МЕ ВЕРМА, БАТЬӦ!

ВОДЗКЫВ ПЫДДИ

Дзурс пемыд арся войӧ, кор чизыр вой тӧв лёкысь чашйис-сыналіс ӧшинювса сад йӧрысь льӧмлысь да пелысьлысь мыйтакӧ кольыштӧм на гӧрдӧдӧм-вижӧдӧм коръяссӧ, ме вӧтӧн бара аддзылі батьӧӧс.

Быттьӧ сійӧ зэв дыр кежлӧ вошлӧм бӧрын кыськӧ бӧр воӧма гортӧ. Но быттьӧкӧ батьӧ сійӧ и абу батьӧ. Чужӧмыс быттьӧкӧ и аслас, дона и муса тӧдса чужӧм, но кыдзкӧ быттьӧ и абу нин дзик батьӧлӧн кодь. Коркӧ ме, кор дозмӧр кыйигӧн ӧтнамӧн вӧлі узя вӧрын, — зэв жӧ зумышӧн да чорыдӧн вӧтавлі сійӧс, дивитӧ вӧлі ёна менӧ — мыйла нӧ пӧ тэ, Федя, кӧзяин пыдди кольччин-а, мамтӧ эн вермы видзны, томӧн-кадӧн кыз му улӧ сюйинныд сійӧс... Но сэки сійӧ зэ-эв на ловъя батьӧ кодь вӧлі, мед кӧть и скӧрмӧма да зумыш: сэки позис на чайтны, мый батьӧыс вермас на важӧнся моз небыда нюмъёвтны да меліавны миянӧс, вермас на важӧнся моз паськыд пу крӧватьӧ ляскысьны миянкӧд, куим воккӧд, ӧтлаын да, гажаа чиктылігтыр, бурпӧт дурны-вермасьны... А ӧнія аддзылӧма батьӧыслысь не нин виччысьны татшӧмсӧ, сы вӧсна мый кын кӧдзыдӧн быттьӧ ӧвтӧ сы дінсянь, кын муысь гу перйигӧнкодь кӧдзыдӧн...

— Лёка тай олан, кӧзяин-пиӧй, менам велӧдтӧг, — зэлыда и кӧдзыда шуӧ меным татшӧм батьӧыс.

А ме сӧмын и йӧжгыляся сылӧн татшӧм кӧдзыдлунысь, ог тӧд, кытчӧ воштысьны. А сэсся тай, мӧмъялігтыр, воча шуа жӧ:

— Мый нӧ нин вывті лёкасӧ... Йӧзсяысь не лёкджыка... Мамӧысь кындзи ловъяӧсь тай со ставным... Куимнан вокным семилетка помалім... Ӧні со и уджалам нин быдӧн... Верочкатӧ, дерт, ог на вермӧй босьтны детдомсьыс-а... Керкатӧ век на видзим-чередитім и... Йӧртӧ эгӧ эновтӧй ни, картупель пуктам...

— А мый нӧ бур удж вылас он вермы ӧшйыны? — оз личлэдз батьӧ. — Бурлачитан-ветлан? Мастерас нӧ мый эз уджавсьы? Водзӧ вылӧ ӧд, велӧдчыштін да, ачыд начальникӧн вермин лоны. Ыджыд мортӧн. Меным эськӧ кутшӧм нимкодь вӧлі таысь. Мамыдлы тшӧтш и.

— Ӧні менӧ ёнасӧ оз на кыскы начальникавнысӧ! — зіля эскӧдны ме батьӧӧс. — Кӧть эськӧ и йӧзыс ӧні кывзысьӧны нин менсьым. Моль бӧжын со вӧлі бригадирӧн, веськыд берегын... Мый тшӧкта, сійӧс и керӧны... Но быттьӧкӧ и водзджык на меным йӧз вылас ыджыднас лоны... Меным, батьӧ, медводз, вынӧс на колӧ чӧжыштны... А водзӧ кежлас Армия вылӧ менам ыджыд надея эм...

— Сьӧкыд уджыс вылын коскад регыд на ётшкас, усурыд орӧ, — ӧлӧдӧ батьӧыс, — томӧн-кадӧн синсян мегыр моз.

— Ог, батьӧ! — збояла ме. — Вынӧй менам ӧні чӧжсис нин... Дерт, гашкӧ, тэ мындаыс абуджык на... Но ме и пуртӧ нин кылӧдлі тэ моз, и моль бӧжӧн со лэччылі... А кӧсъян кӧ, ме ягӧ кая тӧвбыд кежлӧ да и понда лучокӧн камгыны-пӧрӧдчыны... И некодлы ог сетчы!..

— Эштіс тай! — нюмыртчыліс менам ыкшаасьӧмысь кӧдзалӧм батьӧ.

— А мый эштісыс!.. Вот кая да понда муркӧдны!.. Мед видлӧны пановтны менӧ... Лучокнад ме кужа нин...

— Дас кӧкъямыс арӧсаыс пӧрнӧй мужикъяссӧ нӧ кыдзи пановтан?

— А вот и пановта!.. Ме верма, батьӧ!.. — мый вермӧмысь нин горӧді ме да сэтчӧ сэсся и садьми.

Сьӧлӧмӧй пессьӧ морӧсын вугырӧ шедӧм сынпи моз. Ёна пӧсявсьӧма татшӧм вӧтсьыд. Керкаын сап пемыд, ывлаын муралӧ вой тӧв.

Збыльысь ӧд, батьӧыс кутшӧмкӧ не ас кодьысӧн быттьӧ лоӧма, — сайкалыштӧм бӧрын куті казьтывны дойдысь вӧтсӧ. — Вуныштны ли мый ли нин кутіс сійӧ, дас кык арӧса зонканад сы сьӧрысь кольлі да... А мый корсюрӧ вӧтъясын ӧлӧдавлӧ менӧ тадзи батьӧыс, гашкӧ и абу нин лёк... Меным ӧд и аслым, кор мыйкӧ лёкыс да мисьтӧмыс тӧдлытӧг артмывлас-керсьылас, — сэки ӧд и аслым меным яндзим овлӧ на водзын, батьӧлӧн да мамӧлӧн югыд сӧстӧм паметь водзын...

Тадзисӧ вӧтасьтӧдз на ас кежам ме кӧсйылікодь нин тӧв кежлас пӧрӧдчынысӧ кайны, а ӧні сэсся став падъялӧмъясыс дзикӧдз бырины. Мыйӧн сӧмын югдыштіс ывлаыс, ме муні колхоз правлениеӧ да шуи председательлы гижны менӧ пӧрӧдчысьяс лыдӧ.

1

Кузякодь ульдалӧм-шлякышалӧм бӧрын октябр помланьыс мӧдӧдчис буретша кынмавны, му вылыс косьмис и чорзис, медбур кад вӧрын пӧрӧдчыны — ыркыд и абу няйт, лым оз на падмӧд-торкась ни. И ми, кызвын пӧрӧдчысьыс, шуим весиг не виччысьны Ыджыд Октябр праздниксӧ, а ӧдйӧджык нин кайны ягӧ, телепит вӧлі миянлы дась бур каднас муркӧдчыштны, том кияс лудӧны пӧсь уджсьыс.

Дерт, кын вывтіыс телегаа вӧвъясӧн на ковмис гургӧдны медколана кутшӧмсюрӧ кӧлуйнымӧс, туй кузяыс кӧ, комын гӧгӧр километра Сыктыв катыд, да и йиыс эз на вӧв кутӧма арся слӧтитӧм бӧрын ыдждӧм ваа ю вылын, мӧдлапӧлас ковмис вуджӧдчыны пыжӧн да кос кондаясысь пурйыштӧм плиткаӧн, а сэсся и вӧлись нин овмӧдчыны Улдзияг участокын.

Позтысьӧма Улдзиягыс Сыктывлӧн гажа керӧсӧ, ылӧдз тыдалӧ, кыдзи коркӧ Лукачомдорсянь. Да и, шуны кӧ нин, керка-позъяснас ёнасӧ оз и торъяв сійӧ Лукачомдорсьыс, двӧйни чойяс кодьӧсь найӧ: сэтшӧм жӧ кык кузь барак уджалысьяслы олӧм-шойччӧм вылӧ, пила кесланін да чер тӧчитанін, кыр улӧ топӧдчӧм пывсян, сэсся вӧвъяслы кык конюшня. Та мында и эм став бурыс да гажыс... Сійӧ сьӧкыд кадас колхозник-сезонникыдлӧн вӧрын тӧвйӧм-олӧм вӧснаыд эз на ёнасӧ тӧждысьлыны — медтыкӧ юрсюянін вӧлі, йӧзлы и вӧвъяслы, да кутшӧмсюрӧ сёян-нуртор гудралыштанін. Тӧдӧны вӧлі, мый воис кӧ нин вӧрӧ коми сиктысь коми морт, сійӧ и сідз мӧдас пессьыны-мырсьыны, мыйта колӧ пӧрӧдас вӧртӧ и винёв вир сӧна негырысь вӧвъяснас петкӧдас ю дорӧдз, а тулыснас, ю воссьӧм бӧрын, тшӧтш сэсся и кылӧдас кар дорӧдз да и водзӧ на...

Улдзиягыс лесопунктлӧн шӧр посёлоксянь, тшӧтш и мир туйсянь, ылынкодь бокын, лӧсьӧдлӧмаӧсь сійӧс таладор вӧръяссӧ дженьыдджыка кыскӧмӧн петкӧдӧм могысь. Война помланьыс мыйтакӧ ныръясьыштӧмаӧсь нин тані, торйӧн нин Сыктыв берег доръяссӧ куштӧмаӧсь, но пыділаньысджык мича ягъяс на сулалӧны. Таво тӧв миян сиктысь кык колхоз кутас найӧс шырзьыны...

Баракным миян абу на удитӧма важмынысӧ, шыльыда лӧсйӧм стенъяса весиг, миян воигкежлӧ бура мыськӧмаӧсь-пелькӧдӧмаӧсь. Бара жӧ кык пельӧ юкӧма бараксӧ, да нӧшта посводзсяньыс эм ичӧтик вежӧс начальстволы. Быд ыджыд жырйын кузь пызан сулалӧ, вожкаяс вылӧ топыда тувъявлӧм кыз пӧвъясысь, тшӧтш и кузь лабичьяс ӧтарсянь и мӧдарсянь, мед нин унджыкӧн тӧрисны пызан саяс. Стенъяс пӧлӧнӧ мыйта тӧрӧма шӧтӧмаӧсь векньыдик кӧрт крӧватьяс — бур нин кӧть, мый быдӧнлӧн торъя узьланін! — пыранінсянь веськыдвыв пельӧсын ва пельса сулалӧ, шуйгавылын — плитаа ыджыд пач, посньыдик ӧшиньясӧд кутшӧмакӧ сӧдзтысьӧ арся ывлалӧн кизьӧриник югыдыс...

Важӧн нин тӧдсаӧсь миянлы татшӧм дворечьясыс! Но таысь миянлы шог абу, миянлы медтыкӧ кынӧмным пӧт вӧлі, да бурджык вӧр на сулаліс матынджык ягъясын...

Менам ёртъяс-пӧрӧдчысьяс, кызвыннас йи кодь ён йӧз, унджыкӧныс война би пыр мунӧм салдатъяс, кызь вит-кызь кӧкъямыс арӧсаяс, кодъяс кыдзкӧ-мыйкӧ тай ловйӧн кольӧмаӧсь, неважӧн на воалісны армияысь да, дерт, сы дыратӧ порок тшын исалӧм бӧрад, да сы мында морт виртӧ аддзылӧм бӧрад ёна нин окота налы мирнӧй черӧн да пилаӧн песыштны бур выннысӧ.

Туша-мыгӧрӧн ме эськӧ и ог нин быттьӧ торъяв наысь, а кодсюрӧӧс весиг и пановті нин, дас кӧкъямыс арӧс тыригкежлад тай кыдзкӧ-мыйкӧ нюжавсьӧма жӧ, кӧть эськӧ и война чӧжнад, да со и сы бӧрти на кык восӧ не этша, вӧлі тӧдлӧма тшыгъялӧмсӧ и вынысь вывті пессьӧмсӧ, — нюжавсьӧма и быдмыссьӧма тай, шуа, но тырмас-ӧ менам вын-эбӧсӧй накӧд, салдатъясыскӧд, ӧткодя пӧрӧдчыны кузь тӧвбыдсӧ, ӧд со менам тшӧтшъяясысь ӧткӧннад некод сэсся эз ышты татшӧмтор вылад, а шочиник босьтчысьясыс шуисны гозйӧн-гозйӧн пӧрӧдчыны...

Но — видзӧдлам! Мый мем повнысӧ. Менам ӧд пӧрӧдчан уджас дас вит арӧссянь нин не этша велалӧма, сэки нин ме шедӧдлі стахановскӧй паёк...

Мукӧд кӧлуйкӧд тшӧтш ме босьті гортысь батьӧлысь важ пӧрӧдчан черсӧ, кодӧс ми век видзим бур туйын, пес поткӧдлігъясӧ да мый да лёкысь эгӧ пазӧдӧй. Меным век ёна нимкодь вӧвлі босьтны киӧ бритва кодь лэчыд тайӧ черсӧ: абу вывті ыджыд сійӧ, ни абу ёна ичӧт, поткӧдчан чер моз абу кыз бана, но и тӧдчымӧн кызджык вӧсньыдик бана лӧсасян черысь, буретша сьӧкыд лэчыд дорыс оз нальсьы ни оз чуктась весиг лы кодь чорыд кос увъясысь. Война дырйиыс ӧти кадӧ мамӧ муртса эз ну тайӧ черсӧ, вурсян машинкакӧд да батьӧлӧн лӧз костюмкӧд тшӧтш, Вятскӧй муӧ нянь вылӧ вежны. Но, бергӧдлыштіс киас да кольӧдіс на, кӧнкӧ мӧвпыштіс: со пӧ ӧд куим мужик быдмӧны, черӧн керасьысьяс ёна на ковмас налы тайӧ добраыс, кыдзи и батьӧлӧн ружйӧыс... Бур, мый эг лотӧй сэки лэчыд черсӧ, ӧні меным добра сійӧ лоӧ... Пока Митит пӧль, коді век на киргис-дзуртіс-оліс, сетіс меным кыдз пуысь коркӧ важӧн нин перйылӧм рубеч-йӧрыш, йӧра сюр кодь чорыд да топыд, и ме ягӧ кайны лӧсьӧдчигӧн на тэрмасьтӧг выльысь черпуалі сійӧн, помсӧ, мед керасигӧн озджык вильснит киысь, бур кусыньӧн да шляптӧн моз вӧчи, а сэсся гӧгӧр лэчыд дорыша стеклӧӧн шыльӧді. Ок и добра лои! Татшӧм чератӧ видлы менӧ пановтны! Да ӧд татшӧм лэчыд да чача кодь пелькиник воропа черыд морт китӧг ачыс дась керасьны!

Быд пӧрӧдчысьлы морт ӧти выль лучковкаӧн сетісны, лишнӧйыс пӧ абу, ковмас видзчысьӧмӧнджык уджавны, чеган кӧ, йитӧм-паяйтӧмаӧн нин ковмас дзужкйӧдлыны...

Ме коркӧ шулі нин, мый кодкӧ зэв тӧлка морт мӧвпыштлӧма лучкӧвӧй пиласӧ. Ӧні верма содтыны, мый менам, лэчыд чер дінӧ моз жӧ, нэм чӧж кежлӧ колис сы дінӧ мыйкӧ бур муслун сяма. Ӧд со куш ӧтнад дзужкйӧдлан-пилитчан сійӧн, копыртчӧмӧн и сувтсӧн, сулалысь пу и пӧрӧдӧм пу орӧдан, и чилскӧ-пырӧ сійӧ кын пуӧ кӧть сыв пуӧ, и кужысь киад некыті оз топӧд, выялӧма вывті быттьӧ кокниа шливсйӧдлӧ...

Мед не воштыны мича-гажа лунсӧ, аскинас жӧ ми мӧдӧдчим гузьгыны миян сиктысь жӧ петлӧм том мастер бӧрся яглань. Быдӧнлӧн пельпом вылас ӧшӧдӧма топыд рамаа югъялысь выль лучковка, дерт, салдатъяс торйӧн нимкодьпырысь вежисны мустӧммӧм автоматъяснысӧ тайӧ «ӧружиеыс» вылӧ, а менӧ, ачымӧс, ёна жӧ ышӧдӧ-кыпӧдӧ лучковкалӧн бура зэвтӧм рамаыс, долыд и нимкодь жӧ меным кывны ачымӧс прамӧй пӧрӧдчысьӧн, ӧд вӧралысьяс да пӧрӧдчысьяс комияс пӧвстын век вӧвліны медся пыдди пуктана йӧзнас... Ёль пӧлӧнӧд восьлалігӧн кок улын шарӧдчӧ-кышакылӧ косьмӧм да кельыдӧдз быгалӧм эжӧр, гожӧмыс таво вӧлі шоныд и зэра да быд пӧлӧс туруныс ок ёна люваліс-быдмис. Коръясысь кушалӧм пелысь пуяс гӧрд вотӧс розъясӧн ломалӧны-сярвидзӧны, бура жӧ пелысьыс воис таво, лэбачьяс абу на вермӧмаӧсь кокавны ставсӧ, кӧдзыд тӧв кежлӧ дась сёян налы лоӧ... Луныс сідзсӧ сӧдз, кӧть эськӧ и кымӧракодь, но кымӧръясыс вӧсниӧсь, тӧлалӧм-косьмӧм туруныс моз жӧ быгалӧмаӧсь, тыдавтӧм шондіӧн гугсяньыс югзьӧдӧмаӧсь.

Неылыс ягыс, кытчӧ вайӧдіс миянӧс мастер, йӧнӧд моз нюрзьыштӧм подула, вутшка-туруна, абу ёна мича вӧрыс, сы вӧсна и, буракӧ, кольлӧмаӧсь, — коз пу да кыдз пу сора пожӧм, бурджык, дерт, эськӧ вӧлі пожӧмъясыс кӧ тшӧкыдджыка сулалісны, но нинӧм, лымтӧгыд и татшӧмсӧ позяс бура шлёчйӧдлыны, тшӧтш и козсӧ, и веськалас кӧ, шыльыдджык да ёнджык кыдз, позяс и сійӧс тшӧтш панера пу вылӧ орӧдны дінсӧ. И кузькодь сідзсӧ вӧрыс, том на, сывтыръя кымын дінъяса, дерт, шуам, дінышсяньыс увйӧсьджык-а...

Тайӧ ягсӧ миянлы колӧ лым усьтӧдз пӧрӧдны, вӧвъяс воигкежлӧ. И бура колӧ пӧрӧднысӧ, мед пасека шӧрын лои бур туй кодь, мед кузь мыръяс эз колявны, и став ув-лӧп лючки вӧлі весалӧма-сотӧма, и мед чукӧра лоис вӧрыс, а то кыз лым кӧ виччысьтӧг усьӧ, разі-пели керъястӧ бӧртинас он и аддзы кыскынытӧ.

Ягыс-йӧнӧдыс сідзсӧ паськыд, гӧгӧр ӧтмоза вӧра, элясьны нинӧм, мый кодлыкӧ ёна бурджык визьӧб веськалӧ. Мӧдар помӧдзыс ставӧн мунім, мед пӧрӧдӧмыс лоӧ юлань дінӧн, мед кер діныс, кыскасигӧн, веськалӧ ыджыд додь вылӧ, а оз гез йылын бӧрсяньыс вӧтчысь ичӧт додь вылӧ, либӧ, кыдзи миянын шуӧны, патрӧ вылӧ, — сэки ӧд вӧлыдлы кык пӧв сьӧкыдджык лоӧ...

Мастерлӧн кӧрт пома мерник серти вӧчалім кос коз-понӧльясысь кык метра кузьта зоръяс-мерникъяс, шӧрвыяс да нӧшта йывсяньыс метр джын мындаын кольча-тшупӧдъясӧн, а сэсся и став струментыс миян лои дась...

Сувті ме аслам пасека юрӧ, кок улын кынмӧм нитшкыс кожӧб-гора, видзӧдлі гӧгӧр, сьӧлӧмӧй аслам ышмӧ-чеччӧ, быд сӧнын бур вын кылӧ-визъялӧ, панласьны уськӧдчӧм визув чаньлӧн моз, — муркӧдчыштам!... Медводз вомӧнног пӧрӧді некымын вӧсньыдик потш, утъяс пыдди, мед пуясыс на вылӧ сэсся ляскысьӧны-водӧны, да кокниджык и лӧсьыдджык лоӧ найӧс орйӧдлыны и бергӧдлыны-гӧглявны. Сэсся и матыстчи ме сывтыръя кымын пожӧм дінӧ, любӧпырысь тапкӧдышті сійӧс йизьышталӧм кырсяс, сэсся и, морӧс вылнаын кымын, лӧсышті на черӧн кыз кырсьсӧ еджыд яйӧдзыс, чер тышкӧн мый вынысь клёнӧбті ур кыйигӧн моз, ён пуыс ыджыд жыннян моз сӧмын и ковмуніс, а гораа вӧрыс вочасӧ пасьталаыс чермунліс-семдыліс...

— Мый нӧ, Ӧндрейӧвичыс атакаӧ али мый тадзисӧ чуксалӧ миянӧс? — кыпыда шыасис орчча пасекасянь Пилат Иван.

— Ягыслӧн бур енмыс тай лэдзӧ миянӧс уджавны! — воча кыпъяла ме. — Мед некод эз доймы пу улын... Гӧгсӧ некод эз вӧрзьӧд...

— Но сідзкӧ либӧ и пызйыштам? — пиньсӧ жерйӧдлӧ мӧдарладорсянь Турӧб Илля. — Э-эк, гажӧй бырӧма нин!..

Сэсся и ме понді сапйыны-перйыны бритва кодь лэчыд черӧн кыз чагъя тшап, мед сы серти пӧрис пожӧмыс: сыв на пуыс, бура ӧдӧбтӧм черыд выйӧ моз сапкысьӧ, и чагйыс лӧсалӧм вый кодь жӧ и эм, вижоват, гажаа резсьӧ-ворсӧ кок улын. Сэсся и копыртчи ме аслам лучковкаӧн пучерыс дінӧ, васӧдінад да вутш вывсянь моз петӧ пожӧмыс, озджык ков кык кусыньӧн кусыньтчыны, некор лыслывтӧм-кушмывтӧм веж пув коръяс нырӧс гильӧдӧны, и со нин гуджгӧ-пырӧ бритва лезвие кодь вӧсньыдик да векньыдик пилаыс небыд-гӧгрӧс пуӧ, вынсялӧм киясӧй сӧмын и шуркйӧдлӧны сійӧс рамаӧдыс, веськыд киӧн воропас кутчысьӧма, шуйгаӧн — вомӧна тас помӧ, абу на ӧд вунӧдсьӧма, кыдзи колӧ кыскавнысӧ, бур, мый зонка дырсянь на велалі пӧрӧдчынысӧ, стахановскӧй паёк вӧсна тышкасигӧн да Марина Кириковаяскӧд панласигӧн, сӧмын и сяркӧдӧ-петӧ ӧд шыдӧс кодь пилипызьыс, вижоватыс гӧрдов кырсьӧн сорласьыштӧма, и сирӧд мырдыс меліа паркйыштӧ нырӧ, быттьӧ бур ногӧн коддзӧдыштӧ, содтӧ вынӧс, водзӧ на ышӧдӧ, и кузь пиня на выль пилаыс сэтшӧм горша сатшкыссьӧ пу чигъяс, век кӧть пилит, нюдз коскыд мудзӧмсӧ оз тӧд ни, но тай нӧ паськавны нин пондіс син водзын вундасыс, кодакӧкості тай нӧ пӧрӧ нин пожӧмыс!..

«У-уп — тра-ах!!!»

Жнёпкысис менам медводдза пожӧм утъяс вылӧ... Кузь тӧвбыднас мыйта лоӧ татшӧмыс!.. Кыз болоня-кольчаа діныс галя из кодь зумыдӧн-ёнӧн лӧствидзӧ, бур пиловочник петас, ён пӧвъяс пилитасны... Ӧдйӧджык чирснитам-орӧдам тшупӧм дінӧ кольыштӧм кӧзыр помсӧ-вӧзьӧдсӧ и — мӧд пожӧм дінӧ, кодӧс колӧ лӧсьыда водтӧдны воддза куйлысьыс вылӧ вомӧнӧн, — мед виджадасьны найӧ ӧта-мӧд выланыс шӧрвыяныс кымын, йывъяс костаныс лоӧ би, оз ковмы ылӧдз кыскавны сотан увсӧ, да и ӧта-мӧд вылас куйлысьястӧ лӧсьыдджык увйыны и чинтавны-орйӧдлыны, а сэсся и гольгӧдавны ӧтар и мӧдар чукӧръясӧ... Тӧда нин ме став тайӧ наукасӧ салдатъяс дорсьыд не омӧльджыка! Дерт, войнаӧдзыс ставныс найӧ, салдат-ёртъясӧй, не этша жӧ нин мырсьылісны вӧрын, пӧрӧдчӧмыс налы абу жӧ дивӧтор, вынныс тырмӧ и, менӧ, гашкӧ и, борд йылӧ лючки сувттӧм на вийӧрӧн чайтӧны найӧ...

А вийӧр сӧмын и лясйӧдлӧ пу бӧрся пу, пожӧм бӧрся коз, пожӧмъяс пӧрӧны швычӧка, ягыс сыркнитчылӧ жнёпкысигас, а козъясӧс уна лыска сук увъясыс быттьӧ паруситыштӧны да найӧ небыдджыка водӧны, — вийӧр оз и кӧсйы кольччыны би пыр да ва пыр мунӧм салдатъясысь, сылӧн пасека вылын сэтшӧм жӧ ӧдйӧ сукмӧ и нюжалӧ увйытӧм пуяслӧн веж бурысьыс. И немся пу сылӧн оз жняпкысь кывзысьтӧг бокӧ, ставнысӧ быттьӧ гезйӧн кыскыштӧны йылӧдыс бӧрйӧм визьӧбас, пасека шӧрлань...

А луныс югыд! А луныс ыркыд! Нэмӧвӧйся вӧр сынӧдыс мыськовтӧ вир-сӧнтӧ, оз лэдз сылы мудзнысӧ, буретша пӧсялӧмыд, сӧмын и кашкан-лолалан морӧс тырнад, а ышмӧм сьӧлӧмыд оз кӧсйы кольччыны мукӧдысь, оз кӧсйы личӧдчыны, оз кӧсйы сетчыны, и черыд лэчыд, и лӧсьыдик черпу дінад вурыштчӧны быттьӧ киясыд, и выль лучковкаыд чалсйӧ-бритӧ быттьӧ сыв пуяссӧ, и кыз болоня вӧрыс абу сэтшӧм сирӧд, да оз сирзьы пила лезвиеыд...

Ок, матушка, пӧсь удж!

Час-мӧд-коймӧд мысти ме дінӧ матыстчис Ниа Тима — ставным пиысь медся олӧма пӧрӧдчысьыс: гӧрдов ус-тошкӧн тшӧтьсялӧм, ньылӧдӧм чужӧм вывсьыс сибдӧм кырсь торпыриг чышкаліг, видзӧдліс том вийӧрӧн вӧчӧм сад вылӧ да шоныда шуис:

— Но, Педьӧ, но, зонманӧй, чуймӧдін тай тэ миянӧс ставнымӧс... Хы! Да оз-ӧ тайӧ батьыд тэнад, Ӧндрей, керась татӧні?.. Коркӧ, комын витӧд воын, мийӧ сыкӧд тадзи жӧ Сепысын сортовкаалім...

— Сідзкӧ, Тима дядь, аддзыліс кӧ менӧ ӧні батьӧыс, эз эськӧ дивит? — нимкодьпырысь шынняла ме, и, дерт, казьтывтӧг ог ов зэра войӧ аддзылӧм вӧтӧс.

— Этадзи керасьӧмсьыс? — шешйӧдлӧ шочмӧм пиня вомсӧ Тима дядь. — Но, детина! Но, молодеч! Коркӧ тай небось велалӧмыд?

— Лукачомдорын на, война дырйиыс, шедӧдлі стахановскӧй паёк, — ог вермы не ошйысьыштны Тима дядьлы.

— Хы, видзӧд со... Аддзыліс кӧ эськӧ ӧні батьыд, мила гӧлӧва! Любӧыс эськӧ вӧліс... Толькӧ тэ, Педьӧ, зонманӧй, медводдза лунсяньыд эн на сэтшӧма пазӧд асьтӧ. А то асылки он вермы сувтны вольпасьсьыд... И тӧлыс водзын кузь на, эштылам на жаявнытӧ...

— Немтор, Тима дядь! — бур мортлӧн шоныд сёрниысь водзӧ на нимкодьма ме. — Час, мыйкӧ мында пӧрӧдчышта на, сэсся и увйысьны понда, чинтасьны да, коскӧй и бӧр веськалас. А сэсся и ув сотны босьтча, тайӧ нин, позьӧ шуны, шойччӧм кодь лоӧ...

— Сідзи, молодеч, сідзи, — тшӧтш нимкодясьӧ ме вӧсна Тима дядь. — Велӧдны тай тэнӧ оз нин и ков, ставсӧ нин кодакості ачыд велалӧмыд... Батьтӧм-мамтӧм олӧмыд тай тэнӧ, зонманӧйӧс, быдтор дінӧ нин велӧдӧма. Ок, аддзыліс кӧ эськӧ ӧні Ӧндрей, мила гӧлӧва...

А чунӧк-лӧнь арся вӧрын сӧмын и гыпйӧдлӧны да шковкйӧдлӧны нэмӧвӧйся сулаланінсьыныс чергӧдалӧм пуяс, ӧта-мӧд вежмӧныс сӧмын и клёнгӧны-сизьдысьӧны лэчыд черъяс, сэсся и уль лыслӧн ёсь тшын кӧрыс нин кыза ӧвтыштіс нырӧ, — кодкӧ водзджык кутчысьӧма сотны увсӧ, коді ӧд кыдзи кужӧ, кыдзи бурджыкӧн чайтӧ, ёна велӧдны миянӧс, унджыкӧнсӧ, оз ков татшӧм уджад, инды сӧмын пасека, а ми сэсся, коми зонъяс да дядьӧяс, асьным нин тӧдам, кыдзи да мый колӧ бурджыкасӧ изны-керны, а сэсся кодлӧн унджык вын да сям, кодлӧн сьӧлӧмыс ыджыдджык, — сійӧ и пановтысьнас лоӧ...

А мый кыпыдджыкыс вермас лоны бур сой вынӧн да лэчыд черӧн увйысьӧмысь? Немтор буди оз-а!.. Мукӧддырйиыс меным весиг чайтсьӧ, мый лэчыд черысь бурджык струментыс сэсся и абу свет вылас. Эз и вермывны лӧсьӧдны йӧзыс сыысь бурджыксӧ... Буретша сьӧкыд сійӧ, а лэчыд дорышнас кӧть бритчы, кузь вороп вӧснаыс, гашкӧ, дас пӧв, а, гашкӧ, и сё пӧв содӧ керыштан выныд, неуна лажгӧдчыштлӧмӧн да ӧдӧбтчӧмӧн швачнитан-колскӧбтан увйӧ, да сӧмын и лэбовтӧ сійӧ, быттьӧ абу и вӧвлӧма сэні, пулӧн рысь кодь еджыд чиг вылын сӧмын и кольӧ шыльквидзны да шензьӧмӧн видзӧдны тэ вылӧ вӧв бугыль кодь син; сы вӧсна, мый тэ велалӧмыд нин сэтшӧм стӧча зяткыны медколанаинас — пожӧм гырксьыс ув петанінас, не улӧджык и не вылӧджык, и пу слӧй сертиыс буретш ньывкӧсӧн чилснитӧ черыд. Ӧні, кор ме прамӧй пӧрӧдчысьӧн нин сувті верстьӧ мужичӧйяскӧд ӧти радӧ, ӧні меным батьӧлӧн лэчыд черӧн керасьӧмыс меднимкодь ворсӧм кодьнас чайтсис, — ме шенаси-сапйыси, кос и уль увъяс ӧтарӧ и мӧдарӧ шырзи, а ачым аслым кажитчи свет вылас медвына да медудал мортнас, чайтсис, мый ме некор ог вермы пӧтны татшӧм лӧсьыд да удал уджсьыс...

А сэсся и орйӧдлыны-чинтавны пӧрӧдӧм вӧрсӧ ме понді — бара на выль нога удж, мӧдджык ногӧн вӧран; ӧта-мӧд вылас виджадӧн тэчӧм пуястӧ мый не дзужкйӧдлыны лучокнад — вылын да коскад оз сюй, некыті оз топӧд, пилатӧ бура кеслӧма-рӧзводитӧма да, некутшӧм пинь оз таркӧдчы, сӧмын и гуджгӧ-вундӧ-сатшӧ сійӧ уль пуас, шуркйӧдлан-кыскалан ӧтарӧ и мӧдарӧ пелькиник зэлыд рамаӧдыс да удитлан на гӧгӧр чатрасьыштны, ас кежад стӧчмӧдны, кутшӧмджык пуяс матын сулалӧны да кыдзиджык колӧ найӧс пӧрӧдны, кытчӧ бурджык пестыны ув сотан бисӧ, а сэсся тшӧтш кыйкнитлывлан матын мырсьысь ёртъясыд вылӧ, кыдзиджык найӧ сэн муркӧдчӧны, пановтӧны али оз тэнӧ, дерт тэ, томиник вийӧр, вывті ыджыд надеяяс он кут, но ырзьысь сьӧлӧмыд гусьӧникӧнсӧ, ас кежас, быдтор вылӧ дась...

Ме пилитча, зоръяла-бергӧдла керъяс, шыльыда увъя налысь тшӧтш и мӧдар бокъяссӧ, вештала-чукӧрта чача кодь лоӧм мича-гора керъяссӧ ӧтарӧ и мӧдарӧ, мед пасека шӧрыс кушӧн лои, мед сэтчӧ вӧла-доддя бура вермис пырны кыскасигӧн, кымӧссьыд ньылӧмтӧ весиг некор чышкыштны, да вывті ёнасӧ он тай и ньылӧд, ыркыд ывлаыс да, нэмӧвӧйся вӧр сынӧдыс бура мыськовтӧ вир сӧнтӧ да... Сэсся и сэтшӧм нин лӧсьыд кын вывтіыс, лымтӧгыс на, гольӧдчыны гӧгрӧс керъяснас, да кор нӧшта нин найӧс утъяс вылӧ водтӧдӧма. Ёна жӧ бур, мый водзджык воим пӧрӧдчынысӧ, кос кын вывтіыс, медбур пӧранас?..

Увйысиг-чинтасиг-зоръясиг ме нин тшӧтш мӧвпала, кыдзи бурджык сотны лыс-увсӧ, пӧрӧдӧм пу йывъяслӧн шӧрвыяс кымын бӧрйысьӧмӧн чукӧрта увъяссӧ бур турун юр кодь топыд чукӧрӧ, и мукӧдъяссӧ ӧтарӧ и мӧдарӧ сідз на лясйӧдла-тэча керъяс вылӧ, ог на лӧд найӧс ӧти чукӧрас, сы вӧсна мый тӧда, уль увтӧ колӧ кужны жӧ сотны — Лукачомдорын пельтӧм Македонкӧд венласигӧн меным мыйта ковмис мучитчыны увсӧ сотӧм понда, кужтӧгыд тэрмасьӧмӧн ӧзтылан найӧс, а найӧ сӧмын неуна чискыштасны да бӧр кусӧны... Ӧні ме ог жалит та вылӧ кад ни вын: керала ыджыд сирӧд мыр, гырысь чаг и стружки кодь посни чаг перъя, бура поткӧдла сирӧн кыза йиджтысьӧм мырсӧ, сэсся пӧрӧда на неыджыд кос пожӧм, пилаӧн орйӧдла сійӧс кузькодь чуркаяс вылӧ, мыйтакӧ тшӧтш поткӧдла, сэсся и вӧлись нин босьтча перйыны БИ. Да, збыльысь перйыны-вӧчны и эм бисӧ, мӧд ногӧнсӧ тайӧс ме ог вермы шуны. Ме вольсала поткӧдлӧм конда пессӧ, желльӧсь потасъяснас вывлань, турун юр кодь лыс чукӧрыс вылӧ да и сэтчӧ дзужкнита медпосни сирӧд чагсӧ, сӧмын тай и ыпнитӧны-чажнитӧны найӧ, вильыша нялкнитӧ пытшкӧсаныс йӧршитчӧм шонді-би, сэсся пыр гырысьджык сирӧд чагъяс ме тэча ӧтарӧ ыдждысь биыс вылӧ, би ёнмӧ, горша ургӧмӧн нялйӧ-няжйӧ сирӧд сёянсӧ, сэсся и кос конда чуркаяс нин ме лӧда, вынсялӧм би кузяла и пасьтала нин босьтчӧма да ыргӧ сирӧд-кос пес чукӧрын, но ме виччысьышта на мыйтакӧ, мед водзӧ ёнмӧ, сэсся и понда шыблавны косджык увъяс, би жарыс жайгӧ нин пӧсялӧм чужӧмӧ, лоӧ нин бӧрыньтчыштны, и сэки вӧлись ме мӧдӧдча лӧсьыдика тэчавны ыпъялысь жарыс вылӧ посниджык увъяс, но ме ог на кыдзисюрӧ шыблав найӧс, а быдӧнӧс лючки кымыньӧн ляскӧбта, да сӧмын и дзижмунлӧны найӧ, вижовъеджыд сук тшынӧн пуркнитлӧны, тшӧтш ӧзйӧны-сотчӧны да водзӧ на содтӧны жарсӧ. А сэсся и водзвыв тэчлӧм топыд чукӧрыс, уліас, вочасӧн тшӧтш ӧзйӧ, дзоньнас ыпнитӧ, ӧні нин збыльысь яр шонді моз и эм ӧзйӧ лыскыс дзоньнас, ӧні кӧть мый сэтчӧ лӧд, немторысь нин оз пӧд татшӧм биыд, ставыс пызь-пӧимӧдз сотчас — сой кызта кыз ув и кызджык на пожӧм йыв, не нин сёрнитны сук лыска коз увъяс йылысь...

Ок, жар би, ок нялйӧ! Лӧсьыд меным сьӧлӧм вылын, мый татшӧм бур би менам артмис да сӧмын и дзажкнитлӧ-сылӧ сэні лыскыс, и воссьӧ-кушалӧ менам пасекаӧй, и лунтыръя уджӧй сэтшӧм лӧсьыда сярмунӧ мича-ён керъясӧн...

Ӧні сэсся шоныдінас да гажаинас позьӧ и пуксьывны нуръясьыштны — пуӧм картупель шонтыны-пӧжавны биас, нянь шӧрӧм пысавны ув йылӧ да чӧскыда банйӧдыштны, а ӧти сайын и личӧдыштны лысьӧмтӧ, ӧд со кутшӧма муркӧдчӧма лои медводдза лунӧ, век кӧть видзӧд шыльыда увйӧм мича-ён керъясыс вылӧ... Кызвын уджыс керӧма лоис сӧдз югыднас, регыд сэсся и рӧмдыны нин мӧдас, арся луныд ӧд дженьыд, кӧч бӧж кузьта и эм. Ӧні сэсся, шойччыштам да, дась кералӧм увтӧ этатшӧм жар биад кыдзкӧ-мыйкӧ сотам нин, мастер воигкежлӧ кызвыныс лоӧ дась, мед примитӧ...

Эстшӧм сад вӧлі, куш ӧти видзӧдлӧмсьыс повзян, а со тай, пӧшти нинӧм эз нин коль, лӧсьыда тай сотчӧ менам, велалӧмаыдлӧн да кужысьыдлӧн. Дерт, шуам, мӧдарсянь кӧ мӧвпыштны, весиг быттьӧ жаль та мында увсӧ-лыссӧ сотны, дзик весьшӧрӧ тшынйыв лэдзны. Ӧд сы дыра найӧ, увйыс и лыскыс, быдмисны жӧ пожӧмыскӧд тшӧтш, гашкӧ, сё во чӧж, отсалісны нюжавны и кызны пожӧмыслы да козйыслы, кӧнкӧ, мыйта жӧ бурсӧ да коланасӧ тшӧтш босьтісны шонділысь и муыслысь. А ӧні со весьшӧрӧ лоӧ сотны жар биын... Но немтор он вӧч, огӧ на тай вермӧй ми бур ногӧн босьтны увсӧ да лыссӧ керйыс моз. А вӧрсӧ ӧд дзикӧдз он тырт сымданас, пуыслӧн сулалігӧн быттьӧ немтор лишнӧйыс абу, а пӧрӧдан да, дзикӧдз тырлан, идравтӧгыд вӧвъясыслы некыт лоӧ пырны, керсӧ кыскыны. Сэсся и лыс-увсӧ кӧ пасьталаыс колян, гожӧмын ставыс чаж-косьмас, би кӧ веськалӧ, сэтшӧма нялйыны-сотчыны пондас, сідз нин быд гожӧм мыйта ковмылӧ кусӧдчыны паськыд вӧръясас-а...

Ме любӧпырысь бара и бара на видзӧдла аслам пӧрӧдӧм-кералӧм вылӧ, и шонавлӧ менам быдлаті, не сӧмын жар биысь шоналӧ, любӧ и нимкодь меным — ӧд таӧдз некор на ме ӧти лунӧн эг пӧрӧдлывлы-вӧчлыв та мында керсӧ! Ылӧсас ӧд тӧда ме, мыйта лоас тані, ачым мастерӧн уджавлі, — меным чайтсьӧ, мый медводдза пӧрӧдчан лунӧ ме, ышмӧм вывсьыд, нярскӧбті кык норма сайӧ, гашкӧ и ӧкмыс гӧгӧр кубометр: вӧрыс абу ёна гырысь, да нӧшта коз сора, кык нормаыд вылӧ и сизим кубыс тырмас...

2

Аски асывнас, либӧ кыдзи миян шуӧны — асылкинас, — эг медводз чеччысьӧн ло ме баракын. Личалыштӧм нин ун пыр кыла ӧдзӧсӧн клопкӧм, йӧзлысь ноксьӧм-жӧдзӧм, но некыдзи на ог вермы восьтыны синъясӧс. И вӧрзьыны шоныд вольпась вылысь ог вермы, личыд сю мешӧк моз лесмунӧмӧн сӧмын и шняпвидза. Мыйлакӧ буретш ӧні, войсӧ узьӧм бӧрын, тӧрытъя став мудзыс, олыся-суседко моз, сьӧкыда личкӧма менӧ.

Сэсся менсьым вежӧрӧс и лолӧс дзоньнас югзьӧдӧ мӧвп: «Ӧкмыс куб ӧд вермысьӧма жмотйӧдлыны?..» Татшӧм мӧвпыс, буракӧ, ырзьӧдыштӧ вирӧс, ме восьта синъясӧс да вӧрзьытӧг на понда видзӧдны арся асылӧн муртса югдӧдыштӧм барак пытшкӧсӧ. Жара жургӧ-ломтысьӧ плита пач, уна рачын скӧрысь ватшкӧ-пуӧ картупель, быд пельӧсӧ разӧдӧ нырад сатшысь чорыд кӧрсӧ, кодъяскӧ вольпась лӧсьӧдӧны, кодъяскӧ мыссянінысь пырӧны, кодъяскӧ ветлӧмаӧсь нин котлопунктӧ шыдла. Со и мекӧд орчча пельӧсын узьлысь Тима дядь пырис да пуктіс пызан вылӧ кык рач. Видзӧдліс ме вылӧ, казяліс, мый ме восьса синма куйла, да сьӧлӧм сетӧмӧн шуис:

— Верман-ӧ сувтнытӧ, Педьӧ? Ме со шыдтӧ тэныд тшӧтш вайи. Пажын вылӧ картупель пусьӧ и.

— Аттьӧ, Тима дядь... — меным яндзимкодь пӧрысь мортлӧн ме вӧсна тадзи тӧждысьӧмысь. — Дыр тай менам узьсьӧма...

— Вермин кӧ, зонманӧй, кыдзкӧ эськӧ коліс выныштӧдны асьтӧ да... Чеччыны кыдзкӧ коліс...

— Час, нӧшта здук-мӧд куйлышта да, чечча жӧ…

А сэтшӧма мусмӧм вольпасьыс некыдзи оз лэдз менӧ, быттьӧ войбыднас шоныд сирӧн менам лемассьӧма-йитчысьӧма сы дінӧ. И вӧрзьыштӧмсьыс быдлаті доймӧ менам, быд сӧн кевмысьӧ-корӧ на куйлыштны, шоныдінас, корӧ на шойччыны, шойччыны, шойччыны!..

Сэсся кыдзкӧ-мыйкӧ, кызмырдысьӧн, ме чеччӧда жӧ ачымӧс куйланінсьыс, позьӧ шуны торйӧн-торйӧн, торъя юкӧнъясӧн ачымӧс чеччӧда: медводз кокъясӧс лэдза, сэсся, бергӧдча да, кияс вылӧ мыджсьӧмӧн вӧлись нин мукӧд юкӧнъяссӧ лэпта-сувтӧда...

Ок и мудзсьӧма!.. Кӧть эськӧ и эг краситӧм гыжъя дрӧчкаӧн сувт ме пӧрӧдчынысӧ — кымын во нин со быд ногыс песся-муркӧдча. Но тай бура жаявтӧдӧ кер дін уджыд кӧть и вынсялӧм нин сӧна мортӧс...

— Ме тай тэд, зонманӧй, шулі, мед первой лунсяньыс эн пазӧд асьтӧ, — мода вылас бротӧдчыштӧ Тима дядь. — Вӧрыштан да, вочасӧн эськӧ быдлаті небзяс да.

— Небзяс, Тима дядь, — мудзыд ӧд абу на лёк висьӧм, кыдзи воис, сідз жӧ и бӧр мунас...

Ме пета ывлаӧ, Сыктыв сайын, гажа вӧръяс весьтын, сёрмӧдчысь арся кыа ворсӧ мича рӧмъяснас, бара на кос да ыркыд лун вӧзйӧ, ягӧ чуксалӧ. Татшӧм лунӧ он жӧ ӧд кольччы вольпась вылын нюжвидзны, мед кӧть и сэсся сьӧкыд тэныд. Кольччан кӧ ӧд, пӧсь яндзимыд, лунтырнад, дзикӧдз дзужалас-сотас тэнӧ... Ме ветла веж козйӧн-понӧльӧн потшӧм ыркыд «люксӧ». Сэсся коскӧдз мысся кӧдзыд ваӧн. Школаын велӧдчӧмсянь нин ме, кор оз вун, калита ачымӧс тадзисӧ мыссьӧмнас, ог тӧд сӧмын, бур вылӧ ли лёк вылӧ-а... Сэсся и тшӧтш пукся ме кузь пызан сайӧ, асъя сёян панявны, кодӧс позьӧ шыдӧн шуны, но позьӧ и — картупель торъяса кизьӧриник рокӧн нимтыны. Миянлы мед кӧть мый, медтыкӧ пӧтӧсджыкӧн вӧлі-а, ставыс азыма шлопйыссьӧ, сы вӧсна мый сымда во нин, быдмиг-сӧвмиг чӧж, лючки пӧтлӧмсӧ шоча и тӧдлӧма, лючки сёянсӧ шоча и видлӧма, век тшыг нисьӧ пӧт олан-мырсян...

— Федялы тӧрыт, буракӧ, ачыс Вӧрсаыс отсасьӧма! — шыасьӧ Анча Микол, найӧ ӧти рачысь панясьӧны кыкӧн, арӧсӧн ичӧтджык Одьӧ чойыскӧд, кодлӧн, вокыслӧн моз жӧ, быттьӧ польтчыштӧмаӧсь еджыд бандзибъясыс. — Тайӧ буди абу нин бурысь-а, век сылы, быдлаын, везитӧ... Мийӧ тай нӧ сочакӧд кыкӧн эгӧ вермӧй сы мындасӧ пӧрӧдны, кутшӧма жӧ пессим-а... Став лысьӧмӧй талун доймӧ, быттьӧ нӧйтӧмаӧсь...

— А ме бара лёк тшын пытшкас чуть эг пӧд! — весиг ӧні на, быттьӧ тшынсьыс, кияснас ӧвтыштчӧ Одьӧ. — Некыдзи оз сотчыны увъясыс, ӧтарӧ пӧдӧ да кусӧ биыс. Кымынысь ковмис сунлыны увлань юрӧн шоммӧм шоныд пытшкас! Ӧні на юрсиысь и быдлаысь курыд тшын дукыс пӧдтӧ...

— Тайӧ бур, Одьӧ, ныланӧй, — шуӧ Тима дядь. — Дырджык он тшыксьы олігчӧжыд. Тӧвбыднас увтӧ сотігӧн бура тшынасян да, век ӧнія кодь мичаӧн колян.

— Дугды серавнытӧ, Тима дядь? — лӧгасьтӧг ыпнитыштлӧ мӧдыс.

— Нэм чӧжыд мойдынса Одетта кодьӧн лоан? — кадысь водз дзормӧм кудриа юрсӧ пыркнитӧмӧн шуӧ Турӧб Илля.

— А код сійӧ сэтшӧмыс? — чошкӧдчылӧ Одьӧ, но аслыс, буракӧ, и кажитчыштӧ нимсӧ татшӧм ногӧн бергӧдӧмыс.

— Ёна шань да мича ныв вӧлӧма! — нюмъялӧ Илля. — Сы йылысь весиг музыка гижлӧмаӧсь...

— О-о, сідзкӧ, вай тэ, Одетта, эн пов тшынысь ни биысь! — мичмӧдӧм нимнас ыдждӧдлӧмӧн тшӧтш кайтышта ме нывлы.

— А ме шуа, мый ӧнісянь Педя Мелехинлы Вӧрсаыс и Васаыс век нин пондасны отсасьны, — шуӧ Пилат Иван, комын кык арӧса зумыд мужик; веськыд кузьмӧс ныр улас вылі парйыс сылӧн быттьӧ личкыштӧ улісасӧ да, буракӧ, та вӧсна век нюмсермуныштӧм тыр вира чужӧмыс кажитчӧ челядьлӧн кодь сӧстӧм руаӧн. — Ме видзӧда да, ӧнісянь миянлы ковмас нин ыдждӧдлыны сійӧс Педӧр Ӧндрейӧвичӧн...

