veļikəj) francuzskəj revoļucijaən. Sek, kor viʒmusə poⱬə vəli svoвodnə vuzavnь-ꞑəвnь, regьdən posꞑi kreşţana ovməsjaskəd ortçən вьdmisnь kulackəj ovməsjas, torja-ꞑin vuzaşan viʒmuovməsa da vina vəçan rajonjasьn.
Angļijaьn vuzaşan kapitalkəd ortçən voʒ pondis vorsnь ьзьd roļ i promьꞩļennəj kapital. Francijaьn-ƶə promьꞩļennəj kapital вьdmis jona naʒənзьk.
Manufaktura Francijaьn XVII-əd nemьn-ꞑin jona kьpalis miça vəçasjas da roskoꞩ predmetjas vəçəmьn (kovjorjas, goвeļenjas, ꞩəvk iⱬḑeļļəjas, vəsꞑi nojjas, ⱬerkalajas). No asşьs pervojja koloꞑiaļnəj imperijasə voʒ voꞩtəm vəsna da mukəd stranajaskəd vuzaşan jitədjas paşkьda kərtavtəm vəsna, Francijaьn ez vəv təvarjas inalan gьrьş rьnokjas. Francijalən ez vəvnь i gьrьş izꞩom zapasjas. Faвriçnəj promьꞩļennoşt çuƶə, no вьdmə naʒə da paşkalə medşasə sijə вoklaꞑə-ƶə, kьʒi i manufaktura (roskoꞩ predmetjas, a oz uзalьş jəzlь kolantorjas).
Medvoʒʒa mestaə Francijaьn XIX-əd nemə suvtis ez promьꞩļennəj, a finansəvəj вurƶuaⱬija — вankirjas, вirƶevikjas, kərttuj „koroļjas“. Finansəvəj вurƶuaⱬija vermis vəçnь aslьs uзjəzaən ꞑe səmьn Francijasə, no i mukəd gosudarstvojasəs nalь şəmjas uзdəmən. Şəmsə şetlisnь zev gьrьş prəçentjas vьlə. Francija, aslas finansəvəj вurƶuaⱬija pьr, loə Angļijakəd radьn mirəvəj rostovꞩєikən. „Angļijskəj Imperiaļizmьş torjaləm şerţi (
Ortçən Francijakəd pondis kьpədçьnь soperꞑik — Pruşşija, Germaꞑijalən glavnəj gosudarstvoьs. 1870-əd voьn panşьləm vojna pomaşis Francijaəs pazjəmən. Sijə voꞩtis Eļzas da asьvvьv Lotaringija daj nəꞩta kovmis mьntьnь 5 mļrd. kontriвucija. Jona kьptis revoļucionnəj dviƶeꞑꞑə Francijaьn, kodi pervojьş-na miras vajədlis proļetarskəj ḑiktaturaəʒ (Pariƶskəj kommuna).
Вurƶuaⱬija pəļta vojna вərьn „revanꞩ“ (voʒəs вoştəm) iḑeja, Francija zavoḑitçə jona ləşədçьnь, vojennəj rəskodjas vьlə şəm ƶaļittəg. 1914–1918 vojasşa imperiaļişţiçeskəj Francija vəlis med akţivnəjən Roşşijakəd da Angļijakəd sojuzьn, Francija aslas вurƶuaⱬijalьş „revanꞩ“ iḑejasə pərtis oləmə. Germaꞑija lois pazədəma i graвitəma.
4. Narodnəj ovməs.
Promьꞩļennoşt. Vojnaəʒ Francija vəli agrarno-industriaļnəj stranaən. Viʒmu ovməslən pajьs stav produkcija pьєkas, siʒ-ƶə petkədəmьn, vəli medьзьd. Glavnəj jukənьs francuzskəj promьꞩļennoştlən vəli kokꞑi (ļogkəj) promьꞩļennoşt. Vojna вərьn Francija kiьn loisnь Germaꞑijalən kərta da kaļijnəj sola gьrьş mestajas. Izꞩom zapasjas sodisnь Saarskəj вaşşejn вoştəm вərьn. Taьş ətdor, Francija pəļzujtçis Germaꞑijaьş reparacija pьḑḑi mьntan darəvəj izꞩomən. Germaꞑijaşaꞑ-ƶə Francijalь vizuvtis vьvti una şəm. Stavьs tajə otsalis Francijalь jona paşkədnь asşьs promьꞩļennoştsə, torja-ꞑin metallurgija, maꞩinajas vəçəm, ximija da vojennəj promьꞩļennoştlьş stav otrasļsə. Francija lois industriaļno-agrarnəj stranaən.
