ПЫДДИ-Ӧ ПУКТАМ ЁРТА-ЁРТӦС?
Буретш сэк, кор муніс СССР-са народнӧй депутатъяслӧн съезд, Майкопӧ чукӧртчылісны Россияса автономнӧй республикаясысь да областьясысь — Карелияысь, Удмуртияысь, Мордовияысь, Татарияысь, Бурятияысь, Чувашияысь, Чечено-Ингушетияысь, Кабардино-Балкарияысь да мукӧдлаысь — гижысьяс. РСФСР-са писательяс союз правлениелӧн тайӧ секретариат вылас медшӧр сёрнинас вӧлӧма национальнӧй кыв да литература, йӧзӧс кытшалысь вӧр-ва йылысь проблемаяс. Но, мыйлакӧ, сэні эз вӧв коми гижысьяслӧн котырысь ни ӧти морт. А ӧд сы кежлӧ, пасйӧ «Литературная газета», Россияса писательскӧй организацияясын заводитӧмаӧсь лӧсьӧдчыны кольӧм вося декабрсянь нин.
Во заводитчигӧн ассьыныс ӧтувъя пленум нуӧдісны Поволжьеса да Уралса автономнӧй республикаясысь гижысьяс. Найӧ корисны паськӧдны асланыс республикаяслысь правояс, ӧткодявны союзнӧйяскӧд. «Литературная Россия» газет пленум йывсьыс гижис зэв паськыда. И бара жӧ Коми АССР-ысь сэні эз вӧв ни ӧти представитель. Абу гӧгӧрвоана, мыйла тадзи вӧчӧ писательяс союзлӧн правление.
Неважӧн Москваын помасис том гижысьяслӧн ставсоюзса сӧвещание. Комиысь сэтчӧ мӧдӧдісны Алексей Поповӧс. Сылӧн нимыс да гижӧдъясыс бура нин тӧдсаӧсь лыддьысьысьяслы. А. Поповлысь прозасӧ томджыкъяс пӧвстысь ме эськӧ шуи медся вынаӧн. Авторыслысь позьӧ виччысьны водзӧ вылӧ збыльысь выль лов шыа, вына гижӧдъяс. Но тані кӧсъя шуны со мый. Сӧвещание вылын 42 мортӧс примитісны писательяс союзса членӧ книгаястӧг да рекомендацияястӧг, нӧшта 29 мортӧс тшӧктӧма примитны республиканскӧй писательскӧй организацияяслы. Кыдзи гижис «Литературная газета», примитісны сэтшӧмъясӧс, кодъяс вылӧ позьӧ надейтчыны. И эз сідз-тадз, а водзвыв мӧдӧдӧм да лыддьӧм рукописьяс серти. Вермис-ӧ мойвины А. Поповлы локны Сыктывкарӧ сьӧрас писательскӧй билетӧн? Вермис. Ёна водзджык кӧ вӧлі мӧдӧдӧма рукописьяссӧ. Москваӧ мунӧм йывсьыс сійӧ ачыс тӧдмаліс сӧмын сӧвещаниеӧдзыс вежонӧн водзджык, ӧдва удитіс печатайтны гижӧдъяссӧ. Мыйла тадзи вӧчисны коми писательяс союзлӧн контораын пукалысьяс (литература пропагандируйтан бюрокӧд ӧтлаын сизим морт) — абу гӧгӧрвоана. Пасъя, СП-са коми членыс ӧні 19 морт, дас куимыс пенсия вылын. Пӧжалуй, татшӧм серпасыс сэсся абу странаса ни ӧти автономнӧй республикаын.
Оз ков вунӧдны, мый коми литература водзӧ нуӧдысьясыс да сӧвмӧдысьясыс буретш сэтшӧм авторъяс, кыдзи Алексей Попов, Михаил Елькин, Александр Лужиков, Евгений Козлов... Коляс во сизим-кӧкъямыс, и найӧ кутасны веськӧдлыны журналъясӧн, писательяс союзӧн (кутчысяс кӧ сэтчӧдз союзыс). Татшӧм войтырыслы колӧ сетны быд сикас отсӧг, и медводз, моральнӧйӧс. Алексей Попов гижӧ висьтъяс, повестьяс, пьесаяс. Сійӧ ыджыд опыта журналист. А тӧданныд-ӧ, кӧні уджалӧ тайӧ гижысьыс? Ӧти предприятиеын стӧрӧжӧн. Колӧ эськӧ, медым быд морт, партийность вылӧ видзӧдтӧг, уджаліс сэні, кӧні вермӧ сетны медыджыд пӧльза. А. Поповӧс кӧсйыссьӧ аддзыны оз стӧрӧжлӧн будкаысь, а литературнӧй журналысь. Ме комын во коми журналистикаын и татшӧмторъяс дінас ог вермы кольны веськодьӧн.