— Рӧдыс, братанӧ Микол, Федяыдлӧн абу тэ моз Анчасянь пансьылӧма! — тшӧтш пестӧ сёрнисӧ Чуд Ӧльӧксан, дженьыда шырӧм чим сьӧд сук юрсиа да сэтшӧм жӧ сьӧд, пӧлӧс синма ар кызь сизима салдат. — Пӧльыс сылӧн вӧлӧма Сирӧд Кирӧ, батьыс — Сирӧд Ӧндрей...

— Эсся мый? — оз на гӧгӧрво Микол.

— Яг вылас зымвидзысь ыджыд сирӧд пожӧмыс нӧ тэныд абу али мый вын? — гӧлчитӧ Ӧльӧксан. — Ӧд кыксё во чӧжсьӧ выныс да зумыдыс. Сирӧдыс да...

Микол бара на дугдылӧ панясьӧмсьыс да пӧлыньтчылӧ Ӧльӧксанлань:

— А басьниӧ кӧ нин та кузя воим, тэнад либӧ, аслад, сьӧд рӧдыд кысянь петӧ?

— Но, он и тӧд? — воча шыннялӧ мӧдыс, инас ӧшйывтӧм тэрыб кияснас шенасиг. — Чуд рӧдсьыс и эм ме! Видзӧд, и нимтӧны Чуд Ӧльӧксанӧн. Батьӧ вӧлі Чуд Ӧртя...

— Чудъясыс пӧ, кывлі ме, ставныс гуасьлӧмаӧсь да? Асьныс асьнысӧ кыз му улӧ сӧлсем гуавлӧмаӧсь... Чуд гуясас... — тшӧтш ышмӧ Микол.

И менӧ гильӧдӧны-ышмӧдӧны жӧ татшӧм гажа сёрниясыс, татшӧм здукъясас век меным окота лолӧ мыйкӧ гажаджыкӧс и лэчыдджыкӧс шуны.

— А сылӧн рӧдвужыс пӧ, Микол, тэысь на мудерджык вӧлӧма да, сэк кості, гуасигас, ас могнас понӧль улӧ котӧртлӧма...

Барак тырӧн косьӧбтӧны-серӧктӧны, медчӧскыда гигзьӧ ачыс Чуд Ӧльӧксан, чуд рӧд...

— А сэсся и сьӧд полӧкалӧыд гӧтрасьӧма Одьӧ кодь лӧсьыд коми нылка вылӧ... — тувйыштӧ Пилат Иван, мыйысь выльысь на гызьмунлӧ гажыс, а еджыд чужӧма Одетта пондӧ ӧмидз рӧмӧн ымравны.

— А менам бара Варка рӧд, Федя бӧрсьыд не жӧ нин вӧтчывны, — вежньӧдлӧ ён ныра кузьмӧс чужӧмсӧ Варка Павел, мекӧд тшӧтшъя зон, пӧлинӧ, ӧні абу нин зон, а мужик нин, сы вӧсна мый сыкӧд орччӧн пукалӧ-панясьӧ пыста кодь вийӧриник да тэрыбиник, гӧгрӧс синъяса Дядю, мӧд ногӧн кӧ — Клавди гӧтырыс, коді дас квайт арӧсӧн, матӧ не кык пӧв, ыджыдджык Павелысь.

— Нинӧм, Павел, эн шогав, Варка рӧдыд тэнад зумыд рӧд жӧ, гашкӧ и, матриархат дырсянь нин воӧ, — сьӧлӧм сетӧ Павеллы уна тӧдысь Турӧб Илля.

— А мӧй сійӧ сэтшӧмыс? — нюжӧдлӧ Иллялань чурвидзысь гольгана дозмӧрлӧн кодь кузь голясӧ Павел. — Мӧйӧн сійӧс сёйлӧны?

— Он тӧд матриархатсӧ? — наяна каймӧдлӧ Илля. — Сэки, зонмӧ, матриархат дырйиыс, быд рӧдын медыджыднас вӧлӧма нывбаба... Ставӧн кывзысьлӧмаӧсь сылысь...

— Да? Збыль али мый? — ӧні нин сьӧлӧмсяньыс чуймыштлӧ Павел. Сэсся бӧр шыньмунӧ да чепӧльтӧ, буракӧ, чорыдакодь варснитӧ орччӧн панясьысь Дядюӧс, мӧдыс виччысьтӧмысла повзьӧмӧн ойӧстӧ да ырсмунлӧ пукаланінсьыс.

Татшӧмторсьыд кыдзи бара на выль серам оз пет?

— А тэ, зонманӧй Миколай, мед кӧть и кольччыштӧмыд выннад Педьӧысь, анча пемӧс мозыс сюсьджыка вӧр дай, — тшӧтш ышмӧ миян пиысь медся олӧмаыс — Тима дядь: — Ок вед сюсь пемӧс анчаыд!..

Миянлы нимкодь тадзисӧ тешитчыштны ӧта-мӧд выланым. Буракӧ, быдӧнлы нимкодь, мый выль уджыс, пӧрӧдчан уджыс, мед кӧть и сьӧкыд сійӧ, со тадзи ӧтувтіс миянӧс ӧти ягӧ и ӧти пызан сайӧ. Но а меным, дерт, содтӧд нимкодь тшӧтш и сыысь, мый бура муркӧдчысьӧма менам тӧрыт, медводдза лунӧ, мед кӧть и ёнтӧ-доймӧ ӧні быдлаті, мед, тшаква тайӧ, ӧд со сӧмын ӧтнас Турӧб Илля неуна пановтыштӧма менӧ, мукӧдсӧ ме ачым пановті, тшӧтш и со кутшӧм гвардееч-салдатъясӧс, и бур ногӧн со ошкӧны найӧ менӧ, рӧдвужӧс весиг бур кылӧн казьтылӧны, а дас кӧкъямыс арӧснад нӧ кодлӧн оз ӧзъяв-ыпъяв лолыс бур ногӧн лэптӧмсьыд да ошкӧмсьыд, бур кыв дырйиыд пӧ тай, шулӧны, и уджыд шедӧджык, и лолыдлы кокниджык...

Сёйӧм бӧрын муртса личмуныштлӧм нин вир-яйӧй менам быттьӧкӧ бӧр сьӧктіс-лесмуніс, весиг быттьӧ и юрӧй сьӧктіс-гудырмыштіс, бӧр вольпасьӧ кыскӧ менӧ, став йывсьыс вунӧдӧмӧн бӧр нюжгысьны окота, сӧмын и куйлыны окота, сӧмын нюжвидзны. Но колӧ кыдзкӧ пысавны кокъясӧс шоныд вурун носкиясӧ, вӧрӧ кайигкежлӧ вежань кыис найӧс, аттьӧ сылы, сэсся кыдзкӧ колӧ кокъясӧн дзумгысьны вушйӧм-бонзьӧм кирза сапӧгъясӧ, а фуфайкатӧ пасьтавны да шапкаасьнытӧ кокниджык нин, оз ков копрасьны...

Пыраліс мастер, Исӧ Зосьӧ, миян ыджыд сиктысь жӧ петалӧм морт, мекӧд тшӧтшъя кымын зон, арӧсӧн сӧмын ыджыдджык, кузь тушаа, сідзсӧ лӧсьыдкодь чужӧма, пельясыс тай сӧмын гырысьджыка лапвидзӧны, вӧралан понлӧн моз чошвидзӧны ли, ёсь исыс моз жӧ быдторсӧ кылӧны. Тӧдмаліс, ставӧн-ӧ вермӧны мунны талун ягӧ...

— Дашкӧ, мися, кодсюрӧяс тӧрытъя кык нормаяс бӧрад талун оз вермыны юрнысӧ лэптыны да? — он гӧгӧрво, нимкодясьӧ али тешитчӧ мастерыс, ачыс былькъя бугыльяснас ме вылӧ баргӧ.

— Эг ӧмӧй татчӧ ми уджавны локтӧй, — вочасӧ збояла ме. — Да и кор нӧ пӧрӧдчысь мортыслы кокньыдыс вӧлі...

— Лӧсьыда шуин, Ӧндрейӧвич, — шнёпӧдыштіс ыджыд вылыс парнас Пилат Иван. — Пӧрӧдчысьыдлы толькӧ сэки кокньӧдас, кор нин мыр дінӧ сутшкысяс...

Но ог-ӧ ме кутшӧмакӧ завидьтышт Исӧыслы, эг-ӧ таысь ме дӧзмышт сы вылӧ? Мый со сійӧ, мекӧд тшӧтшъя морт, мастералӧ, сымда йӧз вылын кӧзяиналӧ, а ме ӧд, ачым, верми лоны сы местаын, сэки эськӧ менам некыті эз доймы ни эз вись ӧнія моз...

Ог жӧ, мый нӧ ме, ньӧти ме ог завидьты ни вежӧгты сылы, мед начальникалӧ, мед сӧмын лючки да бура ставсӧ керӧ-а, оз мудерит ни оз наянит, мед некодӧс ковтӧг оз лэпты ни оз дойд. А менам шуӧма пӧрӧдчыны и тӧвбыд понда муркӧдчыны, тӧвбыд ог пет, мед кӧть и сьӧкыд да дзескыд, додь вож костсьыс...

Ёль пӧлӧнӧд, рудовъеджыдӧдз быгалӧм эжӧр пӧвстӧд ми сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн бара восьлалам яглань, ӧні зепъясын сӧмын пажынтор — кызвыныслӧн нянь шӧрӧм да пуӧм картупель, водзвыв пуӧма, мед би дорын пӧжасьӧмӧн да мый да дырсӧ не манитчыны, шонтыштін и дась, а инструмент ӧні миянӧс ягын нин виччысьӧ да нӧшта увйӧсь пожӧмъяс да козъяс виччысьӧны, гашкӧ, сё во чӧж нин виччысьӧны найӧ миянӧс...

Миянлы паныд дзольгӧ-визувтӧ сьӧктӧм-кӧдзалӧм ваа ёль, сьӧд ваа доръясыс йизьӧмаӧсь-кеньсялӧмаӧсь нин, но шӧр визулыс оз на сетчы кӧдзыдыслы, сяльгӧ-варовитӧ, мыйкӧ висьталӧ миянлы...

Ме водзын Тима дядьлӧн ной дукӧса паськыд мышкыс катласьӧ, зэв паськыд пельпомъяс костас зумыда жнёпкӧм кӧч ку шапкаа юрыс да. Воськовтігас кокъяссӧ Тима дядь лабутнӧя пукталӧ зэв падвежа ногӧн. Ветымын арӧс мортыслы, а бара на со ягӧ пӧрӧдчыны кайӧ. Мыйта кер нин сійӧ лэдзис кузясӧ олігчӧжыс, ставсӧ кӧ артавны, мыйта быд пӧлӧс уджсӧ песіс-бергӧдіс. Да и асьсӧ сійӧс олӧмыс кыдзи сӧмын нин эз пес...

Тӧрыт тай со казьтыштіс меным, кыдзи коркӧ Сепысын батьӧкӧд на пӧрӧдчылӧмаӧсь. Ён йӧзыд уна вӧртӧ вӧлі лэдзӧны да, звучникъясӧн сэки найӧ нималісны-горалісны, видзӧд сэки и батьӧӧс бура уджалӧмсьыс сельсӧветӧ депутатӧн бӧрйылісны, а сэсся и преднас индісны... Бура на помнита ме сійӧ шуда да долыд кадсӧ! Чукӧртчам вӧлі зонпоснияс да и котӧртам Сепысӧдзыс, батьяс дінӧ, ме сэки весиг школаын на эг велӧдчы... Буракӧ, сійӧ воясас вӧлись на вайисны вӧрӧ выль пилаястӧ, бритва лезвие кодь векни, шензьӧдана лучковкаястӧ, наӧдз паськыд пӧперечнӧй пилаясӧн вӧлі кыкӧн-кыкӧн пӧрӧдчӧны... Меным, ичӧт мортыдлы, рамаясӧ зэвтӧм лучковкаяса да лэчыд черъяса ыджыд да ён батьӧяс кажитчылісны мойдса багатыръяс кодьӧн... Олыштам-гӧститыштам вӧлі на ордын да и уркай кельӧб моз бӧр гортлань веськӧдчам, абу и ылын, дас верст... Сьӧрысь кӧч гӧснеч тішкам-кыскам гортӧ — асьным кузьта жӧ юртӧм сола трескаяс. Ок и чӧскыд жӧ вӧлі тайӧ трескаыс, быд ногыс ми сійӧн гортын чӧсмасьлім — юкваӧн и яеснича пытшкын пӧжӧмӧн, весиг и муртса на пузьӧм самӧварса пӧсь ваӧн заваритӧмӧн...

Ок, шуда кад! Вӧлӧма тай да кольӧма!..

Но, немтор, сы пыдди ӧні ме ачым нин лои багатыр кодь пӧрӧдчысьнас! И мед ме завидьті этійӧ Исӧыслы, чош пельыслы!.. Да ӧд сійӧ, кӧнкӧ, ачыс на кунас и вемнас завидьтӧ меным! А мый нӧ? Ме ӧд коркӧ сылӧн кодь уджсӧ дас квайт арӧсӧн нин вӧчлі, Ыбынын мастералі. А мед сійӧ ме моз, ӧтнас, видлӧ ӧкмыс кубометр вӧрсӧ пӧрӧдны ӧти луннас. Кысыс нюжалас!.. Тӧрыт пӧ тай, шуӧ, примиті да оз пӧ и эскыссьы.

Некод меным мырдысьӧн эз тшӧктыв сувтны пӧрӧдчынысӧ, ньӧрйӧн некод эз вачкав ни, — меным аслым окота керасьны батьлӧн лэчыд черӧн, кутны зумаммӧм кабыръясын асламӧн керӧм-шыльӧдӧм сэтшӧм лӧсьыд черпуӧс, меным аслым любӧ ӧтчыдысьӧн, веськӧдчывтӧг-шойччытӧг дзужкйӧдлыны лэчыд лучковкаӧн сывтыръя пуяс, аддзыны и кывны кын яг вылӧ налысь гыпкысьӧмсӧ...

Меным любӧ и нимкодь кывны вир сӧнӧ туӧм-чӧжсьӧм том вынӧс ассьым. Меным нимкодь, мый бур бать-мамсянь чужлысьӧма менам, бур рӧдсянь, кыдз тӧрыт шуисны, — Сирӧд рӧдсянь... Томӧн мунісны олӧмсьыс батьӧ и мамӧ, но со тай сетӧмаӧсь-кольӧмаӧсь ассьыныс бур вирсӧ да вынсӧ меным, дерт кӧнкӧ, сідз жӧ и вокъяслы сетісны, тшӧтш и дзоля чоюклы... Ӧні сӧмын миянлы колӧ не уськӧдны тайӧ бурсӧ, тайӧ медся донаторсӧ да асланым уджӧн и олӧмӧн, яг выв пожӧмъяс моз зумыдджыка вужъясьны да лэптысьны олӧмас...

А вӧчӧм уджыс со кыдзи сярвидзӧ-тыдалӧ: мича вӧр, быдӧнлы сэтшӧм колана керъяс — лёк войнаӧн кисьтӧм-пазӧдӧм страналы, сотчӧм керкаяса йӧзлы, ӧд ачым ме мыйта аддзылі сотчӧм-пазӧдӧм сиктъяссӧ да каръяссӧ, вунас ӧмӧй коркӧ тайӧ… И, дерт жӧ, кымын унджык ми лэдзам сэтшӧм дона вӧрсӧ, сымын ӧдйӧджык бурмас олӧмыс. Сёрнитӧны, регыд пӧ и нянь карточкаяс оз сэсся лоны, сы дыра мысти бӧр вӧльнӧй няньыс лоӧ, кыдзи коркӧ, войнаӧдз вӧвлі, ньӧб мыйта колӧ, сёй мыйта колӧ да тӧрӧ... А мый нӧ, быдӧн кӧ пондас бурджыка уджавны ас местаас, колана серти унджык вӧчны, — мый пӧ и не бурмыны олӧмыслы, мый и не лоны сылы тыр-бурӧн, пӧтӧсӧн и шоныдӧн... Ӧні ӧд сэсся, татшӧматӧ вийсьӧм-нальсьӧм бӧрад, йӧзыс, кӧнкӧ, тӧлксяласны жӧ нин, оз нин пондыны сэсся войнаяснад асьнысӧ нырны-пазӧдны...

— Педьӧ, талун, зонманӧй, ӧдъястӧ чинтышт... Ме шуа, уджалан скоростьтӧ... — бара на бур ногӧн ӧлӧдыштӧ менӧ Тима дядь асланым пасекаясӧ разӧдчигӧн. — Мед эз ло асьтӧ вывтіджык мырдӧналӧм. Мед вочасӧнджык, нетшкысьтӧг велаліс вир-сӧныд сьӧкыд удж дінас... Кузь тӧвбыд кежлас...

Ме ньӧжйӧникӧн босьтча керасьны черӧн, менам дзуртӧ-оръясьӧ-ойзӧ быд лы и быд кусынь, быд сӧн... Быдлаті сэтшӧма доймӧ... Пӧрӧдны копыртчигӧн коскӧй тшӧтш юкалӧ-доймӧ... Сойяс-кияс вынтӧма тіралӧны... Быдлаысь рудзалӧма-бырӧма выныс и шонтысь мавтасыс...

Медъёна доймӧ веськыд сой гырддзаӧй, коді коркӧ сюйсьыліс-вӧрзьыліс. Кар дорса Чит улын лёк запань косялігӧн. Ӧні, ёна мудзӧмысла, бара на лючкисӧ оз веськав ни оз кусыньтчы сойӧй, пыктӧма, а пондан ёнджыка кусыньтны либӧ веськӧдны да гырддзаӧдыс быттьӧ уль кыдз пу моз уна везъясӧн дзенкмунӧ-чегӧ, и быд вез ойзӧ-доймӧ. Тыдалӧ, и збыльысь, нэм чӧж кежлӧ нин тадзи коляс менам гырддзаӧй.

Но ме ог пуксьы пӧимӧн еджвидзысь тӧрытъя ыджыд-гӧгрӧс бипур дорӧ, кӧть эськӧ и сэні, кыз пӧим улас, тырыс на ӧдъя жарыс йӧрмӧма да меліа корӧ-чуксалӧ сійӧ менӧ ас дінас, сэтшӧм меліа корӧ...

Немтор, тшаква тайӧ, этша али мый нин мудзӧмсӧ тӧдлӧма менам! Медводдза пожӧмсӧ колӧ кыдзкӧ-мыйкӧ пӧрӧдны, а сэсся и вочасӧн шоналас-небзяс быдлаті... Сэсся ӧд талун меным лададжык и кокньыдджык нин лоӧ уджавнысӧ, дась панӧмаинас да дась бипур вылас. Жнёчйӧдлы сӧмын пуяссӧ тӧрытъя керъяс вылас да топӧдтӧминас чирсйӧдлы-орйӧдлы, да гольгӧдлы-увйы да вочасӧн сот увсӧ важ жар вылас... Мед и оз ло талун вӧчӧма тӧрытъя мындасӧ, мед кӧть и неуна этшаджык... Гашкӧ и збыльысь «скоростьсӧ чинтыштлыны» колӧ, олӧма мортыс лёк вылӧ оз велӧд...

Вочасӧн шонала ме керасьӧмсьыс да пилитчӧмсьыс, да жар биын ув чажйӧдлӧм-сотӧмысь. Лысьӧмӧй дугдӧ дзуртнысӧ да ойзынысӧ, тшӧтш и гырддзаӧй, быдлаті быттьӧ мыйӧнкӧ шоныда мавтыштчӧ да бӧр ловзьӧ бур вынӧн... Весиг бара нин ковмӧ ачымӧс кутыштавны вывті ыззьӧмсьыс, азымнад да тэрыбнад чужлыссьӧма да абу кокни асьтӧ веннысӧ...

А шуны кӧ нин сідзи, ёна жӧ нин бура да винёла панлӧма-синлӧма морттӧ Енмыс! Да кор нӧшта сійӧ том на да дзоньвидза...

Ме пытшкын бара нин быттьӧ ыргӧ-ломзьӧ жар бипур, бара нин ӧзтӧ-дзажнитӧдӧ вирӧс, бур вынӧн польтчӧдӧ быд сӧн, и кыдзи нӧ кутан асьтӧ ыпъялана уджысь...

Сӧмын на ме быттьӧ вӧлі лябмӧм коньӧр кодьӧн, чайтсис, мый талун ог весиг вермы шеныштны черӧн, немся пу ог вермы пӧрӧдны, а со тай — сӧмын и гыпкысялӧны бара пожӧмъясыс, и козъяс, сӧмын и вирдалӧ киын югъялысь дора лэчыд черӧй, сӧмын и чажйӧны жар биын веж лыска уль увъяс, сӧмын и пуритӧ-кайӧ сӧдз енэжлань сук еджыд тшын...

Ок, ёна жӧ нин лӧсьыд лоны томнад да вынанад!

3

Сыктыв вылын кутіс йи, вуджанінӧд мӧдісны содтӧд киськавны-кызтӧдны сійӧс, мед, вӧвъясӧс вайӧдасны да, сьӧкыд турун додьясӧн позис пыр жӧ вуджны миянладорӧ. Азыма босьтчысь кӧдзыдыс мый вермӧмсьыс бура отсасис тані йӧзлы. Мукӧддырйиыс ми эськӧ и дӧзмывлам жӧ кӧдзыдыд вылӧ, но мӧдарсянь кӧ видзӧдлыны, Еджыд Тошка Дедушкоыс не этша жӧ бурсӧ вӧчлӧ миянлы, Войвыв йӧзлы. Шуам, сійӧ жӧ Сыктыв вомӧныс пос нюжӧдны оз ков — ачыс Дедушкоыс зумыда дорис-шылькнитіс сійӧс. Сэсся и ёльяс вомӧн да зыбуч нюръяс вомӧн сэтшӧм жӧ бур туй нюжӧдас-дорас, кытчӧ, гожӧмын кӧ, подӧннас эськӧ эн вермы писькӧдчыны. А тӧвнад кытчӧ гажыд, сэтчӧ и пыр, вильыд сювъя доддьыд шливӧдӧ-исковтӧдӧ сымда кер...

А сэсся и лым петіс, лун-мӧд ӧтторъя сапкис-усис гырысь, коръя лым, ставсӧ гӧгӧр едждӧдіс-небзьӧдіс, а кор бӧр мыччысис сэк кості кытчӧкӧ дзебсьылӧм шонді, помтӧм паськыд вӧр-ваыс дзик мӧдкодь чужӧма лои, мойдын кодь мича лои. Быд ув вылӧ и быд лыс помӧ ӧшйӧма медводдза лымйыс, и сэтшӧм еджыд да сӧстӧм гӧгӧр, сэтшӧм югыда ӧзйӧ-ворсӧ гӧгӧр... Дерт, шуам, пӧрӧдчигад некор ёнасӧ нимкодясьны татшӧмторъяснад, но ӧд синмыд тэнад эм, аддзытӧг оз ов сійӧ эстшӧм мичлунсӧ... Медводз матыстчан пу дінас да и чатӧртчылан. А сійӧ югзьӧ-ӧзйӧ да би киньясӧн дзиркйӧдлӧ, еджыд платтьӧа невеста кодь сулалӧ, нимкодьыдла сывйыштны весиг окота лолӧ. Пӧрӧдан тшапсӧ перйытӧдз медводз бура клёнган чер тышнад да ур моз пелька бокӧ чеччыштлан, мед сэк кості пу вывсьыс лэччӧ лым бус кымӧрыс...

Этшаник на кос лымйыд ньӧти оз жӧ падмӧд пӧрӧдчысьтӧ, мӧдарӧ весиг — вӧрыс сӧстӧмджык да гажаджык лои да, тэныд быттьӧкӧ и кыпыдджыка на уджавсьӧ, сэсся, буракӧ, кос лымъя дырйиыд и сынӧдыс нӧшта на сӧстӧмджыкӧн лоӧ да торйӧн нин бура пожйыштӧ пессигад шоналӧм-пӧсялӧм вир-сӧнтӧ.

Ми, нырщикъясыс, кыдзи ышмим медводдза лунсяньыс, сідзи сэсся и мӧдӧдчим — сизим, кӧкъямыс, ӧкмыс кубометрӧн лун шлёчйӧдлам. Нёльӧн мунам топыд чукӧрын: кызь кӧкъямыс арӧса Чуд Ӧльӧксан, комын арӧса Турӧб Илля, комын кык арӧса Пилат Иван да тшӧтш и ме на лыдын, дас кӧкъямыс арӧса. Тайӧ гвардеецъяс лыдас кутшӧмкӧ лунӧ кодкӧ ӧти пановтыштас ставсӧ, а сэсся кодкӧ мӧд нин водзӧ петӧма, сэсся коймӧд. А ӧтчыд ветымын арӧса Тима дядь ставнымӧс парскис — бурджык вӧр чукӧр веськалӧма да, ӧти луннас дас кык кубометр шырзьӧма коркӧя звучник-стахановецыд. Меным кӧ пӧ эськӧ кульыштны вылысь во кызь кымынӧс, сэки пӧ эськӧ ме тіянлы, зырымбедьяслы, петкӧдлі на ва кӧлеса да кос кӧлеса да... Но та бӧрын пӧрысь мортыд бӧр усьпаньвыв пуксис, дерт, аслас лысьӧмнас казявтӧг эз ов, мый медбур пӧрӧдчан кадыс сылӧн, рекордасян гора пӧраыс Сыктыв визулӧн ылӧ нин кылалӧма...

А ми, мукӧд нёль гвардеечыс, ӧта-мӧд вежмӧн кырссям-керасям личӧдчытӧг. Меным, ас пайысь, ӧні эськӧ яндзим нин лои ёнасӧ кольччыны салдатъяссьыс. Кыдзи, шуам, школаын велӧдчигӧн коркӧ вӧлі: «пятьяс» вылӧ кӧ мӧдӧдчӧма, сэки юръяндзим нин «двойкаясӧдзыд» да весиг «тройкаясӧдзыд» лэдзчысьны.

Сэсся ӧд матысмӧ вӧлі Гӧрд Октябрлы комынӧд во, тайӧ ыджыд праздник кежлас быдӧнлы окота кыдзкӧ бурджыка петны-воӧдчыны.

Но бара на ставнымӧс пановтіс Турӧб Илля. Ме лои мӧд мортӧн...

Илляыс эськӧ и абу медвына миян пӧвстын, но пельклуныс да сюсьлуныс сылӧн тырмӧ, кыдз шуласны, турӧ-койӧ-мырсьӧ. Сэсся и Илляыслӧн быдӧнӧс пановтны кӧсйӧмыс, буракӧ, миян серти ыджыдджык, асьсӧ бур ногӧн петкӧдлыны кӧсйӧмыс: война дырйиыс мортыд веськавлӧма немечьяслы пленӧ да мыйсӧ пӧ сӧмын абу тӧдлӧма сэні, мыйсӧ пӧ сӧмын абу аддзылӧма. Да сэсся и, шуны кӧ нин, пленӧ веськавлӧмаяс вылад война помасьӧм бӧрад эз на зэв бур синъясӧн видзӧдны...

Ми бура керасим-уджалім весиг шойччан лунӧ, мед сы пыдди праздникводзвывса лунас прӧстӧн лоны, гортӧ лэччывны Ыджыд праздниксӧ пасйыны, но кыськӧ виччысьтӧг воис Пикон да пондіс каймӧдлыны менӧ мӧдтор вылӧ. Пиконыскӧд ми воддза гожӧмнас моль бӧжӧн лэччылім карӧдз, бригадиралан баллъяс вӧсна вермасьлім, кулан да он ло, казьтышта да, ӧні на серамӧй петӧ...

Пиконыс бара на керӧма ар-тӧв кежлас сельпокӧд договор вӧравны да ӧні пӧ быдлаті гежмалӧ-собалӧ, дась ичӧт лым кузяыс на кыйсьӧ.

Кор ми воим ягысь, сійӧ вӧлі пукалӧ нин миян баракын, пызан помын, да ур кульӧ. Ӧти лунӧн пӧ, тіянланьӧ воигӧн, кызь кӧкъямыс лов пезьгӧді. Дерт, понмыс сылӧн бур, ыджыд руч кодь ёсь ныра гӧрдов лайка, вурдлӧн кодь топыд да шыльыд гӧна, еджыд кынӧмула, ӧні лӧня куйлӧ пызан улын, шойччӧ лунтыр котралӧм-увтчӧм бӧрын, кӧзяиныс пӧттӧдзыс нин вердӧма кульӧм уръяснас.

А нӧшта лабич вылын пукалӧ Полковник, пельшӧр-стӧрӧжика Жанналӧн квайт арӧса пиыс да синсӧ чашкӧдӧмӧн видзӧдӧ уркульысь ыджыд дядьӧ вылӧ.

Век на важкодь Пиконыс, паськыд пельпомъяса да плавкӧс, косньӧд, да абу кӧ нӧшта на нюжалыштӧма загрекиыд, гырысь черлыяса, неуна беринӧсь чужӧмыс гӧрдӧдӧма-дубитчӧма вӧр-ваӧд ӧтарӧ собалӧмсьыс. Меным и зэв на нимкодь лои сыкӧд тадзи аддзысьӧмсьыс, сы дыратӧ ӧтлаын мольбӧжасигад, позьӧ шуны, вокъяс кодьӧн ӧта-мӧднымлы лоим.

Ме пӧ, Федя, — шыннялӧ ачыс, — эг асланым грездсаяс дінӧ пыр, мӧд баракас, а веськыда пӧ тэ дінӧ.

Но и бур, мися, сідзи и коліс, — тшӧтш нимкодяся ме.

Кутшӧм мичаникӧсь да небыдикӧсь уръясыс, кӧть и абу нин ловъяӧсь. Малыштан да, рудов небыдас сідзи и пурсмунӧны чуньясыд, уна ув сотӧм бӧрын ягса бипурлӧн кыз пӧимӧ моз... Быдӧнлӧн мыш вылас, рудов вылас, гӧрдов визьӧб. Ур ку шапкатӧ вурасны да, сэтшӧм лӧсьыда пӧртмӧдӧны синтӧ тайӧ визьӧбъясыс.

А Пикон кузь чуньяса велалӧм кияснас сӧмын и шаркйӧ-кульӧ прӧмыссӧ. Лэчыд пурт йывнас чирснитыштас бӧж дінсӧ да бӧр кокъяссӧ пытшкӧсланьӧдыс, кыртӧдас-шедӧдас пушыд бӧж пытшсьыс яя-лыа йывмысь везсӧ, сэсся и гугӧдас-павтыртас сэтысянь кусӧ дзоньнас да вынысь чашнитӧдас юрланьыс, лӧсьыда тай чуктӧ яй дінсьыс, гос везъясыс пӧшти абуӧсь да, оз кутны да, сӧмын и лӧстыштӧ-кольӧ лӧзоват шыльыд гугыс, да ӧткымынлаын мыччысьлӧны шочиник гырд чутъяс, дрӧбйӧн розьӧдлӧминъясын, но татшӧм гырд розьыс оз быд куын тыдовтчы, сы вӧсна мый Пиконыс бур лыйсьысь, векджык урыслы юрас дітшкӧ... Пелька ниркнитас-вуштыштас гырдсӧ пурт дорышнас, чышкыштас рузумӧ, сэсся и чилкнитас урыслысь син доръяссӧ гоз-мӧдысь, нӧшта ӧтчыд выныштчӧмӧн чашнитас, и помӧдзыс гугӧдӧм дона ку дзикӧдз мынӧ швычӧк туша дінсьыс. Ӧні сӧмын кольӧ нюжнитыштны да паськӧдыштны бура кульӧм кусӧ да син потасъясӧдыс пысавны водзвыв дасьтӧм-шыльӧдӧм вӧсньыдик сёр вылӧ. Да ӧшӧдны пачсайса тувъяс вылӧ, мед ньӧжйӧникӧн косьмӧны.

— Таво вӧралыштам, шу, Полковник! — Нимкодьпырысь сёрнитӧ ичӧт зонкакӧд Пикон. — Бура воӧма таво урыс. А ур кӧ эм — и тулан эм.

— А мыйла буретш таво воӧма урыс? — юасьӧ зонка.

— А сы вӧсна, друганӧй, мый коз колльыс таво уна быдмис-воис. Урыд и килльӧ сылысь пӧтӧс кӧйдыссӧ... Да и кыкысь рӧдмӧдчӧ, уна челядьӧс быдтӧ...

Ми, ягысь воӧмаяс, пӧрччысям-мыссям, вежсям гортса паськӧмӧ да, дерт, тшӧтш кывзам кузьлысь да дженьыдлысь сёрнияссӧ.

— А пожӧм колльыслӧн кӧйдысыс абу ӧмӧй чӧскыдджык коз сертиыд? — зэв збыльысь юасьӧ зонка.

— Ог тӧд, другӧ, Полковник, эг сёйлы, — вочавидзӧ бур прӧмысысь варовмӧм Пикон. — Чӧскыд не чӧскыд, но бара сійӧ сьӧкыдджыка шедӧ урыслы, коньӧрлы. Пожӧм кӧйдыссӧ перйигӧн пӧ урыс кыз синваӧн горзӧ-бӧрдӧ...

— Горзӧ-бӧрдӧ? — чуймӧ зонка.

— Видзӧд, ёна чорыдджык пожӧмыдлӧн колльыс, торйӧн нин косьмӧм бӧрас... Доймасьӧ, кӧнкӧ, чорыд кыш пытшсьыс перйигас, быть сэсся ойзы-бӧрд...

Ме видзӧдлывла Пиконлӧн кульӧм-керӧм вылӧ, кывза сылысь Полковниккӧд варовитӧмсӧ, и меным казьтывсьӧны батьӧлӧн вӧраланінъясысь воӧмъясыс. Тадзи жӧ ноп тырӧн вӧлі ваяс ур куястӧ, бура косьтӧма, лӧсьыд стопаясӧ тэчалӧма да гартлӧма ставсӧ. Ми, вок чукӧр, этайӧ Полковник этшысӧн жӧ, гӧгрӧсмӧм синъясӧн вӧлі видзӧдам кыйдӧсыс вылӧ да быдторсӧ юасям... А сэсся батьӧ катӧдас куяссӧ сельпоӧ, а сэтысь еджыд пызьтӧ да юра сакартӧ, и мукӧд чӧскыдторсӧ миянлы ваяс. Ур куясыс вылӧ...

«Ур кӧ эм — и быдтор эм!» — важысянь нин шулӧмаӧсь коми войтыр. — «Ура во — шуда во!»

И, тӧдӧмысь, абу весьшӧрӧ коркӧ важӧн Ур куыс, Урыс налӧн вӧлӧма сьӧм пыдди, деньга пыдди. Ӧні на, видзӧд, кӧпейкатӧ миян сідзи и нимтӧны — урӧн. Сідзкӧ, коми йӧз, коркӧ ёна важӧнсӧ, сы вылӧ ньӧбасьлӧмаӧсь и вузасьлӧмаӧсь...

Со пӧ тэныд и ур!

— Пикон дядя, а кор либӧ колльыс абу вӧрас, мый нӧ сэки сёйӧ урыс? — водзӧ юасьӧ Полковник.

— Сэки?.. Сэки сійӧ, другӧ, кузь туйӧ петӧ. Кольсӧ мукӧд вӧръясысь корсьны... И сэки сійӧс немтор оз кут. Немысь немтор, би ни ва... Сыктылад пырас, бӧжсӧ парус моз лэптас да и уйӧ мӧдлапӧлас...

— Кужӧ варччынысӧ?..

— Сюмалысь кынӧмыд быдторйӧ велӧдас...

А сэсся Пикон шыасис баракса гырысьджык войтыр дінӧ:

— Но мӧй, мужикъяс, дашкӧ, пуам уръяссӧ? Сёянныд он?

— Ог жӧ шыбитӧй свежӧйторсӧ! — пырысь-пыр жӧ воча шуис Турӧб Илля. — Не татшӧмторъяс на сёйлім... Вай лӧдам ведра тыр да пуам...

Мукӧдыс, кызвыннас, эз жӧ лоны паныд, быдӧн ӧд кутшӧмкӧ вӧралысь жӧ, кутшӧм сӧмын шыд да яй жӧ нин абу видлӧма...

Морт-мӧд-коймӧд босьтчисны керны кульӧм уръяссӧ, кодкӧ котӧртіс котлопунктӧ ведрала, а пач ломтӧма жӧ нин миян воигкежлӧ, тшӧтш жургӧ-варовитӧ ӧтувъя кыпъялӧмас, плитаыс арся пипу кор рӧмӧн ымралӧ... Ӧдйӧ и пузис татшӧм жар вылас ур тыра ведраыд, регыд сэсся свежӧй яйлӧн ныртӧ гильӧдысь мырдыс пондіс кывны...

Пуксялім кузь пызан сайӧ, чукйӧн лэпталім ур тушаяссӧ панера пӧв вылӧ, кык тасьтіӧ чӧвталім этшаник шыдсӧ. А мый, чӧскыд шыдыс, нӧгыля, уна лолыдлӧн. Гырктӧ сідзи и бурмӧдӧ-мыськовтӧ свежӧйыд да вӧр кӧраыд, гашкӧ сӧмын быттьӧ неуна юмовджык-а.

Сӧмын миян пӧрӧдчысь дамаяс — Одьӧ да Дядю — чукрӧдлӧны нырнысӧ, оз пуксьыны...

— Крыса кодь да, кыдзи нӧ лолыд лэптас сэтшӧмсӧ сёйны, — ӧвтчӧ кыкнан кинас Дядю да весиг оз видзӧд пызан вылӧ.

— Ачыд буди тэ кульӧма крыса кодьыс-а, — та вылӧ вочавидзӧ том верӧсыс сылӧн, Варка Павел, мыйысь пызан сайын пукалысьяс голя тырнас серӧктӧны, сы вӧсна мый Дядюыс сідзсӧ зэв косньӧд, позьӧ шуны, кульӧма ур кодь и эм.

Но стӧрӧжиканым миян, сійӧ жӧ лоӧ и пельшӧр пыдди, — ар кызь сизима Жанна да сылӧн квайт арӧса Полковник пиыс чӧскыдпырысь тшӧтш панясьӧны да вильӧдчӧны.

Менам, аслам, некутшӧм зывӧктӧм жӧ абу, кӧч яй кӧра кажитчӧ меным пуӧм урыс, сӧмын посньыдджык лыа да быттьӧ юмовджык.

— Сёй пӧттӧдзыд, Полковник, свежӧй яйсӧ, — бара на велӧдӧ ассьыс выль другсӧ Пикон. — Мед ур кодьыс жӧ пелькӧн лоан да ме кодь жӧ ыджыдӧн...

— А кымын ур та могысь ковмас сёйнысӧ? — юасьӧ зонка.

Ыджыд морт моз мывкыда юасьысь зонкалӧн сёрниыс быдӧнлысь бурмӧдӧ сьӧлӧмсӧ, татчӧ воӧмсянь ӧтлаын олігад ми ставӧн нин ёна велалім сы дінӧ.

— Ме моз кӧ вӧралысьӧн быдман, та понда оз ковмы шогсьыны, — каймӧдлӧ Пикон. — Урыс и дозмӧрыс, ошыс и йӧраыс — ставыс тэнад лоӧ...

— И шоныд шапкаыс и еджыд няньыс, — шуӧ Пилат Иван.

— Пиконыдлы сылы мый не овны, — шуӧ Чуд Ӧльӧксан, — ӧти лунӧн папуша тыр деньга да куд тыр пызь нажӧвитіс.

— А коді тэнӧ асьтӧ кутӧ, — воча шыньмунӧ Пикон, — пищаль босьт да котрав ме моз дай. Да вед, шу, Полковник?

— Ӧльӧксан дядьыслӧн, дашкӧ, кокъясыс дженьыдджыкӧсь да, оз вермы тэ моз котравнысӧ, — виччысьтӧг шуӧ зонка да бара на кыпӧдлӧ гаж.

— Сылӧн, зонманӧй, и нырисыс Пикон сертиыд жебджык, — шуӧ Тима дядь. — Кӧть и Чуд рӧдысь шусьӧ.

— И сьӧкыд пеляджык сійӧ, — шуӧ Пилат Иван.

— И синъясыс сылӧн тамышджыкӧсь, — шуӧ Турӧб Илля.

— Сідзкӧ, ковмас нин ми вокыслы нэм чӧж кын мыр йирны, — читкыртлӧ сьӧд син пӧвсӧ Полковниклы Ӧльӧксан. — Пищаль пыдди пила да чер кутны...

— Немтор, Ӧльӧксан дядь, эн шогав, — кӧрталӧ тайӧ сёрнияссӧ Полковник. — Керйыс вед колӧ жӧ... Кертӧгыс нӧ эськӧ кыдзи керкаяссӧ керисны... Куш ӧти ур кусьыд вед керкаыд оз на артмы...

Сёрӧнджык рытнас, кор, узьны водтӧдз, ми ветлӧдлыштім на Пиконкӧд Сыктыв кыр йывті да нимкодясим енэж пасьтала сярвидзысь югыд кодзувъясӧн, сійӧ пондіс каймӧдлыны менӧ бур кыйсьӧмӧн:

— Ветлам аски, кыкӧн тэкӧд, йӧра бӧрся. Татчӧ воигӧн Чом-Ёль дорысь ӧтиӧс аддзылі, лыйнысӧ эг удит.

— Чайтан, шедас? — менам ыпмунліс и ыркмунліс быдлаті татшӧм кывъяссьыд.

— А мый нӧ озыс? Этшаник на лым вылас кок туйсӧ кольӧ, вӧтӧдам. Ар нёль-ӧ-вита, кодӧс аддзылісӧ, абу на сэтшӧм мудер. Да и мукӧд кок туйяс казялі сыладорсьыс...

— А праздникыс нӧ? — пыксьышті на ме.

— Быдлаын тай праздник, кӧні кынӧмыд пӧт, — водзӧ лӧдсалӧ Пикон. — Яйсӧ кыям да кӧть пӧттӧдзыд чӧскыда сёйлан. А то куш картупель вылад регыд лучокыд дугдас живкйӧдлынысӧ...

— Кыйтӧм яйсӧ пуан нин!..

— Шедас, абу первой миян... Кыям да гортад сэки и позяс лэччывны, вокъясыдлы тшӧтш нӧбалыштны. А кызсӧ татчӧ колям, мед мукӧдыс тшӧтш сёйӧны, котлопунктысь... Ме сэтшӧм ногӧн и кери договорсӧ сельпокӧд...

— Да? А мый?.. Сӧмын ӧд ме некор на эг кыйлы йӧрасӧ...

— Вот и видлан ӧні. Колӧ жӧ вед коркӧ видлынысӧ. Ме велӧда...

Конюкавны воӧм Калис пӧль сетіс меным кузь ствола важ пищаль, орчча Кажым заводын на коркӧ вӧчлӧмаӧсь, Пиконлӧн двустволка кодь жӧ 20 калибра, чукӧрмис миян морт нёль-ӧ-витӧн пуляа патрон. Аскинас кызвыныс мӧдӧдчисны гортӧ праздничайтны, а ми Пиконкӧд Сыктыв таладорӧд веськӧдчим Чом-Ёльлань. Понсӧ, дерт, татшӧмтор вылад эгӧ босьтӧй. Выльӧник лым вывтіыд регыд ми и аддзим Пикон йӧралысь кок туйсӧ, вӧрланьыс, ёль катчӧс сійӧ веськӧдчӧма. Первойсӧ, мортысь да понмысь повзьылӧм бӧрад, кузь восьласӧн шаркйӧма-рӧдтӧма, а сэсся вочасӧн лӧньӧма, пода воськолӧн мӧдӧдчӧма. А со тані яг дорӧсӧ петӧм томиник пипуяс йирӧма-кульӧма.

— Аддзан, кыдзи уджалӧ, — индіс меным татшӧмторъяссӧ бура тӧдысь Пикон. — Улыс пиньяснас варснитас-вундас кырсьсӧ, сэсся топӧдас водзлань ёна чурвидзысь кыз вылыс парнас да и чашнитас-кульыштас вывлань, ур кучикӧс моз. Пурт ни гогын оз ков сылы.

— А тӧвнас? Кор ёна кынмас да оз понды шедны кырсьыс? — шензьӧмӧн видзӧда пемӧслӧн удж вылӧ да юася ме.

— Сэки пондас том пожӧм йывъяс да чунь кызта пипу йывъяс каджйыны. Пиньясыс сылӧн ёнӧсь, кык жыръя кынӧмыс ставсӧ изӧ и...

— Йӧраясыс, сідзсӧ, радейтӧны Чом-Ёль пӧлӧнӧдыс овны, — висьтасис Пикон. — Сёяныс тані найӧлы тырмӧ. Лӧддзысь-ӧвадысь мездысьны позьӧ дзумгысьлыны ёляс, гобльӧгъясӧ... А сэсся найӧ веськӧдчӧны Джуджыд Парма Кытшлань...

— Ме коркӧ вӧвлі сэтӧн, — шуа Пиконлы, мыйӧн не этша шензьӧда сійӧс.

— Вӧвлін? Кор?..

— А война дырйиыс на ӧти гожӧмӧ мастер-дядькӧд ценнӧй вӧр бӧрйим-босьтім.

— Либӧ аддзылін, кутшӧмӧсь ягъясыс сэтӧні?

— Да, мичаӧсь пожӧмъясыс, уна «авио» ми пасъялім...

— Таво тӧв тійӧ, буракӧ, ставсӧ шырзянныд нин сэтысь, немысь-немтор оз коль сэсся. Бырасны миян нэмӧвӧйся вӧраланінъяс...

— А-а, да! — казьтывсьӧ менам. — Дядьыс шуліс, мый вӧлӧма пӧ и эм тіян рӧдлӧн чӧс туйыс кӧнкӧ сэтӧн...

— Эн ӧмӧй узьлӧй миян керкаын? — воча юалӧ Пикон.

— Эг, ми Чуд-Ёль дорын узьлім-олім... — шоныда казьтывсьӧ менам сэкся сьӧкыд гожӧмыс.

— Эм на миян керкаыс, — шуӧ Пикон, — тасянь вит-ӧ-квайт верст сайын. Тшамъя на сулалӧ и... Бур эськӧ вӧлі, ӧні кӧ матӧджык керкаланьыс ас кокнас яйыс локтіс...

Пиконлӧн быттьӧ кыйӧма и лыйӧма нин йӧрасӧ... Кузь кокнас тювйӧ-кырссьӧ сійӧ ме водзвылын, ачыс йӧра кодь. Весигтӧ кузь гӧленя тӧбӧкъясыс, кодъясӧс пидзӧс увтіыс шыркнитышталӧма векньыдик тасмаясӧн, йӧра кысъясысь жӧ вурӧма, сирваӧн йиджтӧма, небыдӧсь и кокниӧсь найӧ, шоныдӧсь и ва оз лэдзны, бур и кӧмкот вӧралігад. Пелькиник ной дукӧс вылас Пиконлӧн пасьталӧма небыд кучикӧн эжӧм лаз, мышкас, козъянын, топыдіник чер ляскысьӧма, пельпом вылас — двустволка чурвидзӧ, коскас, кучик пуртӧсӧ, кузь пурт пысалӧма, а шоныд шапкаыс Пиконлӧн гӧгрӧс юрын — гӧрд руч куысь... Вӧралысь мортыдлӧн ставсӧ вӧрысь босьтӧма-лӧсьӧдӧма. И ставыс ас ногӧныс мича да лӧсьыд, бура шонтӧ-керӧ и оз сьӧктӧд... Он жӧ ӧткодяв менам паськӧмкӧд — бонзьӧм кирза сапӧгъяскӧд да лыс сотігӧн розясьлӧм нин фуфайкакӧд...

Тадзисӧ мӧвпалігӧн ӧні менам весиг серамӧй петіс: мися, бокисянь кӧ видзӧдлыны, ӧні ми, буракӧ, Дон Кихот да Санчо Панса кодьӧсь, школаын велӧдчигӧн на ме лыддьылі на йылысь лӧсьыд книга...

Тэрмасигтыр восьлалам ми йӧра бӧрся этшаник на лым вылӧ кольӧм кок туйӧдыс, югыд ягъяс вуджам и козъя вӧра нюкӧсъяс, шор пӧлӧнӧдыс моз и кайӧ сюраыс, ме кӧть эськӧ и кок вылын тэрыб жӧ, но кузь Пикон бӧрся кывйӧс нюжӧдӧмӧн лоӧ вӧтчыны, йӧра этшӧныс жӧ чашйысьӧ-собӧ сійӧ пыр водзӧ и водзӧ. Пищальяс миян, дерт, зарадиталӧма пуляясӧн, ми огӧ на ёнасӧ видзчысьӧй, таті Сюраыс тӧрыт на мунӧма да, дерт, оз на кыв миянӧс...

Да, немтор на сійӧ оз тӧд миян йылысь, мунӧ и мунӧ ас туйӧдыс, аслас могъяснас да думъяснас... Эмӧсь кӧ быттьӧ найӧ сылӧн...

— А мый сійӧ ӧтнас шӧйтӧ вӧртіыс? — гусьӧникӧн юася ме Пиконлысь.

— Код пӧ тӧдас... — сувтовкерлӧ да шуӧ Пикон. — Дашкӧ, арнас, гуляйтігас, энь понда косясигӧн, кутшӧмкӧ ёнджык кыр дойдіс-люкаліс мортсӧ, вӧтліс эньыс дінысь. И ӧні сэсся оз на кӧсйы некод дінӧ сибӧдчыны. Найӧлӧн вед, зверъясыдлӧн, сідзи — ичӧтджык эбӧсаыдлы оз на и сюр эньыд-пӧлыд...

— Ӧтарсянь кӧ, тайӧ и бур — вынаджык бать-мамсяньыд вынаджыкӧсь лоӧны и пияныс, — гӧгӧрвоа жӧ ме тайӧс.

— Сідзи...

— Сӧмын ӧд татшӧмъяссӧ, ӧткаяссӧ, кӧинъяс кокниджыка вермасны косявлыны? — ловнымӧс вуджӧдігмоз юася на ме Пиконлысь.

— Ӧнітӧ, шуам, этшаник лым дырйиыд, сійӧ бурӧн оз на сетчы найӧлы. Сюръясыс сылӧн лэбын кодь йылаӧсь и гыжъясыс биа из кодь чорыдӧсь. Ошлысь на кыз юрсӧ вермас поткӧдны.

— Ошлысь?..