Kriⱬis voʒvьvsa вərja vojasə industrijalən vogəgərşa produkcija vəli 180 mļrd. frank don, a viʒmuovməssa prədukcija vьlə voə vəli 150 mļrd. frank. Təvar pьrtəmьn 60%-ьs voə faвriçnəj sьrjo vьlə: vurun, xlopok, ꞩəvk, metalljas, izꞩom. Təvar petkədəmьn faвriçnəj iⱬḑeļļəjas vьlə voə 62%, a vəçəm şojan prəduktajaskəd (vina, sьr, konşervjas da s v.) da polufaвrikatjaskəd (çugun, staļ) єəє, daƶə 72 prəç. (1929-əd v.)
1921-əd voə profeşşijajas şerţi jəzsə giƶaləmьş tьdalə sijə, mьj 22 mļn. as uз pomьş olьş pьєkьş, viʒmu ovməsьn uзalьş lьd vьlə voə 9 mļn., promьꞩļennoşt da transport vьlə — 8 mļn. gəgər. Вərьnзьk promьꞩļennoştə voisnь una şo şurs immigrantjas mukəd stranajasьş da una francuzjas, najə enovtisnь viʒmu ovməssə da munisnь faвrikajas vьlə karjasə. Əni faвrikajasьn da transport vьlьn lьḑḑьşə 9 mļn roвoçəjьş unзьk. Viʒmu ovməsьn uзalьş əni 9 miļļonьş eєaзьk.
Vojna вərьn promьꞩļennoşt Francijalən jonakoḑ perestroitçis da ꞑeuna veƶlalis mestajassə.
Vojnaən kiştəm faвrikajas da zavodjas vojvьlьn vəli vьļьş ləşədaləma Germaꞑijalьş вoştəm plaţeƶjas vьlə. Tani kьptisnь vьļ domennəj paçjas da marţenjas, kodjasəs vəçəma amerikasa oвraⱬecjas şerti. Tajə jona kьpədis francijasa metallurgiçeskəj predprijaţţəjaslьş uзalan vьnjərsə (
Francijasa izꞩom perjaninjas (ꞩaxtajas), Germaꞑijaьn moz-ƶə, pərinь eꞑergoximiçeskəj komвinatjasə. Jona paşkalisnь gidroeļektriçeskəj stancijajas Aļpьjas, Pireꞑejjas da Centraļnəj maşşiv rajonьn, takəd ətєəє paşkalis i eļektroximiçeskəj promьꞩļennoşt, metall kiştasjas (splavjas) da ximiçeskəj veꞩєestvojas — vzrьvçatəj veꞩєestvojas da muvьnşədan torjas vəçəm. Francijalь-ƶə uзalənь əni kraskajas da muvьnşədanjas vəçan zev вura oвorudujtəm faвrikajas Eļzasьn.
Tədçana paşkalisnь promьꞩļennoştlən vьļ otraşļjas: avtomoвiļnəj, torja-ꞑin Pariƶьn da Ļionьn, iskusstvennəj ꞩəvk vəçan proizvodstvo — Ļionьn, reⱬinəvəj (avtomoвiļnəj ꞩьnajas) — Kļermon-Ferranьn (Centraļnəj maşşiv). Avtomoвiļ vəçəmьn Francija munə Angļijakəd ortçən, iskusstvennəj ꞩəvk vəçəmьn — Angļijakəd da Itaļijakəd ortçən, — kodjas vojdər munlisnь Francijaьş voʒьnзьk.
Vьļnog ləşədəm вərьn, medvoʒə, kokꞑi promьꞩļennoşt mestaə, petis şəkьd promьꞩļennoşt — metaļļiçeskəj, maꞩinajas vəçan da ximiçeskəj zavodjas. Torja-ꞑin jona vojnaəʒ şerţi paşkalis vojennəj-promьꞩļennoşt. Şəkьd industrijaьn jurnuədьş kapitaļistjas əni vorsənь pervoj roļ Francijasa poļiţiçeskəj oləmьn.