Писательяс Союзлӧн ӧні кык журнал: «Войвыв кодзув» да «Би кинь». Налӧн удж йылысь петавліс тавося «Югыд туйын» «Дыр-ӧ позьӧ чӧв овны?» статья. Вежсис-ӧ мыйкӧ сы бӧрын? Статьясӧ пыдісянь видлалісны писательяс союзлӧн правлениеын. Выльмыштіс «Войвыв кодзувлӧн» редколлегия. Витӧд номерыс ставнас петіс томъяслӧн гижӧдъясӧн. Журналсӧ судзӧда 1957 восянь и татшӧмтор казялі медводдзаысь. Сылӧн лист бокъяссянь ӧвтыштіс выль руӧн. Думайта, тайӧ номер йывсьыс писательяс, критикъяс, литературоведъяс шуасны ассьыныс кыв. Но найӧ, тыдалӧ, абу велалӧмаӧсь выль нимъяс дінад и кывсӧ шуны оз тэрмасьны. Быд том авторлӧн гижӧдыс сэні аслыснога, ӧти — джуджыдджык, мӧд — ляпкыдджык. И таын нинӧм абу омӧльыс. Ягын кӧ сулалӧ зэв джуджыд да мича куим пожӧм — сійӧ абу на вӧр. Накӧд кӧ орччӧн шувгӧны мукӧд сикас пуяс, кӧть и жебджыкӧсь, сійӧ нин — парма. Тадзи кымын жӧ и литератураад. Сӧмын томджыкъяссӧ да жебджыкъяссӧ пыдди жӧ колӧ пуктыны-а.
Паметьӧ коли Сыктывкарса музтеатрын И. А. Куратовлы сиӧм рыт аслас кыпыдлуннас да гажнас. Но торжественнӧй юкӧн дырйиыс президиумын эз пукав ни ӧти том гижысь, «Ордымса» ни ӧти ёрт. Сэні медся том коми гижысьыс вӧлі 56 арӧса Альберт Ванеев. Мыйла, шуам, эз корны сэтчӧ литинститутса студент, поэт Александр Лужиковӧс? Эськӧ тыдалана вӧлі гижысь поколениеяслӧн выльмӧмыс.
Бур эськӧ вӧлі, «Войвыв кодзув» кӧ босьтчис сетавны сэні йӧзӧдӧм гижӧдъяс вылӧ лыддьысьысьяслысь письмӧяс. Мед йӧзыс юксьӧны асланыс мӧвпъясӧн, донъялӧны кывбуръяс, висьтъяс, повесьтъяс, романъяс. Позьӧ вӧчны «Литературная газетаын» моз: ӧти и сійӧ жӧ гижӧд вылас орччӧн сетны и ошкана, и кулитана рецензияяс. Миян жӧ артмӧ тадзи: петіс кӧ гижӧд вылӧ бур кывъя рецензия, мӧд сикас донъялӧм сэсся оз йӧзӧдны. И мӧдарӧ: кулитіс кӧ кодкӧ, ошкӧм эн виччысь. Медыджыд пӧльзаыс лоӧ сэк, вензисны кӧ лыддьысьысьяс асьныс йӧзӧдӧм материалъяс кузяыс. Со мый нӧшта: унджык эськӧ йӧзӧдны выльӧн на петӧм коми книгаяс вылӧ аннотацияяс. Во помын лыддьӧдлӧм книга нимъяссьыд этша тӧлкыс. Вайӧда примеръяс «Би киньӧ» менам ним вылӧ воӧм письмӧясысь.