— Батьӧ на коркӧ аддзылӧма: кыз пу дінӧ пӧ мышнас топӧдчӧма да толькӧ и зятйӧдлӧ ошкыслы чорыд гыжъя водз кокъяснас...

— А джуджыд лым дырйиыс?

— Сэки, дашкӧ, кутшӧмкӧ семья-котыр дінӧ и сибӧдчас, мед ӧтлаын тӧвйыны... Ог кӧ ми... мездӧй сійӧс лёк кӧдзыдъяссьыс...

«Мездӧй...» — менӧ быдсӧн сыркнитӧдыштіс тадзсӧ шуӧмыс.

Пожӧма-козъя яг рӧчын том йӧраыс куйлыштӧма-шойччыштӧма. Узьӧма ли. Кыклаӧ лэдзӧма гырысь ӧрешки кодь куйӧдсӧ, кӧчлӧн кодьӧсь ӧрешкиясыс, сӧмын тай гырысьджыкӧсь-а, ош моз ни мӧс моз оз тай сійӧ кизьӧра шляпйӧдлы. Пикон висьталіс, мый йӧраыс пӧ ӧти луннас кык пуд сайӧ туруна-кырся сёянсӧ йирӧ-нятшкӧ, небось тай пыдзыртӧ сэтысь пӧтӧссӧ, со мый ыджтаӧдз быдмӧ, со кутшӧм вынаӧн лоӧ — медся ыджыдӧн да, буракӧ, и медся ёнӧн миян вӧръясын...

А со тай кыз пожӧм дінас, буракӧ, зыртчӧма сюрнас, унакодь чирйысьӧма гӧрдов кырсьыс.

— Кад нин воӧ чапкыны сюрсӧ, — довкнитӧ руч ку шапкаа юрнас Пикон. — Томъясыдлӧн дырджык оз усь, мукӧдыслӧн выль во гӧгӧрӧдз кутчысьӧ.

— Дивӧнад он тырмы! — менӧ ёна шензьӧдӧ татшӧмторыд. — Быд во вежны эстшӧм сюръяс!

— Пудйӧдз пӧ овлӧны мукӧдыслӧн.

— И мый могыс тадзисӧ вежӧмас?

— Мыйкӧ, буракӧ, эм нин. Вӧр-ваад ыджыд могтӧгыд немысь-немтор оз керсьы.

Водзӧсӧ ми мӧдӧдчим видзчысьӧмӧнджык нин. Йӧраыд пӧ ӧд кӧть и оз ылысь аддзы, но бура кылӧ гырысь пельяснас да и нырисыс ёсь.

Ӧтилаын том йӧра, вильшасьӧм могысь ли мый ли, вуджӧма улӧдз нёрӧм конда уліӧд, кыдз-мый сӧмын и тӧрӧма. А-а, со тай, кокъяссӧ паськыда таджгӧдӧмӧн да, дерт, ёна лажыньтчӧмӧн вуджӧма. Пикон висьталіс, мый тадзи кымын жӧ найӧ вуджӧны и кадъя нюръяс вомӧн — таджгӧдасны вожа да паськыд гыжъя кокъяснысӧ да и кыссьӧмӧн моз, ёна видзчысьӧмӧн, тапикасьӧны...

Со пӧ тэныд и кывтӧм-вежӧртӧм пемӧс. Быдӧнлӧн аслас, нэмъясӧн чӧжсьӧм сям, коді тай со кыдзкӧ да мыйлакӧ рӧдысь рӧдӧ вуджӧ...

Виччысьтӧг ӧти ягысь ми пондім повзьӧдавны зэв уна дозмӧрӧс, катша-рака мында кыськӧ да мыйлакӧ чукӧрмӧмаӧсь ӧтилаӧ сьӧд чукчи и сера кӧнтар! Муныштам, а найӧ шлоп-шлоп тресьмунасны кыськӧ водзысь, сук ув-лыс пытшкысь, швычӧка лэбзьӧны водзӧ да кытчӧкӧ быттьӧ неылӧ бӧр пуксьӧны. Сэсся мыйтакӧ муныштам, да бара на шпачӧдчӧны-чеччӧны выльяс. Сэсся бара!..

Ёна и чуймӧдіс менӧ ӧти ягад та мында дозмӧрыд! Окота вӧлі кыйӧдчӧмӧн вӧтлысьыштны на бӧрся, гашкӧ и, кӧть и понтӧг, гусьӧниктӧ позис сибӧдчыны да лыйны кодӧскӧ. Но ӧд миянлы колӧ кыньксьӧдны-мунны мӧдкодьджык кыйдӧс бӧрся. Непӧштӧ лыйсьыны, но и этшаджык нин сёрнитнысӧ колӧ. Йӧраыс ӧні кӧнкӧ абу нин ылын, кок туйыс со дзик на выль... Корсюрӧ йирсигтыр, тэрмасьтӧг мунӧ сійӧ ёль катчӧс да немтор на оз тӧд миян йылысь... Муртса тӧдчысь лун тӧв, кызвыннас миянлы паныд пӧльышталӧ, тайӧ бур... Пикон, бур пон моз, копыртчывлӧ паськыда шлапйӧдлӧм кок туйыс дінӧ — лапкор ыджда пельяссӧ чошкӧдӧмӧн кывзысьӧ. Регыд сэсся шуӧ:

— Миянлы, Федя, буракӧ, колӧ торйӧдчыны. Бӧрсяньыс мийӧ ӧдвакӧ вермам матӧсӧ сибӧдчыны сы дінӧ... Таті Чом-Ёльыс ыджыдакодь чеглӧ, пельӧс керӧ, и вай жӧ ме веськыдала таті... Чайта, мый ӧні, веськыдалӧмнас, ме пановта нин сійӧс... Ёль дорас бӧр пета да паныд сэсся понда локны... А тэ водзӧ кок туй кузяыс мун... Кык костаным сійӧ веськалас... Кодным водзджык казялам, сійӧ и лыйӧ...

Меным абу ёна окота Пиконкӧд янсӧдчыны. Весиг зэ-эв абу окота!.. Пола али мый ӧтнамсӧ?.. Мый эськӧ, кӧнкӧ, ёнасӧ да... Но век жӧ тӧд вылӧ усьӧны Калис пӧльлӧн кывъясыс, кодъясӧн ӧлӧдіс сійӧ пищальсӧ сетігӧн: «Тэ, Педьӧ, видзчысьӧмӧнджык сэтӧні... Йӧраыд сійӧ — йӧра на... Важ йӧз на шулӧмаӧсь: ош вылӧ кӧ пӧ мунан, небыд вольпась лӧсьӧд, а йӧра вылӧ кӧ — гу да горт...» Ёнджыка али мый нӧ колӧ повны йӧрасьыс? Ошкыс дорысь ёнджыка видзчысьны?.. Но ӧд, гашкӧ, кор тадзисӧ шулісны, сэки коми йӧзлӧн эз на вӧвны пищальяс... Шыясӧн да пуртъясӧн на вӧралісны... Сэки быть пов эстшӧм сюрасьыд да гыжъясьыд... А менам со — кузь ствола пищаль да ӧтка пуляа вит патрон...

Но, кыдзи кӧть эг збоймӧд ачымӧс, век жӧ меным шуштӧмкодь лои Пикон мунӧм бӧрын. Пищальысь выльысь видла патронсӧ: абу-ӧ зэлыд, бура-ӧ шедас лыйӧм бӧрын. «Мед эськӧ эз жӧ пот да сибды патроныс!» — ыткӧбтыліс вирӧй... Мукӧд патронъяссӧ матӧджык, фуфайка зепъясӧ сюялі... И ёна ньӧжмӧда воськолӧс... Меным окотаджык, мед эськӧ Пиконлы веськалас лыйнысӧ... Либӧ мед, колӧкӧ, и пышйӧ-мунӧ... Водзӧ на нимкодясьӧ-олӧ паськыд вӧрас... Буракӧ тай и абу гажтӧм сылы, кӧть и ӧтнасӧн ветлӧдлӧ...

Но меным и окота жӧ аслым лыйны йӧрасӧ! А мый? Бергӧдчас да аслас кок туйӧд-ордымӧд кӧ меным паныд бӧр кутас локны... Да водзджык кӧ казяла ме сійӧс... Лыя бара!.. Чӧскыд яйыс оз ло лишнӧйӧн эстшӧм сьӧкыд удж вылад.

А вӧрыс лӧнь, лымйӧсь, кокньыдик тӧвруыс оз вермы пыркнитны пуяс-увъяс вылысь кызакодь ӧшйӧм еджыд мичсӧ, арся кӧдзалӧм шондіӧн югзьӧдӧм мойдсӧ... Пӧсялӧм лов шыӧй менам вывтіджык гора... Синъясӧй югзьӧны-баргӧны... Кепысьтӧм кияс чабыртӧмаӧсь кӧдзыд пищальӧс, ньӧти оз кынмыны, веськыд киысь певйӧй — курок вылын, водз чуньӧй — пезин вылын.

Кӧніджык ӧні Пикон? Буракӧ, паныд нин воӧ. Кузь кокаыдлы дыр-ӧ кытшовтнытӧ?.. Веськаліс-ӧ йӧраыс миян кытшолӧ?.. А сюсьджык да тӧлкаджык кӧ сійӧ миян дорысь? Кыкнаннымӧс водзджык казяліс да и чепӧсъяс боквыв аслас ордымысь? Йизьӧм ёль вомӧныс мӧдарас чеччовтас ли?.. Сэки сӧмын и кольӧ миянлы Пиконкӧд кымӧс на кымӧс люкасьны...

Лун шӧр гӧгӧрын кымын ме, водзлань чургӧдӧм пищаля, петі том козъя-понӧля дзескыд тілльысь гырысь пожӧмъяса шыльыд да югыд ягӧ, ылӧдз тыдалысь гулыд ягӧ. Муртса удиті ме нимкодьпырысь ыджыда лолыштны лымйӧсь тілльысь мынӧм бӧрын... Ме водзын... Матын... Меным паныд... Рӧдтіс... Вылын сюра йӧра... Шензьӧмысла и повзьӧмысла ми, кыкнанным, джӧм сувтім... Менам ыткӧбтіс вирӧй туша пасьтала... Ӧдва сьӧлӧмӧс эз поткӧд морӧсысь... А йӧраыс сэсся чепӧсйис боквыв!.. Да, вылӧ лэптӧм юра, месянь пӧлӧсӧн моз пондіс рӧдтыны-ылыстчыны ягӧдыс!..

Кыдзкӧ тай палялі жӧ ме сэки... Да лыйи пемыдгӧрд, волялысь гӧна бокас... Воськов комын кымын ылнасянь...

Йӧраыс быттьӧ джӧмдыліс мыйӧкӧ, сувтовкерліс, вылын сюра юрсӧ бергӧдліс мелань... Тірзьыштысь киясӧн ме вежи патрон... Бур, мый абу потӧма да лючки шедіс... Йӧраыс сэк кості водзӧ чепӧсйис. Но ӧні, казялі ме, куим кокӧн чепӧсйис... И сэки, матынінсяньыд да казялі ме, кыдзи водз коксьыс еджыд лыыс сылӧн бырсмуніс-петіс ортсыӧ, кучикыс-гӧныс пырыс мыччысис лядьвейсьыс... Здук кежлӧ ме бара на падмылі-шемӧсмылі таысь... Сэсся водзӧ котӧртышті да выльысь лыйи ӧдсӧ воштӧм ыджыд пемӧслы бокас-морӧсас... Сійӧ шатовмуніс-сувтіс... Сэсся югыд шондіа лӧнь вӧрсӧ юковтіс нораа бакӧстӧм-дой... А нӧшта здук мысти водз кокас чургысьӧм еджыд лыа коньӧр пемӧс лябис сулаланінсьыс... Но бӧр на кӧсйӧ чеччыны... Мый вынсьыс пессьӧ-нӧйтчӧ, но оз вермы... Сы вӧсна, мый ыджыд мича йӧра бырис нин... Эз ло... Лёкысь вийсьысь яй ёкмыльӧ пӧрис...

А менам сьӧлӧм оз лэпты матыстчыны сы дінӧ... Сэтшӧм жаль меным лои... И мыйкӧ быттьӧ зэв лёктор ме вӧчи... Выльысь зарадитӧм пищальӧн сулала ме да видзӧда... Ог тӧд, мый керны... Но ӧд водзӧ мыйкӧ колӧ кернысӧ... Дерт, сійӧ, буракӧ, оз нин вермы пышйыны... Но ӧд ловъя на... Вийсьӧ-мучитчӧ... А менам сьӧлӧмӧй оз нин лэпты матыстчыны да нӧшта ӧтчыдысь лыйны... Сулала да видзӧда... И кыла, мый синъясӧй вазьӧмаӧсь...

Котӧрӧн локтіс Пикон, упкӧ-кашкӧ, вӧтын моз кыла сылысь радпырысь горӧдӧмсӧ.

— Инмин, Федя, но молодеч!

Сэки кыкӧн ми матыстчим тірзьысь-лӧньысь коньӧр дінӧ. Сійӧ кыдзкӧ-мыйкӧ лэптыліс на вирӧссьӧм лым вылысь мича вожъяса сюра ыджыд юрсӧ да дойӧн ойдӧм синъяснас видзӧдліс миян вылӧ. Ме казялі, кыдзи сылӧн негырысь синъясысь визувтіс жӧ синва...

Пикон чургӧдіс пищальсӧ да нӧшта ӧтчыд лыйис коньӧрлы юрас. Ки пыдӧснас чышкыштіс гӧрдӧдӧм чужӧм вывсьыс ньылӧмсӧ да долыда шуис:

— Но вот, Федя, тэа-меа и яяссим! Матӧ пуд кызь лоӧ. А тэ он вӧлі верит.

А ме ставсьыс таысь некыдзи ог вермы лӧньны, и ставыс быттьӧ кажитчӧ вӧтын кодьӧн. Некутшӧм кыв весиг оз сюр вочасӧ мыйкӧ шуны, вежӧрӧй быттьӧ кутшӧмкӧ топыд руӧн ойдӧма-пӧдӧма...

Пикон тӧдысь этшӧн копрасьӧ лӧньӧм йӧра весьтын, немтор сылы, быттьӧ эгӧ ыджыд да мича ловъя лолӧс чергӧдӧй, а яг вывсьыс пожӧм пӧрӧдім...

— Кокас тай первой зяткӧмыд. Видзӧд, кыдзи лыыс пӧлӧсӧн чегӧма-чуктӧма да кучик пырыс шы моз бырскысьӧма. — Копыртчис да весиг малыштіс. — Пурт йыв кодь лэчыд. Йӧраыдлӧн лыыс ёнджык и чорыдджык гортса скӧтинаыдлӧн серти... Эн кӧ кокас веськав, да эз кӧ тадзи чукты лыыс, лӧсьыда на эськӧ и утьыштіс.

— А тэ тай бура паныдалін сійӧс... — шуа жӧ сэсся ме, мед не петкӧдчыны Пикон водзын вывті нин коньӧрӧн.

— Кытшолсӧ эськӧ и бура босьтчӧма, но лыйнысӧ бара на эг удит трасичаӧс. Дженьыдик бӧжнас нин сӧмын ылісянь ӧвтыштіс меным. Видзӧд, тӧлыс меладорсянь, да водзджык кылӧма и казялӧма менӧ... Но ме сідзи кымын и чайті. Ме, ёнджыкасӧ, тэ вылӧ вашӧдӧм могысь и кытшовті.

— Ме кодь вӧралысь вылад эськӧ, шуам, немтор на ёнасӧ надейтчыны да...

— А со тай, абу лэдзӧмыд, абу повзьӧмыд!

— Меным быттьӧ жаль лоис... Эстшӧм мичаыс да вынаыс...

— Но дугды, вӧралігад кӧ быдӧнӧс пондан жалитны, кодлы нӧ сэки тырман.

— Эстшӧм вылын юра да сюра котӧртіс... Нимкодясис-оліс... И ӧти здукӧн эз ло... Мый сійӧ ме йылысь думыштіс-а?.. Кор друг гымыштӧм бӧрын эз понды вермыны котӧртнысӧ?..

— Но, мый тэ, Федя, дугды... А мед тэнад сьӧлӧмыд эз гудрась кыдзи оз ковсӧ, вай жӧ мийӧ тэкӧд, бур кыйдӧс вӧснаыс ӧти войтӧн спирт гулькнитам...

— Эм али мый? — шензьытӧг ог ов ме.

— Кыдзи нӧ этатшӧм вӧралысьлӧн спирт абу! — шыннялӧ Пикон. Сэсся и перйӧ лаз пытшсьыс кыз нойӧн эжӧм фляга. — Тӧрытнад, уна йӧз дырйиыд, ме эг нин мыччӧдлы, а талун и буретш лоӧ миянлы.

Но, медводз, ми дзужкнитыштім битор, лым сывдыштім кружкаын, сэсся ӧд и биыд кульсигад тшӧтш ковмас, киястӧ шонтыштны да мый да, ывлаас со ыркыд, гашкӧ, и градус кызьӧдз матысмӧ.

— Этшаникӧн кылӧдыштам ӧні, — велӧдӧ Пикон, — а рытнас, яйсӧ идралӧм-меститӧм бӧрын, прамӧй пир керам.

Ме фляга помысь буриника гулькниті биа васӧ да вывсяньыс личкышті лым ваӧн. Лӧсьыда и сотыштіс менсьым косьмӧм гырк пытшкӧсӧс да регыд быттьӧ и личӧдыштіс тшӧтш лов кылӧмӧс — быттьӧ кутшӧмкӧ ключӧн моз бергӧдыштісны лолӧс мӧдджык тшупӧдӧ.

Кералім йӧралысь ыджыд юрсӧ, да ме сюръясӧдыс кыски сійӧс бокӧ, сы вӧсна мый век на чайтсис меным, мый синва сорӧн век на видзӧдӧ сійӧ ме вылӧ... Ӧдйӧ и вожгӧдім-паськӧдім сэсся ми пӧсь тушасӧ, Пикон сӧмын и чашйӧ-кульӧ, урӧс моз жӧ, ме ёнджыкасӧ кутыштала вывлань чурвидзысь кокъясӧдыс. Томыдлӧн мича да тшӧг яйыс, мырдгӧрд, ёна гӧрдджык-сӧкаджык мӧс яй сертиыд, вираджык, и госа-сыла, морӧс гӧгӧрыс да ордлыяс вывтіыс чунь кызта гос, кыськӧ тай, ен сыкӧд, чӧжсьылӧма, кӧть эськӧ и некод оз верд сійӧс, турун да пу сёян вылын олӧ. И госыс, казялі ме, абу мӧслӧн кодь вижов, а еджыд, неуна рудов, да, видзӧднысӧ, быттьӧ сывдылӧма кодь нин...

Пикон гумовтіс кружка тыр гырк пытшкас чукӧрмӧм вирсӧ, мыччис меным: «На, ю!»

А ме кыкнан киӧн ӧвтча, ой, ме ог вермы! Кӧть эськӧ и юи, но ог вермы... Ловъя вирсӧ юны... Бара быттьӧ и видзӧдлӧ йӧраыслӧн синваӧн ойдӧм синмыс... Ог вермы, восӧда!

— Но, кутшӧм тэ писка вӧлӧмыд... — оз гӧгӧрво менӧ Пикон. — Этатшӧм добрасӧ ог жӧ лым вылӧ койыштӧй.

Пикон чӧскыдпырысь юӧ шоныд на вирсӧ, ме ог видзӧд сы вылӧ.

Ми кералам-чуктӧдлам яйсӧ гырысь торъяс вылӧ, мед быд юкӧн, сёр вылӧ пысалӧмӧн, кыкӧнлы нӧбавмӧн лои, пуд куим-ӧ-нёльӧн, шуам, быд кок став яйнас-чигнас дзоньнас кольӧ. Татчӧ, дерт, яйсӧ он коль, кӧинъяс регыд вильӧдасны, сан новлас, кырныш кокалас. Пиконъяслӧн керка дінӧдз ковмас новлыны, верст кымын пӧ тай лоӧ. А сэтысь сэсся, коркӧ бӧртиджык нин, кыдзкӧ вӧлӧн петкӧдны Улдзиягӧдз...

Ыджыд ку дінсьыс Пикон орйӧдліс кок кысъяссӧ. Кусӧ, дась кынмытӧдзыс, бура нюжйӧдлім да топыда гаровтім-тубыртім — ковмас сдайтны сельпоӧ. Мича сюръяссӧ — ӧтарыс и мӧдарыс нёль вожа-йыла, сідзкӧ, нёль арӧс коньӧрлы вӧлӧма — Пикон кераліс-чуктӧдіс юрыс дінысь кымӧс лыыскӧд тшӧтш, мед пӧ стенӧ позис бура ӧшӧдны.

— Кодсӧ босьтан аслыд? — юасьӧ сэсся. — Кысъяссӧ али сюръяссӧ? Тэ тані главнӧй кӧзяиныс, тэ уськӧдін...

Меным, мися, немтор оз ков.

— Ладнӧ либӧ, — долыдмис Пикон. — Ме босьта кыссӧ. Батьӧлы колӧ пимы вурӧдны, буретш нёль кыс оз тырмы. А тэныд сюръяссӧ бӧрти шыльӧдам-керам. Ӧшӧдан сэсся гортад, мед видзӧдӧны...

Сэсся ми пондім артасьны, кыдзи эськӧ бурджыка новлыны та мында яйсӧ, да шуим вӧчны топыдіник вуж додь. Пикон шор дорысь керыштіс да кутіс лӧсьӧдны пашкыр йыла ньывъяс, а ме би вылын песовті пелысь ньӧръяс. Сэсся и Пикон судзӧдіс на пыдӧстӧм лаз пытшсьыс небыдик кучик тасмаяс, мыйыс сӧмын абу сылӧн ыджыд лазъяс!.. Ӧдйӧ ми и гарталім-лӧсьӧдім вуж додьсӧ. А сэсся и кос зіб на тшӧтш керыштім да лӧсьӧдім.

Ыркыд ывлаас гӧрд яйыс тӧрсмунӧма-кынмыштӧма нин, оз нин вирӧсьты. Быттьӧ абу нин ловъялӧн ӧні сійӧ, да оз нин кезнитӧдлы. Кык ыджыд гримзуль сӧвтім ми ньыв доддьӧ да бура кӧрталім кучик вӧньясӧн. Пикон доддясис водзас, а ме кос коз зібйӧн лӧсьӧдчи йӧткыны бӧрсяньыс.

Но-о, биа-бордаяс!..

Этшаник лымйыс оз на падмӧд ни торкась, ягыслӧн кын зумыд вывтіыс сӧмын и отсалӧ шливгыны ньылыдӧн исковтысь ньывъясыслы. Но, дерт, и абу жӧ кокни татшӧм доддьыд, абу ӧд туй кузя. Ме мый вермӧмысь йӧтка бӧрсяньыс зібйӧн, видзӧдлывла Пикон вылӧ, регыд сы дінысь ру пондіс паркйыны, ме дінысь, дерт, сідзи жӧ и. Ӧд со водз асывсянь нин кок йылынӧсь ми, мыйта собалім-кыйӧдчим, а сэсся кулим-керим йӧрасӧ. Майшасьӧмыс тырмымӧн жӧ вӧлі и. А ӧні сэсся со верст мында колӧ чошитны-кыскыны из кодь сьӧкыд яйсӧ. Он ӧд эновт татшӧм добрасӧ, кыйӧмасӧ кыдзкӧ-мыйкӧ колӧ нин меститны, коланаинӧдз вайӧдны. Немтор, кыскалам, моль бӧжын тай нӧ мыйта кер нюшким-кыскалім Сыктылӧдз, пельпом вылын и сойяс вылын, и быд ногыс...

Да, дерт, абу жӧ кокньыд вӧралысьыдлӧн олӧмыс-керӧмыс! Бур на, мый кыкӧнӧсь ми, а вермис ӧд лоны, мый ӧтнас Пиконыс веськаліс... Оз на жӧ ачыс чукты сылы шобді пызь тупӧсьыд и руч ку шапкаыд...

Кашкам-кыскам ми яй тыра ньыв додь, бур, мый сяммим кернысӧ ми сійӧс, ёна кокньӧдӧ, ӧд сытӧг эськӧ ӧти гримзульсӧ ковмис кыкӧнлы зіб йылын тішкыны-нӧбавны... Дерт, гашкӧ, и колӧ вежсьывны миянлы, меным Пикон пыдди водзсяньыс доддясьлыны, но ме ӧд ог куж, кыдзиджык колӧ муннысӧ, ог на тӧд, кӧні сылӧн керкаыс, мӧдысь волігӧн позяс вежсьынысӧ... Но, немтор, Пиконыдлӧн выныс быдтор вылӧ жӧ тырмӧ, эсы ыджтаыслӧн. Ме моз дас кӧкъямыс арӧс на жӧ сылы, а видзӧд, прамӧй вӧралысь нин лоӧма, ӧтнасӧн гежмалӧ быдлаті... Том коми вӧралысь! Сы кодьясыс зэв гежӧдӧсь лоины миян пӧвстысь. Видзӧд, пӧрысь батьыс сылӧн, Капит дядь, велӧдӧма мортсӧ, а миян батьяс, томджыкъясыс, эз удитны велӧдны миянӧс кыйсьыны-вӧравнысӧ, война вылын усисны. А бур вӧралысьнад, ичӧтысянь лючки велӧдчытӧг, ӧдвакӧ верман лоны...

Кыклаті, кыдзисюрӧ пӧрӧм да вутшкӧсь нёптовъяс вомӧн, миянлы ковмис яй гримзульяссӧ сёр вылӧ пысавны да ӧтиӧн-ӧтиӧн вуджӧдавны. Абу жӧ кокни удж!..

Но кӧні нӧ керкаыс, матысмӧм пыдди ылысмӧ али мый миян дінысь? Гашкӧ, Пиконыс эз аддзы да? Важӧн эз волы да, вунӧдіс нин местасӧ? А гашкӧ, лёк йӧз тшынйыв нин лэптісны сійӧс, да абусӧ кытысь аддзан? Мед кӧть не ывла вылын жӧ нин узьны татшӧматӧ вийсьӧм да пӧсявлӧм бӧрад!..

Водзӧ тішкам-вишкам ньыв додьнымӧс, ӧні нин, буракӧ, важ чӧс туйӧд... Да со тай кузь пожӧма яг дорӧсын дітшвидзӧ куд кодь лӧсьыдіник керка! Но, сӧтанапызь, воим жӧ тай!.. Да ӧд и прамӧй ыджыд керкаыс, кылыд оз бергӧдчы шуны сійӧс чомйӧн, кыз керъясысь жнёпкылӧмаӧсь, быттьӧ тані век олӧм вылӧ, шоныд вылӧ...

— Видзӧд, миян рӧдын ставӧн гырысьӧсь, — менам шензьӧм вылӧ воча шыньмуніс Пикон, — керӧмаӧсь сідзи, мед нин джуджта и пасьта лючки тӧрны быдӧнлы. Менам ичӧт дырйи на батьӧ да гырысьджык вокъяс, Гриша да Ладимер, лэптылӧмаӧсь керкасӧ да тшамъясӧ. Медъён керъяссьыс тшуплӧмаӧсь ён йӧзыд, мед дырджык сулалісны, мед дырджык позис вӧравны тані... — чӧв усьліс да нормыштӧмӧн содтіс. — А видзӧд со, Гриша ни Ладимер важӧн нин абу ловъяӧсь... Да и батьӧ омӧля нин вермӧ татчӧдзсӧ волыны... А керкаыс, ен сыкӧд, тай дзонь-здоров на...

Ён керъясысь жӧ тшупӧм тшамъя кыз кокъяс вылас сувтӧма неуна горувланьджык, видзӧднысӧ быттьӧ восьлалӧ кытчӧкӧ. Пикон судзӧдіс кос лэбувсьыс дженьыдик зумыд пос, тшукӧдіс ӧдзӧс весьтӧ, сы кузя ми пыртлім яй гримзульяссӧ тшамъяас, жмотйӧдлім кыз джадж-плакаяс вылӧ.

— Некутшӧм звер татчӧ оз вермы пырны, джодж ни йирк абу на сісьмӧма, — ӧтарӧ-мӧдарӧ чатрасигтыр нимкодясис Пикон. — А йӧзыд таті, Вӧрса потшӧс сайтіыд, омӧльджыка на шӧйтӧны.

Кӧть и сьӧкыдакодьӧн нюшким-кыскалім ми яйсӧ люги-леги ньыв додьнам, но ковмис куимысь ветлыны, неуна кокньыдджык вӧлі сӧмын медбӧръяысьсӧ, юрсӧ да кусӧ, да сюрсӧ вайигӧн. Дерт, пемдім нин ми, но лым вылас асланым туйным тӧдчыштӧ, да и тӧлыся рытыс, дзулъялысь кодзувъяса енэж вылӧ лэптысьӧма тыр тӧлысь. Кытчӧдз эг помалӧй, эг личӧдчылӧй, дась пӧсь вылысь ставсӧ идралім-керим.

Югыднас на Пикон керыштіс йӧра морӧсысь медбур яйсӧ, муссӧ лӧсьӧдіс да весигтӧ ыджыд кывсӧ пемӧслысь вундіс-перйис. Ме, шуӧ, талун сідзи чӧсмӧда тэнӧ, Федя, мый эновтлан на тэ пӧрӧдчӧмтӧ да ачыд вӧралны уськӧдчан.

Сэсся коркӧ-некоркӧ матыстчим жӧ ми керка дорӧ! Но сэтчӧ пыртӧдз Пикон вежавидзӧмӧн копыртчыліс керкаыслы, весигтӧ веськыд кисӧ шуйга морӧс бердас матыстліс да ловъя ловлы моз шуис:

— Керкаӧй-батюшкоӧй, лэдз миянӧс узьны, видз миянӧс лёкысь и притчаысь, лёк войтырысь, тӧлысь-падераысь!

Ме чуймышті татшӧмторсьыд, и серамӧй петӧ:

— А мый, тадзи и колӧ али мый?

— Бурӧн кӧ вӧзйысян, бурджыка и узьтӧдас керкаыс, — зэв збыльысь вочавидзӧ Пикон.

Тадзи вӧзйысьӧм бӧрын пырим керкаӧ.

Пикон чиркнитіс истӧгӧн, судзӧдіс джаджйысь да ӧзтіс банкаын сулалысь сись. Жебиник би югзьӧдыштіс кыза саӧссьӧм керъяса пытшкӧссӧ. Да, татчӧ тӧрас и эм медкузьыс и медпаськыдыс! Сэсся со и кола эм, дерт, тшӧтш жӧ джаджъяса и тувъяса...

— Часлы, ме ёльӧ вала лэччыла, Федя, а тэ сэк кості чуткы горъяс бисӧ. Пескыс и сюмӧдыс колаын...

Ме пырті пессӧ да ӧзті горйын би. Горйыс, став мукӧдторыс моз, бара жӧ ыджыд, лючки бӧрйӧм гырысь изъяссӧ кутӧны кыз кӧрт асыкъяс. Кос пескӧ босьтчӧм би ёнджыка югдӧдіс керка пытшкӧссӧ, нар выв и неыджыд ӧшинь дорысь кыз пӧвъяса пызан, чуркаяс вылӧ топыда дорӧм пуклӧс... Немтор шуны, бур керка, тані позьӧ кыдзи колӧ шойччыны и кузя овны...

А этійӧ нӧ мый, шуйга пельӧсас? Ме веськӧдчи да бурджыка видзӧдлі. И сэк жӧ повзьӧмӧйла чермунлі-чатӧрмунлі!.. Пельӧсас, паськыд тувйӧн моз зэвтӧм-топӧдӧм плака пом вылын... Морӧс вылнаын кымын... пукаліс... ичӧтик морт... Ме пӧсявлі и кӧдзавлі... Вирӧй сувтліс... Ачыс пывсян гӧгӧньыс али мый нӧ тайӧ? Сэсся збоймӧдчи да босьті киӧ банкаын ломзьысь сись, бурджыка видзӧдлі гӧгӧньыс вылӧ... Сӧтанапызьыд, дзик ӧд морт кодь и эм!.. Чурка помсяньыс быттьӧ петӧ мортыс коскыс вывланьӧд... Быттьӧ ёна мудзӧма да пуксьӧма шойччыштны сійӧ татчӧ, кияссӧ пидзӧсъяс вылас кресталӧма... Да ӧд ныр-вомсӧ и синъяссӧ бура лӧсалӧма-тӧдчӧдӧма, весигтӧ и юрсисӧ да ус-тошсӧ. Кузь юрсисӧ ньӧрйысь кыӧм кытшӧн быттьӧ зэлӧдӧма. Пиконлӧн кодь жӧ гырысь черлыяса чужӧмсӧ-юрсӧ лёткӧдӧма-копыртӧма, жугылькодь, и кутшӧмкӧ ыджыд дум песӧ юрас...

Да тайӧ нӧ нач ловъя морт кодь и эм! Весиг абу ёна сьӧдасьӧма сирӧн йиджтысьӧм вижоват чужӧмыс...

— Ми сійӧс быд волігӧн бура мыссьӧдлам! — суис менӧ татчӧ да шынёвпырысь шуис Пикон.

— Кодкӧ тіян енлы эскӧ али мый? Батьыд, гашкӧ?

— Ёнасӧ, буди, оз эськӧ да... Но, велалӧма да, век тай видзис тайӧ молодечсӧ... Менам батьлӧн и пӧльӧлӧн пӧ тадзи вӧвлі, и мед пӧ и менам сідзи жӧ кольӧ... Весиг Гриша воклы абу лэдзӧма чапкыны, кӧть эськӧ и сійӧ миян ӧддьӧн партейнӧй вӧлі...

— Ачыс али мый батьыд тадзисӧ лӧсавлӧма? — некыдз на ог вермы ме ыркавны татшӧмторъяссьыд.

— Абу жӧ... Сиктад тай овлӧма ӧти ен керысь... Часовняад пӧ сійӧ жӧ керлӧма... Кор батьӧ да вокъяс тшупасны тайӧ керкасӧ, медкыз кер дінсьыс батьӧ лӧсъяс-перъяс сирӧд бӧлбан да лэччӧдлас гортӧдз, мастерлы... И керка улас, первой венечас, сійӧ кыз пусьыс жӧ керъясыс, болоньсӧ на лӧсйӧмаӧсь-чуктӧдӧмаӧсь, мед дырджык оз сісьмы. Сэсся сійӧ кыз пожӧм мыр вылас жӧ пыксьӧ керкаыдлӧн горув пельӧсыс... Аддзан, кыдзи ставыс йитчӧма...

— Йитчӧма и эм... — менам ставсьыс таысь весигтӧ кӧдзавлӧ мышкуӧй...

— Но та йылысь тэа-меалы позяс на бӧртиджык байтыштны, — шуӧ сэсся Пикон. — Ӧні миянлы чожаджык колӧ лӧсьӧдны пир на весь мир!

Ведрӧвӧй кодь кымын чугун-гырничӧ лӧдім гырыся кералӧм госа яй, пуктім пусьыны гор вомдорса шыльыд из вылӧ. Сэсся аслас рачӧ Пикон лӧдіс чӧлӧсалӧм йӧра гос, лӧсьӧдіс сійӧс гор вылӧ. Шоналігкостіыс велалӧмӧн керис, мынтӧдіс сарӧг кусьыс пемӧслысь ыджыд кывсӧ, ӧтмоза вундаліс чӧлӧсъяс вылӧ небыд чигсӧ, солаліс да лэдзаліс рачын дзижгысь гос пиӧ.

— Часлы, видлан? — шешъялӧ ачыс. — Татшӧм сёянсӧ оз на быд корольлы вайлыны пызан вылас... А сэсся тайӧ гос пытшкас муссӧ лэдзлам...

Шоналӧ керка, небзьӧ кыз керъяс вылын кыз саыс, ёнджыка пондӧ югъявны. Кыз тшын лювъялӧ, юрйыв ӧшиньӧд да джынвыйӧ восьса ӧдзӧс велдорӧд пугыртӧ, сёйӧ синсӧ пельӧсын мудзӧмӧн пукалысь дядьлысь. Ми, лажыньтчӧмаӧсь да, миянлысь оз сёй, шыльыд кымӧрӧн ӧшалӧ юр весьтын. Дзижгӧ гос, варкйӧ-пуӧ яй, тшын дуксӧ ёся вевттьӧ-личкӧ пусьысь-пӧжасьысь вӧр пемӧслӧн нинӧмкӧд ӧткодявны позьтӧм кӧрыс. Тшӧтш и сир-лыскӧн ӧвтыштысь кӧрыс! Ок, чӧскыд кӧр! Сідзи и чажнитӧдӧ сюмалысь кынӧмтӧ-вытьтӧ!

Кос пес азыма шлонгӧ горйын, жарсӧ бура сетӧ, гырысь изъяс калитӧ, мед кӧть и тшына, кыз стенъяс шонтӧ. Мӧд горсӧ лӧдсалім пипу пескӧн, нӧшта нин шытӧвтӧг шлонгӧ сійӧ бур жар вылас этшаник еджыд тшынӧн... Пикон бура песіс-солаліс да пысавліс-ӧшӧдіс гор весьтас, важӧн нин лӧсьӧдлӧм кӧрт бедь вылӧ, нёль зэв ыджыд яй тор.

— Мед пӧжассьӧны кос жар вылас. Пипуыслӧн сиртӧм жар вылын. Аски кежлӧ, пажын вылӧ, дась миянлы лоӧ. — Вӧлӧмкӧ, мыйта блюдо велалӧма вӧчны яйсьыд Пиконыс, вӧралысь мортыд.

Сэсся ми медбӧрын, лӧсьӧдім жӧ пызан. Лэптім дзижгысь гос пиын пражитчӧм йӧра кыв, спирт кисьталім кружкаясӧ, кыдзи важ кылӧдчысьяс, бара на эг сорлалӧй ваӧн. Точнитчим.

— Талунъя миян шуд вӧсна! — шуис Пикон.

Ыджыдаӧн гулькйӧдлім пытшкӧстӧ дзужалысь-шонтысь биа зеллясӧ, вылісяньыс кылӧдім чайӧн. Нянь шӧрӧм тульгим век на дзижгысь гос пиас да лэптім шӧрӧм вылас тшӧга чӧлӧсалӧм кыв-яй. Да видлі ме сійӧс! Да и ымӧсті чӧскыдысла. Да и горӧді:

— Ок тай, добра и эм вӧлӧма!..

Менам вежӧрын кыдзкӧ ылӧсас вуджӧртліс на быттьӧ том йӧралӧн синваӧн ойдӧм, матӧ воӧм синмыс, но тайӧ шуда здукас сійӧ эз нин сэтшӧмасӧ дойд менӧ, и некыдз нин эз вермы сувтӧдны менӧ вӧвлытӧм чӧскыдсӧ сёйӧмысь, некор на тӧдлытӧм небыд кӧра сёянсӧ мутшкӧмысь. Сэсся ӧд и унакодь гулькнитӧм биа ваыс бура чажнитӧдіс менӧ да, кутшӧмакӧ, мӧдкодьджыкӧн вӧчис... Пӧсь госӧн йиджтысьӧм йӧра кывйыс сылӧмӧн сыліс менам пиньяс костын, да яйыслӧн и вӧрыслӧн медся чӧскыд кӧрнас мавтыштіс вом пытшкӧсӧс, и гырк пытшкӧсӧс, и лолӧс дзоньнас...

Эг и казявлӧй, кыдзи кушмис миян рачыд, ӧд сы мында мудзӧмыс вичмис миянлы, а лючкисӧ весиг эгӧ и пажнайтлӧй... А сэсся паськыд кӧрт тасьтіӧ чӧвтім шыд, пасьталаыс тасьтіыс югыдвижӧн кеньсяліс, руыс оз вермы лэптысьнысӧ. Пикон шырис сэтчӧ лук, перечаліс да гудраліс. Ми нӧшта на гулькнитыштім спирт да паньыштім нӧгыля шыдсӧ закуска пыдди.

Менам сэсся, буракӧ, оз нин тырмывны кывъясӧй татшӧм добрасӧ ошкыны!

Пикон шуис, мый мукӧдыслы пӧ оз кажитчы йӧра шыдсьыс вӧр кӧрыс, а тэнӧ пӧ, Федя, ме моз жӧ медъёна сійӧ бурмӧдӧ, — сідзкӧ пӧ, вӧралысь рӧдыс дзикӧдзсӧ тэысь абу на бырӧма.

А гор весьтын шочиника дзужкйӧдлӧ-пӧжассьӧ нӧшта на яй, рачын ӧні нин дзижгӧ мус...

Пир на весь мир тай и артмис миян!..

Спирт сорнад да, кыдз шуласны, лов мунтӧдз ми панялім-сёйим госа шыдсӧ и буретша небзьӧм-пусьӧм яйсӧ, сёям и сёям, некыдзи пӧтны огӧ вермӧй, а яйыс йӧраыслӧн и пусьӧм бӧрас абу гортса пемӧслӧн кодь, унджык вир вӧснаыс ли мый ли, сьӧдджык да абуджык везйӧсь, весиг быттьӧ тшӧтш и нянь кӧраджык, сідзи и сёйсьӧ-мутшкыссьӧ, нянь оз ков сы дінӧ, ӧтнассӧ бура ловзьӧм да пӧжассьӧм рудзӧг няньыс моз песлалан...

Сэсся и нюжгысим ми нар вылын шоналӧм турун вылӧ! И сэки вӧлись быдлаті жаяліс-мудзис. Вӧрзьыны дыш. Киӧн кивылькерны дыш. Весиг сёрнитны дыш.

— А мый, Федя, дашкӧ, збыльысь эновтан пӧрӧдчӧмтӧ да ме моз вӧралӧм вылӧ сетчан? — пондіс сэсся менӧ каймӧдлыны Пикон.

— Ӧні кысь нин... — пӧтӧса гыгъяла ме вочасӧ.

— Вӧльнӧй лэбач кодь... Некод нин тэ вылын абу кӧзяин... Кытчӧ кӧсъян, сэтчӧ и мун. Мый колӧ, сійӧс и кер... Коми мортыдлӧн вӧралігад на жӧ медъёна бурмылӧ сьӧлӧмыд... Да со тадзи пӧттӧдзыд чӧскыда сёйлігӧн...

— Ме ӧд тэ мозыс вӧрсӧ ог тӧд, ни кыйсьынысӧ ог сяммы. Некодлы вӧлі велӧднысӧ... Мӧдтор ковмис керны ичӧтысянь...

— А кӧсъян кӧ, ме велӧдышта тэнӧ, мый ачым кужа да верма...

— Ӧнітӧ кор нин... — ышлолала ме. — Договор менам керӧма тӧвбыд пӧрӧдчыны...

— Да-а, сьӧкыд доддьӧ жӧ тэ доддясьӧмыд, — сьӧлӧм сетӧ Пикон.

Сэтшӧм шоныд керкаын лоис. И кос. Горйыд кӧть и тшынӧдлӧ, но сынӧдсӧ бурӧс ӧдйӧ керӧ. Ывла вылын мед, колӧкӧ, и ёнмӧ кӧдзыдыс, миянӧс татысь он босьт! Он кынты... Ок, ёна жӧ бур, мый коми вӧралысьыд мӧвпыштлӧма татшӧм керка-пывсянтӧ! И мыйсӧ сӧмын сійӧ абу велавлӧма керны уна нэмъяс чӧжнад: и мудер чӧстӧ и кыйсян лазтӧ, си лэчтӧ и шоныд тӧбӧктӧ, гымгатӧ и ветельтӧ чери кыйны... Мед сӧмын ассьыс вӧльнӧй сьӧкыд олӧмсӧ кокньӧдыштны, бурджыка перйыны кынӧмпӧт...

Отсӧгсӧ виччысьны некодсянь да быть мӧвпав! Ӧд этайӧ жугыль чужӧма енмыс кӧть и пукалӧ керкаын, но немторйӧн жӧ оз отсав...

— Пикон, кыдзи шуан тэ ӧнтай вӧзйысин керкаыдлысь?

— Керкаӧй-батюшкоӧй, лэдз миянӧс узьны, видз миянӧс лёкысь-притчаысь, тӧлысь-падераысь.

— Батьыд велӧдіс тадзисӧ?

— Да... А сійӧс аслас батьыс велӧдлӧма, менам пӧльӧй. А сійӧс, кӧнкӧ, бара жӧ батьыс да пӧльыс.

— Видзӧд, быттьӧ ловъя дінӧ шыасьӧны керкаыс дінӧ... — Менӧ ёна вӧрзьӧдӧ ставыс тайӧ. — А мый, гашкӧ, важ коми йӧзыс миян серти кыдзкӧ мӧд ногӧнджык вӧлі кылӧны да гӧгӧрвоӧны татшӧмторъяссӧ...

— Колӧ пӧ не сӧмын керкалысь, но тшӧтш и пуыслысь, код улӧ вой кежлӧ узьмӧдчан, вӧзйысьны... Батьӧ висьтавліс: ӧтчыд пӧ, арся рытӧ, биаси коз улӧ сёрӧн нин, да и вунӧдсьӧма вӧзйысьнысӧ. А сэсся пӧ войнас лёкгоршӧн кодъяскӧ пондісны горзыны, вӧтлыны менӧ. Толькӧ пӧ синмӧс куня, удитла онмӧссьыны, а кодъяскӧ бара нин горзӧны-видчӧны: мун пӧ татысь, лёк морт!..

— Видзӧд со! — дзоньнам ыркмунла ме.

— Ковмис пӧ сэсся, вой шӧра войнас, мыйтакӧ муныштны да мӧд коз улӧ биасьны. Лючки вӧзйысьӧмӧн нин. Сэки пӧ вӧлись асылӧдзыс лючки да бура узи...

— Дерт, ставыс тайӧ важ йӧзсянь на кольӧма...

— А кысянь нӧ? Тӧдӧмысь, сэтысянь.

— Буракӧ, важ коми йӧзыс чайтлӧмаӧсь, мый ловъя пуыслӧн, мортлӧн моз жӧ, эм ловъя лов... Душа... — виччысьтӧг мӧвпыштсьӧ менам.

— А дашкӧ, и эм да? — шуӧ Пикон.

— Буракӧ, найӧ та понда и ассьыныс енъяссӧ ловъя пуясысь лӧсйылӧмаӧсь... Абу изйысь либӧ сёйысь керлӧмаӧсь... — Водзӧ писькӧдчӧ менам мӧвпӧй. — Пуыс кӧть пӧ и, видзӧднысӧ, эз ло... Но лолыс сылӧн эз вош ни эз быр... Со этатшӧм морт кодяс вуджис... Бур ногӧн кӧ пондан видзны сійӧс, тэнӧ сійӧ видзас жӧ став лёксьыс...

— А мый, Федя, дашкӧ, сідз и эм да? — весиг лэптылӧ юрсӧ Пикон да кузя видзӧдлӧ пельӧсын мудзӧмӧн пукалысь пу дядьӧ вылӧ.

— А сэсся со и керка стенӧ тэчӧма ловъя пуыслысь керъяссӧ... Кӧдзыдысь и лёк зверысь видзӧны найӧ, — менӧ пыр ёнджыка босьтчӧдӧ татшӧм ногӧн писькӧдчысь мӧвпӧй. — Мырйыс-вужйыс бур ногӧн жӧ кутӧ-видзӧ керка пельӧстӧ...

— Та бӧрын кыдз шу сэсся он юрбит ловъя пуыдлы!

— А сэсся ӧд и ловъя пуыс, ловъя вӧрыс сымда на мукӧд пӧлӧс озырлун чужтӧ-быдтӧ... Ставыс мортлы сэтшӧм колана... Натӧг коми мортыс сэки эськӧ эз и вермы овнысӧ...

— Ӧні ӧмӧй йӧзыс эськӧ вермисны олны вӧртӧгыс! — лов тырнас шуӧ Пикон. — Вӧртӧгыд нӧ мыйся олӧм эськӧ вӧлі...

Вель дыр на ми сёрнитім татшӧм ногӧн. Сэсся, ачым эг и тӧдлы, кыдзи шоныдінад да косінад унмовссьысьӧма менам. Быттьӧ сьӧкыда вӧйи кытчӧкӧ некор петавлытӧм вылӧ... Сэсся быттьӧ тай пондіс жӧ сӧдзыштны вежӧрын... Но — мый нӧ тайӧ? Кытчӧ ме веськалі? Быттьӧ шоныд на арся лунӧ ньӧжйӧникӧн восьлала ме пожӧма гулыд ягӧд, нимкодьпырысь корсяла еджыд яла вылысь дона гоб. Видзӧда, кодкӧ паныд меным локтӧ. Коді нӧ татшӧмыс? Мыйся морт?.. Пемыдгӧрд йӧра ку дукӧса да сэтшӧм жӧ гӧна гача. Гӧрдов ус-тошка ачыс... Видзӧдӧ ме вылӧ дивитӧмӧн и скӧрысь... Ӧнтая усьӧм йӧралӧн кодь доя синъясӧн видзӧдӧ. Сэсся тай кыдз чургӧдас ме вылӧ кузь шысӧ ассьыс?.. Видзӧда — ой-йой-йой! — зіб йылас зэвтӧма ӧнтая менам лыйӧм йӧралысь лы помсӧ... Еджыд кыз лысӧ... Пурт моз лэчыда йывмысь лыыс шы кодь и эм... Вот и бырскас ӧні сійӧ меным морӧсӧ!.. Пырыс розьӧдас... Ош кодь ён, гӧна паськӧма мортыс... Садьтӧг повзьӧмӧн бӧрвыв сетча ме... И горза ме: мый, мися, ме тэныд лёксӧ кери?.. А сійӧ, гӧнаыс, оз лэдз еджыд лы пома шысӧ... Воча горзӧ: быттьӧ пӧ сійӧ оз тӧд, кутшӧм лёк керӧ... Став вӧръяссӧ пӧрӧдін-пазӧдін!.. Став кыйсянінъяссӧ... Регыд некытӧн лоӧ миянлы овны... Немтор оз коль сёйны... Вот и бырска ӧні ме тэнӧ ёсь шынас!.. Кытчӧдз абу на сёр, ассьыд ловтӧ босьта!..

А ме воча горза сылы: мися, кыдзи нӧ вӧрсӧ керавтӧгыс!.. Кор миян коми вӧрным, не сӧмын аслыным, но и дзоньнас страналы сэтшӧма колӧ!..

Татчӧ сэсся и садьми ме, буракӧ, збыльысь горзысьӧма. Пикон тшӧтш садьмӧма и.

— Мый нӧ, Федя, лои? Ёна тай арӧктін.