Vojna dьrji, germaꞑijasa vojskajasən вoştəm vojvьv promьꞩļennəj rajonьş, metaļļiçeskəj da ximiçeskəj promьꞩļennoştlьş una predprijaţţə nuəma vəli rьtьv-lunvьlə, Pireꞑejskəj rajonjasə, da asьv-lunvьlə, Зuзьd Aļpьjas rajonə. Promьꞩļennoşt tani ꞑe səmьn ovmədçis, no i paşkalis vojna вərьn eļektrometaļļiçeskəj da eļektroximiçeskəj promьꞩļennoştə, dontəm eļektroeꞑergija ispoļzujtəmən.
Promьꞩļennoşt kartaьş tьdalə, mьj stav vaƶnəjзьk promьꞩļennəj rajonjasьs, Pariƶskəj centraļnəj rajonьş ətdor, kujlənь asьvvьlьn, izꞩoma da kərta injasə matьnзьk.
Vojvьlьn, meddoras, jona paşkaləma ţekşţiļnəj da mьjkə-mьnda metaļļiçeskəj promьꞩļennoşt. Tani — stav ꞩaвdi-dƶut proizvodstvoьs, ꞩerşţanəj da xlopçatoвumaƶnəj proizvodstvoьs. Lunvьvlaꞑьn kujlə ьзьd promьꞩļennəj rajon, kьtçə pьrə Lotaringija, kərta strana, da Eļzas, kod vьlə voə Francijasa xlopçatoвumaƶnəj promьꞩļennoştlən зьn pajьs. Lotaringijaьn perjьşşə 95 prəç. kərt ruda, vəçşə ⅘-ьs stav çugunşьs da ¾ staļьs Francijalən.
Jeꞩєə lunvьvlaꞑьnзьk — ьзьd promьꞩļennəj rajon. Səras — Ļion — mirьn medьзьd ꞩəvkvəçan proizvodstvoən; vojvьlьn — Krezo, kodi snaвƶajtə puꞩkajasən da mukəd əruƶjəən ꞑe səmьn Francijaəs, no i sьlьş sojuⱬꞑikjassə*; asьvvьlьn — eļektrometallurgiçeskəj da eļektroximiçeskəj Aļpijskəj rajon.
* Ꞩnejder koncernlən, kodi kutə aslas kiьn maꞩinajas vəçan da vojennəj zavodjas Krezoьn, eməş jukədjas ꞑe səmьn Francija paştaьn, no i Içət (Maləj) Antantasa stranajasьn (Çexoslovakija, Jugoslavija, Rumьꞑija da Poļꞩaьn).
Pariƶlən znaçeꞑꞑəьs vьvti ьзьd, medvojdər, kьʒi zev ьзьd proļetarskəj centrlən. Kьʒi i Ļionskəj rajon, Pariƶ — vaƶşa promьꞩļennəj rajon, kəni vaƶşa promьꞩļennoştkəd ətєəє (roskoꞩ predmetjas, modajas, toçnəj instrumentjas da xudoƶestvennəj iⱬḑeļļəjas kьptisnь vьļ şikasa promьꞩļennoştjas — vojennəj, metaļļiçeskəj, avtomoвiļnəj, aviacionnəj.
Viʒmu ovməs. Viʒmu ovməslь vьvti вur prirodnəj uslovijəjas ponda, viʒmu ovməs vekьşaꞑ vorslis zev vaƶnəj roļ Francijaьn.
Kьzvьn kreşţanaьs nuədə ovməssə posꞑi da zev posꞑiḑik uçastokjas vьlьn. Musə posꞑiḑik uçastokjas vьlə jukləm ponda ez poⱬlь nuədnь maꞩinajasən uзaləm. Ꞑaꞑ (ⱬernəvəj) ovməs nuədşə vaƶ nogən (ekştenşivnəja), uroƶajjas içətəş.
Posꞑiḑik uçastokjas vьlьn şəkьd pətkədçьnь kreşţaꞑinlь. XIX-əd nem ꞩərşaꞑ kreşţana pondisnь pьꞩjьnь şiktjasьş karjasə. Viʒmu-ovməssa ḑepartamentjasьn (rajonjasьn) munə pomala olьş lьd çinəm. Vьvti çorьda kuçkis Francija viʒmu ovməs kuⱬa siʒ-ƶə i mirəvəj vojnaьd. Vijəma vəli una miļļon uзalьş kreşţanaəs. Vojnaəʒ mujas, sadjas da gradjas ulьn vəli 50 prəç. pləꞩєaḑьs, əni 46 prəç. Torja-ꞑin jona çini ꞩoвdi, Francijalən glavnəj ꞑaꞑ, da saxarnəj şvekla vəḑitəm.
Aslas ꞩoвdiьs voʒʒa eєən oz tьrmь, loə pьrtnь Amerikaьş da Alƶirьş. Vojnaəʒ Francija ļiꞩnəj saxarsə petkədlis zagraꞑicaə, əni saxar petkədnь aвu. Uşi vina vəçəm. Ez vonь vaƶvьjaəʒ i skət stadajas, torja-ꞑin ьƶ da porş stadajas.
Vojna вərьn viʒmu ovməs pьr-ətarə vuзə ꞑaꞑa ovməsşaꞑ inţenşivnəj skətviʒəmə. Medvoʒʒa mestaə petis jəla da jaja skətviʒəm, ꞑaꞑvəḑitəm da vina vəçəm veꞩjisnь məd da kojməd mestaə.
Vuzəs ꞑaꞑvəḑitan ovməslən glavnəj oвlaştьs loə Pariƶskəj вaşşejn (ꞩoвdi) da asьv-lunvьv (ꞩoвdi da mais). Vinograd vəḑitəm paşkaləma pəꞩţi stav Francija paştaьs. Tujtəm kļimat vinograd voəmlь loə rьtьv-vojvьlьn (vьvti ulisa da aвu zev ꞩonьd goƶəma). Saməj tajə oвlaştьs Francijalən, aslas вur turuna viʒjasən, i loə jəla da jaja skət viʒan glavnəj rajonən. Jona paşkaləma Francijaьn sadjas da gradjas vəḑitəm. Ꞑekьmьn lunvьv ḑepartamentjasьn gradvьv puktasjas vəçisnь glavnəj kuļturaən.
Transport. Torja rajonjas Francijalən вura jitçənь məda mədьskəd va tujjasən — jujasən da kanaljasən, — ꞩoşşejasən da kərttujjasən.
Sudoxodstvolən medvaƶnəj Şena-ju şişţema jitəma kanaljasən Rejnkəd da Ronakəd. Lunvьvlь kolan Lunvьv kanal, kodəs ꞩuəma vəçnь morskəj kanalə — Atlanţiçeskəj okean da Sreḑiⱬemnəj more kostəd, da kanal Marşeļşaꞑ Ronalaꞑ. Juvьv portjasьş medglavnəjьs — Pariƶ, seşşa Ruan da Strasвurg.
Francijalən lьḑḑьşə 1300 şurs gəgər avtomoвiļ*. Stav glavnəj kərttuj viⱬjasьs ətlaaşənь Pariƶьn, kьʒi ətuvja centrьn.
*Angļijaьn — 1½ mļn., ŞASꞨ — 27 mļn.
Francija pьr munənь una vaƶnəj meƶdunarodnəj kərttuj da sьnədtuj viⱬjas.
Tərgəvəj flot ьзda şerţi Francija sulalə səmьn kvajtəd mestaьn. 70%-ьş unзьk təvarьs kьskavşə mukəd stranajassa sudnojas vьlьn. Medvaƶnəj portən loə Marşeļ, sьвərьn munənь Şena judorsa portjas — Ruan da Gavr. Ətlaьn вoştəmən Ruan da Gavr gruzвergədçəm şerţi ordjədənь Marşeļəs.
Ortsьsa vuzaşəm. Petkədan təvarьs kьzvьnьs — ţekşţiļnəj iⱬḑeļije (tkaꞑjas, вeļļə da paşkəm), maꞩinajas, avtomoвiļjas, ximiçeskəj prəduktjas. Pьrtanьn medvoʒʒa mestaьn sulalə faвriçnəj sьrjo (vurun, xlopok, ꞩəvk, izꞩom da ꞑerp), sьвərьn munənь şojan prəduktajas (ꞑaꞑ, vina, kofej, fruktjas). 1928-əd voşaꞑ ortsьsa vuzaşəm pьr-na munə ḑeficitən. Glavnəj təvarpьrtьşjas Francijalən — Germaꞑija, ŞASꞨ, Angļija da Francijalən koloꞑijajas; glavnəj ꞑəвьşjas — koloꞑijajas Francijalən, Angļija, Вeļgija Ļukşemвurgkəd da Germaꞑija*.
*Stranajassə əţi-məd вərşa indəma najə təvar pьrtan-petkədan ьзda şerţi.
5. Koloꞑiaļnəj imperija Francijalən.
Koloꞑijajas ьзda şerţi — 12 mļn. kv. km. — Francija sulalə məd mestaьn miras, Angļija вərьn. Koloꞑijajasьn olьş lьdьs (60 mļn.) 1½ mьndaən unзьk Francijaьn olьş lьd şerţi. Koloꞑijajas Francijalən vojna вərьn sodinь, — Francijalь vuзisnь ꞑekьmьn ꞑemeckəj koloꞑijajas Afrikaьş, şetəm mandatjas Şirija da Ļivan vьlə Aⱬijaьn. Unзьk koloꞑijaьs Afrikaьn (Alƶir, Tunis, Marokko, Ekvator gəgərsa da Rьtьvvьv Afrika, Madagaskar), ta вərьn munənь koloꞑijajas Aⱬijaьn (Indo-Kitaj, Şirija da Ļivan). Eməş ꞑegьrьş koloꞑijajas Vest-Inḑijaьn, Lunvьv Amerikaьn da Okeaꞑijaьn.
Koloꞑijajaslən kolanlunьs Francijalь — kьʒi iⱬḑeļijəjas ꞑəвьşjas da sьrjo şetьşjas (şetənь kauçuk, xlopok, ꞑerp, prannoşţjas). Afrikasa koloꞑijajasьş vojna dьrji Francija „gumlalis“ şəd ļegionjasəs“. Tropiçeskəj stranajassa olьşjasəs, torja-ꞑin Ekvatoriaļnəj Afrikasa olьşjasəs, zвьļvьləsə pərtəma raвjasə. Uзədənь mьrdən вьdşamanog muçitəmən, nəjtəmən, kьvzьtəmjasəs dorənь kandaljasə, kaⱬꞑitənь. Uз pomьş oməļtçəmla da veşkьda vijaləm ponda, olьşjas jona kulalənь, daj jəzьs lьdnas oz sodnь.
6. Ənijadьrşa pьєkəssa da ortsьsa olasnog.
Mir paştasa ekonomiçeskəj kriⱬis, kodi zavoḑitçis ŞASꞨ-ьn 1928-əd voə, Francijaə vois şorənзьk mukəd kapitaļişţiçeskəj gosudarstvojas dorьş, səmьn 1930-əd vo ꞩərşaꞑ. No pervojşaꞑьs-ƶə sijə mədis paşkavnь vьvti ədjə da vьvti çorьda. Promьꞩļennoştьn kriⱬis med jona topədis avtomoвiļnəj, metallurgiçeskəj da ţekşţiļnəj otraşļjas.
Зьn roвoçəjşьs unзьkьs voꞩtisnь uзsə ʒoꞑnas ļiвə mьjkə-mьnda. Ʒik uзtəm da ꞑetьruзa jəz 5 mļn. gəgər, na pьєkьş otsəg (
Kriⱬisən şəkьda kuçkəm ulə ꞩedi i viʒmu ovməs — ꞑaꞑvəḑitəm, vinavəçəm, skətviʒəm. Kriⱬis rəzəritə veşig ozьra olьş kreşţanaəs.
Francuzskəj вurƶuaⱬija ļiçkə roвoçəjjas uзalan don vьlə da mьrşə sodtьnь uзalan lun 8 çasşaꞑ 9–10 çasəʒ. Kapital voəm (
Francijasa вurƶuaⱬija — medşa reakcionnəj Jevropaьn. Jurnuədьşjas na kostьn — finanşistjas da vojennəj promьꞩļeꞑꞑikjas, seєəm jəz, kodjaslən gorꞩnьs şьlə naƶəvitçьnь vьļ vojna vьlьn.
Francuzskəj вurƶuaⱬijalən carskəj Roşşija vəli paşkьd naƶəvitçanin. Gьrьş kapitaljas puktəma vəli promьꞩļennəj predprijaţijəjasə da zajomjasə. Voꞩtəm şəmjassə вergədəm da vaƶ uзjəza Roşşijaəs вər as kias kaвьrtəm mogьş, francuzskəj imperiaļistjas otsaşisnь Səvetskəj Sojuzlь panьd munьş kontrrevoļucionnəj vьnjaslь.