«Лыдди «Ленин туйӧд» газетысь тіянлысь висьт. Тіян геройяслӧн и олӧмыс, и уджыс, и майшасьӧмыс сэтшӧм тӧдса да матысса... — гижӧ Кулӧмдін районса Зимстан посёлокысь детсадса воспитательница Зоя Юрьевна Морохина. — Сьӧлӧм вӧрзьӧдӧ миян олӧмысь унатор: кывнымӧс вунӧдны кутім, история ог тӧдӧй... Тайӧ висьт бӧрас окота лои лыддьыны тіянӧн гижӧмторъяс, но книгаясыд абу миян магазинын...». А этійӧ письмӧыс Ухта бердса Тобысь станцияын кӧрт туйвывса уджалысь Елена Степановна Быковасянь: «Видза оланныд, Виктор Напалков! Ме зэв рад, мый лэдзанныд коми челядьлы мичаник «Би кинь» журнал. Но тіян дінӧ шыӧдча со мыйӧн. Тіянлысь кывбуръястӧ да повестьястӧ ме лыддьывлі журналъясысь. Ухтаса магазинъясысь корся книгаястӧ, но некор на эг аддзыв. Гашкӧ, пыр ньӧбӧны, либӧ оз вайлыны? Юӧртӧй, кутшӧм книгаяс петлісны...»
Гашкӧ, кӧнкӧ и куйлӧны книгаясӧй, но татшӧм сяма письмӧясыс волісны меным и аслам землякъяссянь, и весиг Сыктывкарсянь. Письмӧяссьыс ставныслы аттьӧ! А ӧні пасъя: кывбуръяса «Туйвежъяс» сборник менсьым вӧлі лэдзӧма 1986 воын, повесьтъяса «Томъяс» книга 1988 воын, но кыкнанныс Сыктывкарса магазинъясысь бырис петан воас жӧ (рукописьясыс издательствоын куйлісны сизим воӧн).
Важӧн нин абуӧсь вузӧсын и водзынджык петавлӧмъяс. Жаль, мый менам книгаясӧй оз тырмымӧн воны весиг Кулӧмдін районса сиктъясӧ да посёлокъясӧ — сэтчӧ, кӧні коли ичӧтдырӧй и томлунӧй.
Республикаын торъя литературнӧй газет абу, и «Войвыв кодзувлы» колӧ босьтны ас вылас вель унатор. Шуам, вонас ӧтчыд либӧ кыкысь юӧртны, кутшӧм коми книгаяс позьӧ судзӧдны «Книга — почтой» пыр. Оз ӧмӧй позь ӧти лист бокӧ йӧзӧдны список книгаяслысь, кодъяс инавтӧг куйлӧны республикаса магазинъясын? Сэтшӧм лыдпасъяссӧ вермӧны сетны книготорг да респотребсоюз. Татшӧм ногӧн журнал сӧмын ёнмӧдас лыддьысьысьяскӧд ассьыс йитӧдъяс. А мыйла не юӧртны печать разӧдысь общественникъяс костын конкурс: коді медуна разӧдас «Войвыв кодзув»? Вермысьяслы сетны премияяс, нимъяснысӧ пасйыны журналӧ. Ог нин помнит, кор журнал нуӧдліс литературнӧй конкурс медбур висьт, кывбур да очерк вылӧ. Ӧні, кор коми кывлӧн тӧдчанлуныс паськалӧ, журналын быть колӧ ёнмӧдны-ёсьмӧдны публицистика. Республикаын, кыдзи и странаын, проблемаыс уна. Шуам, авторлӧн повестьясын кӧ геройясыс вина пыдди юӧны лимонад, оз пышъявны асланыс гӧтыр либӧ верӧс дінысь, сійӧ оз на висьтав, мый Коми муын эновтчисны курыд зелляысь, мый быдлаын бур семьякост олӧм. Со тай, «Красное знамя» газет июнь 21 лунся номерын гижӧ, клей исалӧмысь пӧ кувсьӧмаӧсь кык том морт. Овлывлӧ: пукалан ӧшинь дорын, видзӧдан ывлаас, и олӧмыс сэні уна рӧмаджык ӧткымын художествоа гижӧдъясын серти.