А ме синмӧс чашкӧдӧмӧн дзорга сап пемыдас, кыла пӧжсьӧм яй кӧр да тшын кӧр, но немтор на ог гӧгӧрво. Пикон ӧзтӧ сись, кисьтӧ кружкаӧ ва да пондӧ горша юны. Сэки вӧлись ме сайкала сэтшӧма шемӧсмӧдысь вӧтысь.

— Видзӧд, ме керкаыдлысь эг вӧзйысь узьнысӧ, да Вӧрсаыс пондыліс тойлыны менӧ, — шуа сэсся Пиконлы.

— А ме нӧ мӧй шуа! — ас ногыс гӧгӧрвоӧ менӧ Пикон. — Абу дурӧм ставыс тайӧ.

Ме кисьта чайникысь да тшӧтш юа шоныд ва, уна да госа сёян бӧрад горшӧй ёна косьмӧма. Сапӧгася, павкнита выліӧ тув йылын бура шоналӧм-косьмӧм фуфайкаӧс да пета онявмӧн шоныд керкаысь ывлаӧ. Сэні лӧня ырквидзӧ сэзь, кӧдзыд вой. Лымйӧссьӧм, шуштӧм, пемыд вӧрсӧ муртса-муртса югдӧдыштӧма выліті кытшовтысь тыр тӧлысьлӧн кельыд югыдӧн. И кӧдзыд! И лӧньсьыс-лӧнь! И некод гӧгӧр абу, немся ловъя лов. Не кӧ лыддьыны кӧдзыдысла йӧжгыльтчӧм пуяссӧ. Да кыськӧ вӧр пытшсьыс меным вӧтӧн усьлӧм гӧна кышӧда да кузь шыа мортсӧ. Да югыд тӧлысь вывсьыс, лэчыда гӧгрӧстӧм-дорӧсалӧм тӧлысь вылысь карнана да тыра ведраяса нылӧс...

Коньӧр ныв! Юрӧс чатӧртӧмӧн ме дзорга-видзӧда сы вылӧ, и сійӧ быттьӧ корӧ и кыскӧ менӧ ас дінас, окота меным видзӧдлыны сы вылӧ матысяньджык, окота чукӧстны сійӧс кынманінсьыс миян шоныд керкаӧ.

Мед вежавидзӧмӧн вӧзйысьӧ керка-батюшкоыслысь да бурпӧт шонтысьӧ.

4

Праздник бӧрын воисны вӧлаяс кыкнан колхозыслӧн, и миян гажа Улдзиягын йӧзыс пондіс шуксьыны Китайын моз. Ӧд вӧлыд дінӧ и ямщик колӧ, и кер додь сӧвтысь, и додь ректысь, и туй керысь, и конюк, и додь-сийӧс лӧсьӧдысь, и турунтӧ колӧ кыскавны вӧлыдлы. Сэсся и ми, пӧрӧдчысьяс, вель унаӧн, эстшӧм обозыслы ӧд мыйта пу колӧ пӧрӧдны, мыйта кер орӧдны... Баракъясын ок шума да гажа лои! Кызвыныс ӧд том йӧз — гӧлӧсъяс лэчыдӧсь, серамъяс матынӧсь. Ныв и зон, баба и мужик ӧтгудырӧтӧ овмӧдчисны да, шмонитӧм вылӧ помкаыд сюрӧ: соладжыкӧс мыйкӧ косьӧбтасны да, ӧтияс горш тырнаныс гӧрдлӧны, а мӧдъяслӧн еджыд бандзибъясныс пелысь тусь моз гӧрдӧдлӧны. Рыт-асывнад ӧтырышъя клопкӧны ӧдзӧсъяс, лавкаӧ да котлопунктӧ котӧртӧны-гыӧны йӧз, томджыкъяс да збойджыкъяс баракысь баракӧ шӧйтӧны, тӧдмасялӧны, а важ тӧдсаяслӧн бара гажныс ёна нин бырӧма ӧта-мӧдсьыныс, да сёрни-басниыс некыдзи оз помась.

Водз асывнас да сёрӧнджык рытнас лыс чомъясысь-конюшняясысь вӧвъяс гузьгылӧны-лэччылӧны Сыктыв вылӧ юны — лунтыр кежлӧ горшнысӧ веськӧдны чӧскыд сӧдз ваӧн, лунся мудзсӧ косӧдны-ыркӧдны. Вӧвъяслӧн асланыс олӧм, асланыс шогъяс да могъяс, кодсюрӧяс гӧрдлӧмӧн, тӧдӧмысь, мыйкӧ висьталӧны жӧ ӧта-мӧдныслы. Гашкӧ, и норасьӧны йӧз вылӧ сэтшӧм сьӧкыд додьяс сӧвталӧмысь...

Асывнас, лӧз пемыдӧн на, став тайӧ араваыс тэрмасьӧ кайны ягӧ...

Ямшикъяс сӧткӧны-доддясьӧны быдӧн аслас доддьӧ, дуланджык вӧвъяс оз кӧсйыны пырны додь вож костӧ, либӧ пыраласны нин да бӧр петӧны мышнаныс-бӧрнаныс, буракӧ, тӧрытъя сьӧкыдсӧ казьтылӧны ли мый ли, а ямщикыд кыдзи татчӧ он скӧрмы, кор мукӧдыс пановтӧны нин тэнӧ, кыдзи он ыджыда матьӧкты... Дзуртӧны додь вож заверткаяс. Жебджык вына-соя нывъяс ружтӧны-кашкӧны сийӧс-заводсӧ векньыдик кучик супӧньӧн зэлӧдіг: мегырыс паськыдджык ли мый ли, да сийӧс пуясыс некыдзи оз топавны ӧта-мӧдныс дінӧ; а личыд кӧ ӧд сийӧсыд, вермас вирӧдз ниртны вӧв голятӧ, кучик нёльснитчытӧдзыс, кыдзи сэки кузь тӧвбыдсӧ кыскасян?.. Татшӧм коньӧр нылукъясыслы быть ковмӧ отсыштны, сійӧ жӧ Крестин кодь сӧвтчысьясыслы, кодъяслӧн сой вынныс бур мужиклӧн серти не этшаджык. Гартовтас татшӧм аньбабаыс супӧньсӧ веськыд киыс гӧгӧр, шуйга кок пыдӧснас пыксяс сийӧс помас, тракнитас мый вынсьыс, да сӧмын и колсмунӧны-топалӧны сийӧсыслӧн чукля пуясыс, сӧмын и шыркнитав-кӧртавлы кузь супонь помнас, мегыр да гужи брынакывтӧдз зэлалӧ... Татшӧм буратӧ доддялӧманад вӧлыдлы кык кокньыд кыскынысӧ!

Миянлы, пӧрӧдчысьяслы, рыт-асывнад та кузя этшаджык ноксьӧмыс да майшасьӧмыс. Кыдз шуласны, став техникаыс миян вӧрын, либӧ сьӧрын, кор пилатӧ лэччӧдлан кеслыны. Дерт, сы пыдди миянлы бара лоӧ подӧн тапиксьӧдны, ӧні нин верст куим, мӧд ягӧ вуджим да. А бур, мый воддза ягсӧ вӧлаяс вотӧдзыс мичаника шырзим-водтӧдім: быд пасека шӧрын помысь-помӧдз туйкодь эм, чукӧра керъястӧ лымнас кызасӧ эз на личкы ни. Туй вӧчысьяс водзвыв жӧ писькӧдісны-керисны туйсӧ, ёль вомӧн посйисны, тёпканъясӧ вольӧм-шыльыд утъяс вольсыштісны, катище ув весалісны-лӧсьӧдісны. Ӧні сӧмын и гольгы-кыскав матіниксьыд дась пӧрӧдӧм вӧртӧ!

Ӧні ми вуджим гырысьджык пожӧма вӧрӧ, йигыраинӧ. Пожӧмъясыс кызӧсь, буракӧ, нэмйӧн-джынйӧн нин туӧны-быдмӧны, кӧть и абуджык кос ягын моз джуджыдӧсь, но шыльыдӧсь, кыз увъясыс сӧмын туганланьыс кыдзисюрӧ шыграсьӧмӧн-бертласьӧмӧн сяввидзӧны. Сідзсӧ зумыд на жӧ вӧрыс, сісь пуыс шоч, но йигыр вылад пинёвджык тай сӧмын да кытчӧсюрӧ нёровтчылӧма. Дерт, татшӧм пожӧмъястӧ ӧти визяд-чукӧрад сьӧкыдджык лоӧ водтӧдавны. Торйӧн нин тӧла дырйи. Коркӧ, буракӧ, тані ёна бӧрйысьӧмӧн керавлӧмаӧсь нин вӧрсӧ, та вӧсна шочджыкӧсь сулалӧны пожӧмъясыс, а лоӧм костъясас, бур бать-мамыслӧн кӧйдысысь, уна да тшӧкыда петӧма-рӧдмӧма посни пожӧмыс, ковмас ёна видзчысьӧмӧн пӧрӧдчыны миянлы, мед выль вӧрсӧ ковтӧг не пазӧдны.

Йӧра яйтӧ-шыдтӧ бура сёйӧм бӧрын менам быттьӧ содыштіс вынӧй, воддза лунъясся лёк мудзыс дзикӧдз бырис-разаліс ли. Позьӧ шуны: ӧні менам вир-сӧнӧй кузя уджалӧм вылӧ нин зэлӧдіс да лӧсьӧдіс асьсӧ. Мӧд ногӧн кӧ: сигудӧкӧс моз лои настроитӧма ачымӧс дыр кежлӧ ворсны...

Сэки ми Пиконкӧд пуд-мӧдӧн лэччӧдім яйсӧ тшӧтш и гортӧ, и тайӧ пӧрйӧ вокъяскӧд бура да пӧтӧса лои праздничайтӧма.

А праздник бӧрын Пикон воліс на жӧ Улдзиягӧ да Калис пӧлькӧд ветлісны найӧ йӧра яйысла вӧлӧн. Сэсся и сдайтісны котлопунктӧ, договор серти, мед быдӧнлы кӧть неуна вичмыштӧ чӧскыдыс да пӧтӧсыс. Калис пӧльлы Пикон, дерт, вичмӧдыштіс жӧ мыйтакӧ — пищальсьыс и вайӧмсьыс, а содтӧд и менам пай вылӧ нӧшта на мыйкӧ мында пуктыштіс, ӧд кӧть мый эн шу, а йӧрасӧ уськӧдысьнас пӧ Федя вӧлі...

Стариклы, буракӧ, ставсяыс нин любӧ да нимкодь вӧлі: сэтшӧма пӧ нин гажӧй бырис йӧра шыдсьыс! Коркӧ ӧд вӧралысьӧн жӧ вӧлӧма мортыс, мыйта чӧсмасьлӧма вӧр пӧтканас и пемӧснас, а ӧні аслыс сьӧкыд нин лои кыйнысӧ, ылӧсӧ мунны оз вермы да. Мыйкӧ жӧ пасибӧасис мортыс: кувтӧдз пӧ тай бара на номсӧдінныд менӧ этатшӧм чӧскыднас!..

Пикон абу вунӧдӧма и ассьыс выль другсӧ — Полковникӧс, мамыслы пыртыштӧма жӧ буриник тор, мед пӧ сёйӧ зонкаыс да водзӧ на сӧвмӧ сылӧн вӧралан руыс.

Ме эськӧ, ачым, не ӧтчыдысь на вӧтӧн и вемӧсӧн аддзылі ранитчӧм йӧраыслысь гӧныс-кучикыс пыр бырскысьӧм, шы кодь йыла еджыд лысӧ, но ӧні меным тшӧтш быттьӧ и нимкодь лоыштіс, мый буретш да ме сямми инмыны-веськавны котӧртысь пемӧсыслы, да тайӧн со мыйта йӧзлы бур керӧма лои...

Сэсся ӧд вӧралан лун-войнас мыйта тӧдлытӧмсӧ на ме тӧдмалі. Кыдз шуласны, сьӧлӧм пыр нуӧді... И лолӧй менам кыдзкӧ быттьӧ сатӧка инмӧдчыліс важ коми олӧмыс дінӧ...

А Пикон медъёнасӧ нимкодясис, буракӧ, сыысь, мый вӧлаяскӧд Улдзиягӧ тшӧтш воӧма Крестин, кодлы, дерт, бара на вичмӧма ягын сьӧкыд кер додьяс сӧвтны. Моль бӧжӧн лэччыліс жӧ миянкӧд Крестиныс карӧдз — ыджыд да ён ныв, вын-эбӧсыс пыдӧстӧм, ёна и муркӧдчис сэні. Крестиныс эськӧ и миян серти ар вит-ӧ-квайтӧн ыджыдджык, но Пиконлӧн сьӧлӧмыс, тыдалӧ, ёна кыссьӧ нылыс дінӧ. Тыдалӧ ӧд, кӧть эськӧ и немтор та йылысь оз сёрнит. Гашкӧ, и гӧтрасьӧмӧдз на лолас налӧн? Мед водзӧ нуӧдны Сыктыв йылын ыджыд ён рӧдсӧ?

Выль пӧрӧдчанінӧ воан асылӧ, пасекаясӧ разӧдчытӧдз, ме гораа шуи вӧрыслы:

— Ягӧй-ягӧй, лэдз миянӧс керасьыштны! Видз миянӧс тӧлысь-падераысь да доймӧмысь. А ми тэнӧ, асьтӧ, ог жӧ лёк ногӧн пазӧдӧй.

Гырысь пожӧма йигыр яг сьӧлӧмсяньыс кывзіс вежавидзӧмӧн шыӧдчӧмтӧ.

А пӧрӧдчысьяс пиысь ӧткымынӧн серӧктісны.

— Хы! Абу-ӧ нін миян Федяыд сӧлсем торксьӧма йӧратӧ кыйигӧн? — гыгнитіс Анча Микол.

— А мӧй, братанӧ, сы ыджта ловтӧ босьтіс да, кодкӧ вермис и мыйкӧкертны... — шуис Чуд Ӧльӧксан.

— Тіянлы эськӧ век гӧрдлыны! — йӧралӧн кодь кыз вылі парнас жмотӧдыштіс Пилат Иван. — Кӧсъянныд кӧ тӧдны, тіян пӧльясыд ловъя дінӧ моз и эм век шыӧдчылӧмаӧсь вӧрыс дінӧ... Мийӧ тай татшӧм бурсӧ найӧлысь воштім-а...

— Видзӧд, мыйта посни пожӧмыс-понӧльыс быдмӧ гырысь пуяс костас, — юрсӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ гонькйӧдлігтыр шуис Тима дядь. — А важ йӧзыс пӧ тай шулӧмаӧсь: кӧть кулны лӧсьӧдчы, а няньтӧ кӧдз... А татӧні миянлы ачыс енмыс нин кӧдзӧма...

— Дась кӧдзӧматӧ мыйта позяс, видзыштам нин, — шуис Турӧб Илля. — Мед водзӧ быдмӧ водзӧ воысь йӧзыслы...

— Колантор тай! — серӧктіс Варка Павел. — Вӧрыд бара миян нэмӧ и мукӧд нэмъясӧ тырмас на... Да вед шу, Зосьӧ? — пӧлӧстліс кузь голяа юрсӧ мастерлань.

— Участоклы колӧ тыртны план! — ӧтарас ни мӧдарас стӧчмӧдтӧг ӧвтыштіс кӧрт пома мерника кинас Исӧ Зосьӧ.

Пажнайтны ме ставнысӧ кори аслам бипур дорӧ — кын йӧра яй видлыны...

Кыз пожӧмъяслӧн пучердінса чорыд кырсьыс тані абу кос ягвывсаяслӧн кодь кыз, а быттьӧ шыльыд кучик дӧмасъяса — восьсаджыкинад да дырӧннад, тыдалӧ, бура зудъялӧмаӧсь сійӧс лым-зэръясыс да чизыр тӧвъясыс. Болоньыс пожӧмыслӧн вӧсньыд, чунь кызта сӧмын и эм, ён кольчаӧн моз дорӧсалӧма еджыд-вижов сьӧмӧссӧ, сирӧн-выйӧн бура йиджтӧм чигсӧ пуыслысь, кодӧс кӧть кытчӧ эн пукты — керка стенӧ кӧть вевт вылӧ, — нэмтӧ оз и вӧрзьыв, оз сісьмы ни оз ропмун. И керавны небыд татшӧм пуыд, а пилитігӧн шобді шыдӧс кодь, чӧскыд кӧра пилипызь ӧтарӧ и мӧдарӧ сявкйӧ, кӧть ставсӧ чукӧрт да ӧні жӧ рок пу! Пӧрӧдан, кык пом орӧдан: шпальник вылӧ вит да джын метра да пиловочник вылӧ вит либӧ квайт метра, и пӧшти немся ув на абу. Увъясыс сӧмын йывланьыс, ыджыд турун юр кодь туганланьыс, но сы пыдди кызӧсь увъясыс, йӧра сюр кодь чорыдӧсь, сирӧн йиджтысьӧмаӧсь. Ок и ыргӧны-шлонгӧны найӧ жар би вылад! Весьшӧрӧсӧ жаль весиг и сотны татшӧм добрасӧ!..

Да, шуны кӧ нин, татшӧм пуыдлӧн став колясыс жаль! Ӧд бур ногӧн кӧ босьтны, сійӧ жӧ мырйыс-вужйыс мый дон вермас сувтны. Этатшӧм дивӧыслӧн. Ӧд сёӧн-джынйӧн восӧ сы вылнаӧ пожӧмсӧ лэптігӧн, ягыслысь совсӧ-пӧтӧссӧ ӧтарӧ кыскигӧн да этатшӧм джуджтасӧ да сьӧктасӧ сы дыра кутігӧн мыйта кызіс да паськаліс, мый джуджтаӧ пырис вужйыс муас.

Ме помнита на, кыдзи войнаӧдз Сепысын, тӧлын пӧрӧдчӧм бӧрын, бертлісны-перйылісны татшӧм мырвужсӧ. Ок, ӧд кутшӧмӧсь! Уна вожа-кока кыз юра мутияс кодьӧсь! И мыйта пӧ на сэні пуыслӧн чигйыс да сирыс! Кыдзкӧ пӧжӧны-сотӧны вӧлі тайӧ вужъя мыръяссӧ, сирва пычкӧны, дьӧгӧдь да канифоль вӧчӧм вылӧ.

А ӧні, коді перъяс татшӧм мырсӧ? Кыдзи бур ногӧн иналан сирӧд увсӧ? Не нин сёрнитны лыскыс йылысь да бур кӧйдыса колльыс йылысь.

Окма, мыйта добраыс вошӧ вӧрын!

Ме, кыдзи кужа, мӧвпала та йылысь и чайта, мый воас на сэтшӧм кад, кор йӧзыс бара на кутасны ловъя лов дінӧ моз шыасьны быд пу дінӧ. Важ йӧз моз жӧ вежавидзӧмӧн, но, дерт нин, гӧгӧрбок ставсӧ гӧгӧрвоӧмӧн. Меддонаторсӧ моз пондасны пыдди пуктыны пусӧ! Да бур ногӧн босьтны енмӧн сетӧмаыслысь ставсӧ. Дзик ставсӧ! Вуж пыдӧссяньыс да туган йылӧдзыс. А сэсся, медбӧрын, бӧр тыртыштасны вуж местасӧ да сюяласны сэтчӧ выль кӧйдыс. Мед бӧр бурдіс мича пожӧмсӧ быдтысь ягыслӧн доймыштлӧм морӧсыс. Мед важ местаас выль пожӧмъяс кыпӧдчисны!

Сӧмын сідз лоӧ! Мӧд ног оз вермы лоны!

Тані нэмӧвӧйся пуясыс лысьӧмӧдзыс и вемӧдзыс йиджтысьӧмаӧсь выйӧ пӧрӧм шонді жарӧн — сирӧн, да кӧть эськӧ и лёка векньыд лучковкалӧн лезвиеыс, но и сійӧ ӧдйӧ пондіс лемасьны-сирзьыны, — мыйтакӧ пилитчыштӧм бӧрын ӧдва кыскалан пилатӧ. Ковмис тшӧтш новлӧдлыны ягӧ карасин да сійӧн мездысьны сирсьыс — ниртыштан-мавтыштан еджыдсӧ воштӧм пилатӧ карасиннас кӧтӧдӧм рузумӧн, и выльысь шливъялӧ сійӧ вый вывті моз.

А нӧшта ме сьӧрысь, Тима дядь моз жӧ, пыр видзи ягын напилӧк да зуд. Ме Лукачомдорын на Лёня-пилоставлысь велӧдчылі кеслыны пиласӧ, и мед век не кыскавны сійӧс, гортӧдз, ёнджыкасӧ ачым, пажнайтігъясӧ, кеслыштавлі, рӧзводсӧ лӧсьӧдыштавлі и. Лэччӧдлывлі пилоставняӧ сӧмын сэк, кор нин ковмыліс фугуйтӧмӧн ёнджыка правитны. А зудйыс, тӧдӧмысь, колӧ вӧлі сы могысь, медым черӧй век вӧлі лэчыдӧн. Кымын унджыкысь инмӧдчылан зуднад черыдлӧн бан дінӧ, сымын кокниджык керасьнытӧ, сымын унджык вӧчан-керан да и онджык сэтшӧма мудз.

Матӧджык пажын кадлань, кор пасека вылын туплясисны нин тшӧг польӧпиян кодь уна мичаник кер, ме матыстчи талун кежлӧ медыджыд пожӧмыс дінӧ. Сулаліс сійӧ мукӧдысь ӧткӧнмоз, шор нюкӧскаӧ нин воськовтӧма — ковмас пӧрӧдны кысканногыслы йылӧн, войвывланьӧ. А пашкыр шапкаыс пожӧмыслӧн, дзоньнас, ичмоньлӧн юрси тупыль моз, лунвывлань сетчӧма да, быдмигчӧжыс, сыладорас ёна нёровтӧма пусӧ. Лунланьыс кӧ быттьӧ пӧрӧдны сійӧс, эськӧ помӧдз пилитны эз и ковмы — шӧрвыйсӧ кымын орӧдӧм-вуджӧм бӧрын ачыс эськӧ лӧсьыда и краджмуніс-чегис. Но ӧд лёк шор гуранас он ляскӧбты сійӧс! Кыдзи сэтысь петкӧдлан та кызтасӧ?

Ме, чатрасигтыр, некымын пӧв гӧгӧрті ён пожӧмыс гӧгӧр. Сьӧкыд лоӧ мӧдарӧ паныдтӧ лэптыны! Сэсся и, зэлӧдас-топӧдас да, пилатӧ перйыны некыдз он вермы. Гашкӧ, кольны, кӧйдыс вылӧ? Бура тай со кӧдзӧма, ас гӧгӧрыс, мыйта посни пожӧмыс быдмӧ... Дерт, шуам, ӧні нин сійӧ, тӧдӧмысь, личкӧ найӧӧс, ассьыс пиянсӧ, шонді югӧрсӧ мырддьӧ унаӧнлысь, лючки да бура лэптысьнысӧ оз лэдз...

Видзӧднысӧ, сэтшӧм мича да гӧгрӧс пожӧмыс! Абу жӧ ӧд, кӧнкӧ, сісь? Абу, буракӧ, килльысьӧм виж кырсь вылас тай немся тшак йӧнгыль оз тыдав-а. Но ме, век жӧ, лӧсышті кыз кырсьсӧ да чер тышкӧн клёнги, бур мастер моз кывзысьышті. Быттьӧкӧ ясыд гора шыыс, оз батӧдчы сісьӧн ропмунӧмалӧн моз...

Колӧ пӧрӧдны!.. Эськӧ мышсяньыс вожгӧдны выліас кутшӧмкӧ мӧд пу — мед йӧткӧ, но ӧд урӧс козъясысь кындзи нинӧм сэсся абу матыныс...

Но немтор, лэптам!

Ме водзвыв кералі кос козйысь сажень-мӧд-коймӧд кузьта зіб-стрела, йывсӧ ӧжын моз ёсьтышті, мед тшукӧдны сійӧн пожӧмас мый позьӧ вылӧджык керыштӧм тшупӧдӧ, а мӧдар помсӧ, кызінсӧ, плавкӧса лӧсйи да веськыда тшӧтшӧді — сэті пондас пыксьыны ён зорйӧ, да ставыс тайӧ, дзоньнас, лоӧ сідз шусяна рычагӧн, коді, гашкӧ, дас пӧв, кызь пӧв ли, содтас менсьым пельпомӧн йӧткан вынӧс!

А пельпомын и коскын, и кокъясын выныс менам, ен сыкӧд, тырмымӧн нин. Татшӧм механизм отсӧгнад мый и не йӧткыштны кок йывсьыс вундӧм путӧ...

Сэсся ме падъявтӧг нин сапйи-перйи черӧн кыз тшап, линейка кодь веськыдӧс вӧчи кералӧмасӧ, да мед эськӧ и пилитӧмнас ӧтвесьтасӧн жӧ тшупӧдыслань матыстчыны, а то ӧтарӧсӧ кӧ вывтіджык орӧдсяс, мӧдарӧ вывті нёра пуыд, он и тӧдлы, кроджгысяс да и шутёвтас кытчӧ оз ков, пилатӧ чегас да и асьтӧ на вермас дойдны. Мӧвпалыштӧм бӧрын гӧгӧрыс черӧн кералышті кыз пуыслысь кыз кырсьсӧ, мед нин озджык веськав пилитана пытшкас да озджык топӧд пилаӧс.

Сэсся и понді гуджгыны-пилитны. Бур тай петӧ пилипызьыс, еджыд, сісь кӧ вӧлі, еджыд серыс эськӧ гӧрдӧдыштіс, сідзкӧ, кӧть нин дінӧдыс, ён пуыс, абу пинёв да, гашкӧ и ценнӧйӧ на мунас, авиоӧ либӧ палубникӧ... Дерт, та кызта дінышыд пила рама пытшкӧ оз тӧр, нинӧм, коскӧс веськӧдігмоз мышсяньыс перйыштам черӧн тшупӧд, пилитӧма вылад лӧсьыда тай колсмунӧ-чуктӧ. А, видзӧд, кыдзи дзобнитӧма-топӧдӧма нин, пилитӧм вундасыс весиг быттьӧ бурдӧма-вошӧма... Ӧні эн тэрмась, ӧні буриника кыскав пилатӧ, мед пасьталаыс ӧтмоза босьтӧ... Кымыныськӧ кыскышта ме лучокӧс, сэсся сувтла да видзӧдла, кыдзиджык матыстчӧ пилитӧм визьыс черӧн босьтӧм тшупӧдланьыс пу мӧдарӧдыс. Да сэк жӧ мӧвпала, ыджыд-ӧ на орӧдтӧм слӧйыслӧн мӧдарӧ нёровтчӧм пусӧ кутан выныс. Оз-ӧ ковтӧг водз чег тайӧ слӧйыс, кор меным, гашкӧ и, ковмас не этша качлӧдлыны кыз мутисӧ аслам рычагӧн.

А кыдз нӧ сытӧгыс? Ставсӧ тайӧс артышттӧгыс? Ӧд и збыльысь медлёкыс вермас лоны син ни пельтӧ ныригад...

Сэсся и меным кутіс чайтсьыны, мый тырмас водзӧ пилитны. Тырмас!

Мерник-зорйӧн пожӧмыс да неыджыд коз костӧ посйысьлӧмӧн ме, мыйта судзи вылӧджык, чер йылӧн перйи тшупӧдтор, сэсся и зэвті ассьым рычаг-стрелаӧс, пыкси пельпомӧн зорйӧн да и понді мый вермӧмысь йӧткыны!

Но жӧ, биа-борда!..

Вӧрзис-лыбыштіс пожӧмыс, пилитӧм вундасыс паськаліс, ӧні эськӧ перйыны пиласӧ, но ӧд ме ылынкодь сулала пучер дінсяньыс, личӧда кӧ рычагсӧ, пырысь-пыр жӧ бӧр жамкнитас-топӧдас, он удит чеччовтнысӧ пила дінӧдзыс... Но жӧ, ёнджыка йӧткы!.. Ёнджыка лэпты!.. Эн жалит вынтӧ!.. Оз, оз на тадзисӧ пӧр сюра лешакыд?.. Гашкӧ, ӧтарӧ-мӧдарӧ качлӧдлӧмӧн пӧран ӧдсӧ босьтӧдны?..

И ме аслам рычагӧн понді качлӧдлыны нэмӧвӧйся кыз пусӧ мый вермӧмысь, син водзын виж гӧгыльяс чужтӧдз, пельпом вечик ортӧдз: кузя йӧткышта водзӧ, сэсся ньывкӧса бӧр лэдза, а сэсся помӧдзыс ётшкысян здуксӧ кыя да, нӧшта ёнджыка чепӧста водзӧ?.. Нимкодьпырысь казяла, мый быд выль качнитігӧн пилитӧм костыс пыр ёнджыка паськавлӧ, гашкӧ, и регыд мӧдарӧ нин, пӧранланьыс, босьтас нин сэсся ӧдӧбсӧ!.. Ок эськӧ, тӧвру кӧ ӧні мышсянь пӧльыштіс, этшаник нин и колӧ отсӧгыс, ӧти войт мында... Либӧ кӧть нин эськӧ тув сюйыштны костас дась лэптылӧм дырйиыс, мед эз нин бӧрсӧ помӧдзыс жнёпкысь... Но жӧ!.. Мый нӧ тэ!.. Ме лов шыӧс зэвтлӧмӧн... Ружтӧмӧн... Кашкӧмӧн... Нӧшта и нӧшта ёнджыка йӧтка... Ог нин сэсся кӧсйы бӧрсӧ лэдзлыны... И сэки менам краджмунӧ-чегӧ кыз зорйӧй, и ӧдӧб вылысь ме жмоткыся-тювгыся водзлань да дикмӧм ош моз люкала менӧ мучитысь кыз кырся пожӧмсӧ...

Вот заразаыд!.. Син водзын менам ёна содӧмаӧсь кыдзисюрӧ уялысь виж гӧгыльясыс. Пельпом лыӧй сэтшӧма доймӧ, и коскӧй ёнкйӧдлӧ. И став вынӧй-эбӧсӧй быттьӧ дзикӧдз пыдзыртчӧма ме пытшкысь. Ме лесмунӧмӧн ляскыся пожӧмлӧн чорыд кырсь дінӧ да мыйкӧ дыра сулала тадзи вӧрзьывтӧг. Сэсся ньӧжйӧникӧн довга би дорӧ да сэні чӧла пукалышта.

Эз ли мый ков кутчысьны татшӧм сюра-тошкаыс дінӧ? Гашкӧ, водзӧ на мыйтакӧ пилитыштны? Кӧть нин истӧг тув кызта? А чегас кӧ, да мӧдарӧ швачкысяс? Сэки нӧшта на унджык лоӧ вийсьӧмыс...

А шондіыс, буракӧ, пажын кадлань нин матыстчӧ, со тай, кайӧма вӧр-пу йылӧдзыс. Да со тай и Пилат Иван чотысь кокнас кромбыльтӧ-локтӧ нин менам бипурлань, мед ӧтлаын пажнайтны...

— Но мӧй, Ӧндрейӧвич, виччысян нин дашкӧ? — гажаа шыасьӧ сійӧ ыджыд вом тырнас юмбырасиг.

— Сідз на эськӧ пукси да... — жугыля артмӧ менам. — Эсійӧ пусӧ йӧткигӧн жаялі да...

— Оз и кӧсйы пӧрны?

— Неуна оз тырмышт вынӧй вывланьсӧ лэптыны...

Ӧтлаын мунім пожӧмыс дінӧ, да Пилат Иван, чатрасигтыр, шуис:

— Да-а, татшӧм ӧгрӧмадинатӧ лэптігӧн абу и дивӧ костӧ чегны... Гӧгтӧ вӧрзьӧдны ли... Мӧй нӧ некодӧс он чукӧст...

— Да, мися, гашкӧ, ӧтнам на верма...

— Вай жӧ мийӧ, детина, гоз-мӧдысь эшшӧ на гужкнитыштам пиланас, ме думысь, кызджыка на кольӧмыд тэ... — сійӧ, копыртчис да, ачыс и кыскалыштіс йӧрмӧм пиланас... — А ӧні вай жӧ тэ выль зор лӧсьӧд, а ме сэк кості сирӧд тув лӧсъя...

Кор выль струмент лои керӧма, кыкӧннад ми кокньыдджыка нин лэптім-веськӧдім пусӧ, сэсся Иван кутігкості ме ӧдйӧ нетшышті пилаӧс — бара на тай ловйӧн-дзоньӧн коли, сэтшӧма нин ме шогси сы понда! — сэсся и ме колски-сюйи паськалӧм вундасас ён сирӧд тув... Та бӧрын ми лӧсьыдика вуджӧдыштім зорнымӧс, мыйысь миян рычагным кӧповтіс выль вын, да водзӧ качлӧдлытӧг нин синім-нёровтім дулан пожӧмсӧ коланадорӧ, а здук мысти сійӧ нин босьтіс пӧран-усян ӧдсӧ да и сьӧкыда жнёпкысис лымйӧсь пашкыр юрнас веськыда менам бипур вылӧ, сӧмын и упнитіс сэтысянь би кинь сора тшын кымӧрӧн...

— Кыкӧннад жӧ тай вӧлӧма овнытӧ! — шудаа вашъяла ме, кыза нюжвидзысь пу вылӧ видзӧдіг.

— Сідзи, Ӧндрейӧвич, кыкӧннад пӧ и мустӧммӧм рӧдительтӧ кокньыдджык лотшкӧдны.

— Аттьӧ, Иван Саватеевич, мездін...

— Мыйкӧ тай... Мӧдысь кӧ татшӧмыс лоӧ, ачыд чукӧст, эн яндысь, локтам, абу тай ылынӧсь...

Лолӧс вуджӧдӧм бӧрын черӧн ме ӧдйӧ сапйи мича-шыльыд пожӧмлысь этшаник увъяссӧ — чинтасьны понда нин пажын бӧрын. Пилат Иван сэк кості лӧсьӧдыштіс бипурӧс, а сэсся и кутісны воавны мукӧд пӧрӧдчысьяс.

— Да вед татшӧм нюжпуад матӧ кык куб лоӧ! — гӧгрӧсмылісны синъясыс Анча Миколлӧн. — Ӧтчыдысьӧн пӧшти норма джын жмуткӧбтӧмыд... Вот пӧ сэсся и эн шу, мый тэныд век лӧсьӧдлӧны медбур пуяссӧ!

— А кыдзи нӧ мӧд ногыс, — лабутнӧя вочавидзис сылы Турӧб Илля. — Ачыд тай кывлін, кыдзи вӧзйысис Федяыс ягыслысь.

— Не кӧ Иван Саватеевич, тайӧ «медбур» пуыс лолӧс эськӧ босьтіс менсьым! — ӧвтышта ме дзикӧдз вынтӧммӧм киӧн-сойӧн.

— Ёна вӧлі нёрӧма шорланьыс... Ме кӧ эськӧ, ас пайысь, ӧтнамӧн эг и босьтчы сійӧс таладорад лэптыны, — бур вӧчӧмсьыс долыдасьӧ Пилат Иван.

Пондім ӧтвылысь лӧсьӧдны жар би гӧгӧр керъясысь пуклӧс-лабич. Видзӧдам, ки на ки кутчысьӧмӧн локтӧны Варка Павел гозъя. Ме пӧлыньтлі юрӧс наланьӧ — мися, кыдзи ӧд со ветлӧдлӧны, кутчысьӧмӧн, быттьӧ карса паркынӧсь... А сэсся и менам ызӧбтіс серамӧй, кутны ог вермы, и мукӧдыс тшӧтш пондісны голя тырнас гӧрдлыны, куснясьӧны-сералӧны, весиг и би жарысь банйӧм чужӧма Одьӧ-Одетта чиктылӧ-гигзьӧ...

А шуда гозъя кутчысьӧмнас воисны би дорӧдз, кузь голяа Павел вом тырнас шыннялӧ, а ичӧтик Дядю нинӧм гӧгӧрвотӧг то верӧсыс вылӧ чатӧртчывлӧ, то миян вылӧ видзӧдлӧ, а ми ставӧн, сідзи и ляскысим керъяс вылӧ... Ой, караул, кулан да он ло!..

Сэсся тай Одьӧ кыдзкӧ-мыйкӧ вермис жӧ сувтны кок йылас, матыстчис бӧбмӧмӧн сувтӧм Дядю дінӧ да горӧдіс киксьӧм сорыс:

— Да, лешачика, мый нӧ тэ ныр-вомтӧ керин?!

— А мӧй? — немтор на оз гӧгӧрво мӧдыс.

— Да, он але мӧй нӧ тӧд? — ызъялӧ Одьӧ. — Да вед уска и тошка тэ!..

Сэки вӧлись чушис Дядюлы: йӧткыштчис Павел дінысь, бергӧдчис ставлы мышкӧн.

Сэсся найӧ, кык бабйӧ, ветлісны шор логса сук козъяс пытшкӧ да, буракӧ, чышкасисны сэні дыркодь, кадысь кадӧ кывліс сӧмын Одьӧлӧн чиктылӧмыс.

— Сідзи ӧд он жӧ тешитчы гӧтырыд вылын, — сэк кості дивитыштіс Павелӧс Турӧб Илля.

А мӧдыс, быттьӧ немтор абу и вӧвлӧма, гажаа герчкӧ:

— А мӧй сылы лоас?.. Кӧть пӧттӧдз сералыштінныд... — жеръялӧ Павел.

— Тэ эськӧ Иван Саватеевичлысь бур примерсӧ босьтін, кыдзи колӧ овны гӧтырыдкӧд, — водзӧ на шуӧ, буракӧ, лов тырнас вӧрзьылӧм Илля. — Сійӧ ӧд, мортыс, гӧтырсӧ, Улясӧ, улӧс вылӧ пуксьӧдтӧдз водзджык пӧльыштас на, мед эз вӧв бусӧсь... А тэ...

— Да вед шойччыштігкості дуритны пондіс, да он жӧ думайт, мый этадзи малтас, — воис да пондіс кайтны Дядю, но эз нин сэтшӧм скӧрысь: — Шомӧн але мӧй рисуйтін?

— Медсьӧд шомнас... — сералӧ Павел.

— А ме чайті: чорыд чуньнас малалӧ-шыльӧдӧ, любӧ на весиг лоліс...

Пилат Иванлӧн лэчыд пуртӧн ме понді вундавны лым кодь еджыд госӧн шылькнитчӧм кын яй гримзуль да вевсьӧн-вевсьӧн тэчавны гӧрд чӧлӧсъяссӧ талунъя на, олӧм во гӧгыльясӧн кольчаасьлӧм еджыд сӧстӧм мыр вылӧ, бисянь бокӧджык. Иван Саватеевич чепӧль помсяньыс чирскис-солаліс найӧс, кодкӧ весаліс лук, а мукӧдыс азыма видзӧдісны лӧсьыда кынмӧм, биын доналӧм чагъяс кодь чӧлӧсъясыс вылӧ.

Сэсся и пондім нятшкыны ми найӧс нянь сорӧн да лук сорӧн. Весигтӧ и Одьӧ-Одетта тшӧтш босьтіс чӧлӧс, первойсӧ зывӧка моз бергӧдлыштіс, исалыштіс, а сэсся и мӧдӧдчис вазйыны.

Сӧмын ӧтнас Дядю став зывӧклуннас бергӧдчис уль кын яйыс дорысь, тайкӧ оз восӧд сійӧс миян вылӧ куш сӧмын видзӧдлӧмсьыс.

А менӧ, ачымӧс, тӧндзи Пикон велӧдіс нин кын йӧра яйсӧ сёйны, кор асывнас садьмим сылӧн вӧр керкаын. Ме водзынсӧ падъялі на жӧ, мися, пуӧм и пӧжалӧм яйыс на мыйта колӧ эм, да кын яй огӧ жӧ пондӧй йирны тшыг понъяс моз. А тэ пӧ видлы, видлы, сэні пӧ не сӧмын став чӧскыдыс, но и вӧр яйыслӧн став витаминыс. Ме видлі да ёна и чуйми: збыль ӧд, чӧскыд и эм, и сэтшӧм небыда сылӧ вомад, быттьӧ абу яй, а вый, и бура пӧткӧдӧ, и горштӧ ыркӧдӧ, и некутшӧм зывӧклун ульыс дінӧ менам эз ло. Дерт шуам, кыныд да, ньӧти абу вира...

— Ок эськӧ, спирт кӧ ещӧ татчӧ! — вом тырнас том чӧскыд яйсӧ жубритіг шуис Варка Павел.

— Ок, матушкалӧн кӧрыс да сӧкыс! — кыз парнас чӧсмасис-тяпӧдчис Пилат Иван. — Ме воддза вояснас чергӧдлі жӧ кымынӧскӧ да век жӧ кольышта вӧлі тадзи кыннас номсасьӧм вылӧ.

— А ме вӧлі ыж кӧ начка, аслым вылӧ нарошнӧ кынтышта, — шуис Тима дядь этшаник пиня вомнас чурскӧдчиг. — Мӧс яйыд вот озджык лӧсяв, а ыжыдлӧн туяна жӧ.

— Но-о, такӧд он ӧткодяв! — ӧвтыштіс яй чӧлӧса кинас Чуд Ӧльӧксан. — Тайӧ, видзӧднысӧ, дзик кета чери кодь, сэтшӧм жӧ гӧрд... Мийӧ Дальньӧй Востокад, Амурсьыд, уна вӧлі кыям кетатӧ, да кыннас и быд ногыс жӧ чӧсмасьлім...

— Да, добра... — мыйкӧ ыджда мӧвпалігтыр шуис Турӧб Илля, мыйысь ыджыд кымӧсас куим чукыр джуджыда шӧрыштчылісны. — Чужан мулӧн кӧрыс и чӧскыдыс кылӧ яйсьыс... Бара на тай уси шуд чӧсмасьны сійӧн... — чӧв усьліс да нӧшта на содтіс: — Кӧть эськӧ, менымсӧ быттьӧ, век на некыдз оз эскыссьы, мый ме ловъя... Да мый весиг гортын ме, чужан муын... Некодысь повтӧг сёя вӧрысь кыйӧм йӧра яй...

Ставӧн чӧв усьлісны сьӧкыд олӧм-вылӧмсьыс быдторсӧ тӧдлӧм мортлӧн тадзи шуӧмыс вылӧ. Сэсся и ме вежавидзӧмӧн шуи:

— Коркӧ эськӧ висьталыштін миянлы, Илля Иллич, лёк фашист позсьыс аддзылӧмаыс йылысь...

— Висьтася на коркӧ, Федя... — эз дӧзмы мӧдыс. — Коркӧ, стрӧка сюрас да, быдторсӧ висьтася...

Мыйкӧ дыра чӧла сёйыштӧм бӧрын медводзӧн шыасис сэсся Тима дядь. Чышкыштіс вом дорсӧ тшӧтшӧдӧм чуньяса паськыд кинас, гоньялыштіс гӧгӧр петуклӧн моз швычӧка катласьысь-вешласьысь юрнас да, сёрнисӧ явӧ мӧдарлань бергӧдан думӧн, шыасис Варка Павел дінӧ:

— Видзӧд, Педьӧыслӧн кутшӧм лӧсьыд пасека вылас, гӧгӧр дзим-дзурк. Посни понӧльыс-пожӧмыс мыйта кольӧма да сулалӧ бокъясас и, коді кыскасигӧн оз мешайтчы. А тэ тыла ректігӧн моз ставсӧ куштӧмыд.

— А мӧй нӧ кера, пуясыс кытчӧсюрӧ жвачкысялӧны да, — шуӧ Павел, а ачыс тшыг кань моз, мурзігтыр, оз и дугдыв кын яй нятшкӧмысь. — Ӧти-кӧ, пӧригас лязалӧны понӧльясыс, а мӧд-кӧ, керъяссӧ чукӧртігӧн быть лоӧ керавны найӧс. А Федялӧн, видзӧд, веськыда би вылӧ жняпкысьӧны...

— А мыйла эськӧ сідзисӧ жняпкысьӧны? — ыззис Пилат Иван. — А ноко, вай жӧ мунам да видзӧдлам мыр дінсӧ... А, Павел? Микол тшӧтш и... Велӧдчӧм могысь оз ло лишнӧй...

Та вылӧ пажнайтысьяс ӧтитӧг ырзисны да ставӧн чепӧсйисны менам ӧнтая пессянінӧ... А чужва вийӧдан тшан кызта мырйыс гӧгрӧс да мича, пӧрӧдан еджыд тшупӧдыс сӧмын восьтӧма кыз дӧрӧма морӧссӧ, свежӧй сирӧд руӧн на кӧдзавтӧма паркйӧ, гӧрдов гӧгрӧс кольчаясӧн еджвидзӧ да дізьвидзӧ.

— Аддзан, мортыслӧн быттьӧ бритӧма, веськыда и шыльыда, — босьтчӧм вывсьыс водзӧ ошкӧ Иван Саватеевич. — Видзӧдлӧй, пила визьыс стӧча воӧ черӧн перйӧм тшапыслӧн вылыс помас. А асьсӧ тшапсӧ-тшупӧдсӧ кутшӧм жӧ веськыда да шыльыда перйӧма... Эз кӧ вӧв татшӧм стӧч тшупӧдыс, мӧдарӧ нёрӧм та ыджда пуыд эськӧ код тӧдас пӧ кытчӧ на гыпкысис...

— А тэ тюпки-ляпки гоз-мӧдысь керыштан тшупӧдсӧ да и олас пӧ, — тшӧтш дӧжныштӧ Павелӧс Тима дядь.

— А ме сы моз ог куж шуйги ногсӧ керасьны, — ӧвтчӧ кузь кинас Павел. — Меным ковмӧ мӧдарсяньыс керавны... И мыйлакӧ век орӧ пӧрӧдігас вӧзьӧдыс...

— Ме, Лукачомдорын кор уджалі, эг жӧ куж да нарошнӧ велӧдчи тадзисӧ керасьны, — шуа ме Павеллы.

— А кыдзи нӧ велӧдчытӧгыс! — сюйсьӧ сёрниӧ и Турӧб Илля. — Олігад тай быдторйӧ колӧ бура велӧдчыны. Не сӧмын лыддьысьны да гижны... Но со тай и пӧрӧдчыны...

— Но чегӧмасӧ пуыс, пӧригас, абу жӧ ӧтмоза, — казялӧ Микол. — Видзӧд, таладорыс тӧдчымӧн кызджыка кольӧма...

— А тӧдӧмӧн жӧ сідзисӧ кольӧма, — шуа Миколлы. — Видзӧд, пожӧмыс не сӧмын мышвыв вӧлі ёна нёрӧма, но тшӧтш и мыйтакӧ веськыдвыв. Та понда и этшаджык пилиті таладорсӧ. Мед пӧригмозыс синӧ-кыскыштӧ шуйга вывджык.

— Но загреки тай! — гыжъялӧ балябӧжсӧ Варка Павел. — Тані тай нӧ арифметика мында жӧ колӧ тӧдны школаын ӧдва мынтӧдчи сыысь-а, проклятӧйысь...

— А тэныд эськӧ куш толькӧ чиганитчыны! — ӧнтаясьыс дӧжныштӧ Павелӧс гӧтырыс сылӧн, Дядю.

А Одьӧ, буракӧ, омӧля и кывзӧ миянӧс, копыртчӧма да кузь чуньяснас тутшйӧдлӧмӧн лыддьӧ шыльыд мыр вылысь кольчаяссӧ.

— Но, Одюк, дыр-ӧ олӧма Федяыслӧн багатырыс? — кыпыда юалӧ Чуд Ӧльӧксан.

— Сё ветымынӧс тай лыдди-а… Мукӧдлатіыс ӧтлаасьӧмаӧсь кольчаясыс.

— Сідзкӧ, лёк вояс вӧлӧмаӧсь, — шуӧ Пилат Иван. — Мыйлакӧ омӧля быдмӧма-кызӧма сэки пуыс...

— Да, кыдзи нӧ тэ ӧтнад, Федя, та кызтаяссӧ пӧрӧдлан? — Одьӧ шоныда да шензьӧмӧн видзӧдӧ ме вылӧ. — Мийӧ тай нӧ, вокакӧд, кыкӧн синмысь би петмӧн пилитам и йӧткалам...

— Тшӧтш и юрнадджык колӧ уджавны, — шуӧ татчӧ Пилат Иван.

Одьӧ сэсся кавшасьӧ кыз кырся гӧгрӧс дін вылӧ, ӧдӧбтӧмӧн топнитыштлӧ, копыртчӧ да пондӧ малавны матын сулалысь кузь лыска понӧльӧс. Юасьӧ:

— Этатшӧм белянасьыс нӧ вермасны жӧ али мый быдмыны пӧрӧдӧм пожӧм ыджтаясыс?

— Быдмасны, дерт, он кӧ лэчыд чернад ӧні сапйӧдлы ставсӧ! — шуӧ Пилат Иван.

— Дивӧнад он тырмы! — буракӧ, помӧдз оз на эскыссьы Одьӧлы.

— Дерт, пондам кӧ мийӧ пӧрӧдчыны Павел моз, — синӧ ассьыс ӧнтаясӧ Тима дядь, — сэки немысь-немтор оз ло. Став гырысь пожӧмсӧ кӧ кер вылӧ, а поснисӧ — биӧ, сэки и рӧдыс пожӧмыслӧн орӧ...

— Пожӧма ягыс кӧ оз ло, — шуӧ Пилат Иван, — сэки ур ни дозмӧр оз ло, торйӧн нин дозмӧрыд бырӧ... И сэки, дорогой Павел Варкович, он нин сэсся чӧсмась чӧскыд яйнад...

Но Павеллы, буракӧ, ёна пыдӧдзсӧ оз мӧрччыны олӧмаджык ёртъясыслӧн татшӧм сёрниясыс. Либӧ, чиганитчысь мортыд да, оз петкӧдлы ли, мый мӧрччӧны. Сӧмын и шуӧ сійӧ пиньсӧ жерйӧдлӧмӧн:

— Миян нэмӧ, дашкӧ, тырмас на ставыс!

Сэсся ми мыйтакӧ пукалыштім на шоныд би дорын, ӧтвылысь помыштім госа-сӧка яй торсӧ, лӧсьыда тай пӧткӧдіс сійӧ ставнымӧс, сьӧлӧмнымӧс мавтыштіс. Таысь бур кылӧн бара на казьтыштім ми сюсь вӧралысь Пиконӧс да лышкыд Коми вӧр-ванымӧс, коді кӧть эськӧ и жаявтӧдзыд со бонзьӧдлӧ ми воксӧ, коскад ётшкылӧ, но бурсӧ не этша жӧ керӧ, чӧскыдсӧ и мукӧд коланасӧ не этша жӧ сетӧ. Да, буракӧ, тшӧтш и овны-вывны велӧдӧ ми коддьӧмсӧ.

5

Бригадирӧн миян колхозса вӧр уджалысь войтыр вылын водзвыв вӧлі индӧма Настаӧс, Ниа Тима дядьлысь ар комын кыка, дерт, верӧс сайӧ петавлӧм нин нывсӧ. Сиктын быдӧн вӧлі тӧдӧны и нимтӧны сійӧс Мича Настаӧн.

Сідзсӧ сійӧ, Настаыс, во-мӧд-коймӧд нин бригадиралӧ колхозын, гожӧмнас гортын, а тӧвнас вӧрын. Мыйкӧ дыра завхозавліс и быдтор, а войнаӧдзыс, грамотнӧй бабаыд, весигтӧ сельсӧветын секретаравліс, бура уджалӧмсьыс миян батьӧӧс моз, депутатӧ бӧрйылісны да. Буракӧ, весиг миян батьӧыскӧд ӧти кадӧ мыйтакӧ юралісны найӧ сельсӧветас.

Тані, видзӧд со, вӧрас, сыысь сюсьджыкыс да лэчыдджыкыс бара на жӧ некод эз сюр. Мед эськӧ и йӧз понда бурджыка тӧждысьны и вӧвъяс понда. Да бурджыка уджӧдны ставнысӧ. План и норма тыртӧм вӧсна кыв кутны. Да мед став пӧрӧдӧм вӧрсӧ ягысь лючки кыскисны берег дорӧ да бур ногӧн лесопунктлы сдайтісны. Мед быдӧн унджык сьӧм нажӧвитісны, да мед и котлопунктын мый позьӧ бурджыка вердісны йӧзсӧ.

И кӧть эськӧ ӧні, война помасьӧм бӧрад кык вотӧ кольӧм мысти, ловйӧн кольӧм мужичӧйясыс ставӧн нин бӧр воалісны гортӧ, но бара на тай Настаӧс индісны-бӧрйисны бригадиравнысӧ. Такӧд тшӧтш, сійӧ пондас мукӧдъяс моз жӧ уджавны катище вылын, кер додьяс ректыны да бунтъясӧ керсӧ лэптыны. Да, дерт, тшӧтш и видзӧдны, кыдзиджык примитӧны тані миян колхозӧн кыскӧм вӧрсӧ.

Но мыйла нӧ — Мича Наста?

Ме, дерт, ог тӧд, коді да корджык медводз нимтылӧма сійӧс тадзисӧ, но, ме чайта, татшӧм нимсӧ буретш да Настаыс вылӧ быттьӧ и лӧсьӧдлӧмаӧсь. Сэсся некодлы?

Часлы, сямма кӧ, кыв-мӧдӧн серпасалышта ме Мича Настасӧ, важӧн нин ӧд тӧда сійӧс, быд ногыс аддзылӧма, тӧлын и гожӧмын, ытшкигӧн и весиг купайтчигӧн.

Сук юрсиыс Насталӧн арся ниа лыс кодь югыд зарни рӧма, бӧрвыв сыналӧма да дженьыда, кыз тшупӧдӧн тшӧтшӧдӧма, гӧгрӧс голясӧ восьсӧн кольӧма. Кузьмӧсджык еджыд банйӧм чужӧмыс сідзсӧ быттьӧ абу вывтісӧ мича — тӧдчысь черлыяса, кузьмӧскодь векни ныра, берин чутъясӧн сярӧдыштӧма, вомыс быттьӧкӧ ыджыдкодь и, — но тыр вира кызіник вом доръяссӧ Насталысь мичаа рисуйтӧмаӧсь, и вомкӧтшъясыс век нин вывлань лыбыштӧмаӧсь, век быттьӧ нюмӧн тырӧмаӧсь-туктӧмаӧсь, да татшӧм вомыс ӧні жӧ дась сяркнитны-серӧктыны. Сэсся и татшӧм сӧстӧм-еджголыс да зарни-сӧдзыс вылын кыпыда дзирдалӧны нюдзвеж на сэтӧр рӧма, каньлӧн кодь яр, гырысь, кузьмӧс синъяс. Татшӧм синъясыс вылӧ, татшӧм чужӧмыс вылӧ да и дзоньнас Насталӧн еджыд сьӧдбӧжлӧн кодь швычӧк-гӧгрӧс мыгӧрыс вылӧ видзӧдігӧн он кӧсйы да мӧвпыштсьӧ: ок, тайӧ тай аняби кодь бабаыс! Мыйта йӧршитчӧма сы пытшкӧсӧ выныс-биыс!..

Ме чайта, медводз нимтысьыслы тадзи кымын жӧ чунгыліс. Эз кӧ ёнджыка на, ӧд сэки Настаыс эз на вӧв ӧнія моз комын кык арӧса, а ёна томджык, гашкӧ и, ме моз дас кӧкъямыс арӧса на вӧлі, да, тӧдӧмысь, ӧнія серти нӧшта на лӧсьыдджык-мичаджык...

Наста овмӧдчис баракса шӧр жырйӧ, уборщица-фельдшерица Жанна да сылӧн квайт арӧса Полковник пикӧд ӧтлаын.

Ме унаысь нин кайтышті Полковник нимсӧ, а век на эг висьтав, мыйла зонкасӧ ыдждӧдлӧны тадзи... Жаннаыс, мамыс сылӧн, вӧлі жӧ война вылын, карын курсъяс помалӧм бӧрын ветлӧма фронт вылӧ медсестраӧн, ранитчылӧма и быдтор кок чигъяс. А бӧрсӧ воис гортас ичӧтик питоркӧд, Володькӧд. Сэтысянь и Полковник...

Мӧдарӧ нёрӧм кыз пожӧмӧн ёна вийсьӧмысь меным сатӧка коскӧ сюйліс, быд вӧрзьӧмысь сідзи и чунйӧдлӧ вӧлі, лючки тувччыны он вермы. Тима дядь, казяліс да, весиг шуис, гашкӧ пӧ вой кежлас тройнӧй одеколонӧн ниркйӧдлыштам костӧ да. Ачыс тай сійӧ быд рыт зырасьӧ тайӧ чорыд кӧра зеллянас. Но сэсся сійӧ, Тима дядьыс, ачыс жӧ мӧд петан туй вылӧ индіс:

— Тэ, зонмӧ, Педьӧ, первой вай Насталы петкӧдлы костӧ...

— Насталы? Мыйла Насталы? — ог гӧгӧрво ме. — Петкӧдлыны кӧ, гашкӧ нин, Жанна пельшӧрлы?

— Но, кыкнанныслы и петкӧдлы, ӧтлаын тай олӧны... — оз лэдзчысь Тима дядь. — А Настаыс миян бура кужӧ костӧ веськӧдны, бабушсяньыс велавлӧма... Чунь помъясыс сылӧн ӧддьӧн бура кылӧны вӧрзьӧминтӧ... Менсьым, ассьым, унаысь мыйкӧкертліс...

— Да быттьӧ абу лӧсьыд... — яндыся ме.

Но Тима дядь ачыс висьталӧма нылыслы, а сэсся и менӧ ӧтвылысь пыртӧдісны лечитны Настаяслӧн жырйӧ. Крӧвать вылысь босьтісны вольпась, куш пӧвъяс вылас вольсыштісны эшкын, тшӧктісны меным пӧрччысьны коскӧдз да и кымыньӧн водны чорыдінас. Главнӧй лекар пыддиыс Наста и лои, Жанна да сылӧн Полковник пиыс сувталісны ассистентъяс пыдди. Мукӧдсӧ, кодъяс паськӧдӧм вомӧн дасьӧсь жӧ эськӧ вӧлі видзӧдны бурдӧдчӧмыс вылӧ, Наста вӧтлаліс.

Ме яндысигтыр, лов шыӧс топӧдӧмӧн, чӧла куйла кымыньӧн. Наста шоныд ваӧн мыськис кияссӧ, сэсся и лов шынас пӧлялыштіс найӧс. Сэсся и шоныд ки пыдӧсъяснас шылькнитіс мыш кузяла. Кыпыда-вильыша шуис:

— Мый нӧ турдӧма кодь зэлӧдчӧмыд, личӧдчы... Мед дзикӧдз лесмунас вир-яйыд... А то сюрса лыӧдзыд ог вермы судзӧдчыны...

Ме кывзыси. Сэки Наста меліа и топыд чунь помъяснас сяркӧдіс-лэччис сюрса лы кузяла, голя дінсяньыс да коскӧй помӧдз, лэччигмозыс быд шег сюрса лысьыс быттьӧ торйӧдӧмӧн малаліс. Сэсся и мӧдысь тадзисӧ лэччигмоз шуис: «Со таті пыктыштӧма... Доймӧ?» «Кылӧ», — шуа. Ачым, дерт шензьытӧг ог ов: мыйкӧ нӧ збыльысь али мый казялӧ да тӧдӧ Настаыс? А сійӧ нин шыасьӧ ассистентыс дінӧ: «Жанна, колӧкӧ, видлы со таті...» Мӧд пӧлӧс чуньяс, личыдджыкӧсь да ыркыдджыкӧсь, инмӧдчылӧны мышкӧ...

— Но, казялан пыктӧминсӧ?

— Немтор ог казяв, ставыс быттьӧ ӧткодь...

— Да кыдзи нӧ он казяв! — шензьӧ Наста. — Кор весиг со и шегйыс вешйыштӧма! Ачыд ещӧ фронт вылын йӧзӧс лечитлӧмыд...

— Сэні тай, ранатӧ бинтнад кӧртавны, ыджыд сям оз ков... — воча ышлолалӧ Жанна.

— Но, ладнӧ, эн дӧзмы... — мыш вылӧс бара пондӧны песны-малавны Насталӧн велалӧм кияс. Сэсся сійӧ тшӧктӧ: — Ноко, лолышт да кутлы лов шытӧ. — Сэсся и ки пыдӧсъяс вылас мыджсьӧмӧн вынысь личкыштӧ менӧ сійӧ; мыйысь менам сӧмын и мутшкыштӧ мышкын. Чунгыштӧ дай, ойӧкта ме, весиг повзьышта: эз-ӧ, мися, тайӧ, анябиыд, мӧдарӧ лечит!..

— Доймис?.. Немтор, ӧні бурдас... — ачыс нин меліа ниртӧ и шыльӧдӧ доймӧминсӧ. — А тэ, Жанна, лӧсьӧд миянлы дӧра мешӧчик, пачьяс эштасны да пӧсь пӧимӧн ми сійӧс тӧбам, сэсся мед миян Федюшным водӧ сы вылӧ, дырджык шонтӧ... И асывнас пӧшти здоров чеччӧ... Видзӧд, мышкыс мый пасьта нин сылӧн лоӧма... Сюрса лыыс, ен сыкӧд, зумыд да ён... Сӧнъясыс-чигъясыс нюдзӧсь да шыльыдӧсь... Любӧ и веськӧдны татшӧм мыштӧ...

Вылітіджыксӧ кӧ Наста личкалӧмӧн лечитіс, улітіыс, дзик коскыс дінсӧ, пондіс быттьӧ вынысь нетшкыны ён чепӧльяснас, мыйысь мӧд ассистентыс, Полковник, весиг ырыштчис ме вылӧ вувзьысьӧм лекар вылӧ:

— Да мыйла нӧ сэтшӧма чеплялан Педясӧ! Доймӧ вед сылӧн...

А лекар-Наста велӧдігмоз пондіс висьтавлыны миянлы, мый тадзи пӧ и колӧ. Мортыдлӧн пӧ сюрса лыыс абу зор кодь веськыд, коскӧдыс сійӧ пытшланьыс кусыньтчӧ-пырӧ да сэтӧні шегъясыс, ёна сьӧкыд дырйиыс, пытшкӧсланьыс жӧ и зільӧны вештысьны, сэк кор вылынджык мегыр кодяс — ортсылань чепӧсйӧны...

Быдтор тай, вӧлӧм, колӧ тӧдны!

Сэсся Наста вель дыр на быд ногыс зыраліс-ниртіс мышкӧс ки пыдӧсъяснас и зэлыд рӧчьяснас, — мед пӧ ӧні пӧсь вирыс унджык локтӧ татчӧ да бурджыка мыськовтӧ вӧрзьӧм-доймӧминъяссӧ... Мышкӧй менам, пасьталаыс, бура шоналіс, пӧсь корӧсьӧн быттьӧ пывсьӧдісны, и гӧгӧр менам шоналіс, сэтшӧм личыд да лӧсьыд лои, кӧть ог и чеччы чорыд куйланінсьыс... Кӧть мед эськӧ дырджык тадзи малалісны-песісны менӧ небыд и вына шоныд кияс!..

— А тэ, зонмӧ, костӧ видз, — ӧлӧдӧ менӧ Наста, кор сэсся надзмӧдчӧмӧн помалӧ менӧ ниртны-зыравнысӧ, кор бӧръя помыс дзик нин выя небыд бордйӧн моз сӧмын инмӧдчывлӧ мышку дінӧдз. — А то ӧд дзикӧдз матӧ воан ӧнісянь, томӧн-кадсянь. Пӧрысьладорыд мусӧ люкавны пондан...

— А мый, лӧсьыд тай лечитчынысӧ тэ дорын вӧлӧма... Райӧ быттьӧ волі тэнад ки улын... — шусьӧ весиг менам пасьтасигмоз.

Наста бергӧдчылӧ мыссян доз дінсянь, кисӧ мыськанінсянь. Вывлань лыбӧм вом доръяса чужӧмыс сылӧн шуда:

— Райӧ, шуан? Збыльысь али мый? Кажитчис инӧ?

— Некор эг чайтлы, мый морт киясӧн малалӧмысь сэтшӧма лӧсьыд вермас лоны, — яндысигтыр, но веськыда восьта ме сьӧлӧм кылӧмӧс. — Весиг аслым окота лоліс воча малавны тэнӧ...

— Ок ӧд кутшӧм! — серӧктӧ Наста да лэптылӧ меным чуньсӧ. — Оз позь, Федя, лекаръясӧс малавны!..

— Менӧ тай сэтчӧдз ӧзтылісны тэнад киясыд-а...

— Аддзан, Жанна! — лов тырнас водзӧ нимкодясьӧ кыпыд Наста. — Велӧдчы ме моз... Тӧвбыднад, кӧнкӧ, татшӧм удж вылад, уна кос на ковмас веськӧдны... Уна мортӧс на... раяс катӧдлыны...

— Оз на быд чуньясысь-киясысь раяд кайны... — ышлолалӧ этша сёрниа, Наста серти личыдджык-вийӧрджык мыгӧра Жанна, мыйысь мӧдыс бара на чӧскыда серӧктӧ.

Сэсся Жанна, Полковник пиыскӧд, петӧны мӧдар жырйӧ — корлам пӧ дӧрасӧ пӧсь пӧима шонданыс вылӧ конюклысь.

А менӧ пырысь-пырсӧ оз на лэдзны бурдӧдчан жырйысь. Ме пукся пач дорӧ, топӧдча мышкӧн пӧсь кирпичьясыс дінӧ да син бӧжӧн кыйкнитлывла коскӧс веськӧдысь вылӧ. А сійӧ бӧр лӧсьӧдӧ пузувтлӧм вольпасьсӧ, ме казяла, кутшӧм кокниа да пелька сылӧн ставыс артмӧ, киясыслӧн быд вӧрзьӧм сэтшӧм шыльыд да гӧгрӧс. Меным и яндзимкодь пукавнысӧ тані, но тшӧтш и лӧсьыд син бӧжӧн кыйкнитлывлыны шыльыда-гӧгрӧса вӧрысь нывбаба вылӧ. Ме мый вермӧмысь пычкыся нӧшта на мыйкӧ шуны, сэсся и сюрӧны жӧ тай кутшӧмкӧ кывъяс:

— Миянлы эськӧ, быд пӧрӧдчысьлы, кӧрт тувъяс-клинъяс колӧ дорӧдны кӧнікӧ. Сэки озджык ковмы веськӧдавны косъястӧ...

Наста бергӧдчӧ меланьӧ, мыйкӧ дыра видзӧдӧ ме вылӧ быттьӧкӧ менӧ казявтӧг, сэсся и шуӧ:

— Мый тэ шуин?.. Да, да, тувъяс... Кӧртӧвӧй клинъяс... — сэсся, ыджыда ышловзьӧм бӧрын, быттьӧкӧ бӧр палялӧ-ловзьӧ. — А мыйла нӧ ми та йылысь водзвывсӧ эгӧ думыштлӧй, Федя? Вӧрас петтӧдз? Водзынсӧ, шу, бабаясыд кыкӧн-кыкӧн вӧлі пӧрӧдчӧны да, дерт, сы понда... Ӧтиыс век нин мышсяньыс йӧткӧ. Этшаник путӧ тувтӧг вӧлі шлёчнитасны...

— Кӧрт тувтӧ эськӧ зваркнитін, и быд нёра пу кокньыдджыка веськӧдчис, — шуала ме, мед сӧмын не чӧв овны.

— Да, да, ме тӧда... — шуӧ Наста. — Сӧмын кӧні нӧ эськӧ миянлы дорӧдны ӧні татшӧм тувъяссӧ? Пилат Иван, колхоз кузнечным, тані жӧ пӧрӧдчӧ... Ковмас мастерӧс, Зосьӧӧс, бара на топӧдлыны. Мед мунӧ лесопунктӧ да бӧрсӧ оз и во тувъястӧгыс! — кинас кыпыда нин ӧвтыштӧмӧн, быттьӧ тувйыштӧ нин кӧрт тувсӧ, гӧрӧдалӧ Наста.

Ме сувті, паськӧдӧм чуньясӧн сынышті кузь юрсиӧс, лӧсьӧдчи петны.

— Господи, дзик нин батьыд кодь лоӧмыд! — виччысьтӧг шуис ме вылӧ видзӧдысь Наста, кыдзкӧ быттьӧ вӧрзьыштӧм гӧлӧсӧн шуис.

— Неуна кузьджык кӧ вӧлі ме дорысь батьӧыс-а... — ме тшӧтш жӧ падми сёрниыслӧн тадзисӧ бергӧдчӧмысь.

— Гашкӧ, муртсыник сӧмын... — ме вылӧ, джодж шӧрын сулалысь вылӧ, донъялана синъясӧн век на видзӧдіг, шуис Наста. — Господи, кульӧма и ляскӧма — Ӧндрей!.. Каститчыны кӧ нин друг пондіс меным-а... — И Наста весиг ниркнитыштіс ки пыдӧснас ныр-вомсӧ.

— Тэ, дерт кӧнкӧ, бура тӧдлін батьӧсӧ менсьым? — вӧрзьӧм-шоналӧм сьӧлӧмӧн юалі ме.

— Ме?! — пӧся шуис Наста, сійӧ весиг ыпнитыштіс чужӧм тырнас. — Да вед мийӧ сыкӧд кык во чӧж сельсӧветын ӧтлаын юрнуӧдім да веськӧдлім! Сійӧ председатель, а ме секретарь. О господи, ӧні на ставыс син водзын! — Настаӧс, тыдалӧ, пыр ёнджыка босьтчӧдіс тайӧ казьтылӧмыс. — А сэтшӧм на томиник ме вӧлі.. Кызь куим — кызь нёль арӧс... Да вед и батьыдлӧн сэки комынсьыс этша на жӧ вӧлі петӧма... Тэ моз на жӧ том вира мича чужӧма вӧлі...

— Комын витнас сійӧ усис нин фронт вылын... — шуа ме Насталы, а ачым кыла, кыдзи виччысьтӧг курзьыштӧ горшӧй.

— О господи! Эстшӧм мича да шань морт! — пӧся шуӧ Наста быттьӧ ловъя йылысь на. — Сельсӧветас кутшӧм сӧмын йӧз эз волыны... Кутшӧм сӧмын зыксьӧм ме эг кывлы... Матькӧм и сӧткӧм... Сӧмын Ӧндрей вомысь лёк кыв эз петавлы... Непӧштӧ пон кыв... Непӧштӧ кодӧскӧ лёкысь дойдны кӧсйӧм...

Нюдзвеж сэтӧр рӧма мича синъясыс Насталӧн видзӧдлісны ме вылӧ, но тайӧ здукас сійӧ, буракӧ, эз менӧ аддзы...

А менам водзӧ курзьӧ горшӧй татшӧм казьтылӧмсьыс, а сэсся весиг пӧсь синваӧн дзужнитчӧны синъясӧй. Да мыйла нӧ либӧ тадзисӧ лоис? Да мыйла нӧ татшӧм йӧзсӧ, буретш туиг-дзоридзалігас, немжалиттӧг нырӧны?.. Ӧд ӧні эськӧ батьӧыскӧд ӧти радысь, орчча пасекаясын ми вермим пӧрӧдчыны... Нелямын кык арӧс эськӧ сылы ӧні вӧлі... Тима дядь серти ёна томджык...

Сэсся шань лекаръяс водтӧдісны менӧ коскӧн пӧсь пӧима шоныд вылӧ, кузя и лӧсьыда жайгис сійӧ Наста киясӧн бура песӧм-небзьӧдӧм мышкӧ. Став лоӧмасьыс ёнакодь ыззьӧма ме вӧлі да дыр эг вермы унмовсьны, весиг вочасӧн кӧдзалысь пӧимсӧ пачысь пӧсьджык вылӧ кыкысь на вежлі... Куйлігмоз, чӧскыда узьысь бараклысь шытӧвъяссӧ кывзігмоз, быдтор йывсьыс пӧся мӧвпавсис. Батьӧ йылысь и Наста йылысь. Весиг зільлі уськӧдны куньӧм син водзӧ, кыдзиджык найӧ, ӧтлаынсӧ уджалісны-пукалісны сельсӧветас. Кыдзи да мый сёрнитісны. Кутшӧмджык синъясӧн видзӧдісны ӧта-мӧдныс вылӧ... Сэсся мӧвпъясӧй вочасӧн сетчисны Насталаньӧджык, сылӧн бать Тима дядьлань да дзоньнас налӧн рӧдлӧн чуймӧдана олӧм-вылӧмлань. Ӧд со олӧмыс кутшӧма жӧ нӧйтӧма-песӧма найӧс ставнысӧ!..

Мыйта ме кывлі да тӧда, ставыс заводитчылӧма на Настаыслӧн дедсянь — Ниа Микейсянь. Вӧлӧма пӧ сійӧ бур киподтуя морт, медсясӧ — вурсьысь, грездсӧ, позьӧ шуны, дзоньнас, ӧтнасӧн моз кышӧдлӧма и пасьтӧдлӧма. Нажӧвитчӧм могысь не ӧтчыд ветлывлӧма Сибирӧдз, кузь тӧвбыдъясӧн вошласьлӧма гортсьыс. А ӧтчыд пӧ сылы, Сибирас, дыр оз сюр уджыс, мукӧд мастеръяс нин сы водзвылын мунӧмаӧсь да ставсӧ гӧгӧр вурӧмаӧсь-керӧмаӧсь. А сэсся коркӧ-некоркӧ воас жӧ сэтшӧм сикт, кытчӧ абу на веськавлӧмаӧсь сы кодь зимӧгоръясыс. Мед нин кыдзкӧ-мыйкӧ бара не воштыны веськалӧм калымсӧ, Микейыд горша уськӧдчас уджавны, лун и вой сяркӧдӧ-вурсьӧ, мудзӧм ни пӧтӧм оз тӧд. А сэсся тадзи уджалӧмсьыд мортыдлӧн узян унмыс кутас бырны, дзикӧдз вылӧ вошас, некыдз оз вермы унмовсьыны. Но мортыс вӧлӧма винёв да ён да вывтісӧ оз и шогав, вурсьӧ и вурсьӧ лун и вой. Ыджыд деньга гортас ваяс, сэтшӧм рад ачыс, сӧмын тай синъясыс та бӧрын регыд пондасны пемдыны-чусмыны... Уна сьӧм вылас мортыд кӧсъяс овмӧссӧ ыджыда паськӧдны, выль керка керны, аслыс мастерскӧй лӧсьӧдны, кӧні эськӧ ныла-пиаыс отсасисны быдторсӧ вурны... Но немтор оз удит. Лоас революция, да банкӧ чӧжӧм став сьӧмсӧ сылысь босьтас государство. А чукӧрмылӧма пӧ Микейыслӧн банкас квайтсё ветымын чӧлкӧвӧй зарниӧн. Зарниӧн! Ӧнія ногӧн кӧ, код тӧдас мыйта и лоӧ тайӧ!..

Та бӧрын пӧ мастерыд дзикӧдз синтӧммас да регыд сэсся и кувсяс.

Пиыслы, Тимаыслы, сідзи и немтор абу кольлӧма. Некутшӧм озырлун, вынсьыс да зільлунсьыс ӧтар...

Но кор сэсся лоӧма НЭП, кор шуисны, мый ӧні пӧ выльысь позьӧ мыйта колӧ озырмӧдчыны, Микейлӧн пиыс — Ниа Тима — ыджыд вын тырнас батьыс моз жӧ пондас мырсьыны. Грездын медыджыд керка грымӧбтас-сувтӧдас, му-видз паськӧдас, кык-ӧ-куим вӧв да вит-ӧ-квайт мӧс лӧсьӧдас, тшӧтш и ыж-чипан. Ставсӧ тайӧс изас-керас гражданскӧй война дырйи тшӧтшӧдӧм чуньяса кырымнас нин... Да нӧшта и нёль челядьӧс вердіг-быдтігӧн...

Кор НЭП-ыс помасяс да кутасны лӧсьӧдавны колхозъяс, Тима дядьӧс кулакаласны. Мырддясны скӧтсӧ и эмбурсӧ, гажа керкасӧ босьтасны колхоз правление улӧ. Семья-котырсӧ нетшыштасны гортсьыс да пондасны мӧдӧдны колонияӧ...

Ок, кӧнкӧ, шогыс вӧлі! Нёль челядьнад...

Настаыслы, медыджыдыслы, сэки вӧлӧма дас квайт арӧс. Дерт, кӧнкӧ, Мича Настаӧн нин лои... Бать-мамыс повзясны босьтны сьӧрсьыныс татшӧм мича нывтӧ колонияас, да и ӧдйӧджык пондасны вӧзйыны сетны верӧс сайӧ сиктын медся гӧльыс да бӧбыльыс сайӧ — Шыр Петыр сайӧ...

Наста пӧ ыджыд гӧлӧсӧн оллявны пондас — некыдзи оз кӧсйы петны татшӧмыд сайӧ, некутшӧма оз кӧсйы нэмыс кежлӧ сиравны асьсӧ Шыр позъяс! Но сэк жӧ и полӧ сійӧ код тӧдас кытчӧсӧ мунны. Ӧд мый на пӧ и вермас лоны сэні, лёк йӧз дінас, колонияса дзескыдінас...

Синтӧг-пельтӧг кытчӧкӧ пышъяс сэки и Насталӧн вокыс, дас нёль арӧса Максим. И Тима гозъя сӧмын нин ичӧтджык ныла-пиаыскӧд мӧдӧдчасны Човйӧ.

А Мича Наста овмӧдчас Шыр гортӧ...

Ме ӧні куйла вольпасьын, пӧсь пӧим вылын, куйла ме и мӧвпала та йылысь, и менам весиг вирӧй кӧдзавлӧ... Водзті, кор ме ичӧтджык да йӧйджык на вӧлі, менӧ дерт, ёнасӧ эз на вӧрзьӧдлыны татшӧмторъясыд, но ӧні, быдмыштӧм бӧрын, менам унатор вылӧ, кутюлӧн моз, воссисны синъясӧй...

Шыр рӧдлӧн грезд помын вӧлі, да и ӧні на сулалӧ, бордпӧла керкашой. Мыйӧн ме тӧда, некутшӧм скӧт некор эз видзлыны найӧ, керка водзас мыйтакӧ пуктыштлісны сӧмын картупель. Шыр Закарлӧн, Ӧпрӧсь гӧтырыскӧд, Петырыс кындзи вӧліны нӧшта на куим пи, ичӧтджыкъясыскӧд ме ӧтлаын моз быдми да бура тӧда, кыдзиджык найӧ олісны-вылісны...

Ӧтка жыръя керкапӧлас налӧн ыджыд пачысь, быд ногыс тшытшлӧм-керавлӧм пызанысь да сідзи жӧ тшуплӧм кузь лабичьясысь кындзи, люги-леги паськыд пу крӧватьысь да, гашкӧ, гоз-мӧд тасьті-гырничысь кындзи, буракӧ, немысь-немтор сэсся эз вӧв. Мыйӧн ме помнита, ыджыд тошка Шыр Закар ёнджыкасӧ век нин куйліс паччӧр вылас, а сыри-летки паськӧма посньыдик Шыр пияныс сылӧн мый сӧмын колӧ и оз ков сійӧс и нокисны-керисны: ёнджыкасӧ берег дорын купайтчисны да вуграсисны, либӧ вӧрын вотчисны. Гожӧмнад, кыдз тай шуласны, мый гудйыштасны, сійӧс и кокыштасны. А медшӧр вердысьнас налӧн, дерт жӧ, вӧлі мамныс, писькӧс да лэчыд кыв-вора баба — Ӧпрӧсь тьӧт, коді ёнджыкасӧ ноксис-бергаліс ю сай орсса лавкаяс да столӧвӧй гӧгӧр да кыдз сӧмын вермис и эз вермы чуктӧдаліс сэтысь кутшӧмкӧ да кутшӧмкӧ сёян век тшыг нисьӧ пӧт пияныслы. А содтӧд вылӧ, Ӧпрӧсь не этша бӧбйӧдліс миян мамӧ кодь эскысь сьӧлӧма ичмоньясӧс: кӧсйысяс мыйкӧ бурджыкӧс судзӧдны-чуктӧдны орссьыс, босьтас водзвыв сьӧм либӧ мыйкӧ мӧдтор, а сэсся немтор оз вай...

Со кутшӧм лысӧм ракаяс ордӧ ковмӧма мунны Мича Насталы...

Шыр Закарлӧн став пияныс вӧліны ас кодьыс жӧ ичӧтикӧсь, бур удж дінӧ велавтӧмӧсь. Олісны няйта и дурка... Буракӧ, ӧтнас сӧмын енмыс — дявӧлыс ли! — тӧдӧ, мый керсис сэки на ордӧ веськалӧм Мича Насталӧн сьӧлӧмын...

Ог тӧд, кыдзи эськӧ дырсӧ вермис овны тайӧ Шыр позъяс Наста — дзик мӧдкодь олӧм дінӧ велалӧм мича ныв, эз кӧ сиктса войтыр воны отсӧг вылӧ: кыдзкӧ-мыйкӧ сельсӧвет пыр батьыслӧн керка мӧдар джынйӧ овмӧдасны том гозъяӧс, ӧтарас — правленньӧ, а мӧдарас — найӧ...

Сэсся, ставсьыс таысь этшаник палялыштасны да, гӧгӧрвоысьджык мужикъяс, миян батьӧ коддьӧмъяс, чуйдӧдасны Настаӧс гижны письмӧ Москваӧ Калининлы. Ыштӧ, сідзтӧ и сідзтӧ: батьӧыс миян некутшӧм абу кулак, гражданскӧй война вылын белӧйяскӧд тышкасис, киас ранитчӧма, веськыд кырымсьыс пӧшти кык йӧзви мында чуньясыс тшӧтшӧдӧма, мый эмыс, ставсӧ аслас уджӧн нажӧвитіс, некодӧс медавтӧг... Ыштӧ, му-видзсӧ паськӧдӧм могысь, скӧтсӧ бура тӧвйӧдӧм могысь семья кодьӧн шонді петӧмсянь да шонді лэччытӧдз век мырсим, ытшким да куртім, шойччан лун эгӧ тӧдлӧй... А сэсся нянь вундім да вартім, вӧрын вотчим и пес кералім, шабдіысь дӧра кыим и вурун печким, мед аслыным жӧ новлан кӧлуй-лӧпӧть лӧсьӧдны... Сэсся Наста весиг пӧ гижӧма письмӧас тшӧтш и зэв нин тешкодьтор: батьӧыс пӧ вед миян бур ной гачсӧ кӧмалас да, весиг коксӧ вывтіджык паськӧдӧмӧн ветлӧдлӧ, мед нин кадысь водз оз ниртчы да киссьы гачыс, мед нин дырджык тырмас... Кутшӧм нӧ пӧ кулак сійӧ та бӧрын!..

Код тӧдас, мый медъёнасӧ мӧрччӧдас Насталӧн письмӧын москвасаястӧ — гашкӧ и, гач йывсьыс тадзисӧ казьтылӧмыс, — но во-мӧд мысти бӧр воасны Тима гозъяыс Човсьыс, сӧмын тай ӧти кагаыс сэні пукалігас кувсьӧма...

Тима дядь, ыджыд шогӧ усьтӧг сосъяссӧ пуджас да зымкнитас Наста гозъялы выль керка, выльджык ногӧн нин тшупас — югыд ӧшиньяса да джуджыд кильчӧа крестӧвик, олӧй-вылӧй пӧ сэні бура, быдтӧй челядьӧс.

А гашкӧ и, нылыс водзын мыж кыліс мортыс да сы понда тшӧтш вийсис. А гашкӧ и, сэтшӧм нин сійӧ мортыс да, черӧн керасьтӧгыс эз вермы овнысӧ...

А Мича Настаыс, нылыс сылӧн, дерт кӧнкӧ, эз ёнасӧ долыдась томӧн-кадӧн татшӧм ногӧннас верӧс сайӧ веськалӧмысь...

Но кӧть тай кыдзи да мый эз ло, олӧмыд век водзӧ мунӧ, он тай сувтӧд сійӧс. Дас сизим во нин кольӧма сійӧ кадсяньыс, ми нин со удитім быдмыны да ёнмыны. Мича Насталӧн быдмӧ жӧ пи, буракӧ, квайтӧд классын нин велӧдчӧ, ас кодьыс жӧ мича-еджгов, кузь тушаа, Шыр рӧдас ньӧти абу кыскӧма сійӧс... Та кузя сиктын, дерт, быд ногыс жӧ лӧсьӧдлывлісны, ыштӧ Шыр Петырыс тайӧ зонка дінас сӧмын бабитчигас вӧлӧма батьнас, но коді нӧ татшӧмторъяс йывсьыд помӧдзсӧ вермас тӧдны? Сӧмын ачыс ӧтнас мамыс — Мича Наста... Шыр Петырыс жӧ, верӧсыс сылӧн, усис война вылын, лёк ли, бур ли вӧлі, а мортыс нӧшта со и лючки-бура на воюйтӧма, усьӧм бӧрас нин гӧтырыслы да пиыслы медаль воліс...

А Наста век бура уджаліс колхозын и вӧрын тӧвъяснас, видзӧднысӧ век вӧлі кыпыдӧн, матын серамаӧн, праздникъяс дырйи медъёна сьыліс-гажӧдчис, гум пӧлянӧн ставсяыс бура тутсіс-ворсіс, войналӧн сьӧкыд воясӧ бонзьӧм-шогӧ усьӧм бабаясӧс ышӧдліс. Верӧс сайӧ выльысьсӧ тай оз на жӧ пет-а, кӧть эськӧ и татшӧмыд дінӧ, дерт кӧнкӧ, сибалысьыд ӧні, война помасьӧм бӧрад, эмтӧм абу да. Гашкӧ, лёк ногӧн пазӧдӧм том кад пыддиыс ӧні кӧсйӧ выльысь нылалыштны мортыс? Кӧть эськӧ, бара жӧ шуам, комын кык арӧснад абу нин дзик нылалан пӧра да...

А видзӧднысӧ Настаыс ой-ой на! Со тай кыдзи песіс менсьым мышкӧс, узьны весиг ог вермы...

А вокыс Настаыслӧн, Максимыс, коді кытчӧкӧ пышйылӧма батьсӧ кулакалігӧн, бӧр жӧ сэсся воліс гортас. Ме помнита нин сійӧс верстьӧ зонмӧн — ыджыд тушаа, юр вундысь кодь, некодысь оз пов. Ылі муясад велалӧма вина юны да тышкасьны... Коркӧ ӧтчыд ми Тима дядькӧд видз вылын зорӧд тэчим да кыдзкӧ воим сёрниӧ Максимыс йылысь. Тима дядь уна казьтыліс сы йылысь, бурсӧ и лёксӧ, но медсясӧ шогаліс-норасис, мый ылавлӧм пиыс кыськӧсӧ бӧр воис ёна тшыксьӧмаӧн нин... Код юрнас пӧ звер кодь лёк лоӧма, ӧтарӧ пычкӧ менсьым деньга, — весиг норасьыштіс Тима дядь, — ог кӧ пӧ сет, кулаксӧ лэпталӧ, олӧм эз ло... А ӧтчыд пӧ сэсся ме кватиті со этайӧ черӧс ассьым, кодӧн сымда пу пӧрӧдӧма, и не ӧти керка тшупӧма, — ырыштчи пӧ тайӧ чернас, да и шуи: «Мӧдысь кӧ вӧрзьӧдан, юртӧ сапнита-керышта! Меным эм кӧть абу татшӧм пиыд...»

Сэсся коркӧ Максимыс миян батьӧяскӧд тшӧтш кывтліс карӧ пурйӧн. Морт кызьӧн кымын найӧ сэки чукӧртчылісны колхозысь, кызвыннас том йӧз. Батьӧ миян, помнита, бригадир пыдди налӧн вӧлі.

Ставӧн бура воӧмаӧсь карӧдз, быдсяма гӧснечсӧ батьӧ вайис. Но регыд сэсся батьӧӧс корлісны сельсӧветӧ да милицияӧ. Ставӧн ёна повзьылім ми. Мый нӧ, мися, лоӧма? А вошӧма пӧ морт, паськыда тӧдса инженер. Карӧ жӧ мӧдӧдчӧма могӧн, а абу воӧма сэтчӧдз. Кытчӧ вошис? Вӧлӧксьыс аддзылӧмаӧсь, тшӧтш и ӧти сиктысь, подӧн пӧ мунӧ, сэки ӧд машинаыд шоча на журъявліс миян туйясӧд... Сэсся и быттьӧ сылӧма мортыс... Со пӧ и юасьӧны батьӧлысь, кыдзи кывтысьяслӧн бригадирлысь: эз-ӧ пӧ кутшӧмкӧ пур вылӧ сӧв инженерыс? А мый батьӧыс шуас татчӧ: ме пӧ тай эг аддзыв-а... Кысь сійӧ вермас тӧдны, мый керсьӧ-вӧчсьӧ быд пур вылын? Ӧд мый кузяла нюжалӧмаӧсь кывтысьясыс тувсов Сыктыв вылас...

А морт вошӧма да, абу и абу. Велӧдчӧм морт, тӧдса морт.

Сэсся дыркодь мысти нин Максимыс да сылӧн другыс, ас кодьыс жӧ юр вундысь Маркел, код юрӧн пондасны ошйысьны: мийӧ пӧ тотшким инженерсӧ, уна деньга кӧсйим мырддьыны сылысь, а зептас вӧлӧма пӧ куш сӧмын ӧти вита... Винаыд тай кыв вужтӧ ёна гильӧдӧ, окота ошйысьнытӧ...

Но дерт сэсся и тшапнитасны кык другӧс, топӧдасны — висьталӧй, кыдзи-мый вӧлі...

Вӧлӧмкӧ, сэки найӧ домасьӧмӧн нин кыкӧн кывтӧны, кыдзи ми коркӧ Шыркӧд Волся улын домасьлім... Инженерыд и вӧзйысяс налы пур выланыс, шойччигмоз пӧ лэчча нин тіянкӧд карӧдзыс. А кык юр вундысьыдлӧн и муткыртчас пеж ловныс, татшӧм мортыд веськалас да. Кыдзкӧ тай, небось, сёрнитчасны ӧта-мӧдныскӧд... Да и чер тышкӧн клёнгасны кымӧсас... А кор шобасны, вит шайта сӧмын и сюрӧ... Дерт кӧнкӧ, ёна и шай-паймунлісны таысь, но он тай бӧр ловзьӧд мортсӧ... Мед кыдзкӧ-мыйкӧ не йӧзасьны, шойсӧ коньӧрлысь сюясны пур улӧ да ньӧрйӧн гаровтасны кер дінӧ...

Со кутшӧм туй вылӧ петалӧмаӧсь Максим да Маркел!

Нуӧдісны найӧс тюрьмаӧ, сэсся ми эгӧ нин аддзылӧй некоднансӧ. Но кывсьыліс, мый Максимыс пӧ гусьӧникӧн волӧма на гортӧдзыс, мамыскӧд аддзысьлыны. Керка мышкӧдзыс налӧн вӧлі воӧ колхозлӧн паськыд рудзӧг му, да сэті пӧ кыссьылӧма-волӧма юр вундысьыд. Но лючкисӧ та йылысь некод оз тӧд.

А сэсся кывсьыліс, мый Максимсӧ пӧ, война пансьӧм бӧрас, мукӧд сэтшӧм жӧ юр вундысьяскӧд тшӧтш, босьтӧмаӧсь штрафнӧй ротаӧ, зургӧмаӧсь медся вир кисьтана косяс, да и усьӧма сійӧ кӧнкӧ Москва дорын...

Но тайӧс ме казьтыла сьӧктӧм ун пыр нин, кӧдзыд ывла вылын лунтыръя мудзӧмыс, а тшӧтш и доймӧм кос лечитӧм-шонтӧмыс век жӧ личкӧны лолӧйлысь ырзьылӧмсӧ. А сэсся ог тӧд вӧтӧн ли вемӧсӧн, ме быттьӧ аддза на Мича Настаӧс, но чужӧмыс ӧні дзикӧдзсӧ быттьӧкӧ и не сылӧн нин, а тшӧтш быттьӧкӧ и менам бура тӧдса Диналӧн кодь. Но и югзьысь синма татшӧм чужӧмыс кыскӧмӧн кыскӧ менӧ ас дінас, югыд тӧлысь вылын ва ведраясӧн сулалысь карнана ныв моз кыскӧ...

6

Ноябр помланьыс поводдяыс пондіс ёна дурны. Кӧдздӧдлас, гӧгӧр ставсӧ зэлӧдлас-донӧдлас, а сэсся бӧр крута чегсяс-шондӧдас, весиг кок улад улиса шнячкакылӧ — асныра нывка моз сералӧ-бӧрдӧ-ыръянитӧ ывлаыс.

Асыв-лун тӧв кыськӧ ваяс гырысь лым, сӧмын и сапкӧ-усьӧ коръя лым, едждас гӧгӧр, мӧдлапӧв вӧрыс весиг оз тыдав, муӧдзыс лэччӧма лымйӧн койсьысь кымӧрыс; еджыдруд пытшкӧ ставыс вӧйӧма-вошӧма, луныс лючкисӧ оз и югдыв, гынкӧма кокыд кӧтасьӧ, паськӧмыд кӧтасьӧ, он тӧд, кыдзиджык колӧ кӧмасьны-пасьтасьны ягын лунтыр уджалӧм вылӧ...

А сэсся тӧлыс бергӧдчас, асыв-войсянь пондас жвучкыны, кызь сайӧ градусӧдз дзужӧдас, лёк тӧв сӧмын и гартӧ-пугрӧдлӧ, жувгӧ-ружтӧ вӧр, лымйӧн тыртӧ пуяс вывсянь... Ок, чизыр тӧв! Ок, кӧдзыд!..

Ёна и сьӧкыд пӧрӧдчыны татшӧм каднас вӧрын! Ӧти-кӧ, пыр ӧтарӧ дженьдаммысь лунъясыс, кор лун югыдсӧ этша и аддзылан, тэрмӧдлӧны тэнӧ, а мӧд-кӧ, лёк поводдяыс сідзи и падмӧдӧ тэнӧ, то кӧтӧдӧ, то йизьӧдӧ, ёна и дӧзмылан. Сэсся и вына тӧлыс, пӧрӧдчигад, кыдзисюрӧ нетшкӧ орӧдӧм пуястӧ, мӧдарӧ лясйӧдлӧ-шыблалӧ, уна и пила чегӧ татшӧм кадас. А мыйта лишнӧй уджыс да содтӧд сьӧкыдыс ковтӧминӧ пӧрӧм пожӧмтӧ идралігӧн?..

А кутім нин ми уджавны ыліджык вӧръясын, верст нёль-ӧ-вит бараксянь, быдысь подӧн он котӧрт. Пемыд асывнас вольсыштасны доддьын йизьӧм колода вылӧ кын нисьӧ кос ӧбледь, пуксян сэтчӧ сӧвтчыськӧд орччӧн, ачыс ямщикыс катша моз лепитчыштӧма додь нырӧ, либӧ сулалӧ додь сювъясыс вылын да вӧжжи помсӧ гартлӧдлӧмӧн вӧтлӧ йизьӧм исергаяса кокнас сяркӧдчысь вӧлӧс, — сӧлан тадзи кын колода вылас да и мӧдӧдчан яглань. Тӧла да кӧдзыд кӧ, кайигкостіыд бура изӧймитлас коскыд и мышкыд, и быдлаті. Бур, мый пасекавывса тӧрытъя бипурад шоныдыс уна на кольӧма, — воигкостіыд ӧдйӧджык сутшкысян сэтчӧ да, том мортыд, регыд бӧр небзян-шоналан. А сэсся нин уджыс, он кӧ дышӧдчы, лунтыр бура шонтас тэнӧ...

Рытнас, дерт, бара жӧ пемыдӧн нин, бӧрсӧ гортланьӧ колӧ шлёпиктыны подӧн. Коді нӧ да кытысь нарошнӧ мӧдӧдас миянла сы мында тыртӧм вӧла-доддясӧ?

Ёна кӧ нин мудзӧмыд, кутшӧмкӧ ямщиклӧн кер доддьӧ позьӧ пуксьыштлыны чой горув исковтігӧн, кор Карколы либӧ Рыжколы оз ков ружтыны-кыскыны куба додьсӧ, а ӧдӧб вывсьыс ачыс сійӧ шливӧдӧ-исковтӧ вильыд туй кузяыс, а Каркоыслы либӧ Рыжкоыслы сӧмын и кольӧ рӧдтыштавны да бур ногӧн кутыштавны, не лэдзны, медым кутшӧмкӧ чукыльын эз шыбелит сьӧкыд додьсӧ лым челикӧ. Карко либӧ Рыжко, дерт, тӧдтӧг оз ов татшӧмтортӧ, гӧгӧрвоӧ сійӧ, мый кыдзкӧ да мыйкӧ сувтас кӧ бӧрсяньыс воысь тыра доддьыс, выльысьтӧ вӧрзьӧдны ок сьӧкыд да немкӧ лоӧ, сэки не сӧмын йизьӧм пома вӧжжиӧн бара на жвучйӧдласны сійӧс, но вермасны на и матысь чегӧм кын ньӧр бонзьӧдны сідз нин омӧльтчӧм мыш вылас да бокас...

А ягын миян ни лымйысь, ни слӧтысь, ни чизыр тӧлысь, ни лёк кӧдзыдысь, — некутшӧм дзебсянін да мездысянін абу. Сӧмын мездӧ став лёксьыс-ускӧттьӧсьыс енмӧн сетӧм Би! Да аслад шоныдыд!

Татшӧм лёк лунъясас, казялі ме, частӧ мӧвпавсьӧ гожӧм йылысь. Шоныдӧн онялысь гажа лунъяс йылысь. Ӧд, шуам, сійӧ жӧ моль бӧжас кӧть и сьӧкыд жӧ вӧлі, но шоныд и югыд, мудзан да Сыктылӧ бузгысьлан, пӧсь лыа вылын гожйӧдчан, ӧмидзӧн чӧсмасян, лунъясыс кузьӧсь, ю дорад век гажа, гӧгӧр дзользьӧ-сьылӧ... А ӧні со, ӧти пемыдсянь мӧд пемыдӧдз, куш сӧмын кын пу йирӧмсӧ и аддзылан да тӧдлан, и кӧдзыдыс дзужалӧ, и ӧтарӧ нюжалысь пемыдыс сьӧкыда лов вылад личкӧ... Весиг пондылӧ чайтсьыны, мый пыр кежлӧ нин и кольӧ тадзисӧ, некор нин сэсся сӧдз югыдыс да гожӧмыс оз волы...

Тадзисӧ нёрпалігӧн вӧрын уджалысь мортыд ёна и виччысян шойччан лунтӧ! Мед кӧть и баракын уна йӧза да кодзувкоткарын моз дзескыд, но шоныд сэні, и кос. Плитаа пач пӧшти дугдыштлытӧг жургӧ-ломтысьӧ, кос конда пес сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн ӧтарӧ кыскалӧны ягысь ямщикъяс, тшӧтш ӧд нормаӧ сійӧ пырӧ, да и лесопунктлӧн планӧ артавсьӧ жӧ, кыдз «соб. нужды». И аслад крӧвать тэнад эм баракын, мед кӧть и гынмӧм-ёкмылясьӧм вата вольпась да важиник вӧсньыдик эшкын, но — аслад, шойччан луннад мыйта колӧ и оз ков позьӧ туплясьны сэні, шоныдінас да косінас...

Кыдз сэсся татчӧ он шу, мый енмыс да бур йӧз земля-матисӧ да олӧмсӧ вӧчигӧн-лӧсьӧдігӧн унатор жӧ тай бура гӧгӧрвоӧмӧн артыштӧмаӧсь. Шуам: квайт лун чӧж вынысь вывті мырсин да кынмалін, а сэсся и, сизимӧд лунсӧ, бурпӧт шойччышт, шонтышт-небзьӧдышт лысьӧмтӧ...

Тайӧ нӧ абу бур? Ӧд и шуасны тай — мудзӧмсӧ кӧ он тӧдлы — сэки и шойччӧмсӧ он тӧдлы...

Нюжвидза-куйла ме вольпасьын да синъясӧс восьтытӧг важӧн нин кыла, кыдзи шонді югӧръяс меліалӧны чужӧмӧс. Дерт, оз гожся моз пӧся да вильыша, но ӧд муса шондітӧ, кӧть кор, век нин тай кылан мортыд, торйӧн нин войвывса мортыд... Сідзкӧ, дас час гӧгӧр, бура тай менам кыснавсьӧма-узьсьӧма, оз тай, небось, ми вокыслы ков некутшӧм узьтӧдан лекарство.

Бергӧдчи кымыньӧн, лэпті юрӧс да видзӧдлі еджыд дзоридзьясӧн гыӧрзьӧм ӧшиньӧ: шондіа и эм ывлаыс! Кӧнкӧ тай вӧлӧма на жӧ шондіыс, буракӧ, кылӧма менсьым нёрпалӧмӧс да воӧма со видлыны...

Кодкӧ шуӧ, кызь сайӧ градус пӧ кӧдзыдыс. Но и мед, сы пыдди — югыд да гажа! Да и миян баракын со лювъялӧ шоныд... Видзӧдлі ме бурджыка тӧвся шондіӧн югзьысь-гӧрдӧдыштӧм ӧшиньӧ да и горӧді нимкодьӧйла. Ӧшинювса пелысь пуяс вылын тюръялісны-кокасисны юренькайяс! Юрсикайяс!.. Да ӧд и кутшӧмкӧ бур йӧз, бараксӧ тшупигӧн, абу кералӧмаӧсь кык пелысь пусӧ, и ӧні со найӧ кӧть нин мыйтакӧ тшӧтш гажӧдыштӧны миянлысь олӧмнымӧс...

Кутшӧм мича да гырысь кайяс!

Ме чукӧсті баракын бергалысь Полковникӧс, да сійӧ тшӧтш ляскысис еджыд юрнас ӧшиньӧ. Мукӧд ӧшиньясӧ сатшкысялісны мукӧд юръяс...

Инас ӧшйытӧм чатӧра бурыся-тугъя кайяс ӧта-мӧд вежмӧныс азыма кокалӧны кын пелысь, шедӧ тай небось ыджыдкодь воманыс (!), тюръялӧны розйысь розйӧ да увйысь увйӧ да долыдпырысь сильгӧны-сьылӧны. Мича сера бокъясыс шонді водзын гӧрдоватӧн и еджыдӧн, и вижӧн пӧртмасьӧны. Бӧж йывъясыс еджыдвижӧсь, гӧгрӧс морӧсныс сук-руд гӧна, ёна и шоныд, буракӧ… Но медся нин ёна нимкодьмӧдӧ бурысьныс! Ок ӧд, эстшӧм сувтса-пашкыр туг! Кодлӧн ыджыдджык, кодлӧн ичӧтджык, сэтшӧм нин мичаника чурвидзӧ. Вильыш зонкаяслӧн быттьӧ...

— Ме тай нӧ эг на аддзыв татшӧм юрсиа кайяссӧ! — шензьӧ Полковник.

— Либӧ и видзӧд ёна! — шоналӧм сьӧлӧмӧн сёрнита ме зонкакӧд. — Ме ногӧн кӧ, медмича кай тайӧ, юренькайыс! Юрсикайыс! Медгырысьӧсь! И, буракӧ, медсёрӧн сійӧ вешйылӧ миян муысь лунвывланьджык...

Ыджыд кельӧбыд — гашкӧ, сё гырысь кай! — ӧдйӧ и куштіс-ректіс кын-гӧрд пелысь розъяссӧ да кытчӧкӧ ӧдйӧ бӧр вешйис. Но кыкӧн дыр на ворсісны-чеччалісны пелысьлӧн кушалӧм увъяс костын. Буракӧ, медгырысьясыс да медмичаясыс тайӧ! Гӧн-борднысӧ нырнаныс тэрыба весалӧны! Чеччыштласны да жбыркнитласны ӧта-мӧд дінсьыс неылӧ, сэсся бӧр матыстчасны, ныр на ныр меліа инмӧдчылӧны. Дерт, буракӧ, окасьӧны тадзи, зачесьтсӧ оз тӧдны кытчӧ воштыны... Но сэтшӧм нин мичаникӧсь да мусаникӧсь югыд-кӧдзыд шонді югӧр улас... Оз тай кынмыны найӧ, бур пасяӧсь да...

— Аддзан, Полковник, кутшӧм концерт петкӧдлісны миянлы юренькайясыс! Пелысьыс пыдди. — Шуа ме зонкалы, кор тшӧтш и медбӧръяясыс лэбзисны вӧтӧдны кельӧбсӧ... Менам быдлаті нимкодьмӧма-шоналӧма. Тӧрыт на ме нёрпалі да дӧжнаси лёк тӧв вылӧ, а видзӧд со, сылӧн не этша жӧ эм аслас сер да мич!

— Ок эськӧ, дзугйӧ кӧ кыйны татшӧм гырысь кайяссӧ! — ӧзъяна синъяса, вочавидзӧ Полковник.

— Оз ков найӧс кыйнысӧ! Мед мичмӧдӧны вӧр-васӧ да йӧзӧс гажӧдӧны.

— А уркайясӧс тай нӧ кыям?

— Уркайтӧ тэ кыян шыд пуны, а юренькайсӧ оз сёйны.

— Но либӧ, мед лэбалӧны...

Сэсся Полковник пондіс нуӧдчыны, мед ме тшӧтш ветлі сыкӧд конюшня сайӧ уркайсӧ кыйны.

— Йӧра шыд пыддиыд ме тэнӧ уркай шыднас, водзӧссӧ, верда, — ыджыд морт моз шуӧ зонка. — Эсся ӧд тэ меным и сулеяӧ нин унаысь кудзавлін...

Уркайсӧ кыйны Полковник партитчӧма Калис пӧлькӧд, коді миян конюк пыдди и доддя-сийӧса кӧлуй лӧсьӧдысь пыдди. Калис пӧльыс ылӧ вӧрӧдз оз нин вермы мунны, а важ кыйсян-вӧралан руыс абу на кусӧма мортыслӧн — уркайтӧ и ветельясӧн налимтӧ кыйӧ... Луннас, кор ставӧн муналасны баракысь, найӧ, пӧрыся-дзоляа, вӧчалӧны дзугъяс, путшкӧны вӧв бӧжысь вундӧм си, йитлӧны-окталӧны си петляяссӧ уна таса дзугъясас. Бур, мый велӧдӧ Калис пӧльыс батьтӧм зонкасӧ!

Менӧ, ичӧт дырйи, батьӧ велӧдліс жӧ уркайтӧ кыйны: дзугтӧ керны и сиавны, велӧгтӧ лэптыны и водзвыв заптӧм пӧимӧн-кудзӧн киськавны сійӧс. Ёна ме радейтлі тадзисӧ кыйсьыны! Гортын, Калина ягын, кӧні ӧні вӧр посёлок, ас кодь жӧ дженьыд кока зонкаяскӧд мыйта кыйлім уркайтӧ да наысь пуӧм чӧскыд шыдсӧ панявлім.

И ӧні меным, Полковникыс нуӧдчӧ да, зэв на и нимкодь лои шойччигмоз выльысь казьтыштны челядьдырся кыйсьӧмъясӧс...

Нуръясьыштӧм бӧрын ми, куим мушкетёр, кӧмасим-пасьтасим да мунім конюшнясайса гырысь козъяс дінӧ. Кузь козъясыслӧн йывъясланьын моз сьӧкыд гӧрддзымъясӧн сярвидзис-ӧшаліс зэв уна коль, а на вылын, тӧвся дзирыд шонді водзын, гӧрдӧн и вижӧн пӧртмасисны уркайяс, кодъяскӧ азыма пӧткӧдчисны, а кодъяскӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ тивзісны-лэбалісны. А дас кымын кай кыдзисюрӧ тривкйысисны велӧгъясвывса дзугъясын.

— Аддзан, Педя! — радліс еджыд кӧч ку шапка пытшкас гӧрдӧдӧм чужӧм пасьталанас Полковник. — Шыдыд бара на лоӧ! — сійӧ велалӧмпырысь пондіс мездавны кайяссӧ си петляясысь, песовталіс налысь юръяссӧ да сюяліс кышӧд зептас.

— Полковникыд миян шуда морт, — нюмъяліс гӧрд ускас-тошкас Калис пӧль, сэк жӧ тувйышталіс дзугъясас, мынӧмъяс местаӧ, выль сияс да ведрасьыс зырйӧн лэпталіс велӧгъяс вылӧ лым сора вӧв куйӧд.

Ме мезді жӧ дзугйысь кыдзисюрӧ тривкйысьысь кайӧс, буракӧ, медыджыдсӧ, топӧдышталӧмӧн кута кыкнан киын, меным окота важ бӧрын выльысь нимкодясьыштны сійӧн, меным окота шуда челядь дырӧ бӧр бергӧдчывны...

— Ок тэ, йӧюк, мыйла нӧ петляас юртӧ сюян? — юалі ме сэсся ме вылӧ сьӧд галя кодь синъяснас дзӧркйӧдлысь кайлысь, кушӧдӧм киясын шоныд ёкмыльӧн нӧйтчысь ловъя ловлысь.

А эстшӧм мичаник и ён ачыс, кыла ӧд вынсӧ, асъя кыа кодь гӧрдӧн ломалӧ, сідзкӧ, ай, олӧма нин ай. Ён морӧса да гӧна ён кока, кокас выныс пӧ сылы колӧ, мед кольсӧ нетшыштігӧн бура шашаритчыны пу ув дінӧ...

Но, дерт жӧ, медся тӧдчанаыс да дивӧ кодьыс сылӧн — падвежа крукыльяса ён нырыс!

Ме дінӧ матыстчысь ёртъяс тыр синмӧн нимкодясьӧны жӧ мича лэбачӧн.

— Медыджыдыс тай тэныд веськалӧма, Педя, — Полковник шылькнитыштӧ жӧ менам киысь матӧ воӧм лэбачӧс. — Тайӧ тай юренькайсяыд абу и ичӧтджык.

Калис пӧль, чусмыштӧм синъяссӧ читкыралігмоз, шуӧ:

— А тӧдан-ӧ тэ, Полковник, мый татшӧм нырыс пӧ... Со тадзи падвежасьӧм йывъяса-крукыльяса нырыс абу пӧ сэсся некутшӧм лэбачлӧн... Став свет пасьталаыс...

— Дзик некодлӧн? — чуймам ми Полковниккӧд.

— Да, некодлӧн мӧдлӧн пӧ сэсся абу став мир пасьталаас! — дӧвӧльпырысь выльысь тӧдчӧдӧ Калис пӧль. Сэсся сійӧ воськовтлӧ коз улӧ да лэптӧ сэтысь уркайясӧн уськӧдӧм кольясысь ӧтиӧс, мыччӧдлӧ миянлы. Сирзьӧм-кын колльыс кульчунь кодь зумыд и чорыд, гоз-мӧдлаті сӧмын и чашнитӧдыштӧма лапӧдъяссӧ, дерт, сэтчӧ кутшӧмкӧ ногӧн пыравлӧма дивӧ-кайлӧн дивӧ кодь нырыс...

— Видзӧдлӧй, кыдзи сія ножич кодь нырнас вундӧма кольсӧ заӧдыс, — зілис гӧгӧрвоӧдны миянӧс Калис пӧль. — Ок, ме ӧтчыд ёна и дыр видзӧді матысянь. Кино кодь... Вундіс тадзи, лапанас кутышталӧмӧн чепӧльтіс ныр-ножичнас да и ув йывсяньыс пондіс бӧрӧ петитчыны, зумыдджыкинланьыс. Сэсся сэні нин вӧлись пондіс килльысьны. Кок лапанас жӧ кутышталӧмӧн тулкӧдас-сюяс нырсӧ топыд лапӧдъяс костас да и мый вермӧмсьыс чашкӧдӧ, мед воӧдчыны чӧскыд да пӧтӧс кӧйдыс дінӧдзыс. А колльыс видзӧд кутшӧм топыд, винтовка пуля кодь. Не кӧ татшӧм нырыд, кыдзи на пӧ и воӧдчан сёян дінӧдзыд...

— А этша жӧ тай нӧ перйӧма кӧйдыссӧ? — юасьӧ Полковник.

— Гашкӧ, чӧскыдтӧм веськаліс, тшыксьӧм-курыд, — шуа ме.

— А дашкӧ и, сьӧкыдасӧ уджалігӧн, мудзис мортыс, да и мыніс колльыс, — шуӧ Калис пӧль. — А бӧрсӧ лым пытшсьыд кысь сійӧс корсян?

— Бурджык нин мӧдӧс вундыны ножич нырнас? Да? — гӧгӧрвоӧ зонка.

— Буракӧ, сідз...

— А сія кӧ бара мынас да усяс?

— Пиӧ, бур козъяс улад уна и чукӧрмылӧ тыра колльыс, — окотапырысь сёрнитӧ пӧль, сійӧ, буракӧ, ачыс не этша шензьӧ олӧмыслӧн татшӧм керӧмъяссьыс. — И таысь бара на ӧддьӧн буртор артмӧ! Шуам, мӧд воӧ колльыс ньӧти оз чуж, тыртӧм во лоӧ... А козъяс улын, муас дась! Уркай дасьтіс, аслыс и уръяслы. Да сэтысь жӧ и выль козпиян чужӧны-петӧны!..

— Сідзкӧ, та понда и нимыс сылӧн уркай? — гӧгӧрвоӧ зонка. — Сы вӧсна мый уръяслы отсасьӧ?

— Да, дерт кӧнкӧ, та понда и нимтылісны сійӧс тадзисӧ важ коми йӧзыс...

— Сія тай ӧддьӧн бур кай вӧлӧма! — шензьӧ Полковник. — Дашкӧ, оз и ков сійӧс сёйнысӧ?

— Мыйла нӧ, этшаниктӧ, — падмылӧ тадзсӧ вежӧртӧмысь Калис пӧль. — Унасьыд этшаниктӧ кӧть и кыйыштан, немтор лёкыс оз ло. Мийӧ на ичӧт дырйи ёна кыйлім, а век на тай эмӧсь... Вӧр кӧ эм — уркайясыс эмӧсь. Найӧ вед ёна рӧдмӧны, колльыд кӧ эм...

— Ме кывлі: весиг пӧ тӧвнас рӧдмӧны? — тшӧтш юася ме пӧльлысь, сэтшӧма жӧ босьтчӧдіс менӧ уркайлӧн олӧмыс.

— Да, коль кӧ эм, рӧдмӧны и тӧлын... Видзӧд, тулысладорыс, кор нин луныс нюжалӧ да шондіыс вылӧджык лыбӧ, кольясыс чошкысьӧны-воссьӧны. Да бордъя кӧйдысыс ачыс лэбӧ пытшкӧссьыс... Сэки кытысь сійӧс корсян? Мыйӧн вердан пиянтӧ?

— Дедуш, а куш кӧйдыс али мый найӧ сёйӧны? — коз йывъяслань чатрасиг юасьӧ Полковник.

— Видзӧд, кӧйдысыд медпӧтӧс, детина. Выя нянь кодь и яй кодь найӧлы сія...

— А мыйла нӧ либӧ велӧг вылас лэччӧны?

— А видзӧд, зонка, найӧлы бара сов колӧ, выя-пӧтӧс сёяныд дінӧ. Мед бурджыка пӧжсис гырканыс... А кудз пытшкад — мортлӧн кӧть, вӧвлӧн кӧть, — солыс пӧ эм...

— Да, кытысь нӧ найӧ ставсӧ тайӧс тӧдӧны? Уркайясыс? — тшӧтш юася ме.

— Хо-хо-хо! — ыджыда серӧктӧ Калис пӧль. — Тӧдӧны тай... Буракӧ, пӧрысьджыкъясыс томуловыслы висьтавлӧны, кыдзи тай ме тіянлы...

— Либӧ уркайыс, кодӧс кырымас век на кутӧ Педя, ставсӧ тайӧс кывзіс жӧ ӧні? — виччысьтӧг юаліс Полковник.

— Хо-хо-хо! — гажаа вӧр тырнас бара на серӧктіс Калис пӧль. — Тіянкӧд тай, пилосопъяскӧд, он гажтӧмтчы...

— Либӧ вай жӧ ми бӧр лэдзам сійӧс! — шуа ме. — Мед лэбзьӧ да томджыкъясыслы висьтавлӧ ӧні кывлӧмасӧ...

— Вай лэдзам и эм, Педя! — пондіс весиг чиктывны зонка. — Вай ме лэдза, но?..

Ме мыччи сылӧн шамырӧ лӧньыштӧм нин уркайӧс, ыззьӧм зонка видзӧдліс на сы вылӧ, сэсся и дзоридз моз воссисны ки пыдӧсъясыс. Уркай здук мында, немтор гӧгӧрвотӧг, век на пукаліс кӧйгӧдчӧмӧн, а сэсся и жбыркнитіс зонкалӧн ки пыдӧс вылысь да гӧрдов ёкмыльӧн мӧвкнитіс козъяс костӧ.

— Лэбав вай! Да мӧдысь эн шед миянлы! — радліс-чиктыліс Полковник. — Сэки огӧ нин лэдзӧй...

А мукӧд шедӧм кайяссӧ ми куштім да пуим шыд. Ок, чӧскыд жӧ шыд. Дозмӧр кӧра да тшӧтш быттьӧ и йӧра кӧра. Вӧр кӧра!.. А мый нӧ, медбур да медчӧскыд сёянсӧ вӧрсьыс сёйӧ да, уркайыс — выя-сыла кӧйдыс, кодысь вермӧны лоны эстшӧм гырысь пуяс!.. А асьнысӧ, дзоля пӧткаяссӧ, ми вильӧдтӧг сідзи и каджйим — посни лыясыс бура небзьӧмаӧсь да лӧсьыда тай и нязмунӧны пинь улад.

Шойччан лунӧ тадзисӧ пажнайтігӧн Калис пӧль и водзӧ на кайтіс миянлы, мый бур ногӧн кӧ вӧр-ваыскӧд овны, мыйта быд пӧлӧс чӧскыд сёянсӧ сетӧ сійӧ йӧзлы. Коми войтыр ставсӧ тайӧс важысянь нин бура вежӧртлӧмаӧсь да быд ногыс кыйсьыны велавлӧмаӧсь.

А гашкӧ и ми, коми войтыр, сёрнитіс Калис пӧль, и асьным кутшӧмакӧ ӧткодьӧсь сійӧ жӧ уркайясыскӧд. Ӧд и ми код пӧ тӧдас корсянь нин вийсям-перъям аслыным кынӧмпӧт тайӧ кӧдзыд му вылас. Уркайясыс моз жӧ некытчӧ вешйывтӧг...

А нӧшта Калис пӧль шуис, мый найӧ Полковниккӧд помалӧны ветельяс садитны. А сэсся пӧ лэдзалам найӧс йи улӧ, вӧйтан майӧгъяссӧ пӧ менам водзвыв нин, сыв дырйиыс на, сатшкалӧма. Чӧскыд пӧкъя-некъя налим пӧ шедас да свежӧй юкваӧн позяс вежлыны котлопунктса ныас сёяннымӧс...

Ичӧтик Полковниклӧн татшӧм сёрниясыс дырйиыс сӧмын и югзьылісны лӧз синъясыс.

Лёк ногӧн вежласьысь-дурысь поводдя дырйи висьмис медбур сӧвтчысьыс миян — Крестин. Ме коркӧ, моль бӧжӧн лэччылігӧн, шулі нин, мый сійӧ миян нывъяс пӧвстысь ставсяыс вына, весигтӧ уна мужичӧйлы нинӧмӧн оз сетчы, во дас кымын нин быд ногыс бертӧ Крестина сьӧкыд кер — тӧлын додь вылӧ зоръялӧ-лэптӧ, гожӧмын кар дорӧдз кылӧдӧ Сыктыв кузяла; ягын лым пиын и ю вылын кӧдзыд ваын уялігӧн вемӧдзыс кынмалӧма...

Ӧні, тыдалӧ, абу казявлӧма, вывтіджык кӧдзавлӧма Крестинным. Асывсяньыс ульдаліс моз, а сэсся, лун чӧжнас, тӧлыс войланьӧ бергӧдчис, кӧдздӧдіс и кӧдздӧдіс лов шысӧ. А пӧсялӧм вывсьыд, торйӧн нин сӧвтчысьыд, регыдӧн он на казяв тайӧс, вӧла бӧрся вӧла локтӧны, додьсӧ колӧ ӧдйӧ сӧвтны, мед не сулӧдны мукӧд вӧласӧ, лэпталан и лэпталан керъяс, тыра сьӧкыд додьсӧ челиксьыс мышсяньыс зоръялан, туй юж вылӧдз отсалан петкӧдны. А сэк кості мӧд вӧла нин бергӧдчӧма пасекаӧ, сійӧс колӧ ӧдйӧджык сӧвтны да мӧдӧдны. Сэсся и коймӧдӧс, нёльӧдӧс... А сэк кості воддза вӧлаыс лэччӧдӧма нин керсӧ ю дорӧдз, катище вылӧдз да выльысь воӧма... Крестиналӧн сӧмын и вирдалӧ вына сойясас-киясас ён зорыс сьӧкыдджык дінъяс бертігӧн, а кокньыдджык керъяссӧ, пуыслысь шӧр тшытшъяссӧ да йывъяссӧ, зортӧг сійӧ брынсйӧдлӧ доддьӧ. Ачыс кӧть эськӧ быттьӧ и ыджыдкодь мыгӧрнас да, видзӧднысӧ, быттьӧ и сьӧкыдкодь, но тай тулан моз пелька шурсъялӧ сӧвтчигас, ямщикӧс тэрмӧдлӧ: «Да мӧй нӧ тэ, сӧлсем али мый нин турдӧмыд доддяд пукалігӧн! Да мӧй нӧ тэ кулӧма родитель моз вӧран нисьӧ он вӧр! Да он ӧмӧй нӧ аддзы, тамыш бугыль, патрӧсьыд ӧти гезйыд личалӧма, бокӧ мунӧ патрӧыд!» Сідзсӧ быттьӧ и абу варов Крестиныс, а удж вылас шоналас да, весигтӧ и сёрниыс петӧджык... Со нин кык ыджыдкодь кер лыбисны да сьӧкыда водісны ыджыд и ичӧт додьлӧн колодаяс вылӧ, сэтчӧс гӧгрӧс лайковъясӧ, кодкӧ со, вежӧра морт, и тайӧ лайковъяссӧ бура мӧвпыштлӧма, — жамкнитчас наӧ керйыд и озджык вешлась и катлась... А сэсся тайӧ кык кызджык керсӧ, улыс радсӧ, кыкнан додь весьтас тэрыба шыркнитӧма гезйӧн, сэсся и, кӧрталӧма вылас, вӧсньыдджык керъясысь рад жняпкысьӧ, тшӧтш шыркнитам сійӧс кольӧм на гез помъясӧн да зэлыда гӧрддзалам; сэсся и медся выліас, коймӧд рад пыддиыс, лэптам кер либӧ мӧдӧс... Кын гезйыс сӧмын и шаракылӧ да гольсъялӧ тэрыб-кужысь киясын, ӧти помсяньыс ямщик, а мӧд помсяньыс ачыс Крестин кӧртасьӧ. «Да бурджыка, бурджыка зэлкнитал! — ышӧдӧ сӧвтысь. — Люги-леги доддьыд киссяс туй вылас да ковмас караул горзыны...»

И со, висьмӧма Крестина, оз вермы ягӧ кайны. Весигтӧ вольпасьысь чеччыны оз вермы. Топыд яя-чигъя еджыд сойясыс, кӧні тӧдчӧны берин чутъяс, менам серти ёна кызджык сойясыс вынтӧг куйлӧны эшкын вылын, ыджыдкодь бана чужӧмыс пӧсялӧма, руд юрси сіяс лясӧмны тӧвъясысь дубитчӧм кымӧс вылас, руд синъясыс быттьӧ руасьӧмаӧсь-кеньсялӧмаӧсь, гудырмыштӧмаӧсь, и мыжаӧсь быттьӧ синъясыс, быттьӧ кӧсйӧны шуны: «Дивитӧй кӧть эн сэсся... Мый сэсся керан, ог вермӧдчы да...»

Некор на ме эг аддзыв Крестинаӧс татшӧм коньӧр кодьнас куйлігӧн. Весиг оз и эскыссьы меным...

Фельдшерица-стӧрӧжика Жанна, Наста бригадиркӧд ӧтлаын, гӧгӧрбок видлалісны нылӧс да шуисны: ёна пӧ кынмӧма, лёк тӧлыс пӧльтӧма... Дерт, кынмӧма, сідз ӧд тыдалӧ. Сӧмын вот кыті да мыйджык ёнджыкасӧ дзужалӧма? Да и мыйӧн лечитас сійӧ жӧ Жаннаыс, аспирин таблеткаясысь ӧтар?

А Крестин шуӧ дзикӧдз косьмӧм вом доръяснас: немтор пӧ, лун-мӧд куйлышта да бӧр кок йылӧ сувта! «Этатшӧм баба ог жӧ понды туплясьны вольпасьын да лунъяссӧ сісьтыны... Коді нӧ ме пыдди нормасӧ тыртас...»

Но личӧдӧм пыдди висьӧмыс пыр ёнджыка и ёнджыка топӧдіс Крестинаӧс. Юрӧс пӧ шӧри косялӧ-поткӧдӧ, таблеткаыс оз отсав. Сэки Жанна, бригадир Наста, Калис пӧль да мукӧдыс ставӧн шуим, мый Крестинӧс колӧ лэччӧдны больничаӧ.

Дерт, вӧр лэдзан план вылӧ ёна тӧдчас татшӧм сӧвтчысьыдлӧн джӧмдӧмыс, но мый нӧ керан, висьӧмыд тай некодлысь оз юась...

Калис пӧль шуис: буракӧ пӧ, ныланӧйыд, пӧсялӧм вывсьыс вӧсньыд чышъян кежсьыс пессигӧн юрсӧ дӧбӧлькаӧдз кынтӧма...

Сідзи сэсся и вӧлӧма збыль вылас: «Воспаление мозга» — пуктӧмаӧсь врачьяс диагноз. Юр вемыс, коньӧрушколӧн, пазавтӧдзыс кынмалӧма...

А недыр мысти ми, морт вит-ӧ-квайтӧн, тшӧтш лэччылім гортӧ дзебны Крестинӧс.

Ок, шогыс!..

Вӧрзьывтӧг куйлӧ пызан вылын, коз пу пӧвъясысь шыльыда стружитӧм еджыд гортйын кызь куим арӧса ныв, и немтор нин оз шу, оз нин нюмъёвт миянлы, сьӧкыд удж кузя ёртъяслы, век быттьӧ яндысьыштана кодь нюмнас...

Да, мый нӧ тайӧ?! Мыйла тадзисӧ лоис?!.

Чужӧмыс Крестинлӧн лӧнь руа, буракӧ, дойыс бӧръя помыс личӧдыштлӧма жӧ, да сідзи сэсся кусӧма...

Вӧрзьывтӧг куйлысь Крестинлы морӧс вылас усьӧма-ляскысьӧма мамыс сылӧн, Парасся да, ловйӧн сулалысьяслысь пытшкӧснысӧ кырлӧдліг, шогысла асьсӧ тӧдтӧг лыддьӧдлӧ:

Да, мӧй нӧ тэ керин миянкӧд, Крестин,

Югыд шондіӧй тэ менам,

Да вердысьӧй тэ менам

Да и кӧмӧдысь-пасьтӧдысьӧй?

Да кыдзи нӧ тэнчыд

кык сочатӧ ӧні быдта?

Батьтӧгыд да тэтӧг,

Гажа гортӧй тэ менам,

Да дона-муса нылӧй?..

Крестинлӧн батьыс нелямын кык арӧсӧн нин усис война вылын. Ме бура на жӧ помнита сійӧс. Мортыс ӧддьӧн лют да мастер вӧлі выльӧн лэптӧм керка пытшкӧсъяс лӧсйыны-пелькӧдны. Кӧні-мый выль керкасӧ вӧлі лэптӧны, Крестинлысь батьсӧ быть нин корасны: мастер мортыс, и бур сой вына. Керка стенъяссӧ, пытшкӧссяньыс, дерт, сійӧ камгӧ-лӧсйӧ вӧлі чукля воропа лэчыд черӧн. И сэтшӧм рӧвнӧй да шыльыд артмӧ, стружитӧма кодь, сӧмын и сералӧ-ворсӧ пуыслӧн став сӧнъяснас татшӧм югыд стеныс, сэні выль овмӧдчысьясӧс нимкодьмӧдӧ... Буракӧ, сиктын некод сэсся эз сяммыв татшӧм шыльыдасӧ да мичаасӧ лӧсйыны керка стенъяссӧ... Крестинлы, дерт кӧнкӧ, батьсяньыс вуджис бур сой выныс да уджыс дінӧ азымлуныс...

Кык чой со тшӧтш сулалӧны да бӧрдӧны Крестинлӧн, дас нёль арӧса да дас кык арӧса... Дерт, шуам, ӧні, войнаыд эз нин ло да, кыдзкӧ-мыйкӧ оласны да быдмасны нин... но мыйла нӧ колӧ вӧлі олӧмыслы батьныс бӧрын томӧн-кадӧн мырддьыны и со эстшӧм чойнысӧ налысь?

Менам кырласьӧ жӧ сьӧлӧмӧй, некыдз ог вермы кутны ачымӧс, горшӧй быттьӧ зэлалӧма да курзьӧ, синъясӧс чебыртӧмӧн пыдзрасьӧ синва...

Тшӧтш ёна жаль меным и другӧй менам, Пикон. Ӧд найӧ, Крестиныскӧд, сэтшӧма сибалӧны вӧлі ӧта-мӧдныс дінӧ. Кӧть и кыкнанныс, татшӧмторъяссьыд ёна яндысьӧны вӧлі йӧзсьыс, да тшӧтш и ӧта-мӧдсьыныс, но, тӧда ме, делӧыс вӧлі мунӧ ӧтлаасьӧмлань... А медъёнасӧ Крестин яндысис да падъяліс сы вӧсна, мый ачыс сійӧ быдса вит арӧсӧн ыджыдджык Пиконысь...

Со тай и сук еджыд бурысь пытшкас шог чужӧма батьыс Пиконлӧн, Капит дядь, тані жӧ сулалӧ, дерт, сійӧ тӧдтӧг оз ов пиыслысь да шонъянӧй Крестинлысь бур ногӧн меліасьӧмсӧ. Весиг пӧ со и кос пӧвъяссӧ горт вылас вайӧма Капит дядь да ачыс мичаа-лӧсьыда тувъялӧма. Гашкӧ и аслыс вылӧ нин дасьтыліс-стружитліс татшӧм пелькиник коз пӧвъяссӧ...

Сэсся ӧд и ми, улдзиягсаяс, тшӧтш быттьӧ мыйыськӧ мыжаяс кодьӧн асьнымӧс кылам... Мыйла лэдзим тадзисӧ кынмавны нылыслы?.. Мыйла немтор эгӧ керӧй, мед эськӧ эз ло татшӧм лёкыс?..

Али бара на лёк войнаыс ставсяыс медся ёна мыжа?.. Батьясӧс нырыштіс сійӧ миянлысь... А кодлысь тшӧтш и мамнысӧ орӧдіс-помаліс... И кыдзисюрӧ быдмигад... тшыг нисьӧ пӧт олігад... Ичӧтысянь сьӧкыда уджалігад... Батьяс пыдди синсьыд би петмӧн вийсигад... Ёна бонзим, гашкӧ, ми... И лёк висьӧмъясыс ӧдйӧ да пыдӧдз йиджӧны миян пытшкӧ... Буретш да бонзьӧм пуӧ пӧсь сир моз и эм...

Видзӧд со — оз и ков миянлы пуля... Кыдз шуласны, керасисны война вылын — а чагйыс татчӧдз лэбӧ...

Сикт пасьталаысь сымда йӧз чукӧрмыліс Крестинӧс дзебны. Важ вӧралысьяс этшӧн лыйсигтырйи колльӧдім бур нылӧс Дзолтаягӧдз. Туй кузялаыс шыблалім ёсь кӧра ньыв пу лыс. Гортсӧ помысь помӧдз нӧбалім пельпомъяс вылын. А медъёнасӧ, тӧдӧмысь, лыйсис шогӧ усьӧм, матӧ воӧм Пикон. Сылӧн ӧд, вӧралысь мортыдлӧн, зарадыд тырмӧ...

Дзолтаягын, Крестинӧс гуалігмоз, ме кежыштлі тшӧтш и аслам рӧдвужлӧн куйланінӧ, мед, ӧти сайын, тшӧтш кодӧртны найӧс. Бабушлӧн да дедушлӧн на со крестъясыс сулалӧны — сюмӧдӧн гаровтӧм сирӧд пуясыд абу на дзикӧдзсӧ сісьмӧмаӧсь. Батьӧ киӧн виж краскаӧн гижалӧма крестъясыс вылын ним и ов, чужан и кулан кад, ловъя йӧз жӧ ӧд коркӧ вӧліны, бабушсӧ ме помнита на... Татӧні жӧ тшӧтш и дзоляник воканӧйяслӧн гуясыс... Ме ӧд, буракӧ, некор на эг и панлы сёрнисӧ на йылысь... А ӧд вӧліны миян нӧшта на куим вокан, Шурик бӧрын, Шурика-Верочкаа костын, но ставныс найӧ дзоля дырйиныс, ичӧтик кагаясӧн, войнаӧдзыс на, биа висьӧмъясӧн да мыт висьӧмъясӧн муналісны олӧмсьыс. Ме ставнысӧ бура помнита, коньӧрушкоясӧс, ачым быдӧнӧс видзлі, кодӧс дырджык, а кодӧс регыдджык... Эз кӧ найӧ кувсявны сэки, ӧні эськӧ вӧлім ми му вылас квайт вок...

Ме тшӧтш шогсьышті ичӧтик воканъяслӧн гу вылын, кузь лыска пожӧм-понӧль нин со петӧма на весьтӧ...

Дедушӧс и бабушӧс тшӧтш казьтышті...

Сӧмын тай батьӧлӧн ни мамӧлӧн гуясыс абу татӧнӧсь...

7

Бӧрсӧ ми Улдзиягӧ воим бон ветьӧкъяс моз пыдзыртӧма кодьӧсь. И сэтшӧм сьӧкыд вӧлі видзӧдлыны Крестинлӧн тыртӧммӧм крӧвать вылӧ. Сэтчӧ некод эз кӧсйы водны, весиг и сійӧ том ичмоньыс, кодӧс мӧдӧдісны сиктысь Крестин пыдди. Ковмис ывлаӧ петкӧдны шудтӧм нывлысь крӧватьсӧ, а мукӧдсӧ сэсся вештавны сыланьӧ да ичмоньсӧ меддорас водтӧдны.

Сэсся участокӧ воис ачыс лесопунктса начальник Ревокат Прохорович Кокшегов да чукӧртіс собранньӧ кодьӧс. Миян жырйӧ жӧ и шӧтісны-чукӧртчисны ставӧн, весиг тшӧтш и мӧд колхозсаяс, мӧд баракысь, кодсюрӧяс воалӧмаӧсь. Бараклӧн паныда стен дорысь идралім крӧватьяс да, кузь пызанлы вомӧнӧн, сувтӧдім бригадир жырйысь петкӧдӧм дженьыдик пызан, сы сайӧ уна йӧзлы паныдӧн пуксялісны юралысьяс. Ревокат Прохоровичыслы пӧ, сёрнитӧны вӧлі, мед век нин вӧлі президиумыд, сідз-тадзтӧ заседайтны сійӧ абу велалӧма, гашкӧ, чайтӧ, мый ӧтгудырад сёрнитігӧн йӧзыслы озджык мӧрччы?..

Ачыс сійӧ пуксис медмича том ичмоньяс шӧракостӧ — ӧтарсяньыс Мича Наста, а мӧдарсяньыс Наста кодь кымын жӧ лӧсьыдіник десятница. Пырысь-пыр и казялан чӧскыд да юмов радейтысьтӧ!

Кокшеговыс — миян ыджыд сиктысь жӧ петлӧм морт. Мыйӧн ме тӧда, век нин кӧнкӧ да кодӧнкӧ веськӧдліс. То колхозын пред, то сельсӧветын, то сельпоын. А сэсся вуджӧдісны вӧр юкӧнӧ. Война дырйиыс весигтӧ воӧдчыліс леспромхоз директорӧдз, мыйысь бронь сетлӧмаӧсь война вылас босьтӧмысь — директоръясӧс да колхоз предъясӧс кольӧдавлісны броньыс вылӧ...

Сідзсӧ, неыджыд тушаа Кокшеговыс, но кыдзкӧ вывтіджык кыз да паськыд лысьӧма, мусяньыс сьӧкыд сёй моз жняпкӧдӧма-тэчӧма кодь, нӧшта нин сэтшӧмнас кажитчӧ сы вӧсна, мый буракодь тшӧгӧма-шылялӧма сійӧ. Сэкся тшыгӧм воясас миян сиктъясысь-вӧръясысь шоч мортӧс татшӧм шыльыдсӧ вӧлі аддзылан, а талы, Кокшеговыслы, буракӧ, тырмылӧма сёян-юаныс, оз жӧ ӧд, кӧнкӧ, куш сӧмын вӧр сынӧдӧн да Сыктыв ваӧн пӧт да шыляв?.. Ыджыд юрыс Прохоровичыслӧн пӧшти голятӧгыс зумыда жняпкысьӧма паськыд да кыз пельпомъясыс костӧ, гӧрд чужӧм вылас — кыз да век на гӧрд вом доръяс да ыджыд кыз ныр, коді бӧръяпомыс, буракӧ, ыдждыны-быдмыны на пондӧма. Видзӧднысӧ, вердаса бычӧ кодь на мортыс, кывсьыліс, мый война дырйиыс том дӧваяскӧд ёна прытьӧдчӧма. Весигтӧ кывсьыліс, мый буретш да татшӧм дурышталӧмыс джӧмдӧдӧма Прохоровичсӧ вӧр юкӧнас водзӧ кыптӧмысь: должностьнас лэдзыштасны морттӧ да ӧдва оз мӧдӧдны фронт вылӧ, но тай сэк кежлӧ войнаыс помасяс нин...

Но медъёнасӧ Кокшеговыс, тӧдӧмысь, босьтӧ аслас кыз да ён гӧлӧснас, коді, мӧдӧдчас варгыны да, тувсов гым моз йиркӧдӧ-муралӧ. Ок, и гӧлӧс да сёрни Енмыс ли, коді ли козьнавлӧма мортыслы!

Збыльысь — Ревокат! Кыськӧ тай аддзылӧмаӧсь жӧ ним. «Ревет и катится...» Водзвыв нин, буракӧ, тӧдӧмаӧсь ним сетысьясыс, мый татшӧм гӧлӧсаӧн лоӧ... Ним пондаыс вочасӧн сэтшӧмнас лоис ли?..

Сэсся, дерт кӧнкӧ, гӧлӧс вӧснаыс жӧ, да ӧдйӧ ыззян этшыс вӧсна, син саяс Прохорович пыдди ыдждӧдлӧны-вичалӧны сійӧс Пороховичӧн. Ревокат Порохович! А мый, лӧсялӧ. Быттьӧ сылы вылӧ и лӧсьӧдлӧмаӧсь. Сӧмын тай овыс неуна быттьӧ ляпкӧдыштӧ татшӧм гора нимсӧ, — Кокшегов. Асьныд ӧд тӧданныд, кок шегыд — кок шег на и эм... Мыйлакӧ тай абу жӧ вежӧма сійӧс Пороховичыс, кутшӧмкӧ мичаджык ов вылӧ. Ӧд, кывлі ме, комиясыд пӧ, войнаӧдзыс, ёна дурлӧмаӧсь кажитчытӧм овъяснысӧ вежлалӧмӧн.

Ревокат Прохорович, кок йылас зумыда сулалӧмӧн юргысь-мургысь гӧлӧснас вель кузя сёрнитіс Великӧй Вождьӧн юрнуӧдан историческӧй кадыс йылысь. Кытчӧ миянлы колӧ пуктыны ыджыд пай асланым вӧрӧн... Радио миян Улдзиягын эз вӧв да ми, ставӧн, чошкӧдлім пельяснымӧс тӧдмавны начальниклӧн гора сёрниысь унджык выльторъяс, но сійӧс, мый сэтшӧм яра гӧгльӧдліс кыз гӧлӧснас Кокшегов, ми бура тӧдім газетъясысь, кодъясӧс корсюрӧ вайлывлісны миянлы турун кыскалысьяс.

Ми сӧмын ловзьыштім сэк, кор сійӧ дӧжныштіс:

— Бӧръя кадӧ тіян Молотов нима колкозыд пондіс кромбыльтны чотысь кӧбыла моз. Тадзинад тійӧ верманныд Государственнӧй план орӧдны. А миян гижӧма письмӧ Великӧй Вождьлы, сетӧма кыв плансӧ вевтыртны...

— Да вед быдса морт миян эз ло, Крестин, медбур уджалысьыс, дзебим да мый да сійӧс... — тіралысь гӧлӧсӧн торкис начальникӧс сылӧн пызан сайын жӧ пукалысь, коньӧрмӧм чужӧма Наста.

— А мыйла татшӧмторыс лоис? Чёрт возьми, коді мыжа таысь? — сьӧдмӧм-сукмӧм кымӧр моз воча гымыштіс начальник. — Тіянкӧд текника безопасности кузя водзвыв вӧлі байтӧма? Байтӧма! Мыйла либӧ колӧ вӧлі синтӧг-пельтӧг уджавнысӧ да кынтӧдчынысӧ? Да... этійӧ... Мда...

Начальник, буракӧ, кӧсйис водзӧ шуны: «Мыйла вӧлі колӧ кувтӧдчынысӧ...» — но ас кадӧ кватитчис да эз жӧ нин тай шу. А йӧз, дерт, гӧгӧрвоисны сійӧс да унаӧн чушмунісны. Менӧ, ачымӧс, лӧгӧн-дойӧн чажнитӧдіс Кокшеговлӧн тадзи шуасьӧмыс, да некыдз ме эг вермы кутчысьны воча шуӧмысь:

— Коньӧр Крестин... Тэ весигтӧ и гуад на мыжаӧн колин... План джӧмдӧдысьӧн...

Лыбис шум. Йӧз пондісны шуасьны и горзыны, кодлӧн мый вӧлі лолыс вылын, немтор он гӧгӧрво.

Но кыз юра да кыз лысьӧма начальникӧс, буракӧ, ньӧти эз вӧрзьӧд тайӧ — дас вояс чӧж быдсяма йӧзнад веськӧдлігӧн сійӧ, дерт, не татшӧмсӧ нин аддзыліс и кывліс. Сэсся и, тӧда ме, сідзсӧ абу полысь рӧдысь Пороховичыс, татшӧм оштӧ регыдӧн он на весьӧпӧрт! Торйӧн нин, кор сійӧ бура кылӧ аслас кыз киясын должностьыслысь вынсӧ.

— Но вот, ӧти кычан тявӧстіс, а ті сэсся и ставӧн пондінныд увтчыны! — шумсӧ вевттигмоз мурӧктіс Кокшегов. — А тэныд эськӧ, Педя Мелёкин, бӧрйысьӧмӧнджык колӧ кывъястӧ шуавны... Ми сійӧс, чёрт возьми, ошкам да лэптам... Том ударник туйӧ кӧсъям пуктыны...

— Сэсся и кыв паныд эн шу, да? — меным вылӧ дзик нин виччысьтӧг, ырыштчис татчӧ крӧвать вылын мекӧд орччӧн пукалысь Тима дядь. Ме удиті казявны, кыдзи сылӧн паськыд-чорыд киясыс вынысь шамралісны ӧта-мӧднысӧ. — Велалӧмыд быдӧнлысь тупкыны вомсӧ... Велалӧмыд йӧзсӧ толькӧ и кычанъяс да нӧшта мыйкӧяс пыдди пуктыны... Шог ни печаль тэныд на понда...

Начальник воча дзенкнитліс Тима дядь вылӧ векньыд потасъяс пытшкӧ дзебсьӧм лэчыд синъяснас да воча дӧжныштіс:

— Коді вед кутшӧм мортыс! Сэтшӧмӧн и пукта.

Ме вӧлі ёна ыззьӧма и зэлалӧма, но верми на вежӧртны, мый кык олӧма мортлӧн тадзисӧ трачмунӧмыс эз куш ӧнія шуӧмъясысь ло — сылӧн подулын, тӧдӧмысь, важӧнъя зыртчӧм-зэлыдалӧмыс на, коді, буракӧ, дзикӧдзсӧ сідзи и абу бырӧма-разалӧма.

Дерт, не сӧмын ӧтнамӧн ме тадзисӧ вежӧрті...

А начальник зутшнитіс пуксьылӧм чӧв-лӧняс нӧшта на гораджыка да чорыдджыка:

— Меным, чёрт возьми, колӧ тыртны план! Государственнӧй план! Ме кӧ ог тырт плансӧ, менсьым юрӧс орӧдасны. А юрыс менам бура на пукалӧ пельпомъяс вылын, жаль на сійӧс сетнысӧ...

— Он ӧмӧй асьныд тӧдӧ, воыс помасьӧ, оз позь ӧні мыйкӧкертнысӧ! — сувтлігмоз горӧдіс начальниклӧн кок пӧлыс — мастер Исӧ Зосьӧ. Ме тӧда: начальникыс Исӧ Зосьӧсӧ лэптіс десятниксянь мастерӧдзыс, Улдзияг вылын медыджыдӧн вӧчис, да мӧдыс ӧні, Зосьыс, сӧмын и вомас видзӧдӧ Кокшеговыслы, пырысь-пыр жӧ дась уськӧдчыны быд тшӧктӧмсӧ керны. Да оз кӧ и рӧднитчыны тшӧтш кӧсйыны найӧ? Частӧ пӧ тай котралӧ Зосьӧыс начальниклӧн нылыс дінӧ, батьыслӧн кодь жӧ кыз ныръяса-паръяса, лючки лӧсйытӧм гыр кодь топыд Юля дінӧ.

Сэки сувтіс пызан сайысь Калис пӧль — медся пӧрысь мортыс Улдзиягын, — и кор йӧз казялісны сылысь мыйкӧ шуны кӧсйӧмсӧ, вочасӧн бӧр лӧньышталісны.

— Став примета сертиыс тӧлыс лоӧ кӧдзыд, — шуис сійӧ. — Гожӧмыс вӧлі вотӧса. Лымйыс бура кынмӧм бӧрын водіс... Ӧнія дурышталӧм бӧрын кузь кӧдзыдъяс вермасны пуксьыны... — Калис пӧль чӧв усьліс, тэрмасьтӧг шылькнитіс кинас гӧрд уссӧ-тошсӧ, гӧгӧртӧдіс видзӧдласнас йӧзӧс, сувтӧдіс начальник вылӧ да помаліс: — Бара на кодкӧ вермас кынмалны...

— Колӧ ягас кутшӧмкӧ кӧть шонтысянін керны! — горӧдсис менам. Ме некыдз эг вермы ачымӧс кутны, сы вӧсна мый донӧдӧма кодь пукалі. — Мед кӧть пажнайтігӧн шоныдінын пукалыштны!

— Колӧ и эм, Ӧндрейӧвич, — пыр жӧ тшӧтш шыасис Пилат Иван. — Ӧні сэтӧні, паськыд ягъясас, буракӧ, тулысӧдзыс ӧтилаынӧсьджык лоам, пӧрӧдчысь и, сӧвтчысь-кыскасьысь и... Мый и не лӧсьӧдны шонтысянінсӧ?.. Мед сэтӧні тшӧтш и тшай пузьӧдны...

— А биыд нӧ тіянӧс оз нин али мый шонты, Федясӧ да Ивансӧ? — видліс бергӧдны шмонитӧмӧ Чуд Ӧльӧксан. — Гажа би дорсьыд ӧтар кутшӧм нӧ ещӧ шоныдін колӧ, коми мортыдлы?

— Веж кӧдзыд дырйиыд тай, кӧть и би дорад, водзыд пузьӧма, а бӧрыд йизьӧма, — пыр жӧ воча дӧжныштіс Пилат Иван.

— Кысь, мися, бабаяс, би дорад, ёнджыка бӧрнысӧ пӧжӧны да... — жермунліс Варка Павел да кыпӧдіс серам.

— А мужикъяс кос висьӧм чӧжӧны, — шуис Тима дядь да весиг малыштіс, буракӧ, век кылысь коссӧ.

— Меным, кынмысь мортыдлы, буракӧ, колмас жӧ Крестин бӧрысь мӧдар югыдас вӧччыны, — шуис Павеллӧн гӧтырыс, Дядю.

— Некутшӧм матерьял миян абу, мед ещӧ и ягын керкаяс да чомъяс ӧні керны! — лэбзьыны кӧсйысь сьӧд чукчи моз гогйӧдлыштіс юрнас Исӧ Зосьӧ. — Кадыс та вылӧ абу ни... Кер лэдзӧм вылӧ кадыс оз тырмы...

— А керсӧ ӧд лэдзӧны оз ӧмӧй мортлы жӧ?.. Оз ӧмӧй йӧзлы жӧ!.. — шуис Турӧб Илля, быттьӧкӧ и лӧня шуис, но ме казялі, кыдзи сійӧ кутӧ пытшкӧсас чукӧрмӧм жарсӧ. — Мед кодъяслыкӧ миян керйӧн бурджыка овсис... Мыйла нӧ либӧ аслыныс, кер лэдзысьяслы, мӧдар югыдӧ ковмӧ мунны?..

Ставӧн сідзи и ляпмунісны Иллялӧн татшӧм виччысьтӧм шуӧмысь. Дерт, сійӧ, вӧвлӧм учитель мортыд, кужӧ миянысь бурджыка ставсӧ вежӧртны да шуны. А начальник, Ревокат Порохович, сідз быттьӧ и ёкыштчис президиумлӧн пызан сайын, сэсся зэлыда чӧвтіс:

— Но-но, Илля батьыдӧвич, тэсӧ эськӧ и чӧвджыка на олышт!

— А мый нӧ чӧвджыкаыс? — сьӧлӧм тырӧн тшӧтш дойми ме Илляыс понда, ме, дерт, гӧгӧрвотӧг эг ов, мыйла тадзи личкӧ Илляӧс Кокшеговыс. — Абу сэтшӧм жӧ морт али мый Илля Илличыс?

— Сэтшӧм жӧ мортъясыс, Мелёкин, — быд кыв тӧдчӧдӧмӧн веськыда дӧжналіс Ревокат Порохович, — сэтшӧм жӧ мортъясыс, Иван Саватеевич коддемыс, орденъясӧн да сьӧкыд ранаясӧн локталісны гортаныс война вылысь... Тэнад батьыд моз сӧвсем эз локны ли... Сӧмын кӧнкӧ, враг тылъясын, эз видзны дона кучикнысӧ ассьыныс...