No francijasa praviţeļstvo ez vermь ꞑe вoştnь lьdvьlə Sojuzlьş vьvti ьзьd vьnjərsə, kodi tьdovtçis SSSR-əs ꞑoļ voən vьvti jon promьꞩļennəj stranaə pərtəmьn. SSSR da Francija kostьn ləşədəma pakt məda-məd vьlə ꞑeuşkədçəm jьlьş, vьnşədəma sijəs (paktsə) 1933-əd voşa fevraļ təlьşьn. Tajə — ьзьd verməm SSSR-sa mirnəj poļiţikalən.
Francuzskəj imperiaļizm ənija kadə munə panьd una kapitaļişţiçeskəj stranalь, kod soperꞑiçestvoьş Francija polə, torja-ꞑin munə panьd Germaꞑijalь da Itaļijalь, kodi jona vьnşalis Sreḑiⱬemnəj more vьlьn. Francuzskəj imperiaļistjas oz ƶaļitnь şəm armija da vozduꞩnəj i morskəj flot viʒəm vьlə. Vozduꞩnəj flot Francijalən medşa jon Jevropaьn.
VЬVODJAS.
Francijalən poloƶeꞑꞑəьs udoвnəj mukəd gosudarstvojaskəd volьşəm nuədəmьn. Prirodnəj uslovijəjas jona ləşalənь viʒmu ovməs nuədəmlь. Eꞑergeţiçeskəj resursjas, jeзьd ꞩomьş ətdor, ьзьd promьꞩļennoştlь aвu suʒşьmən. Kərt em veşig unзьk mьjda kolə.
Angļija dinьn Francija, kapitaļizm paşkaləm şerţi вərəзьk koļəm strana. Viʒmu ovməs vorsə tədçana roļ, no vojna вərьn sijə ꞑeuna çinьꞩtis. Vojnaəʒ medşasə paşkaləma vəli kokꞑi promьꞩļennoşt, вərja kadьn medvoʒʒa mestaə petis şəkьd industrija. Torja znaçeꞑꞑəa loə Francijalən mukəd stranajasьn rostovꞩєiçajtəmьs. Koloꞑijajas Francijalən вoştənь zev ьзьd prostranstvo, no ekonomiçeskəj da poļiţiçeskəj znaçeꞑꞑəьs nalən ulьnзьk angļijasa koloꞑijajas dorьş. Kriⱬis Francijaьn kьptis şorənзьk mukəd stranajasьn dorьş, no kuçkis sijə vьvti çorьda.
Tədəmlun tədmalan juaşəmjas.
Kuєəm ꞩirota gradusjas ulьn loənь vojvьv da lunvьv dorjasьs Francijalən? Kuєəm morejas, zaļivjas da proļivjas kьєovtənь sijəs? Kuєəm gosudarstvojaskəd sьlən graꞑicajasьs? Mьjən aвuзьk vьgodnə Francijalən poloƶeꞑꞑəьs Angļija şerţi? Kьtçə nuədənь tujjas francijasa atlanţiçeskəj gavaꞑjasьş, kьtçə — Sreḑiⱬemnəj moredor gavaꞑjasьş?
Kuєəməş glavnəj formajasьs Vojvьv da Lunvьv Francija reļjeflən? Kəni da kuєəm mupьєsa perjantorjas eməş? Kuєəm glavnəj sudoxodnəj jujas? Kuєəm izoţermajas janvarlən da juļlən munənь Pariƶ pьr, Ļion pьr, Вretaꞑ pьr, Sreḑiⱬemnəj more вeregəd.
Mьjən Francija torjalə Angļijaьş viʒmu kutəm şam şerţi, viʒmu ovməs znaçeꞑꞑə şerţi? Kuєəm jukədjas viʒmu ovməslən medjona paşkaləma Francijaьn da kuєəm mestajasьn? Mьjən torjalə vojna вərvьvsa promьꞩļennoşt Francijalən vojna voʒvьvsaьş? Mьjla vojna вərvьvsa kadə torja jona paşkalis şəkьd industrija? Kuєəm promьꞩļennəj rajonjas loənь glavnəjjasən da kьʒi (kəni) najə pukalənь? Petkədlьnь karta vьlьş glavnəj koloꞑijajassə Francijalьş.