Кывлывлан: этша пӧ коми лыддьысьысь, сы вӧсна пӧ омӧля инасьӧны книгаясыс. Тайӧ абу тадзи. Ӧд «Войвыв кодзув» быд тӧлысь петӧ вит тысяча экземплярӧн, а сы мында жӧ либӧ этшаджык тиражӧн лэдзӧм книгаяс куйлӧны воясӧн. Книга иналӧм — республикалӧн культурнӧй олӧмын зэв тӧдчанатор. Тайӧ могсьыс оз ков ӧтдортчыны и аслыныс гижысьяслы. Коми книга мед вӧлі быд карын и сиктын, быд грездын и посёлокын! Миян эмӧсь сэтшӧм авторъяс, кодъяс гижӧны и проза, и кывбуръяс: Г. Юшков, Ю. Васютов, Н. Щукин... мыйла не лэдзны налысь сораса книгаяс — проза да поэзия ӧтувтӧмӧн? Тадзи важӧн нин вӧчӧ «Правда» издательство. Тайӧ бара жӧ кыпӧдас книга дінӧ лыддьысьысьлысь интерессӧ. Ме думысь, медуна книга колӧ нуны сійӧ районас, кытысь чужаніннас авторыс: М. Игнатовлысь, Шахов вокъяслысь, В. Лодыгинлысь — Эжва вожӧ, А. Ванеевлысь, Ю. Васютовлысь — Удораӧ, Н. Куратовалысь — Сыктыв районӧ, Г. Юшковлысь, В. Тиминлысь — Сыктывдінӧ, В. Поповлысь, Е. Рочевлысь — Изьва вожӧ да с.в. Тані нинӧм абу шензянаыс. Книжнӧй магазинъясӧ волігӧн висьталӧны: гижысь-землякъяслӧн книгаясыс пӧ инасьӧны кокниджыка. Эмӧсь петан туйясыс, медым эз куйлыны магазинъясын коми книгаяс, а мӧдарӧ, позьӧ весиг кыпӧдны налысь тиражсӧ. Сӧмын колӧ кӧсйӧм, гижысьяс да издательяс костын ӧтсӧглас.
Кулӧмдінӧ неважӧн кайлігӧн тӧдсаяс менсьым юалісны, кор лоӧ йӧзӧдӧма «Висьтасьӧм» повестьӧс, код йылысь юӧртліс «Войвыв кодзув». Выль гижӧдсьыс некымын юкӧн лыддисны республиканскӧй радио пыр, ӧтиӧс йӧзӧдлісны «Югыд туйын». Да, повестьыс кык во нин куйлӧ пызан йӧрын. Медшӧр геройыс сэн застойнӧй кадся журналист, коді быдтор вӧчӧ сідз, кыдзи тшӧктӧ райком. Тадзи и вӧвлі. Унатор муніс ас вывті и бура тӧда — 1960 воын на кырымавлі Кулӧмдін районса «Вӧр фронт» газет редакторӧс вежысь пыдди. А ӧти писатель-рецензист мӧдарӧ тшӧктӧ бергӧдны: медым пӧ журналистыд вӧлі некодысь повтӧм. Но аслам сӧвестьлы паныд мунны ог вермы. Весиг ӧні, гласность кадӧ, партия райкомъяс да газетъяс костын овлӧны конфликтъяс. Сэки жӧ райкомӧс кывзысьтӧмысь газетчиктӧ ёна мыждывлісны. Рецензентъяслы эськӧ аслыныс бурджыка колӧ тӧдны талунъя сӧветскӧй литературасӧ. Видзӧдлӧй, кутшӧм уна шыа да уна рӧма роч литература!
Чайта, мый «Висьтасьӧм» коркӧ воас лыддьысьысь киӧ. Ышӧдӧны менӧ поэт Михаил Елькинлӧн рецензияысь медводдза кывъясыс: «Повестьыс интереснӧй, лыддьыссьӧ...». А авторъясӧс гижны велӧдӧмыс, тыдалӧ, век на кыссьӧ личностьлӧн культ кадсянь, кор поэтъяслӧн унджык кывбурыс эз петавлы горӧдан пасъястӧг, «Сталин» да «удж» кывъястӧг, а проза кӧ, — Сталин йылысь вӧттӧг. Критикъяс ӧні пасйӧны, мый гижны абу велӧдлӧмаӧсь ни Пушкин, ни Белинский. Но ёрт нога бур сӧветлы паныд оз сувт ни ӧти автор.