Баракын лои шы ни тӧв. Сэсся тайӧ шуштӧм чӧв-лӧняс кыліс Турӧб Иллялӧн пинь пырыс сӧдзӧдӧмыс:

— Не тэныд, тылӧвӧй крысалы, менӧ дивитнысӧ!.. Нинӧм тӧдтӧгыс!.. — Сэсся и, йӧзӧс гырддзаяснас вешталӧмӧн, чепӧсйис Илля баракысь, чорыда швачвартіс ӧдзӧсӧн.

Баракын ставӧн друг быттьӧ кынмалісны места выланыс, коді кыдзи сулаліс либӧ пукаліс.

Медводз жӧ и шеді кывйыс Ревокат Пороховичыслы:

— Ме законнӧй бронь вылын вӧлі! Ме сеті страналы, медся сьӧкыд кадас, нянь... да сійӧ жӧ вӧрсӧ... Сійӧ жӧ пронтыслы сеті...

— А Илляыс, дашкӧ, абу жӧ и сэтшӧм мыжа, Ревокат Порокович, — нюмъялігтыр видліс личӧдны Пилат Иван.

— Прохорович! — горӧдігмоз веськӧдіс Исӧ Зосьӧ.

— Ме тай и шуа, Прокорович, — нӧшта паськыдджыка нюммуніс Иван Саватеевич. — Мыжа кӧ вӧліс, выльысьсӧ эз эськӧ босьтлыны армияас, плен бӧрас...

— Ме сылы петкӧдла на «тылӧвӧй крыса»! — гымаліс Кокшегов.

— Эськӧ ачыд жӧ водзджык лӧгӧдін мортсӧ да... — шуис Тима дядь.

— Мужикыс медбура уджалӧ-пӧрӧдчӧ, — шуис бригадир Наста. — Быдтор кывзысьӧ, паныд кыв оз шулы...

Сэсся бара на шыасис мудер Калис пӧль, пӧрысь мортыд, дерт, гӧгӧрвотӧг эз ов, мый колӧ кыдзкӧ бӧр колана визяс бергӧдны ёсьмӧм-лэчыдмӧм сёрнияссӧ.

— Водзті мийӧ вӧлі, ягас воам да, наперво балаган тшупам... Юрсюянін да шоныдін...

— А ӧні, чёрт возьми, со кутшӧм шоныд баракъяс лэптӧма тэныд, балаганыс пыдди! — шуис начальник.

— Да вед ылын ягӧдзыс тасянь... — эз лыбӧдчы гӧлӧснас Калис пӧль.

— А мый эськӧ и не тшупыштны паськыд ягас чомторсӧ! — гӧгӧрвоис пӧльлысь мӧвпсӧ Тима дядь. — Керсӧ кӧ водзвыв дасьтыны, шылльӧ-мылльӧ кос конда кер, эта мында йӧзнад позьӧ ӧти лунӧн лэптыны...

— А ме эськӧ, Порокович... — ыззис Пилат Иван.

— Прохорович! — дӧжныштіс Исӧ Зосьӧ.

— Тьпу, Прокорович!.. Ме эськӧ, мися, лэччылі лесопункт кузнечаад да кӧрт бӧчкаысь пач лӧсьӧді... Ӧти сайын и пӧрӧдчан тувъяс мыйтакӧ дорӧді...

— Да, сідзи, дерт! — начальник дырйи этшсьыс петмӧн зілис збоявны мастер Исӧ Зосьӧ. — Ӧтияс пондасны тшупсьыны, а мӧдъяс дорччыны. А коді нӧ вӧрсӧ пӧрӧдны пондас? Вӧрсаыс али мый? Сідз нин мыйта манитчим колльӧдчӧмнад...

— Коліс либӧ татшӧмторъяс йывсьыс водзджык думайтны! — шуи ме Исӧ Зосьӧлы. — Начальникас кӧ сюйсян, колӧ тшӧтш и йӧз вӧсна думайтны да тӧждысьны, а не сӧмын кын мыр вӧсна...

— Тэнсьыд эз юавны, велӧдысь петӧма! — ырыштчис вочасӧ Исӧ Зосьӧ. — Мийӧ тані велӧдысьясыс!..

— Тэ эськӧ, Зосьӧ, вай первой ассьыд пӧла шапкатӧ лӧсьӧд да вӧлись миянӧс велӧд, — лабутнӧя шуис Пилат Иван, мыйӧн бара на небзьӧдіс выльысь зэлавны пондӧм йӧзӧс, унаӧн весиг серӧктісны.

— Но, ладнӧ, Иван Саватеевич, — ылыстчысь гым моз нин, лӧньыштӧмӧн, муркнитіс начальник. — Шуан, ӧти лунӧн тшупанныд?

— Тшупам, дерт...

— Шойччан лунӧ?

— А мый нӧ, войтыр, позяс ӧд и шойччан лунӧ? — сулалігмозыс йӧз вылӧ видзӧдліс Пилат Иван.

— Кос кондаысь? — водзӧ синіс асланьыс начальник.

— Дерт жӧ, кос кондаысь... Кын керсьыд ӧд ӧні кӧдзыд и уль руа лоӧ... А кондаыс мыйта колӧ ягас эм, сідз жӧ кольӧ либӧ пес вылӧ сотчӧ...

— А нитшсӧ кытысь босьтанныд?

— Гортысь ваям, кудель да торк...

— Ладнӧ, — ӧвтыштіс кыз кинас Ревокат Прохорович. — Шойччан лунӧ кӧ и, мед тшупӧны? Зосим Петрович! — вичнас ыдждӧдліс мастерӧс. — Мыйта вӧрыс мунас балаганыс вылӧ, «соб. нуждыӧ» сюй... А бӧчкатӧ да клинъястӧ тіянтӧг мӧдӧда, талун жӧ тшӧкта кузнечлы дорӧдны... — сэсся и бӧр лэптіс-чорыдмӧдіс гӧлӧссӧ. — Но мед сӧмын сійӧ балаганас, шоныдінас, эз вӧв лунтыръясӧн вугралӧма, чёрт возьми! Графикысь кӧ пондас чинны вӧр лэдзӧмыд, ачым локта да ӧзта балаганнытӧ тіянлысь... Кос кондасьыд да, бура, кӧнкӧ, сотчас...

Меным сэсся рытывбыд быттьӧ немкӧ да нелӧсьыд вӧлі татшӧм собрание бӧрад... Мыйысь и вензьынысӧ вӧлі! Но со тай, ыззяласны да, бытшйӧдлӧны йӧзыд ӧта-мӧднысӧ, быдӧн, буракӧ, лыддьӧ асьсӧ медся правӧн... А сэсся, тадзитӧ дӧжнасьӧм бӧрад, лӧг кутны пондасны ӧта-мӧдныс вылӧ... Со тай кыдзи начальник ырыштчис Турӧб Илля вылӧ. А сылӧн, Кокшеговыслӧн, быд кыв, кыдзи ӧтчыд кайтыштіс нин Тима дядь, — виявтӧм дозйӧ пуктӧма...

Ме йылысь, кӧнкӧ, начальникыс оз жӧ медся бур ногӧн понды думайтны. Исӧ Зосьӧ, кӧнкӧ, лӧгавны кутас и...

А мед! Ёна тай... Мый колӧ вӧлі шуны, сійӧс и шуи ме налы веськыда, ыкпашъяслы... Мый меным та понда дзуглясьнысӧ да майшасьнысӧ?.. Уджала тай, пӧрӧдча, йӧзсьыс ог кольччы... Видзӧд со, начальникыс том ударникӧн на кӧсйылӧма ыдждӧдлыны... Меным веськодь! Ыдждӧдлы кӧть эн, менам сідз ас водзӧ могыс пуктӧма... Батьӧлы кыв сетӧма и... Чертӧ да лучоктӧ тэ менсьым, Ревокат Порохович, он мырддьы... Да и Илля Илличыслысь ӧдвакӧ мырддян... Ӧд тӧвбыднас этша вылӧ сюрсӧн-джынйӧн кубометрсӧ коді на пӧ миян пыдди пӧрӧдас?..

Тима дядь со аслас пельӧсын оз жӧ узь, ружтӧ, ыши-пошиасьӧ. Тыдалӧ, доймӧма жӧ начальниккӧд люкыштчылӧмысь...

— Мый нӧ, Тима дядь, век на жӧ тай вензян Ревокат другыдкӧд? — мед не садьмӧдны мукӧдсӧ, гусьӧникӧн юася ме сылысь.

— Сыкӧд вензьы кӧть эн! — воча пӧся шӧпкӧ унсӧ воштӧм морт. — Сійӧс, сітӧсь порӧкӧс, бурӧн он жӧ нин вен-а...

— Венім тай со ӧтвылысьнад... — ме гусьӧникӧн гигзьышта Кокшеговӧс выль ногӧн ыдждӧдлӧмысь.

— Шойччан лунӧ и план тыртӧмӧ лоӧ уджыс да, дерт! — шӧпкӧ Тима дядь. Сэсся, здук мысти, нимкодь пырысь содтӧ: — А сідзсӧ, дерт, уна йӧзсьыд да, сетчис и небзис... Век эськӧ ӧтвылысь и колӧ татшӧм сітӧсь порӧкъяссӧ мыйкӧкертны да... А то куш толькӧ найӧяс быттьӧкӧ и йӧзыс... Куш толькӧ найӧяс и тӧдӧны олӧмсӧ и быдторсӧ... ставсӧ помӧдз гӧгӧрвоӧны... А збыль вылассӧ, видзӧдан да, дзугӧны ставсӧ! Тьпу!.. И век кӧ пондан куш толькӧ найӧлӧн ыкша вом вылӧ видзӧдны... Быд йӧй тшӧктӧм кӧ пондан кывзыны татшӧмъясыслысь, водзӧ на гӧгӧрбок дзугсяс олӧмыс...

Со мыйта висьталіс Тима дядь пӧсь вывсьыс. Дерт, кӧнкӧ, не ӧтчыдысьӧн думыштӧма вӧлі сылӧн татшӧмторыд... Ылӧсас ме тӧдышта, мыйсянь лоліс налӧн лӧгалӧмыс. Но сы дыранад эз ӧмӧй нӧ кус нин сійӧ? Ӧд тайӧ каднас ми нин со удитім быдмыны...

Ме вежавидзӧмӧн юалі та йылысь Тима дядьлысь.

Сійӧ пырысь-пыр жӧ вочавидзис ассяньыс пӧся юалӧмӧн:

— Став олӧмӧс миянлысь кисьтіс-пазӧдіс да, сыысь али мый небзя ме сы дінӧ, Педьӧ?.. Ассьым менсьым эськӧ мед нин да... Но ӧд и Насталысь-коньӧрлысь, Максимлысь...

— Ревокатыс тшӧтш сэки мыйкӧкертіс?

— Сійӧ и медъёнасӧ ыршасис да мукӧдсӧ бешвуйтіс... Кулак пӧ и мироед... А кутшӧм нӧ ме, Педьӧ, мироед?.. Кор ме, ичӧтысянь уджалтӧгыс ӧти сутш ог вӧлі вермы овны... Кор ме уджсьыс некыдз ог вӧлі вермы пӧтны... Мироед!.. Быттьӧкӧ ме, купеч Бисинъяс этшӧн, кодӧскӧ уджӧді ас вылӧ... Тӧргуйтӧмӧн либӧ няньысь йӧрталӧмӧн мудериті... Да и немысь-немтор на менам лишнӧйыс эз вӧв!.. Толькӧ на пондылім пӧтӧсджыка сёйны-юны...

Тима дядь чӧв усьлӧ, и пемыд пельӧсын кылыштӧ, кыдзи сылӧн мурчнитчӧны пиньясыс...

Ме немтор сэсся ог юась. Ме сӧмын шӧйӧвошӧмӧн виччыся, мый водзӧ на шуас матӧ воӧм олӧма морт. А сійӧ ӧні, ӧддзӧм вывсьыс, буракӧ, оз нин вермы пырысь-пырсӧ кусны...

— Ок, Педьӧ, мукӧддырйиыс ёна жӧ эськӧ вирыд пузьылас и сьӧдмылас татшӧм сітӧсь порӧкъясыс вылӧ да! Кодъяс немтор думайттӧг дасьӧсь пазӧдны и нырны кодӧс колӧ и оз ков... Мед нин тӧлько асьнысӧ петкӧдлыны кодкӧ водзын... Но мӧй керан?.. Немтор он кер!.. Кырымӧс пежӧсьтны ог жӧ кӧсйы... Мед сы понда, пеж понда, бара кытчӧкӧ мунны... Быть терпит сэсся. Кывйысь кутӧдыс тай корсюрӧ мынлӧ-а... Но век жӧ, Педьӧ... — шӧпкӧмсӧ водзӧ на кусӧдыштӧ Тима дядь. — Век жӧ меным ӧтитор ёна жаль...

— Мый жаль? — сылань юрӧн сетчыштӧмӧн гусьӧнджык жӧ шӧпка ме.

— Сэтшӧм грекӧдз вола мукӧддырйиыс... Кыз синваӧн кор бӧрддзыла пазӧдӧм олӧмным вӧсна... Мыйла, мися, Максимкоыс менам, мила гӧлӧва, мыжтӧм бур мортсӧ, инженерсӧ, кералӧма чернас, а не этайӧ кырнышсӧ...

Менӧ быттьӧ лёк тӧв нырӧн шатовтӧдӧ бӧрвыв Тима дядьлӧн татшӧм кывъясысь, пӧсьӧ шыбитӧдлӧ менӧ... Со пӧ сэсся и сюйсьы кузь нырнад олӧма йӧзлӧн сӧзасьтӧм на дойясӧ — ӧд налӧн кузь да сьӧкыд олӧманыс мыйыс сӧмын эз вӧвлы!..

Вежон чӧж ми сэсся, пӧрӧдчигмоз, дасьтім балаганчомйыс вылӧ конда керъяс — эг ёна кызъясӧс, мед кокниджык вӧлі вӧдитчыны, мед, ковмас кӧ, позис ӧдйӧ бӧр разьны да, ёна манитчытӧг, кытчӧкӧ мӧдлаӧ нуны. Керкаторсӧ шуим керны вит метра кузьта да нёль метра пасьта. Ямщикъяс водзвыв кыскалісны ыліджык керъяссӧ индӧм местаӧ, матынджыкъяссӧ асьным новлім пельпом вылын, гортысь вайисны кудель-торк, кыз бӧчкаысь пач дорӧдӧмаӧсь лесопунктын...

И вӧскресенньӧ лунӧ, шойччӧм пыдди, турун ваян кора додьясын ставӧн бара кайим ягӧ, тшӧтш и улыс катищеса ректысьысьяс, весигтӧ тшӧтш и конюк Калис пӧль. Сылӧн медбур другыс на, Полковник, вӧлі вӧзйысьӧ, но мамыс эз лэдз, кынман пӧ да висьман...

Сэтшӧм кыпыда да ӧта-мӧд вежмӧн ми пондім тшупны да лэптыны керкаторсӧ паськыд ягъяслӧн шӧрвыйӧ моз!..

Тшупсянінад медбур мастерыс, дерт жӧ, — Тима дядь, ӧд мыйта керка и колхозлы мӧс карта сійӧ лэптылӧма, мыйта пывсян и амбар — сійӧ жӧ и чертитӧ керъяссӧ вожа пома, крукыля кӧрт чертаӧн — мед буретш да борыштӧм визь сертиыс керавны-перйыны пазсӧ вевдорса керсьыс да мед сійӧ косттӧг топыдджыка шлапкысьӧ увдорса керйыс вылӧ, мед оз коль кӧдзыдыслы писькӧдчаніныс. А пельӧссӧ тшуптӧдз, мед кокньӧдны керасьӧмсӧ, медводз пилаӧн веськыда дзужнитам мыйта колӧ, сэсся и вӧлись нин гӧгрӧс чашкасӧ перъям лэчыд черӧн. Пельӧссӧ бара жӧ медгӧгрӧса да шыльыда перйӧны-тшупӧны, пазйӧ вӧян гӧгрӧс нёнь кольӧмӧн, Тима дядь да Пилат Иван. А ми, томджыкъясыс, ёнджыкасӧ черта сертиыс пазсӧ сизьдам-перъям, кужтӧгыд оз на жӧ и лючки-гӧгрӧса артмы кӧть и татшӧмторыд... Медводз чер бӧжнад кер кузялаыс, черта-визь дорӧдыс, мый вынсьыд ылӧсас сапъян-кералан, а сэсся и вӧлись нин, тадзисӧ кералӧм вывтіыс, чер йывнад гӧгрӧса лӧсъян-перъян пазсӧ...

А кодъяскӧ, Калис пӧль веськӧдлӧм улын, тувъяс отсӧгӧн шӧри поткӧдлӧны веськыдджык слӧя кондаяс, сӧмын тай и шковмунӧны найӧ кык тор вылӧ, кыкнан джынъяс гӧрдов шӧртӧн кольӧ пуыслӧн шӧр визьыс. А кодъяскӧ нин лэчыд черъясӧн шыльыда лӧсйӧны поткӧдӧминъяссӧ, мед сэсся найӧс йирк вылӧ да джодж вылӧ тэчны, пуыслӧн сирзьӧм сӧнъяса югыд банъяснас чом пытшкӧслань...

Коми мортыд тай, уна нэмъяс чӧжыд вӧрын олігӧн, быдторсӧ велавлӧма керсьыд-пусьыд вӧчны-керны. Сылӧн сӧнӧд киясын чача моз черыд ворсӧ, стӧча быдлаӧ инмӧ, мӧдысь керыштӧм оз ков, и кӧть пельӧс чашка, кӧть лӧсйӧм стена кер бритӧма кодь шыльыд петӧ...

А и бур на, мый босьтчим тадзи, ӧтвылысьсӧ, чомсӧ-керкаторсӧ керны! Ми кӧть, томуловыс, тшӧтш велӧдчыштам тшупсьынысӧ Тима дядь да Пилат Иван коддьӧмлысь — мед тшупӧм бӧрас жнёпкин керсӧ да весиг эз и легнит сійӧ, быттьӧ бурдіс-вужъясис сэтчӧ, быттьӧ нэм чӧжыс сэні и вӧвлӧма... Кӧть, шуам, и сідз-тадз чом ми тшупам, сьӧд вӧр шӧрын шонтысьӧм вылӧ, Тима дядь да Пилат Иван коддемлӧн киясыс, кӧть мед мый, оз вермыны тышкас-мышкассӧ вӧчны. Налы мед вӧлі керӧма так керӧма!.. Мед кер бӧрся кер лэптігӧн керка пельӧсыс веськыда сяркӧдіс-лыбис, сэки ӧд и стеныд лоӧ веськыд, некыті оз гуранась ни кынӧмась... Та могысь колӧ дзик стӧча индыны да перйыны чашкасӧ, кымынысь ковмылӧ чертӧ отвес пыдди кутӧмӧн видзӧдлыны, шнур серти моз-ӧ содӧ-кайӧ пельӧсыс...

Сымда жӧ, вӧлӧм, колӧ тӧдны да кужны керка тшупысьыдлы! И кыдзи колӧ йирк вольсалӧм могысь ёнджык череп кер тшупны-керавны, и кыдзи сэсся матича пуктыны...

А то ӧд ме, кӧть и шуам, и чера-пилаа уджтӧ бура тӧда, лючкисӧ тшупсьыны ог на вӧлі куж, чашка-пельӧсыс оз на вӧлі сэтшӧм гӧгрӧса артмы, а ӧтарӧ йывмӧ, ӧні кӧть, бур мастеръяс дінас, тшӧтш велӧдчышта...

Ок, кыпыд удж! Ӧти кӧсйӧмӧн пӧсьӧдӧм йӧзыдлӧн. Ӧтувъя коланторӧн ыззьӧдӧм йӧзыдлӧн. Сӧмын и брынсъялӧны кос конда керъясыс, тайкӧ тшын оз мӧдӧдчы наысь. А шоныдӧсь найӧ лоӧны, оз нин пондыны ватлавны уль керъяс моз, енмыс быттьӧ миянлы вылӧ и косьтылӧма найӧс.

А гажыс татшӧм ӧтувъя уджад! А серамыс! Шмонитӧмыс!.. Торъя пасекаяс вылад лун-лунтӧ ноксигӧн миян, вӧлӧмкӧ, бырӧма нин гажным уджас тадзисӧ ӧтвывтчылӧмысь, ӧта-мӧд водзын выннымӧс и сямнымӧс петкӧдлӧмысь... Лунтыр ми весигтӧ би эгӧ пестылӧй, кӧть гӧгӧр сымда кос чаг-ёг — мед сійӧ дась лоӧ керкаторсӧ ломтӧм-шонтӧм вылӧ?.. Сідз тай шоныд миянлы! Да и ывлаыс абу на сэтшӧм кӧдзыд, кызь гӧгӧр градус, да и югыд шондіа луныс...

Лун югыд дырйиыс на ми, уна йӧзнад, лэптім чомсӧ-керкаторсӧ, либӧ, кыдз вӧлі нимтӧны Тима дядь да Калис пӧль, — балагансӧ. Весигтӧ и, водзвыв дасьтӧм кӧсякнад, ӧдзӧс удитім сувтӧдны да ичӧтик ӧшинь пуктыны. Сӧмын вевт вылас тьӧсыс эз на ло, кӧсйӧмаӧсь вайны лесопунктысь важ пӧвъяс, да ми эгӧ нин кутӧй поткӧдлыны та вылӧ плакасӧ. Стен керъяссӧ тэчигӧн ми весиг лӧсйышталім найӧс пытшкӧсладорсяньыс, конда керйыд ӧд, видзӧднысӧ, абу нин мича, рудӧдӧма-воймӧма, мукӧдыслӧн болоньыс сісьӧн нин ропмунӧма. Но кор лэчыд чернад шыльыда лӧсыштан, — еджыдӧн и сӧстӧмӧн кыпыда нюмъёвтӧ сійӧ, сирӧд-вижов вылас пуыслӧн вир сӧнъясыс быттьӧ выльысь мичаа ловзьӧны...

И кӧсякасьнысӧ миянлы, томджыкъяслы, любӧ жӧ вӧлі велӧдчыны!.. Медводз, стӧча мурталӧм бӧрын, груза шӧрт серти жӧ гижтісны стенас веськыд визьяс, шыльыда орӧдісны на серти ӧдзӧс розьсӧ, кӧсяк сертиыс, пасъялісны, паськыда-ӧ да джуджыда-ӧ колӧ перйыны кер помъясӧ нёньсӧ-шипсӧ, коді мед сэсся зумыда жнёпкысяс-пырас ӧдзӧс кӧсяклӧн пазйӧ. Сэсся и кӧсяк улі помъясас на вундісны-тшуписны шип-нёньяссӧ, а налы пазъяссӧ ӧжынӧн перъялісны кӧсяк пӧдушка пыддиыс шыльыда лӧсйӧм улі керйӧ. Сэсся небыда-шоныда куделялыштісны гӧгӧр да, вылі тасӧн чашкӧдӧмӧн, жнёпкисны кӧсякъяссӧ стеныс пытшкӧ, да сэтшӧм зэлыда, мый оз и вӧрзьы-легнит некыті, быттьӧ дорӧма, кӧть эськӧн некытӧн немся кӧрттув эз ло тувъялӧма. Ӧні кӧть сэсся кутшӧма клопкы ӧдзӧснад медся кӧдзыдыс дырйи!..

А сэсся ломтісны бӧчка-пач, сӧмын и жургӧ сійӧ, но ми бӧр на петалім ывлаӧ, сувталім чомйыс-керкаыс гӧгӧр... Эстшӧм терем-теремок ми лэптім сьӧд вӧр шӧрын!.. Мойдын моз быттьӧ чужис-лыбис сійӧ!.. Еджыд тшын нин со ньӧжйӧникӧн лювгӧ-петӧ кӧрт трубаысь...

И сэтшӧм нимкодь лоис миянлы ставнымлы! Но сэтшӧм нин нимкодь...

А сэсся ми пырим керкаӧ, пуксялім стенысь стенӧ нюжӧдӧм, шӧри поткӧдӧм кер джынъясысь шыльӧдӧм лабичьяс вылӧ, бӧчка-пач доналӧма нин ыджыд жара кос пескысь да шоныдыс тӧдчымӧн содӧ и содӧ миян выль теремокын, небыда меліалӧ кӧдзыдӧн лунтыр донӧдӧм чужӧмъясӧс...

Лӧсьыд!..

А кор нӧшта Пилат Иван судзӧдіс кыськӧ — код тӧдас кытысь! — спирт доз, сэки, буракӧ, быдӧнлы нӧшта на лӧсьыдджык лои.

— Первой тшын петӧмсӧ кӧть ичӧлика колӧ пасйыны, — йӧралӧн кодь кыз вылі парнас тяпкӧдчигтыр шуис Иван Саватеевич.

8

Бур, мый ас кадӧ лӧсьӧдім ми чомсӧ-керкаторсӧ! Кыдзи и шуліс уна тӧв нин тӧвйылӧм Калис пӧль, ӧтарӧ топӧдны-кӧдздӧдны пондіс... Лымъявны шочиника сӧмын мӧдіс, енэжыс ёнджыкасӧ сӧдз, не кӧ артавны кӧдзыд русӧ, сэтысянь вӧр-пу йылӧдз лун сьӧмӧс кежлас муртса воӧдчылӧм шонді шонтӧм пыдди сӧмын и дзужалӧ. Ӧти здук кежлӧ эновтчан керасьӧмысь-пилитчӧмысь да пырысь-пыр жӧ йирмӧг босьтӧ. А омӧлик сёяннад да нӧшта нин война чӧж да со и сы бӧрын нин мыйта тшыгъялӧм мортыд он вермы ӧтарӧтӧ вынсьыд вывті пессьыны, быть колӧ и пуксьыштлыны ловтӧ вуджӧдны.

Пажнайтігӧн кӧть нин час джын кежлӧ пышйылан дзужалысь кӧдзыдсьыс кер чомъяс, а сэні — онялӧ шоныд. Кодкӧ ямщикъяс пиысь либӧ сӧвтчысьяс пиысь, а кодкӧ туй вӧчысьяс либӧ десятникъяс пиысь век нин ломтыштасны ӧдйӧ шоналысь пачсӧ. Быд пырысь сьӧрсьыс вайӧ кутшӧмкӧ да кутшӧмкӧ пес — кос чурка пом либӧ сирӧд мыр... Пыран ныртӧ чеплялысь кӧдзыд вывсьыс да быттьӧ райӧ веськалан — сэтшӧм лӧсьыд. Но нӧшта нин лӧсьыд лоӧ, кор жара ыргысь пачводз дорын сывдан йизьылӧм костӧ фуфайка увсьыд да пуксян шоналӧм кер-лабич вылӧ нуръясьыштны... Оз нин ков, би дорын моз, ӧтарӧ-мӧдарӧ бергавны, то мыштӧ, то водзтӧ мыччавны шоныдыслы, сэсся пажынтортӧ оз ков сывдыны тані. Нянь шӧрӧмтӧ да пуӧм картупельтӧ асывнас колян джаджйӧ, да век дасьӧсь, чайникын лымйысь пузьӧдӧм пӧсь ва сорӧн ёна гылыдджыка кылалӧны. Дерт эськӧ, кодкӧ кӧ тшӧтш и пусьысь вӧлі тані да лӧсьӧдіс миянлы пӧсь шыд, сэки эськӧ нӧшта нин зільджыка да долыдджыка уджавсис. Но татшӧм шуда олӧмӧдзыс ми вокыслы ылын на вӧлі! Ӧні миянлы вылӧ лэдзӧм став вӧлӧгаыс ӧдва тырмыліс рыт-асылын нуръясьӧм вылӧ. Йӧра яйным татшӧм араваыдлы, кыкнан колхозыслы, дерт, дыр эз тырмы. А кыйны миянлы вылӧ выль кузь кокаӧс сійӧ жӧ Пиконыслы ӧні, кӧнкӧ, абу нин зэв окота. Да, буракӧ, ӧдвакӧ нин и волас сэсся сійӧ миян дорӧ Крестин кувсьӧм бӧрын...

Ок, Крестина! Коньӧр... А ӧд татшӧм шонтысяніныс кӧ, татшӧм керка-чомйыс кӧ водзвыв вӧлі дасьтӧма, немтор, гашкӧ, эз и ло?.. Но эгӧ на тай ми велалӧй водзвыв ыджыда думайтны да тӧждысьны уджалысь мортыд вӧсна...

Мӧд колхозса войтыр не этша завидьтісны миянлы, кор ми рытйысигъясӧ ошйысьлім налы асланым чом-балаганӧн. Найӧ уджалісны мӧд туй вожӧд да кыдзкӧ тай абу лыбтысьӧмаӧсь татшӧм шонтысянінсӧ керны. Дерт, шуам, найӧс миян кодь ускӧттьӧыс эз су.

Налӧн колхозыс Сталин нима, а миян Молотов нима...

Татшӧм нимаяснас колхозъясыс бӧрынджык нин лоисны, кор тай вождьяссӧ, ловъя дырйиыс на, вывті ёна пондісны лэптыны, быд ногӧныс, колӧ и оз ков, ошкыны да ыдждӧдлыны. А сідзсӧ, войнаӧдзыс, дзик мӧд кодьӧсь вӧліны колхоз нимъясыс...

Шуам, миян ыджыдкодь грездын сэки вӧліны куим ӧтувъя овмӧс: «Рытъя кыа», «Югыдлань» да «Шонді югӧр».

Со ӧд кутшӧм мича да сӧстӧм нимъяс! Кыпыд лола йӧз вӧлӧмаӧсь ним сетысьясыс! Югыд-шуда олӧм вӧсна вийсьӧмаӧсь сьӧлӧм тырнаныс...

Да ӧд ёна кыпыд да гажа и вӧлі олӧмыс сэки сиктын, войнаӧдзыс. Эг нин ӧд ичӧт ме вӧв, гӧгӧрвоысь синъясӧн нин видзӧді гӧгӧр и ставсӧ помнита...

Керкаяс зумыдӧсь на сиктын и гырысьӧсь. И сикт тыр йӧз! Быдсяма арлыдаыс! Том и пӧрысь, мужик и баба, нывка и зонка!.. Быд овмӧсын тырыс скӧт — мӧсъяс и ыжъяс, порсьяс и курӧгъяс. И колхозлӧн сымда скӧт!..

Торйӧн нин меным кажитчыліс видз вылын уджалӧм, кор, быдмышті да, бать-мамӧй корсюрӧ тшӧтш босьтлісны менӧ сэтчӧ. Ӧні на син водзын век сулалӧ став тайӧ гажыс-шудыс!

Пӧсь шондіӧн ойдӧм веж ывла. Лыдтӧм-тшӧттӧм дзоридзӧн гыалысь-пӧртмасьысь видз. Кыддза-пипуа корйӧн сяльӧдчысь-ворсысь расъяс. Югыд ваа сӧдз Сыктыв. И уна рӧма дзоридз кодь жӧ мича-сӧстӧм паськӧма йӧз, видз выв тырыс йӧз! Ытшкысьяс тшупӧдӧн-тшупӧдӧн ӧвтчӧны-мунӧны паськыд покосъяснас, гӧрбуш-косаяс сӧмын и югыда дзиркнитлӧны шонді водзын, кыза ляскӧбтӧны лысваӧн небзьӧдӧм-сьӧктӧдӧм турунсӧ. Жар кос луннад ӧдйӧ нярмӧ-косьмӧ туруныс, чӧскыд кӧрӧн кольмӧдӧ юртӧ... Дзоридза-мича паськӧма нывъяс-бабаяс шуркйӧны-куртӧны нин мича веж турунсӧ пажын бӧрын... Турун юръяс новлӧны зібъяс вылын. Ми, поснияс, ылысьджык юръяссӧ кыскалам вуж додьясӧн, панласям вӧвъяс вылын... А медыджыд шудыс лоӧ, дерт жӧ, сэк, кор тэнӧ батьыд тшӧтш босьтас зорӧд тэчны!.. Каян кос турунӧн гильӧдчысь, медчӧскыд кӧръяснас ымралысь зорӧдыс вылӧ, ичӧтик куранӧн кутышталан лэбынӧн лэбӧдӧм турун нӧбъяссӧ, топӧдан найӧс коланаинас да вочасӧн ачыд лыбан ыджыд зорӧдыскӧд тшӧтш... И шонді тшӧтш азыма уджалӧ, жайгӧ-пӧжӧ, и ю весьтын ыркалӧм тӧвру буриника ыркйӧдлӧ тэнӧ. Гӧгӧр юргӧ кыпыд-мича коми сёрни, кыпъялӧ коми гаж, том йӧз чиктылӧны-сералӧны, ворсӧны-быглясьӧны зорӧд гӧгӧр кыза киськасьӧм турун вылын, гӧлӧс тырнас гӧрдлӧны-сералӧны, вермасьӧны, котралӧны, ызӧдчӧны-купайтчӧны...

А сэсся и ставӧн гузьгысям пажнайтны Сыктывлӧн гажа кыр йылын лӧсьӧдӧм станӧ, кузь пызанъяс сайӧ пуксялам, кынӧм дзенавтӧдз панясям... Рытнас чери кӧвтам Сыктывлӧн шоныд куръяын, оз вотам веретя морӧсъясын... А сэсся и водам вонйӧ узьны, синъяс куньсьытӧдзным кывзам ортсыын зыньгысь-скӧралысь номъясӧс да матыс юлысь меліа мойдӧмсӧ...

Сымда йӧзнад да татшӧм гажнад-кыпъялӧмнад ӧдйӧ и лыбӧны турун зорӧдъяс. Чача кодь мича зорӧдъяс! Вӧсни увтаӧсь да гӧгрӧса тшӧгӧм кынӧмаӧсь, йыв на йыв кӧрталӧм кыдз ньӧръясӧн личкӧм, топыда гӧгрӧстӧм йыла юраӧсь. Оз жӧ кӧ лёк тӧлыс нетшышт сэтысь кӧть ӧти сі! Оз жӧ кӧ сувтса зэрыс кӧть ӧти войт йиджтысь на пытшкӧ!.. Кӧдзыд тӧв шӧрын косялан татшӧм зорӧдсӧ, и шоныд-пӧсь гожӧмӧн упнитӧ сэтысянь — сэтшӧм мича да веж кос туруныс, сэтшӧм чӧскыд кӧра, ачыд кӧть сёй, но тай скӧттӧ колӧ вердны...

И тэныд, зонкалы, сэтшӧм жӧ нимкодь, мый тшӧтш тэчин та ыджта, гашкӧ и, дас пинькоста татшӧм мича-шыльыд зорӧдсӧ, кӧні абу тшыксьӧма весиг ӧти турун сі...

И бать-мамыд тэнад томӧсь на, мичаӧсь, ёнӧсь. Кутшӧм шуда тэ на дінын! Сэтшӧма тэ радейтан найӧс и дзоньнас олӧмсӧ. Мый нӧшта таысь бурджыкыс да шудаджыкыс овлӧ?! И дерт жӧ, чайтан тэ, мый некор — дзик некор! — татшӧм гажыс да шудыс оз помасьлы! Век тадзи лоӧ! Оз вермы лоны мӧд ногӧныс!.. Но — помасис тай ставыс, ӧні сӧмын казьтывны колис...

Аръясын, видз-му уджъяс помалӧм бӧрын, Гӧрд Октябр праздник лунӧ вӧчлісны ӧтувъя праздник. Сэтшӧм нин гажа-кыпыд праздник! Начкылісны тшӧгӧдӧм ӧшпиӧс и порсьӧс. Колхоз правленньӧын — Ниа Тималӧн керка джынйын — пуасны шыд, пӧжасны яй, паренча пӧжасны, гырысь чериняньяс пӧжаласны, ельдӧг лэптасны, быдсяма лязъяссӧ лӧсьӧдасны, выя анькытш пуасны... Тагъя сур шузьӧдасны челядьлы да бабаяслы. Кода сур шутасны мужикъяслы...

Сэсся и йиркнитасны ӧтувъя пир!

Кузь пызанъяс сайӧ медводз миян кодь посниуловсӧ пуксьӧдаласны, колхоз пасьталаысь ставнысӧ, коді сувтӧма нин аслас дженьыдик кок йылӧ. Сёй, мыйта тэд колӧ! Лӧд, мыйта кынӧмад тӧрӧ!

Став сёян-юансӧ, сакар-кампетысь ӧтар, быдтӧма ас му вылын. Ас вӧр-ваысь босьтӧма. Нянь и яй-чери, вотӧс и чужва-юм, вый и нӧк... Ставсӧ!..

А медчӧскыдыс вӧлі выя анькытш! Гырысь, небыд, кыза выялӧма. И оз ков гусявлыны анькытша му вылысь моз!

А сэсся став сёйӧмасӧ, став чӧскыдсӧ вывсяньыс пожйыштан-личкан еджыд быгъя тагъя сурӧн, ичӧт ловтӧ дзоньнас бурмӧдысь-ыркӧдысь чӧскыд сурӧн.

Поснияс бӧрын гырысьяс сёясны-юасны. А сэсся пызанъяс идраласны, да гудӧк нин няжйӧ-ворсӧ. Сигудӧк триньгӧ. Заргумысь вундалӧм чипсанъяс тутсӧны.

И став ловъяыс да вермысьыс уськӧдчӧ паськыд джодж шӧрӧ йӧктыны «Шондібан...»

Ме казьтыла та йылысь, и куш нин ӧти казьтылӧмсьыс менам лолӧй выльысь быттьӧ ӧзйылӧ коркӧя татшӧм шудсьыс.

Война ставсӧ тайӧс пазӧдіс!..

А Тима дядь со шуӧ, мый Ревокат Кокшегов кодь веськӧдлысьясыс тшӧтш не этша дзугисны олӧмсӧ... Да, гашкӧ и, содтӧд вылӧ, миян вӧвлӧм председательша Ош Анна коддьӧмъяс. Со тай, миян мамӧ важӧн нин кӧдзыд гуын куйлӧ, а сійӧ, Ошыс, война каднас тшӧгис-шыляліс да, выльысь пӧ петӧма верӧс сайӧ. Локтӧма война вылысь салдат, куим челядьлӧн бать, да сійӧс мырддьӧма ош рӧдыс, борд йылӧ лыбтӧм пиян дінсьыс нетшыштӧма. А, коньӧръяс, нёль во чӧж виччысисны батьӧс!..

Тадзинад нӧ оз дзугсьы олӧмыд?..

Вочасӧн зэвтчысь кӧдзыдыс лун-мӧд кежлӧ мыйтакӧ личӧдыштліс, да сэки помся усис посньыдик кӧдзыд лым, кӧрт пилипызь кодь чутӧдчысь лым, да вӧр-пусӧ бара на гӧгӧр едждӧдіс. Сэсся и выль вынӧн ырыштчӧм кӧдзыдыс тшӧтш быдлаті пондіс дзужавны-гыӧртны. Гыӧрыс и лымйыс пуяс вылын лышкыда ӧтлаасисны, да быттьӧ еджыд коръяс-лысъяс кыза лэдзис вӧрыс, сэтшӧм мича видзӧднысӧ, торйӧн нин шондіа луннад. Збыльысь, быттьӧ мойдын!.. Сӧмын тай кӧдзыдыс ӧтарӧ топӧдӧ тайӧ мойд пиас, комын градусӧдз нин зэвтчис ывлаыс-вӧр-ваыс... А миянлы век колӧ кайны ягӧ!..

Пемыд асылын петан доналӧм кӧдзыд ывлаас, да регыд пондӧ чайтсьыны, мый фуфайкашойтӧ вунӧдӧмыд пасьтавны. Важ пеля шапкасьыд джынвыйӧ вушйӧм гӧныс пырысь-пыр и гыӧрзьӧ. Ныртӧ чеплялӧ кӧдзыдыс, кӧсичаястӧ косялӧ, лёкиник кепысь пырыд чунь йывъястӧ кватлалӧ-курччалӧ...

Татшӧм луннад йизьӧм колодаа вӧв доддяд некодӧс оз кыскы пуксьыны, бурджык нин подӧн ягӧдз шалӧдан. Сэки он кынмы… Ловъя морттӧ тай дивӧ кодьӧн лӧсьӧдлӧма-вӧчлӧма енмыс ли коді ли... Пемыд-кӧдзыд ывлаас петан шоныд баракысь, да пырысь-пырсӧ повзьӧмӧн чайтсьӧ, мый талун, буракӧ, дзикӧдз нин турдан милӧсьт тӧдтӧм ывла вылас... Но тэрыбмӧдан воськовтӧ, ныр-вомтӧ шоныд на кинад шочиника ниркниталан, мед первой жӧ здукъясас эз еджды-йизьы сэті, восьсаинтіыс, сэсся и регыд пондан кывны, кыдзи вир сӧн пасьталаыд, быдлаті, вочасӧн разалӧ кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧм шоныд, кысь-мый сӧмын и босьтсьӧ сійӧ...

Ягӧ воан мича югыднас нин, кӧнкӧ асывла-лунладорын вӧлисти на тільсьӧ-петӧ шонді. Кӧдзыдысла ыдждӧма-пыкталӧма шондіыс, кӧть эськӧ и гӧгрӧса на жӧ быттьӧ дӧввидзӧ. Ок, ыджыд да сьӧкыд лоӧма, тайкӧ жнёпкысяс-усяс едждӧм вӧрыс вылӧ, гыӧрзьӧм ру пырыс синтӧ весиг оз ёр.

Кӧдзыд гыӧрсьыс едждӧма пу и ув, быд ув, пожӧм и коз кыдзьяс кодь еджыдӧсь...

Сӧдз енэжыс быттьӧ тшӧтш доналӧма-едждӧдӧма, сэні лун шӧра лунын тӧлысь джын еджвидзӧ-кынмӧ...

Содтӧд вылӧ — ыргӧ орӧдысь вой тӧв...

Дугдан кӧ вӧрны, ланьтӧдчан кӧ, регыд тэ и ачыд йинёнь моз тронявмӧн едждан жӧ...

Быть едждан кӧдзыд биӧн донӧдӧм татшӧм еджыд адас!

Черыд эськӧ и лэчыд тэнад, но пуяслӧн кынмӧм болоньыс йи моз резсьӧ керасигад, сӧмын и видзчысь, мед синмад эз чеччовт лэчыд дорыша из торпыриг кодь чагйыс. Кызджык кын ув сувйигӧн сідз жӧ резӧ чагйыс и. Нёра пу пӧрӧдігӧн кӧ ичӧтджыкӧс тшупӧдсӧ перъян-вӧчан, пушкаысь моз лыйӧмӧн быттьӧ шлопкысьӧ-потӧ пожӧмыс, здук кежлӧ ӧшйылӧ-сувтлӧ діннас бонзьӧм-дзеналӧм кокшаыс вылӧ, а сэсся и вынысь ӧвтыштчӧ да жвачкысьӧ код тӧдас кодарӧ. Мӧд колхозса ӧти ньӧжмыдджык бабалы татшӧм потӧм пожӧм діныс кок вылас жмотнитчӧма, чегӧма коксӧ пидзӧс горувтіыс. А ӧд вермис на и юрас веськавны...

А вӧрыс ок и гора татшӧм лунъясӧ пӧрӧдчигад! «Быттьӧ пӧ фронт вылын артподготовка заводитчӧма», — шуис ӧтчыд Пилат Иван. Сӧмын и гымгӧ-швачкӧ-шковгӧ вӧр пасьталаыс!

Керъяс вылӧ да южмӧм вылас нин кӧ бура жнёпкӧбтан пожӧмсӧ, сӧмын и брынсмунӧ сійӧ сэні, став увъясыс сідзи и резьмунӧны-чуктӧны кын-кӧдзыдысла, и став лыскыс гӧгӧр здукӧн сяргысьӧ-мынӧ. Сӧмын татшӧм «отсӧгсьыс» пӧрӧдчысьыдлы бурыс абу жӧ: чегсьӧм-чирйысьӧм увъяссӧ ӧд сідз и тадз колӧ жӧ чукӧртны да сотны биын, тшӧтш и лыссӧ. Сэсся ӧд и пу дінсьыд увйыс оз жӧ шыльыда чег, быть нин колӧ шыльыда керыштны чернад...

А кужтӧг пилитчиг-чинтасигӧн керъясыд вермӧны потны да тшыкны, помыс кӧ кузяа ӧшйӧма-орччӧма...

Но сы пыдди тэрмӧдлӧ тэнӧ кӧдзыдыс! Плетьӧн быттьӧ вачкалӧ, здук кежлӧ пуксьыштлыны оз лэдз. Оз тай, небось, ков некутшӧм начальниклӧн тшӧктӧм ни тэрмӧдлӧм...

Додь нырын сулалігӧн да вӧвсӧ ягӧ вӧтлігӧн, ямщик-ныв дзикӧдз изӧймитлӧ, да додьсӧ сӧвтігӧн турдӧм киясыс сылӧн зорсӧ оз вермыны кабыртны, гезсӧ оз слӧймыны гӧрддзавны, мыйысь не этша чорыд-сола кыв ковмылӧ кывзыны сӧвтчысьяссянь. Коньӧрлы, быть ковмӧ котӧртлыны пӧрӧдчысьяслӧн ув сотан би дорӧдз да мыйкӧ дыра кежлӧ дзоньнас сунгысьлыны-пыравны сотысь жарыс пытшкӧ. Но дырсӧ сывдысьнысӧ оз жӧ бара позь сэні, кӧть нин сы понда, мый пӧсялӧм вӧлыс сулалігас изӧймитас.

Кыскасян туй южыс ёна топалӧма-чорзьӧма да гораа дзуртӧ сьӧкыд доддьыдлӧн сюв улын, оз шливӧд шоныд-небыд дырйи моз, и вӧвъяслы ёна сьӧкыдджык нюшкыны-кыскынысӧ. Торйӧн нин, сувтлас кӧ кытчӧкӧ, коньӧр, сэки быттьӧ пырысь-пыр жӧ вужъясьӧ доддьыс, ыджыд да ичӧт додьяс вылӧ топыда тэчӧм да зэлыда кӧртавлӧм кер чукӧрыс...

А кутшӧмкӧ чукыльӧ либӧ шыбельӧ кӧ пӧрӧ доддьыс татшӧм кӧдзыд дырйиыд, сэки нин веськыд мат. Ӧтнасӧн нывкаыд либӧ зонкаыд немтор оз вермы керны, а кӧдзыдыс дзужалӧ. Сэки, бурджык нин, ӧдйӧджык лэдзав гыӧрзьӧмысла еджыд ош кодьӧн лоӧм вӧвтӧ да верзьӧмӧн гӧнит отсӧгла ягӧ либӧ катище вылӧ, кодарас матынджык. Кодкӧ кӧ мӧд, ёнджык ямщик бӧрсяньыд регыдӧн оз вӧтӧд...

А лунъяс ӧтарӧ дженьдаммӧны, быттьӧ кӧдзыдыс тшӧтш пычкӧ-вӧтлӧ на пиысь югыдсӧ. Ӧти пемыдсянь мӧд пемыдӧдз век кӧдзыд ывла вылынӧсь ми, лунъюгыдсӧ сӧмын ягын и аддзылан, да весигтӧ и сэні некор лючкисӧ видзӧдлыны сы вылӧ — кадыс этша, ӧтарӧ колӧ керасьны да пилитчыны, ув сотны да... И вежон чӧжнас весиг пондылӧ чайтсьыны миянлы, мый баракъясным, Улдзиягным, нэмыс кежлӧ нин сэсся вӧйӧма пемыдас да некор нин сэсся оз петав сэтысь...

А пемыд рытъясыс удж бӧрад кузьсьыс-кузьӧсь на кольӧны, радио абу, кино, дерт, некор жӧ оз петкӧдлыны, весигтӧ лыддьыны немтор. Мый вӧчны?.. А коді мый кужӧ, сійӧс и нокӧ-керӧ. Коді кепысь-носки кыӧ вурун-шӧртысь, коді катаник дӧмлӧ пыш вервиӧн, коді пачводзын выль чер пу шыльӧдӧ, коді гигзьысь-чиктылысь нывъяскӧд чиганитчӧ...

Неуна шоныдджык рытъясӧ ныла-зонма сой пӧвъясӧ кутчысьӧмӧн да визьӧн-визьӧн сувталӧмӧн ветлӧдлім Сыктыв кыр весьтӧд, вӧла-доддяясӧн пасьталаыс южмӧдӧм кушинӧд, ливкйӧдлім-сьылім пемыд вӧрыслы частушкаяс, коми и роч сьыланкывъяс. Сэки миянлы, том йӧзлы, сьывнытӧ эз на ков некутшӧм вина — ныла-зонмаыдлӧн ӧта-мӧд дінас кутчысьӧмнад восьлалігӧн сідз тай сьывсьӧ. Мый сьылім? «Оліс-выліс вӧрын, оліс-выліс ягын», «Вставай, страна огромная», «Дан приказ ему на Запад» и дерт жӧ — «Шондібанӧй». А сэсся, салдатъяс велӧдісны да, весиг строевӧй песняяс пондім косявны-сьывны.

Сэсся и, видзӧдан да, мӧд бараксаяс тшӧтш петаласны, тшӧтш окота сьылыштны налы, весалыштны гӧлӧснысӧ да тшӧтш и асьнысӧ кодкӧ водзын петкӧдлыны.

Том мортыдлы тай век окота кодкӧ да кодкӧ водзын лэпталыштны сорстӧ...

Дзурыд тӧвся рыт. Енэж тыр кодзувъяс дзирдалӧны. Тӧлысь югзьӧ гӧгӧрвотӧм мыгӧра баннас, шызьӧдӧ том сьӧлӧмтӧ. Кыкнанладорсянь тэ дінӧ топӧдчӧмаӧсь лэчыд гӧлӧса нывъяс... Кыдз нӧ он сьыв татшӧм кыпыд здукас, мед кӧть и мудзӧмыд ягын лунтыр пӧрӧдчигӧн?.. И гӧлӧс тырнад, абу кӧ сибдӧма сійӧ кынмалӧмъяссьыд, тшӧтш косялан:

Оліс-выліс ягын,

Оліс-выліс вӧрын,

Сыктыв дорын

Удал зон...

А мукӧддырйиыс, ужнайтӧм-керӧм бӧрын, пуксялам кузь пызан ӧтарӧ-мӧдарӧ да ворсам картіӧн. Салдатъяс петкӧдӧмаӧсь Германияысь зэв мича атласнӧй картіяс, сӧмын и шливсъялӧны киад, коркӧ ме татшӧм картісӧ пондылі жӧ ньӧбны карын, пурйӧн кывтлӧм бӧрын, но медбӧръя здукас кок пӧла салдат бӧр босьтіс найӧс менсьым, эз вузав, ӧлӧдіс на весиг: пиӧ пӧ, эн ворс картінад, бурӧдз оз вайӧд сійӧ...

Но ӧні ми картіасям ог деньгаысь, а «козёлысь» да «подкиднӧйысь», либӧ мӧд ногӧн кӧ — «дуракысь». Ӧтпырйӧ квайт морт ворсӧ: куимӧн — мӧд куимӧнлы паныд. Найӧс, кодъясӧс вермасны, нимтӧны дуракнас. Та бӧрын налы лоӧ чеччыны пызан сайысь, сетны места мукӧд кӧсйысьяслы... Но сыӧдз бурпӧт вӧлі тешитчыштасны на вермӧмаясыс вылын: верзьӧмӧн сӧласны выланыс да ывлаӧдз тадзи петаласны. Либӧ дуракыс аслас табакысь бур чигарка гаровтас, ӧзтас да, господинлы моз, мыччӧ вомас вермысьыслы.

Ме, велалі да, зэв окотапырысь и нимкодьпырысь пуксьылі пызан сайӧ ворснысӧ. Меным кажитчӧ вӧлі зэвтлыны вежӧрӧс да пыр кутны тӧд вылын, кыдзиджык да кутшӧм картіяс ветлӧны, кодъяс кымыньтчисны нин отбойӧ, а кутшӧмджыкъяс колисны на мекӧд паныд ворсысьлӧн киясын. А кор тӧдан, сэки и кужан, кыдзи колӧ петнысӧ либӧ кыдзиджык колӧ вийнысӧ аслад картіӧн, да унджыкысьсӧ век нин лоан вермысьӧн. А налы, кодъяс тышкас-мышкас, ньӧти мӧвпавтӧг шлёчйӧдлӧны, налы тайӧ кажитчӧ дивӧ кодьӧн...

Первойсӧ ми векджык лӧсьӧдчылім Турӧб Иллякӧд ӧтвылысь ворснысӧ, да быдӧнӧс вӧлі вермам, сы вӧсна мый Илля Илличыс зэв жӧ сьӧлӧмсяньыс, ёна мӧвпалӧмӧн ворсіс...

Тані колӧ шуны, мый тӧндзия собрание бӧрын Илляыс ёнакодь дзугыльмыліс, дерт кӧнкӧ, Ревокатлӧн грӧзитчӧмыс мӧрччытӧг эз ов. Гашкӧ и, виччысис, мый корасны сійӧс органъясӧ да выльысь заводитасны гудйысьны важас — кыдзи да мый веськалін пленӧ, мый сэн керин?.. Но тай ӧнӧдз некытчӧ на эз чукӧстны, муркӧдчӧ-пӧрӧдчӧ мортыс ставсяыс медзіля, ӧтнассӧ сійӧс ме некыдзи ог вермы вӧтӧдны...

А дураксьыс картіасьӧмнас регыд миянӧс торйӧдісны Илляыскӧд — ті пӧ, кык кужысьыд, быдӧнӧс верманныд, да тадзинад абу и лӧсьыд ворснысӧ...

Та бӧрын сэсся кыкнанладор выныс ӧткодьджык лоис да, збыльысь, интереснӧйджык лоис ворснысӧ. Мед кӧть и сьӧкыдджык. Мукӧд юклӧмыс вӧлі, гашкӧ, часысь дырджык кежлӧ нюжалас, картіяс ӧти киысь мӧд киӧ вуджӧны, некод оз кӧсйы сетчыны, Илля Илличлӧн джуджыд кымӧсыс кӧрласьӧ ёна думайтӧмысла, менам аслам чужӧмӧй, дерт кӧнкӧ, унаысь жӧ сэзьдылӧ и кымӧртчылӧ — ӧд меным ньӧти жӧ абу окота сетчынысӧ да сё пӧлӧс ног лӧсьӧдла вежӧрын, кыдзи эськӧ бурджыка колӧ петнысӧ либӧ вийнысӧ.

А пызан гӧгӧр, гашкӧ, барак джынйыс сувталӧмаӧсь, думсьыныс тшӧтш ворсӧны, кыпыда горӧктылӧны бурджыка петігъясӧ, оз вермыны терпитнысӧ да, велӧдӧны, кутшӧмджык картіӧн колӧ петнысӧ, мукӧдыс бара таысь скӧра чошнитчылӧны на вылӧ...

И верман кӧ тэ татшӧм сьӧкыд да чорыд косьыс бӧрын, сэтшӧм шудаӧн лолан! Но сэтшӧм нин нимкодь тэныд овлӧ! — быттьӧ кутшӧмкӧ выль враг вылын выль победа шедӧдін...

И ошкӧны тэнӧ, и ныв синъяс югыда да пӧся видзӧдӧны...

Жургӧ-ломтысьӧ доналӧм плитаа пач, сьӧлӧмсяньыс жӧ вӧчӧ ассьыс уджсӧ, пусьӧ и косьтысьӧ миянлы, шонтӧ миянӧс, ягысь вайӧм конда керъясысь лэдзӧ дзескыд барак пытшкӧ уна вояс чӧжӧн шонділысь босьтӧм шоныдсӧ... Да, шондісянь босьтӧм шоныдсӧ! Видзӧд со, и кывъясыс ӧткодьӧсь — шонді да шоныд. Коми йӧзыс код тӧдас корсянь нин казявлӧмаӧсь тайӧ йитӧдсӧ. Олӧм сетысь да олӧм видзысь йитӧдсӧ. Колана ногӧн донъялӧмаӧсь да и ыджыда нимтӧмаӧсь! Мед ӧні шондіыс омӧля и мыччысьлӧ-петкӧдчылӧ миянлы, но ассьыс шоныдсӧ тай запасӧн уна чӧжӧма миян му вылӧ. И вӧрын, жар биӧн, шонтӧ сійӧ миянӧс. И пачын, ыргигтыр, донӧдӧ плита да кирпич, бара жӧ шонтӧ миянӧс, тшӧтш и пуӧ картупель да шыд да тадзикӧн тшӧтш и пытшкӧссяньным шондӧ...

Ывлаын, кылӧ, камӧдчӧ кӧдзыд, поткӧдлӧ керка пельӧсъяс, чуктӧдалӧ берег дорӧ лыбӧм йи. Но миянӧс он босьт шоныд баракысь, ӧд ми, йӧз, важӧн нин велалім — кор миянлы колӧ! — быд ногыс ӧзтыны да ломзьӧдны шондіӧн дасьтӧм-керӧмторъяссӧ да лов тырӧн нимкодясьны наысь ыльгысь-петысь шоныднас...

Ми тарыт, тешмим да, рытывбыд ворсам картіӧн, дуракысь, ӧдйӧ тай кадыс лэбӧ, сӧмын и ыпъялан пызан сайын, лов тырнад нимкодясян вермылігъясӧ, а кор тэнӧ вермӧны, весиг дась бӧрддзыны...

Сэсся ӧд и, кор тэнӧ вермасны, бара на мыйкӧ дурактӧ тшӧктасны вӧчны...

Медбӧръя юклӧмас юрӧй менам ёна нин мудзис-ныжмис да, ме дуракӧ коли. И, сӧтанапызьясыд, став воддзасьыс кӧсйӧны водзӧс босьтны. Медся чиганыс, Варка Павел, коді рытывбыднас медуна дуракаліс, шуӧ:

— Аддзан, кутшӧм чӧскыда узьӧ Питю Маня? Тэныд ковмас водлыны сы дінӧ, сывйыштны да окыштны...

— Мун сэтысь, йӧймин али мый тэ? — ыпмуні-повзи ме татшӧмторсьыд, дзикӧдз нин ныжмылӧм юрӧй пырысь-пыр жӧ бӧр сӧдзис и.

А мукӧдыс нин водзвыв чиктылӧны-радлӧны татшӧм, некор на вӧвлытӧм, наказанньӧсьыд.

— Он кӧ кер, мый тшӧктӧма, мӧдысь мийӧ тэкӧд огӧ пуксьӧй ворсны!

— Видзӧд, Маняыс кутшӧм лӧсьыда восьтӧма кыз тырпъяссӧ ^паръяс, вом дор/^, узьӧ и вӧтасьӧ та йылысь.

Кадыс вӧлі сёр нин, унджыкӧныс баракын узисны нин, а коді оліс на, ставӧн чукӧрмисны миян гӧгӧр, ныр-вом пасьталаныс шыннялӧны да гусьӧникӧн киксьӧны.

Тайӧ Маняыс вӧлі ар кызь квайта ныв, поконча Крестин кодь кымын ыджыд да ён, сӧмын зэв ёсь кывъя, да ми, быдӧн, полыштімкодь сыысь.

Маня да сылӧн пӧдругаыс узьлӧны пач сайын моз нин, меддорас, кӧзлаясысь керӧм паськыд пу крӧватьын, мыйысь Маняыс и радліс на — меным пӧ татӧні вӧляджык весьт пасьта кӧрт койкаад дорысь да и верма на пӧ кутшӧмкӧ кавалерӧс водтӧдны ас дінӧ...

Маня, бур чигъя ки-сойсӧ паськӧдӧма да, гатшӧн чӧскыда шкоргӧ-узьӧ, косіник пӧдругасӧ дзикӧдз стен бердас топӧдӧма, чужӧмыс Манялӧн сідзсӧ лӧсьыд, сӧмын тай писти серӧн кодйыштӧма-а, ӧні узигас пӧсялӧма да, кымӧс вылас ляскыссялӧма гӧрд юрсиыс...

Мыйӧнкӧ и кыскӧ на ас дінас тадзи восьсӧн узьысь, шоныд да небыд Маняыс!.. «А мый! — вильышма жӧ сэсся ме. — Тшӧктанныд кӧ, водла ӧд и окышта!..»

Шуны кӧ нин, ныв дінад водлӧмыд миян сиктын водзті эз лыддьысьлы мыжӧн ни грекӧн. Сэкся кадъясас вӧлі некымын воӧдз (!) узьласны ӧтлаын ныла-зонма, сарай вонйын и мукӧдлаын, и некутшӧм лёктор оз вӧчны ӧта-мӧдныслы та дыранас. Радейтӧны кӧ, кутчысьлӧны да окасьӧны сӧмын, гӧтрасьтӧдз кага налӧн оз чуж... Кӧть и тадзи ӧтлаын узьлісны, сиктын зэв гежӧда вӧлі чурка-кагаыд, сы вӧсна мый ныла-зонмаыс тшӧтш и ёна пыдди пуктісны ӧта-мӧднысӧ, эз кӧсйыны лёк ногӧн дойдны да и водзӧ олӧм йывсьыныс да коркӧ лоан ныла-пиа йывсьыныс ыджыда мӧвпалісны...

Войнаыд ӧд та кузя унатор дзугис-а, жӧникъясыд усялісны да, нывбабаяслӧн кӧртвом кутӧдыс личалыштіс...

Ме вода пӧсь гор моз шоныдӧн упкысь Маня дінӧ, лепитчышта пу крӧвать дорышас. Ёна ыззьӧмӧн и лов шыӧс кутӧмӧн сывъяла Маняӧс шуйга сойӧн да кӧсъя асланьӧ бергӧдыштны чужӧмсӧ. Но сэки Маня, синъяссӧ восьтывтӧг, ачыс бергӧдчӧ меланьӧ чужӧмнас и тыра вӧраяснас, топыда сывъялӧ менӧ кыкнан сойнас и кыкнан кокнас да и, горш лӧдз моз, варскысьӧ менам вом доръясӧ би пӧсь вом доръяснас...

Ме муртса ог пӧд... И вӧрзьыны ог вермы. Манялӧн сывтырйысь и коктырйысь. Сӧмын и тракйыся дзугйӧ шедӧм уркай моз. Ош лапаясӧ веськалӧм бычӧпи моз ли. Торйӧн нин кыз кокъяснас ёна жамкнитӧма менӧ Маняыс, тривкйысигӧн кыла ме, кутшӧм зэлыдӧсь Маняыслӧн кокъясыс, том пипу кодь нюдзӧсь да топыдӧсь...

А гӧгӧр кулӧны-сералӧны!

А Маня, медбӧрын, кусӧдӧ жӧ окыштӧмсӧ, но сывтыръяссӧ оз на личӧд. Сэсся и кыпыда шуӧ синсӧ восьтытӧг:

— Тайӧ том ударникыдкӧд тай чӧскыда нин позьӧ окасьны!.. Ӧні ме тэнӧ, шедін кӧ, ог лэдз. Колмас асылӧдзыс окасьны... Бисӧ вай кусӧдӧ да водалӧ!

Мый сэсся керан да он кер! Ӧтчыд окыштӧм пыдди вом доръяс доймытӧдз ковмис окасьны Манякӧд...

Но сэсся меным тӧд вылӧ уси, мый Маняыс ӧддьӧн ёна полӧ гильӧдӧмысь. Ме и понді сійӧс, кыті сӧмын веськалӧ, мый вермӧмысь гильӧдны. Маня пырысь-пыр жӧ мӧдіс кыдзисюрӧ пессьыны-гигзьыны, зэлыд капкансӧ личӧдіс да, вӧлись ме мыні...

Баракысь став узьысьсӧ садьмӧдім ми асланым дурӧмӧн-ворсӧмӧн.

9

Сэсся и воис сэтшӧм лун, кор бырӧдісны нянь карточкаяс! Лои тайӧ декабр шӧрын, сюрс ӧкмыссё нелямын сизимӧд воын...

Бара лои вӧльнӧй нянь! Сёй, мыйта колӧ!..

Ми коддьӧмыс, кодъяс войнаӧдзса пӧтӧс олӧмсӧ вунӧдны нин кутісны, бур вӧтӧс моз сӧмын нин и казьтылӧны, — миянлы, век тшыг нисьӧ пӧт мерлинаяслы, татшӧмторад эз быттьӧ и эскыссьы... Мед эськӧ лавкаӧ мунін да позис босьтны сэтысь мыйта колӧ нянь да кӧть аджавтӧдзыд жубритны-сёйны...

Татшӧм луныд миянлы, позьӧ шуны, мӧд Победа праздник кодьӧн лои!..

Кӧть эськӧ и таӧдз мыйтакӧ водзджык нин лӧсьӧдлісны сідз шусяна коммерческӧй нянь да кутшӧмсюрӧ мукӧд сёян-вӧлӧга, кодӧс позьӧ вӧлі ньӧбны карточкатӧг жӧ, сӧмын ёна донаджык донысь... Миян, пӧрӧдчысьяслӧн, сьӧм вӧлі, да ми ньӧти эгӧ жалитӧй сійӧс сёяныс вылӧ, бура пызйим да мыйтакӧ пӧтӧсаджык нин олім бӧръя каднас...

И бур, мый эгӧ жалитӧй сэки нажӧвитӧмасӧ! Ӧд карточкаяссӧ бырӧдігӧн лоис и деньга реформа да дас пӧв чиніс деньга доныс, дерт, сёян-юанлӧн да тӧваръяслӧн доныс ичӧтджык жӧ лои...

Ми вокыслӧн, тӧдӧмысь, уна сьӧм эз вош, юрлӧс эжӧдъясӧ дасаяс ни гӧрд комынаяс эз вӧв лӧдӧма, некымын сёыд кӧть и вежсяс посньыдджык вылӧ, таысь миян сьӧлӧмъясным оз на потны. Мед, колӧкӧ, вийсьӧны да пиньнысӧ йирӧны найӧ, кодъяслӧн вошӧ сьӧмныс уна сюрсъясӧн... Дерт, шуам, бур ногӧн кӧ, аслад мудзӧн-пӧсьӧн нажӧвитӧм сьӧмыд кӧ вошӧ, кӧнкӧ, ёна жӧ жаль да...

А миянлы нимкодьыс да помтӧм радыс сыысь, мый нянь мыйта колӧ лои! Донтӧм нянь! Со кӧні шудыс и гажыс! Сідзкӧ тай олам на гажа му вылас! Ӧнітӧ олам нин!..

Няньсӧ миянлы вӧлі ваялӧны лесопунктысь — ыджыд гӧгрӧс тупӧсь-чӧлпанъяс. Пӧжасис сэні район пасьта нималысь мастер Палин Ерман, сылӧн кияс улысь вӧлі петӧ сэтшӧм чӧскыд, но сэтшӧм нин чӧскыд кӧра нянь, кӧть сьӧд кӧть еджыд, сӧмын тай карточка сертиыд, кузя тшыгъялӧм йӧзыдлы, некытчӧ матӧ оз вӧлі тырмы... Гӧгрӧс тупӧсь-чӧлпаныс Ерманлӧн век вӧлі пушвидзӧ, шӧрланьыс лыбӧма-пӧльтчӧма, мичаа банйӧма, а доргӧгӧрыс чездасьлӧма-потласьыштӧма да кызджыка коркаасьӧма. Бура шузьӧм-ловзьӧм, вытьтӧ босьтчӧдысь кӧра татшӧм няньсӧ весиг коснас лов мунтӧдзыд верман няжйыны-сёйны, а кӧш ва кӧ киад босьтан, сэки дзик нин потӧмтӧ он тӧд.

Бура и печким-путшким ми Ерманлысь чӧскыд няньсӧ норма-карточкатӧ бырӧдӧм бӧрын! Гортын, баракын, и ягын, пажнайтігӧн, асланым киясӧн тэчӧм балаган-чомйын. И — дивӧ! — ӧтарӧ зэлӧдысь кӧдзыд тӧлыс друг быттьӧ шоныдджыкӧн лоис, эгджык пондӧй кынмыны ми, тэрыбджыка вӧрны пондім и... Кутшӧмакӧ личӧдчыштлӧм бӧрын, ме ӧні бара куті быд лун пӧрӧдны кык норма гӧгӧр!

Дерт, пӧрысь Ерманлы уджыс, кӧнкӧ, некымын пӧв содіс, но бур мастерыд и ӧні эз кут наянитны, мукӧдлаын моз эз понды кыскавны ыджыд пач под вывсьыс нюдз сёй ёкмыльяс, — а водзӧ кӧлдуйтіс-пӧжаліс чӧскыд нянь! Мед нин пӧттӧдзыс вердны кузь война чӧжӧн и сы бӧрын нин со мый дыра тшыгъялӧм йӧзӧс. Эз уськӧд пӧрысь Ерман мастер нимсӧ ассьыс. И тайӧ бур керӧмнас, дерт кӧнкӧ, медъёна колис йӧз сьӧлӧмъясӧ да вежӧръясӧ...

А сэсся и вайисны миян лавкаӧ спирт!

И столӧвӧйын кольыштлӧмаӧсь на мыйтакӧ йӧра яй, думсьыныс Выль во кежлӧ.

Сэсся ми, Сыктыв вылысь кызаммӧм нин йисӧ ӧтвылысь кералім да, сюйлім йи куд улас Калис пӧльлысь паськыд бордъяса кык ветель, да наӧ унакодь пырӧма кульмыны лӧсьӧдчигӧн ёнджыка визъялысь кыз юра налим.

Ставыс кутіс артмыны да лӧсявны сы могысь, медым ми, сиктса вӧр лэдзысьяс, кӧть ӧтчыд ӧтлаын пукыштім-гажӧдчим кӧдзыд парма пытшкӧ дзебсьӧм-вошӧм Улдзиягын! Медым ми вӧчим аслыным Нянь праздник!.. Мый миянлы виччысьны матысмысь Выль восӧ?

Ӧд Выль воыс кежлӧ колӧ лэччывны гортъясаным, да сэки ӧтлаынсӧ кыдзи пукалыштан?

Шойччан лунлы паныда рытӧ ми гымӧбтім-керим татшӧм пирсӧ. Турун вайысьяскӧд сэк кежлӧ тшӧтш воӧмаӧсь кодсюрӧяс и сиктысь да, содтӧд, вайӧмаӧсь кутшӧмсюрӧ сёян-юан...

Бараклӧн миянладор жырйӧ лӧсьӧдім пируйтанінсӧ, та могысь ӧтарладорсьыс став крӧватьсӧ вешталім мӧдар стен дорӧ да топӧдӧмӧн тӧрӧдім сэтчӧ ставсӧ. А кушалӧминас лӧсьӧдім мӧд кузь пызан. А бараклӧн мӧдар ыджыд жырйӧ, паськыдджыкинас, водзвыв жӧ дасьтім йӧктан-гажӧдчанін...

И неуна водзджык помалім уджнымӧс субӧта луннас. И быдӧн — пӧрысь и том — асывсяньыс вӧлі кыдзкӧ да мыйкӧ кыпмунӧма. Весигтӧ тшӧтш и медся ичӧт олысьным миян — Полковник Володь.

И сэтшӧм пызанъяс ми лӧсьӧдім ӧтвылысьнад, тшӧтш и колхоз правленньӧ отсӧгӧн!.. Зав. обоза Тулан Миш правленньӧ нимсяньыс медъёна тӧждысьӧма, ачыс со весиг воӧма и. Дерт, ӧти сайын мед тшӧтш видзӧдлыны, кыдзиджык уджалӧны да вермӧдчӧны вӧвъяс...

Мый вермӧ сетны коми вӧр-ва, мый вермӧны быдтыны сиктса ыбъяс-муяс, — муртса ли не ставсӧ лои лӧсьӧдӧма ӧтвылысьнад да лэптӧма кузь пызанъяс вылӧ!

Ок и дивӧ тай ми керим Нянь праздник лунад!

Татшӧм пызанъястӧ ме эг нин аддзыв Победа лун Ыбынын пасйӧмсянь!.. Да и ӧткодялан ӧмӧй сэкся пызанъяссӧ ӧніяяскӧд?.. Сэки ӧд эз на вӧв вӧльнӧй няньыс и мукӧдторыс... Сэки ӧд ылын на вӧлі со татшӧм Нянь праздникӧдзыс!..

Еджыд коркаа восьтӧм-паськӧдӧм налим чериняньяс пасьвидзӧны;

Пӧвтан черияс кодь паськалысь кынӧмъяса, серӧдӧм доръяса гырысь идняньяс да мичаа гӧгрӧстӧм-быгӧртӧм картупеля и шыдӧса шаньгаяс выйӧн кыза мавтӧмысла вижӧн лӧсталӧны;

И мыйта колӧ Палин Ерманӧн пӧжалӧм Государственнӧй нянь! Тшӧтш и еджыд нянь! Эстшӧм тшӧг тупӧсьяс, небыд-гӧгрӧс чӧлпанъяс, вылісяньыс кыкнан кинад личкан да, дзикӧдз топавласны, но кор лэдзан, резина мач моз бӧр пушмунӧны-лыбӧны, дзик нин ловъя кодьӧсь! А еджыд да джуджыд шӧрӧмыс няньыслӧн гырысь синма, банйӧм дорыша да олӧмыслӧн шудӧн паркйӧ-ӧвтӧ...

И став тайӧ нянь лышкыдсӧ вынсьӧдӧны:

Рысь кодь еджыд ельдӧгъяс, кодъясӧс, мед эз сьӧдӧдны личкӧминсьыс лэптӧм бӧрын, кыза киськалӧма нӧкйӧн;

Татшӧм еджыдыскӧд орччӧн гӧрда-улиса дзирдалӧ тасьтіясӧ чукйӧн лӧдӧм сакара пув;

Пывсянын тшынӧдӧм порсь задйысь бур ки пасьта чӧлӧсъяс небыда личкӧны ӧта-мӧднысӧ;

Чӧскыдысла кольмӧдысь кӧрӧн руасьӧ гырничын этшаник ва пиын лук солӧн бура пӧжӧм йӧра яй!

Бура выялӧм еджыд-вижа гырысь анькытш пӧртӧ синтӧ. Весиг со анькытш вайӧмаӧсь, ичӧтдырся гажӧс менсьым!..

А юаныс — асъя кыаӧн ворсӧдчысь пув ва сора спирт, кодӧс, буракӧ, ёнджыкасӧ кизьӧртӧма рӧмсӧ вежӧм-мичмӧдӧм могысь, а не градуссӧ дзикӧдз вылӧ уськӧдӧм могысь...

Ми кодь кузя тшыгъялӧм йӧзыд кыдзи нӧ он шатовмун татшӧм пызанъяс вылад куш нин ӧти видзӧдлӧмсьыс?!

Ӧд со, ӧні сэсся надейнӧя нин позьӧ шуны: ӧнісянь дзик мӧд олӧм заводитчӧ! Пӧтӧс олӧм! Кынӧмыд кӧ сюмалӧ, мун лавкаӧ да и ньӧб мыйта колӧ нянь! Да мукӧдтор. Сёй пӧттӧдзыд!

А мый вермас лоны бурджыкыс быд лун пӧттӧдз сёйӧм-юӧм дорысь? Буракӧ, немтор оз вермы лоны! Тайӧс ме, кӧть и том на, бура нин тӧда. Ставыс пӧттӧдз сёйӧм-юӧмсянь заводитчӧ!..

Дерт, ми татшӧмсӧ виччысим пырысь-пыр жӧ война помасьӧм бӧрын, пыр жӧ Победа бӧрын. Но эз на тай вермы сэки лоны. Сэтшӧма изӧм-пазӧдӧм странаад... Аддзылі ӧд ме ас синмӧн, вӧвъясла ветлігӧн, мый керӧма фашистыс медся йӧза, водзті медся сӧвмӧдӧм муяс вылын. Сэсся ӧд и сы мында медбур уджалысьсӧ, бурджык олӧм вӧчысьсӧ нырыштіс войнаыс!..

Кодлӧн мый сюрис мичаджык паськӧмӧ вежсьӧмӧн пуксялім ми сёян-юансӧ чегысь пызан сайӧ, ми — Журган грездса войтыр, колхозникъяс, а ӧні вӧр пӧрӧдысьяс и кыскалысьяс, сьӧд вӧр шӧрӧ вошӧм Улдзиягын олысьяс. Быд пӧлӧс арлыда йӧз на тай бара чукӧрмим ӧти пызаныс сайӧ. Медся дзоляыс Полковник Володь, а сыкӧд орччӧн — медся пӧрысьыс, Калис пӧль. Морт-мӧд-коймӧд Тима дядь кодь олӧма йӧз эмӧсь. А унджыкӧныс, дерт, томджыкъяс, кыдзи и век вӧвлі кер дін сьӧкыд удж вылад. Ми со, войнаӧн нюжӧдӧм-нюдзмӧдӧм понӧльяс, босьтім жӧ нин киясаным лучковкаяс, дас сизим-дас ӧкмыс арӧса мужикъясӧн лоим. А ми кодь томуловыс пӧвстын дона гобъяс этшӧн зумвидзӧны бур эбӧса-вына, война биӧн чишкалӧм салдатъяс. А медся ёна, дерт жӧ, серӧдӧны-мичмӧдӧны пызан сайсӧ нывъяс да том аньяс — найӧ, кодъяс тувсов дзоридз моз медводдзаысь на воссьӧны югыд тувсов шондіыслы воча, и найӧ, кодъяслӧн кольны нин пондӧма дзордзалан пӧраыс...

Войнаыс эськӧ ёна тшӧкыд зуӧн чашйис-сыналіс тшӧтш и миянлысь Журган грезднымӧс, но со тай — абу на кусӧма олӧмыс! Тайӧяс водзӧ на пондасны нуӧдны Журган рӧдъяссӧ!..

Ичӧтысянь меным тӧдса йӧз пукалӧны пызанъяс сайын. Нэмӧвӧйся вӧралысьяслӧн да видз-му вӧдитысьяслӧн ныв-пиян. Кок йыланыс сувтӧмсянь помасьлытӧм удж мыркысь войтыр. И воюйтісны найӧ мукӧдысь не омӧльджыка. И няньтӧ быдтісны дженьыд гожӧма кӧдзыд муяс вылын да век мӧдӧдісны фронтлы, аслыныс сёйӧм вылӧ пӧшти немтор эз кольлыны... И самолёттӧ да быдсяма военнӧй корабльсӧ стрӧитӧм вылӧ медбур вӧрсӧ сымда мӧдӧдісны Сыктыв йывса ягъясысь...

И ставыс тайӧ вӧчсис-керсис тшыг нисьӧ пӧт олӧмӧн, сідзкӧ и вынысь вывті...

А ӧнісянь лоӧ пӧттӧдз нянь! Сы дыра мысти бӧр лоӧ пӧтӧс олӧм!..

Сувтіс мыйкӧ шуны бригадирным, Мича Наста, мекӧд вочамоз пукалӧ сійӧ. Дзоньнас югзьӧ талун Настаыс — гожӧмпомся ниа лыс кодь юрсиыс быттьӧ тшӧтш ӧзтӧма кузьмӧс синъяссӧ, да найӧ вӧвлытӧма югзьӧны, тыдалӧ ӧд стенын ломзьысь стеклӧа лампа би югӧр улын. Лыбыштӧм черлыяса мича чужӧмыс Насталӧн дзоньнас югзьӧ-ломалӧ, а лежнӧг дзоридз моз воссьӧм вомыслӧн кӧтшъясыс талун нӧшта нин вылӧ лэбовтӧмаӧсь.

Ныв кодь на мича да пырыс югзьысь Настаыс!

— Мый ме тіянлы верма шуны ӧні? — джӧмдалана гӧлӧсӧн ставнымлысь юаліс Наста. — Ме талун немтор ог и куж шунысӧ тіянлы... Ме талун ӧтпырйӧ быттьӧ шуда биын сотча... А тшӧтш быттьӧ и пӧсь синва матын син дорын пузьӧ... Шудыс и синваыс талун быттьӧ ӧтлаын пузьӧны ме пытшкын... Сыысь, мый ми олім татшӧм здукъясӧдзыс... А кодъяскӧ эз овны... Мый сэсся керан да он кер... Кодлӧн пӧ тай кутшӧм шуд... Со ме и кӧсъя шуны, мед эськӧ водзӧ вылӧ век унджык вӧлі шудыс, а синваыс этшаджык… Быдӧнлӧн!.. Быд мортлӧн!.. Мед эськӧ йӧзыс этшаджык дойдалісны ӧта-мӧднысӧ... Вай сэсся та понда либӧ и юыштам этшаник да пӧттӧдз сёям этатшӧм пызаныс сайын!

Со кыдз шуис бригадир Наста. Некод миян пиысь, буракӧ, эз виччысь сылысь татшӧм кывъяссӧ, и ми весиг не этша чуймыштлім, но сэсся, буракӧ, быдӧн жӧ казяліс, мый тайӧ здукас буретш татшӧм кывъяс и колісны бригадиралысь Мича Настасянь. И вӧрзьӧм сьӧлӧмъясӧн ми точнитчим. А сэсся и ме дрӧб тусьӧн дӧмӧм аслам кружкаысь, дыр видлытӧм бӧрын, тшӧтш юи гырк пытшкӧсӧс сотыштысь пув васӧ... Да и вувзьыси чӧскыд сёяныс вылӧ!..

А татшӧм чӧскыдсӧ сёйигӧн уна сёрнитны меным некор. Сӧмын и ме кутшӧмакӧ кылышті лов вылын, мый тайӧ шуда здукъясыс вӧсна позис и лун-лун пессьыны кӧдзыд вӧрын, бонзьытӧдз мудзны и кынмавны... Сы пыдди ӧні шоналӧмыс да мудз веськалӧмыс мӧрччанаджыкӧсь меным. Не нин сёрнитны, кутшӧм шудӧн ойдӧдӧ менӧ, кузятӧ тшыг нисьӧ пӧт олӧм бӧрад, чӧскыд сёяннас пӧтӧмыс!

Сэсся пондіс сёрнитны «пув ваӧн» шонӧдӧм Калис пӧль. Сійӧ, ковтӧгыс, некор жӧ эз бызгывлы, а пондыліс кӧ мый йылысь кӧ висьтавны, ме, ас пайысь, век окотапырысь кывзылі уна аддзылӧм-тӧдлӧм мортыслысь.

— Нянь кузяыд кӧ байтны, ме кодьясыс асланым олігчӧжӧн куимысь медъёнасӧ да кузясӧ тшыгъялім, — вылӧ лыбӧм сӧнъяса-гӧрӧдъяса кияссӧ малаліг-шыльӧдіг, сувтӧмӧн жӧ шуис Калис пӧль. — Гражданскӧй бӧрад, кор тай кузь войнаясыс пазӧдісны жӧ уна молодечӧс. Чинліс жӧ му-видз вӧдитысьыс. А, видзӧд, выль тураса олӧмыд пансис... Лючкисӧ некод на оз куж, кыдзи колӧ... Быд му тор вӧсна йӧзыс толькӧ и пурсьӧны ӧта-мӧдыскӧд... Коді ӧтувъя коммуна лӧсьӧдӧ, а коді бара и вредитӧ сэтшӧмыслы... Тадзинад нӧ кыдзи няньыдлы лоны?.. А сэсся тай, помӧ ни дорӧ эгӧ пондӧй воны да, Лениныд НЭП-тӧ керліс... Но, сетісны тай крессянинлы му и видз, кер пӧ, мӧй тэд колӧ... Сэки бӧр пуксьыліс пӧтӧс олӧмыс, кыськӧ-мыйкӧ тай ӧддьӧн чожа ставыс бӧр лоліс... Но сэсся тай бара колхозъястӧ лӧсьӧдӧм бӧрын, первойсӧ, ёна жӧ тшыгъялім... Жуг да йики майким, ньыв пу кач да... Ог тӧд, мӧйкӧ тай сэки, сразусӧ, лоліс жӧ йӧзыскӧд... Муястӧ бӧр ӧтвывталісны колхозад да, сыысь ли мый ли падмылісны... А сэсся быттьӧ бара на ставыс уставитчыліс, ӧтувъя ыбъяс вылын ӧтувъя нянь пондыліс бура воны... И мукӧдтор... А сэсся, видзӧд, бара тайӧ войнаыд гымгысис йӧзлӧн юр вылӧ... Сы йылысь тіянлы оз ков висьтавлыны, асьныд тӧданныд, асьныд ме дорысь ёнджыка тшыгъялінныд... Ме вед мӧй? Кор черитор кулӧмӧн гаровта, а кор уркай либӧ кӧч кыя, век нин нуртӧ вежыштан... А тіянлы, коньӧръяслы, тшыгъялӧм да сьӧкыд удж бертӧм толькӧ и вичмис. Кодлы сыысь на лёкджык — воюйтӧм да... А воюйтӧмтӧ ме тӧда жӧ, Первӧй мирӧвӧй дырйиыд Германечыдкӧд ёна жӧ люкасьлывлім...

Ме кывза пӧрысь мортлысь татшӧм сёрнияссӧ, и менам небзьӧм-бураммӧм лолӧй быттьӧ и нормыштӧ. Мыйта колӧ ӧтарӧ терпитны йӧзлы! Ӧтияслы и мӧдъяслы... Мыйла нӧ тадзисӧ ӧтарӧ артмӧ олӧмас? Мыйла нӧ миян му вылӧ ӧтарӧ усьласьӧны лёк врагъясыс?.. Кыдз нӧ ставсӧ тайӧс гӧгӧрвоны?.. Ок, ылын на меным татшӧм ыджыд гӧгӧрвоӧмӧдзыс!

Тадзи мӧвпалігмоз ме, дерт, ог вунӧдлы сёйӧм йылысь, сола ельдӧгъяс бӧрын картупеля пирӧгӧн ме нятшка пӧжӧм йӧра яй, ордлыясдорса гӧча-сӧна яйыс мурчкакылӧ пинь улын, сылыс-нӧгыльыс сідзи и рудзалӧ вомӧ. А сьӧд чигйыс яйыслӧн небыд, оз везъясь пинь улад, бура оръясьӧ-курччасьӧ, вӧр кӧра и тшӧтш быттьӧкӧ Ерманӧн пӧжалӧм тупӧсь кӧра, пӧтнысӧ он вермы, торйӧн нин чорзьӧдӧм пув ваӧн чажнитӧдӧм вытьнад...

— Вердаса тай шедлӧма тіянлы животинаыс, — шуӧ меным Тулан Миш, зав. обоза, сійӧ пукалӧ мекӧд орччӧн, азыма жӧ сёйӧ-юӧ, а нӧшта на азымджыка сюсь синнас сёйӧ паныдӧн пукалысь да талун кыдзкӧ вывті нин кыпъялысь бригадир Настаӧс. Тулан Мишыс кызь вит арӧса, веськыд ныръяса лӧсьыд чужӧма, неуна гыалысь русыд юрсиа мича морт. Нывъяс сійӧс ёна радейтӧны. Воліс фронт вылысь коркӧ регыд война заводитчӧм бӧрас да сэксянь уна нывлы и дӧвалы удитіс лӧсьӧдны кага...

Ӧні гажмыштӧм пызан сайын торъя-торъя сёрнияс нин пансялӧны, быдӧн мыйкӧ кӧсйӧ шуны.

— А ме лӧсьястӧ любита пезьгӧдавны тулысъявыв, чарӧм вывті, — гораа ошйысьӧ Миш. — Тэнӧ чарӧмыс бура лэптӧ кыса паськыд лызьнад, а кузь кокаяссӧ оз. Понмӧн мунан на бӧрысь, понтӧ оз жӧ вӧйтав... Но вот, корсяс найӧӧс Катшысыд, увтны пондас. Тэ исковтан сэтчӧ веськыда... Мукӧддырйиыс быдса семья веськалас, нёль-ӧ-вит лов, гырысьяс и бура нин быдмӧм гожся пиян. Ставсӧ дітшйӧдлан. Чорыд чарӧма лымйыс кынӧм улӧдзыс, пышйыны оз вермыны тэысь ни понмысь...

— Мыйла нӧ ставнысӧ лыйлыны? — менӧ быттьӧ дойдыштӧ Мишлӧн татшӧм вӧралӧмыс. — Мед кӧть эньсӧ да пиянсӧ кольны...

— Ӧддзӧмвывсьыд он тай вермы сувтнысӧ, — шыннялӧ лэчыд синма Миш. — Кодсюрӧсӧ весиг гортланьыд на мыйтакӧ вашӧдан. Мед сэсся матынджык лоӧ яйсӧ новлыны...

— Кысь, мися, йӧраяс моз жӧ котралан бабаяс бӧрся да... — кыдзи и век, нюмсермунӧмӧн тяпкӧдчыштӧ кыз льӧбнас Пилат Иван.

— Мишлы яйтӧгыд кольччыны некыдзи оз позь, — ӧтилаӧ жӧ лӧдӧ Чуд Ӧльӧксан.

А Тулан Мишӧс, буракӧ, и ньӧти оз дойдны татшӧм дӧжнасьӧмъясыс, сійӧ бура тӧдӧ асьсӧ, кылӧ ассьыс кажитчана вынсӧ... Сӧмын и шыннялӧ татшӧм бытшйӧдлӧмъясыс вылӧ Миш да ӧтарӧ кыйкнитлывлӧ пӧсь госӧн мавтыштӧм кодь руд синъяснас Наста вылӧ...

Сэсся ме виччысьтӧг казяла, мый бригадир вылӧ сылӧн тадзи кыйкъялӧмыс дойдыштӧ менӧ... А гашкӧ, оз тайӧ, а Мишлӧн кыйсьӧмыс дойдыштӧ менӧ?.. Меным весиг быттьӧ син водзӧ сувтлӧ морӧсӧдзыс лым пиын пессьысь вирӧн ойдӧм йӧрапи... А Тулан Мишыс исковтӧ сы дінӧ паськыд лызь вылас да черӧн тышкалӧ юрас...

Но сэки лыбӧ гажмыштӧм бабаяслӧн вензьӧм, торйӧн нин чирзӧ ёсь гӧлӧса Питю Маня, кодӧс неважӧн меным тшӧктылісны окыштны. Ӧні сійӧ мыйыськӧ чушнитчӧма уборщица-фельдшерица Жанна вылӧ.

— Татшӧм Полковниктӧ нажӧвитны позис на и война вылӧ ветлытӧг! — кыла, дӧжныштіс кутӧд тӧдтӧм кывнас Маня. — Тулан Мишкӧд кӧ ӧти рытӧ дырджык тӧлысь вылӧ видзӧдін и...

Весиг гажмыштӧм нин варгысьяс тшӧкмунлісны Питю Манялӧн татшӧм чорыдасӧ дӧжныштӧмысь, ме ачым, виччысьтӧмысла, пӧсявлі и кӧдзавлі жӧ.

А коньӧр Жанналӧн вӧсни ныра да гӧгрӧс сьӧд синкымъяса ен мамлӧн кодь чужӧмыс муговсьыс дзикӧдз быгавліс, вир пас эз коль. Сэсся и сійӧ ырсмуніс-сувтіс да бӧрдӧм сорӧн пондіс горзыны:

— Бур бать зонкаыслӧн вӧлі!.. Лейтенант!.. Финнъяс тылӧ пыралігӧн морӧсас пуля инмис... Аслам кырымын куліс... Гижсьынысӧ эг удитӧй... Тэнад вӧсна жӧ, пеж вома вӧсна, сетіс олӧмсӧ...

Жанна дзикӧдз бӧрддзис да и чепӧсйис пызан сайысь. Кодъяскӧ чеччисны бурӧдны Жаннаӧс, тшӧтш и Калис пӧль да Турӧб Илля. А еджыд юра Полковник пиыс Жанналӧн нетшкис мамсӧ платтьӧӧдыс да шӧйӧвошӧмӧн шуаліс:

— Мамӧ, мамӧ, мый нӧ тэ, мамочка! Ставӧн тай нӧ сералӧны, а тэ ӧтнад горзан да бӧрдан...

А гажмыштӧмысла нӧшта на тыр вираӧн лоӧм чужӧма Маня, быттьӧ немтор абу и вӧвлӧма, ӧвтчӧ:

— Сирӧд чагыс, кыдзи вед дзажнитчис! Ме вед эг лёкысь шу. Кутшӧм вед прынцӧсса воӧма вӧрӧ! Шуткатӧ эн лысьт сэсся сылы шуны.

Калис пӧль да Турӧб Илля пуксьӧдісны Жаннаӧс да тшӧтш и Полковникӧс шӧракостаныс, пызан мӧдар помӧ, да биа-тшына ыпнитлӧмыс вочасӧн бӧр лаймалыштіс.

Сэсся и бӧр кутчысис бригадиралан вӧжжиӧ Мича Наста. Сувтіс, чужӧмыс банйӧма, гӧрд биа юанным моз жӧ ломалӧ, нырбордъясыс паськавлӧны.

— Сьылам! — став шыяссӧ вевттьӧмӧн лэчыда горӧдіс Наста.

— Вай сьылам!.. — унаӧнкӧд тшӧтш радпырысь горӧді ме, сы вӧсна мый став сьыланъясыс, кодъяс сӧмын эмӧсь ме пытшкын, вӧлі быттьӧ косявлӧны нин менӧ торпыригъяс вылӧ, ортсыӧ вӧзйысьӧны.

Тулан Миш пырысь-пыр жӧ петіс пызан сайысь, босьтіс киас водзвыв дасьтӧм хромка-гудӧк. Со ӧд, сюсь мортыд не сӧмын сёян-юанъяс вайӧма тайӧ рытыс кежлӧ, а тшӧтш и гудӧксӧ ассьыс, кодӧн сымда нывлысь-аньлысь нин юр садьсӧ бергӧдліс... Миш юасяна чӧвтліс на пӧсь синъяссӧ Наста вылӧ, быттьӧ кӧсйис нин помӧдз стӧчмӧдны, кутшӧмджык ворсӧмӧн медъёна бурмӧдны сьӧлӧмсӧ сӧдз биӧн ыпъялысь аньлысь, сэсся и пондіс ливкйӧдлыны важысянь тӧдса, ловтӧ пыдӧсӧдзыс босьтчӧдысь лад.

Насталӧн нӧшта на шудаджыка югнитісны синъясыс — кужин пӧ тай босьтнысӧ! — сійӧ лыбӧдыштіс водзас дженьыд соска кушалӧм кияссӧ да, ладыс серти найӧн лайкйӧдлігтыр, нюркнитіс норлунӧн йиджтысьӧм уна рӧма-шыа гӧлӧсӧн:

Рытъя, шу, кадӧ, матушка,

Менӧ рӧдитін.

Асъя, шу, кадӧ, матушка,

Менӧ мӧдӧдін.

Менӧ ичӧтысянь ёна жӧ шызьӧдлывліс тайӧ сьыланыс: мыйлакӧ меным сэтшӧм жальӧн век лолывліс гортсьыс кытчӧкӧ лэбысь нылыс, кӧть бӧрд, и ӧні ме став вир-сӧннам пырысь-пыр жӧ тшӧтш йиджтыси коми нывъяслӧн нэмӧвӧйся шогӧн-могӧн да, Насталӧн лайкъялысь сойяс вылӧ видзӧдіг, мед не дзугны ладсӧ, тшӧтш чепӧсйи сьывны, мукӧдыс горӧдісны и, коді кыдзи кужӧ да вермӧ. И со нин сьӧд вӧр шӧрӧ лымйӧн-кӧдзыдӧн топӧдӧм барак пытшкын, уна горӧн ёнмӧдӧмӧн, коми ныв, быдӧнлы гӧгӧрвоана, висьталӧ ассьыс медыджыд кӧсйӧмсӧ:

Лэбзя, шу, лэбзя, матушка,

Сокол-лэбачӧн.

Пукся, шу, пукся, матушка,

Да гажа садйӧ.

Аддза, шу, аддза, матушка,

Ассьым мусукӧс.

Босьта, шу, босьта, матушка,

Аслым нэм кежлӧ.

Сэсся ми ыззим-шоналім да, зэв уна мукӧд сьыланъяс на ливкйӧдлім и гӧлӧс тырӧн косялім. Комиӧн и рочӧн. Кодӧс Наста босьталӧ, а кодӧс и ме, Тулан Мишлӧн лӧсьыда ворсӧм шыяс улӧ. Ме ёнджыкасӧ рочнас босьтала, велавлі ӧд Ыбынын олігӧн Марина Кирикова коддьӧм аньяслысь роч сьыланъяссӧ, весиг украинасаясӧс. Война вылӧ мунӧм верӧсъяссьыныс гажтӧмтчысь том бабаяс тадзи жӧ вӧлі чукӧртчасны да и кутшӧмакӧ пальӧдыштасны шогнысӧ кӧть нин сьылӧмнас. А ме ичӧтысянь радейтлі жӧ сьывнытӧ, да ӧдйӧ велалі...

А кутшӧма босьтчӧдӧ мича лӧсьыд сьыланыд быдӧнӧс! Торйӧн нин, кор со тадзи быд лунъя вийсьӧм-тӧждысьӧмъясысь личӧдчӧма мортыд. Кор тэнад лолыд сӧмын гаж вылӧ водзвыв нин лӧсьӧдчӧма-дасьтысьӧма, мукӧд йӧзкӧд ӧтвывъя гаж вылӧ... Да кор нӧшта артмыштӧ тэнад сьылан ладыс, сьӧлӧм тырнад кылан тэ, кыті да кыдзиджык колӧ босьтнысӧ — кыті ёнджыка лэдзлыны гӧлӧстӧ, а кыті и кусӧдлыны, и ыпъялӧ-пессьӧ тэнад лолыд сьыланыскӧд тшӧтш, и сьылансьыс ӧтар быттьӧ сэсся немысь-немтор нин эз коль тэныд олӧмас, та вӧсна пельнад, да тшӧтш и вир сӧннад кылан и казялан тэ, кодӧскӧ кӧ лад вывсьыс шыбӧлитӧдас, и Наста моз жӧ кинад лайкйӧдлӧмӧн отсалан сылы бӧр пырны сьыланыслӧн лызь визьӧ, и вочасӧн став гӧлӧсъяс сӧльнитчӧны кодӧнкӧ лӧсьӧдлӧм мыла-юрӧб ладас, и лоӧ ӧти, сьӧлӧмтӧ нӧшта нин босьтчӧдысь гор...

Да тшӧтш и казявны удитан тэ татшӧм пӧсь здукъясас, кыдзи уна синъяс видзӧдлывлӧны тэ вылӧ — шензьысьӧсь и пӧсьӧсь, кодсюрӧлӧн, кыдз шуам, Одетталӧн, уна шуны кӧсйысьӧсь... Таысь тэныд нӧшта нин ёнджыка да кыпыдджыка сьывсьӧ, и тэ ливкйӧдлан и дзольган тувсов лунӧ енэжӧ ӧшйӧм колип моз, коді тай ылі муясын тӧвйӧм бӧрын воӧма чужанінас да медмича шыяснас дзользьӧ-чуксалӧ муса гоз пӧвсӧ...

Мед жӧ эськӧ йӧзыс унджыкысь тадзи чукӧртчылісны ӧтлаӧ да бур ногӧн сьылісны.

А кор сэсся пув ваӧн выльысь пожйыштім пӧттӧдз сьылӧмсьыс киргыны пондӧм горшъяснымӧс, бригадир Наста горӧдіс:

— Ӧні ставӧн петам мӧдарас йӧктыны! Менам чипсанъяс дасьтӧма!

Чипсанъяс! Но и Наста!.. Но — бригадёр!..

Унджыкӧныс, коді абу на вӧлі дзикӧдз сибдӧма чорыд пув ва дінӧ да сёянӧн тыр пызан дінӧ, гажаа гузьгысисны барак мӧдар джынйӧ. А регыд и Наста вайис чипсанъяссӧ — резинкаӧн гаровтӧм быдса тубрас... Заргумысь вундалӧны миян татшӧм чипсанъяссӧ, лӧсьыда сэсся косьмӧны найӧ, нюдза чорзьӧны да вель дыр вермӧны гажӧдны кужысь-сяммысь киясын... Война дырйиыс бабаяс ёна мудзасны видз вылын, кокъяссӧ ӧдва нин кыскӧны, а гортӧдз мунны ылын. Сэки сійӧ жӧ бригадир Настаыс перъяс сумкасьыс чипсанъяс да и пондас быдӧнлы тӧдса лад серти тутсыны. И пырысь-пыр жӧ бабаяслӧн бӧр югдыштӧны рудӧдӧм чужӧмъясныс, кокъясныс вылӧджык пондӧны лыбавлыны...

Коді кужӧджык, ёнджыкасӧ нывъяс-бабаяс, босьталісны быдӧн тшӧтшӧдӧм пома куим чипсанӧн, матысталісны найӧс улыс вом дораныс ӧтвесьта визьӧн да и мӧдісны тай чипсыны-тутсыны. Да йӧктыны ладыс серти! Уна чипсаныдлӧн гласыс уна рