Граԁуснеј тыв.

Уҗјас.

Ті ԃерт каԅавліԁ кӧнкӧ, мыј глобусыԁ быԏԏӧ віԅјасыԍ кыӧм тыв-піын. Віԅјассӧ нароԍнӧ гірсјӧԁлӧма, меԁ кокԋіԁҗык лоӧ тӧԁмавны мунӧсвіԅјас (направление) му-вылыԍ. Ті щӧщ-жӧ велӧԁчӧј граԁуса тыв-ԍерԏі інтасјас корԍны.

Војԁӧр віԇӧԁӧј рытыввывԍаԋ асыввылӧ мунан віԅјас-вылӧ. Најӧ пыр ӧтылаынӧԍ мӧԁамӧԁԍаԋыс, шуԍӧны ортчӧса віԅјасӧн (параллели). Ӧткуԅаӧԍ абу најӧ? Меԁкуԅыс на-пыщкыԍ шуԍӧ мушӧрвӧԋӧн (экватор), 40.000 км. куԅа. Мурталӧј саԋԏіметрӧн костсӧ мушӧрвӧԋԍаԋ војвывса мучӧрспомӧԇ, сеԍԍа лунвывса мучӧрспомӧԇ. Коԁарыс паԍкыԁҗык?

Мушӧрвӧԋыс јукӧ муԍарсӧ кык ӧтыжԁа муԍарҗынјӧ: војвывса муԍарҗынјӧ, лунвывса муԍарҗынјӧ-ԁа.

Кыкнан муԍарҗынјас мушӧрвӧԋԍаԋ поԉусјасӧԇыс шуԍӧмаӧԍ боԍтны 90 ортчӧса віԅӧн. Картајас-вылӧ најӧс-на оз ставсӧ пасјыны, віԁчыԍӧны віԅјаснас суктӧмыԍ. Гірсԋіталӧны сӧмын ԁасӧԁ ортчӧса віԅјас. Лыԃԃӧј кыкнан муԍарҗынԍыс ортчӧса віԅјассӧ лыԁпас-ԍерԏіыс, віԅ помјасас-тај гіжалӧма... Кыԍаԋ завоԃітӧны лыԃԃыныс?

Меԁым петкӧԁлыны ылын-ӧ кущӧмкӧ інтас мушӧрвӧԋԍаԋ, віԍталӧны сіјӧ інтасті мунан ортчӧса віԅ лыԁсӧ, лунвывлаԋынӧ-ԉі војвывлаԋынӧ-ԁа.

Тӧԁмалӧј, кущӧм ортчӧса віԅӧԇ воӧ лунвыв помыс Апрікалӧн? Віԇӧԁлӧј-жӧ бурҗыка, сіјӧ бурещ 30 — 40 ортчӧса віԅјас шӧрын. Сіԇ-кӧ, Апрікаыԁ лунвывлаԁорас помаԍӧ 35-ԁ ортчӧса віԅын. Лунвыв Амеріка кытчӧԇ ԋужалӧма? — 54 ортчӧса віԅӧԇ.

Віԇӧԁлӧј, кӧні помаԍӧны лун-вылын ԁа војвылын Австраԉіја ԁа Аԅіја. Ортчӧса віԅ лыԁјасыс, со, ӧтарас і мӧԁарас мушӧрвӧԋԍаԋ ӧԏі пӧлӧсӧԍ. Меԁым ԋе сорлавны најӧс інтас петкӧԁлігӧн, лыԁ-ԁінас соԁтӧны лунвыв ԉібӧ војлаԁор, коԁыс колӧ.

Мушӧрвӧԋԍаԋ тӧԁмалан інтасӧԇ костыс шуԍӧ геограпіческеј шіротаӧн. Ортчӧса віԅ лыԁсӧ шуӧны граԁусӧн (геометріјаын-моз кыщыс јукӧма 360°-вылӧ). Сіԇі, колӧ-кӧ віԍтавны Апріка-јылыԍ, мыј сіјӧ мушӧрвӧԋԍаԋ лунвывлаԋас 35-ԁ ортчӧса віԅӧԇ воӧ, шуӧны: Апрікаыс-пӧ лунвывса шірота 35° помаԍӧ.

Віԍталӧј, кущӧм шіротаын Апріка пом војвывлаԁорас? Аԅіја помјас кӧнӧԍ? Віԍталігаԁ ен вунӧԁӧј соԁтавны војвывлаԁор ԁа лунвывлаԁор кывјас.

Таԇі тӧԁмалӧј уна інтасјас гортаԁ.

Віԇӧԁлӧј ӧні мукӧԁ віԅјас-вылӧ глобус-вылын. Најӧ ӧтар мучӧрспомԍаԋыс мӧԁ мучӧрспомӧԇыс мунӧны, меріԃіанјасӧн шуԍӧны. Став меріԃіаныс ӧтыжԁаӧԍ. Поԅӧ завоԃітны најӧс лыԃԃыны кӧԏ коԁԍаԋ, сӧмын шуԍыны ԋімтыны сіјӧс главнејӧн. Јевропаын главнеј меріԃіаныс уна: ангԉічаналӧн асланыс, прансузјаслӧн асланыс, міјан асланым — Пулково-пыр мунӧ (роч картајасын главнеј-пыԃԃіыс сіјӧс боԍтӧма).

Муԍарҗынјаса карта-вылыԍ корԍӧј главнеј меріԃіансӧ ԁа віԇӧԁлӧј, кымын меріԃіан јешщӧ быԁ муԍарҗынјын. Ортчӧса віԅјас-моз-жӧ најӧс граԁусјасӧн лыԃԃӧны. Меріԃіан граԁусјас петкӧԁлӧны ылын-ӧ рытыввылын ԉібӧ асыввылын кущӧмкӧ інтас главнеј меріԃіанԍаԋ.

Корԍӧј, кущӧм ԁі-пыр мунӧ 50-ԁ меріԃіан главнеј меріԃіанԍаԋ асыввывті. Кущӧм ԁі-пыр мунӧ асыввывті-жӧ 80-ԁ меріԃіан?

Главнеј меріԃіана боԍтӧм інтаса костыс шуԍӧ геограпіческеј ԁолготаӧн. Ӧтлааԍԏітӧј сіјӧс геограпіческеј шіротакӧԁ.

Геограпіческеј ԁолготаыԁ рытыввывса ԁај асыввывса. Сіԇ-кӧ, Маԁагаскар ԁіыԁ 50° (граԁус) асыввывса геограпіческеј ԁолготаын. Тсејлон ԁі — 80° асыввывса ԁолготаын.

Корԍӧј карта-вылыԍ ԁа віԍталӧј, кущӧм шіротаын ԁа ԁолготаын Ԉеԋінграԁ, Мӧскуа, Карков, Ԏіпԉіс, Сыктывкар, Віԅін, Кулӧмԁін, Јемԁін, Іԅва, Укта.