А кыдзи олӧ-вылӧ «Войвыв кодзувлӧн» ичӧтджык ёртыс — куим арӧса «Би кинь» журнал? СП-са членъяс пӧвстысь сьӧлӧмсяньыс гижӧны сэтчӧ Геннадий Юшков, Иван Торопов, Василий Лодыгин. Медъёна отсасьӧ литактив. Редакцияын уджалысьыс нёль морт. Ставныс мырсьӧны ӧти жырйын. Кабинетын уличысь пыртлӧм киссьӧм пызан-улӧс, вальдӧм шкапъяс. Художниклӧн кабинетыс гортас. Пыралӧны мукӧд республикаысь Сыктывкарӧ воӧм гӧстьяс да шензьӧны: оз пӧ вермы лоны татшӧмторйыс миян странаын! Ӧд журналас кык авторитетнӧй организациялӧн — ВЛКСМ обкомлӧн да Коми АССР-са писательяс союзлӧн — кырымпас. Гашкӧ, оз тӧдны та йылысь Сыктывкарса партийнӧй да сӧветскӧй органъяс? Тӧдӧны. Весиг чина йӧз пӧвстысь кодсюрӧ пыравлӧ, мед петкӧдлыны коми челядьлы петысь республиканскӧй журнал вӧсна «тӧждлунсӧ». Абу-ӧ бурджык «Би киньӧс» вуджӧдны госбюджет вылӧ да ӧтвывтны «Войвыв кодзувкӧд»? Мед лоӧ кык журналыслӧн ӧти главнӧй редактор, ӧтувъя бухгалтерия. Ӧні журналсӧ аслас сьӧм вылӧ лэдзӧ Коми книжнӧй издательство. А тайӧ хозрасчетнӧй предприятиеыдлы абу кивыв. Позьӧ-ӧ та бӧрти сёрнитны «Би киньлысь» листъяс содтӧм йылысь?
Статьяын став сёрнитанторйыс кутшӧмкӧ ногӧн инмӧ коми гижысьяслӧн союзлы, сыӧн веськӧдлысьяслы. Застойнӧй кадся русӧ, тыдалӧ, сьӧкыд на вежны перестройкалӧн выль лов шыӧн. Да, котыртчис да уджалӧ том войтырлӧн «Ордым» литературнӧй семья. Ме эска, петасны найӧ паськыд ас туй вылӧ. А эм-ӧ кодкӧ «Ордымлы» отсӧг сетысьыс коми гижысьяссянь? СССР-са, РСФСР-са СП-лӧн правлениеяс кадысь кадӧ йӧзӧдлӧны печатьын ассьыныс уджалан плансӧ. Оз-ӧ мӧй позь тадзи жӧ вӧчны «Войвыв кодзув» лист бокын Коми правлениелы? Литактив, пример вылӧ, оз тӧд сылысь медшӧр тӧждъяссӧ. Писательскӧй билеттӧм литераторъясӧс корлывлӧны собраниеяс вылӧ, чукӧртлӧны сійӧ либӧ мӧд писательяслысь юбилей пасйигӧн. Таӧн и помасьӧ томъяскӧд став уджыс, быттьӧ абуӧсь сэсся некутшӧм проблемаяс. Сідзи и кӧсйыссьӧ юавны: кымын том авторлы правление отсаліс лэдзны торъя книга? Гашкӧ, кодлыкӧ отсаліс судзӧдны кӧть нин ӧти жыръя квартира? Вӧвлі-ӧ, медым кутшӧмкӧ коми писатель сылы урчитӧм бумагасӧ торйӧдіс том гижысьлысь медводдза книга лэдзӧм вылӧ?
Збыльысь народнӧй праздникӧн лоис И. А. Куратовлысь юбилейсӧ пасйӧмыс. Эз-ӧ мӧй позь правлениеса морт-мӧдлы ветлыны Москваӧ да тайӧ юбилей ним кузяыс корны примитны некымын коми авторӧс писательяс союзӧ? Позис. Ветліс жӧ кольӧм во кык морта бригада А. Некрасовӧс сэтчӧ вӧзйӧм кузя. Мыйла вӧзйисны медся томсӧ, а эз В. Безносиковӧс либӧ А. Ларевӧс? Ме абу паныд Некрасовлы, но оз ков вунӧдны и таланта мукӧд войтырӧс. Гижан уджын арлыдтӧ оз босьтны тӧд вылӧ. «
Сідзкӧ, вайӧ жӧ ёнджыка кутамӧй пыдди пуктыны ӧта-мӧдӧс.
«Коми му», 1989 вося июль.
