КУТШӦМ КОЛӦ ЛАТИНИЗИРУЙТӦМ КОМИ АЛФАВИТ

Коми алфавит латинизируйтӧм — зэв колантор, сійӧ значенньӧ йылысь нинӧм нин гижны. Колӧ ӧні веськыда практика кузя сёрнитны. Ӧд ӧнія коми шыпассянь латин нога шыпасъясӧ вуджӧм — зэв ыджыдтор, ставсӧ важсӧ путкыльтӧ, выль подув пуктӧ. Кыдзсюрӧ, кокньыдика видзӧдӧмӧн татшӧм ыджыд уджыд оз вермы бура артмыны. Колӧ быдтор артыштны, дзик ставсӧ гӧгӧрбок видлавны, донъявны да вӧлисти решитчыны, орӧдны. Быд нелючки, весиг ичӧтик ӧшыбка бӧрти вермас дзугны да торкны.

Алфавит лӧсьӧдігӧн оз ков вунӧдны тшӧтш и типографияӧс: основнӧй уджыс ӧд (печать — газетъяс, журналъяс, нигаяс) пондас мыджсьыны сы вылӧ, полиграфическӧй производствоӧ. Та боксянь колӧ тӧдны кык колана принцип:

1) мед вӧлі сэтшӧм коми алфавит (латинизируйтӧм, дерт), медым шыпасъясыс вӧліны и мукӧд пӧлӧс сёрниа йӧзлӧн, мед эз ковмы комилы лӧсьӧдны выльысь торъя шыпасъяс (сійӧ сулалӧ зэв дона);

2) гырысь (заглавнӧй) шыпасъяссьыс вылынджык некутшӧм знак мед эз вӧв (кыдзи эм миян ӧні Ӧ — кык чут О вылын); типографияса условйӧ серті сэтшӧм знакыс оз шогмы, торъя нин сы понда, мый улысладорас бара жӧ кольӧны бӧж кодьяс (j, d, p, y), — сэки вылысладор знакъясыс оз тӧрны буква очкоас (кегльлӧн шусьӧ букваыслӧн размерыс) да колӧ нин найӧс торйӧн содтыны (ӧшӧдны). Кор сэтшӧм знакъяса наборыс машина пыр мунас (печатайтігас), найӧ жугласьӧны-гылалӧны. Сы понда вӧлі миян унаысь артмӧ Ӧ пыдди О (кык чутыс жугалӧ да): ВӦР пыдди ВОР, ӦШ — ОШ.

ВЦИК президиум бердын эм выль алфавит лӧсьӧдан комитет. Тайӧ комитетыслӧн Угро-финскӧй комиссия лӧсьӧдӧма выль коми алфавитлы проект. Сійӧ проектсӧ, ме чайта, унаӧн нин тӧдӧны: йӧзӧдӧма торъя листъясӧн, эм «Ударник» журналын 7–8 №-ын. Проектас 36 шыпас. Сӧмын колӧ веськыда шуны: сійӧн пӧльзуйтчыны зэв сьӧкыд лоӧ, дай шыпас 10 кымын ковмас выльысь закажитны (небыд сӧгласнӧйяссӧ: дь, зь, ль, нь, сь, ть).

Коми Обисполком бердын эм коми алфавит латинизируйтан комиссия. Сійӧ пуктӧма выль коми алфавит лӧсьӧдны со кутшӧм 5 принцип:

1) подулыс мед вӧлі унифицированнӧй (ӧтувъя) латин алфавит СССР Асыввывса йӧзлӧн (тюркъяслӧн, тотаръяслӧн, башкыръяслӧн да мукӧдлӧн);

2) сійӧ алфавитсьыс кӧ оз судзсьыны знакъясыс комилы, лӧсьӧдны сэтшӧмъяссӧ основнӧй прӧстӧй знакъясысь;

3) шы серти жӧ (фонетика) матыстны и гижан пасъяссӧ;

4) видзчысьны сьӧктӧдан знакъясысь (бӧжъясысь, чутъясысь да с. в.).

5) шыпитан да друг оран (взрывнӧй) шыяслы аффриката пасъяс торйӧн не лӧсьӧдны.

Сэсся, дерт, кольӧ нӧшта ӧтик воддза принцип (татчӧ кӧть абу индӧма-а): быд шылы аслыс торъя пас (буква), либӧ кыдзи гижсьӧ — сідзи и шусьӧ (мукӧдъяслӧн, шуам французъяслӧн гижсьӧ корсюрӧ нёль буква, а шусьӧ ӧтик шыӧн).

Тайӧ 5 принцип сертиыс кӧ артавны, Угро-финскӧй комиссиялӧн проектыс воддза 4-ыслы прӧтиворечитӧ нин.

Сыктывкарса педагогъяслӧн сӧвещанньӧ лӧсьӧдӧма мӧд пӧлӧс проект НТА (выль тюркскӧй алфавит) подулын. Тайӧ проектыс, ме ногӧн, воддзасьыс бурджык. Медыджыд торъялӧмыс тані со мыйын: шыбитӧма небыд согласнӧй букваяссӧ, а сюйӧма небзьӧдан пас — «ь». Став шыпасыс педагогич. сӧвещанньӧса проектын лоӧма 32.

Ме лӧсьӧді бара ӧтик проект коми алфавитлы (эг интернациональнӧйӧс, а коми алфавит). Артмис 28 шыпас да 1 небзьӧдан (ь). Печатнӧй да киӧн гижан гырысь (заглавнӧй) букваясыс менам проектын педагог совещанньӧса проектын кодьӧсь жӧ. Торъялӧны сӧмын со мыйясӧн:

1) киӧн гижан посни букваяссӧ кыклаын содтӧма («ш» да «зь»), лӧсьӧдӧма мӧд пӧлӧсъясӧс, медым ӧдйӧ гижигӧн вӧлі кокньыдджык (роч алфавитын эмӧсь жӧ сідзисӧ: д-д, р-р, х-х);

2) небзьӧдан знак босьтӧма кокньыдӧс да вӧсньыдӧс (векньыдӧс) «ь» дорысь — «’». Печатнӧй заглавнӧй букваяс дінӧ пуктыссьӧ (кор колӧ небыда шуны согласнӧй буква) неуна вылысладорсьыс улӧджык (кыдзи тайӧ знакыс пуктыссьӧ — видзӧд примерсьыс). Киӧн гижигӧн позьӧ первой гижны став кывсӧ да вӧлисти пуктавны знакъяссӧ кытчӧ колӧ. Кор татшӧм знаксӧ аддзан — дзик пыр нин тӧдан небзьӧдӧм букватӧ (син вылад кокньыда усьӧ «ь» дорысь). Сэсся «ь» оз лӧсяв со мый понда: 1) ӧдйӧ гижигӧн вермас лоны латинскӧй «б» кодь да лыддьысьӧс кутас падмӧдны («сьој» пыдди верман лыддьыны «сбој»); 2) менам знак дорысь «ь» куим мындаӧн паськыдджык; 3) принципыс торксьӧ, кор «ь» пырӧ став визь джудждаыс да артмӧ торъя букваӧн, а сылы колӧ лоны сӧмын прӧстӧй знакӧн; 4) латин алфавитын «ь» абу. Закажитны «’» оз зэв дона сувт.

3) «К» да «Х» менам ӧти буква улын. Коми кывйын абу «Х» шыыс; кӧть эськӧ эмӧсь кывъяс, кытчӧ позьӧ шуны «X», но некутшӧм торъя дифференцируйтӧм абу, да ыджыд ӧшыбка оз ло, гижам кӧ «колхоз» пыдди «колкоз», «Харьков — Карьков», «Харапов — Карапов», «Захар — Закар», «сахар — сакар», «порох — порок», да сідзи и эм миян кывйын — некӧн оз кыв «Х», быдлаын «К» (дерт, кор ковмас научнӧй литература лӧсьӧдны, сэки ковмас сюйны и X, дай нӧшта на кутшӧмкӧ выль букваяс).

4) Сэтшӧм ногӧн жӧ и «Ч» да «Ц»: «цыгарка» пыдди шуам «чигарка», «цыган — чиган», «граница — гранича», «цеп — чеп». Интернациональнӧй кывъясӧ: «социализм», «конституция», «интервенция» да мукӧдӧ гижсьӧ «Ц» (латин ногӧн «C»). Коми кывъясын гижсьӧ «ТС».

5) «Ф» буква сюрӧма медбӧрӧ. Коми кывйын эськӧ и тайӧ шыыс абу, да пырӧма нин кытчӧсюрӧ да, оз позь дзик «П» кежысь кольччыны: сэки эськӧ «Фрунзе» пыдди ковмис гижны «Прунзе», «физика — пизика», «Фет — Пет», — тешкодь (мисьтӧм) артмӧма.

ПРИМЕРЪЯС

Lat'in'iz'irujtәm, Kul'tura, N'an', D'ad', S'in

Медводдза визяс петкӧдлӧма, кыдзи пуктыссьӧ небзьӧдан пас типографияса наборын (визьсӧ юклӧма куим пельӧ, кыдзи овлӧ типографияса кегльын).

Педагогич. совещан. проект ногӧн кӧ печатайтны сійӧс жӧ, — артмӧ со кыдзи:

Latьinьizьirujtәm, Kulьtura, Nьanь

Татысь тыдалӧ, кутшӧм абу удобнӧ да абу выгоднӧ гижны «ь» знакӧн, дай артмӧ важ рочногса коми гижӧд кодь: латьіньізьіруйтӧм, ньань. Медся скодиттӧмторйыс тані со мый: «ь» тані пуктыссьӧ буква (шыпас) туйӧ, а колӧ сылы лоны, мися, толькӧ небзьӧдан знакӧн. Дерт, ме ог лыддьы и ассьым проектӧс гӧгӧрбок бурӧн. Сійӧн и колӧ, мися, лючки артавны быдсяма пӧлӧс проектсӧ. Тайӧ уджыс ӧд — ыджыд социальнӧй значенньӧа удж, татчӧ колӧ пуктыны коллектива мӧвпъяс, коллектива творчество.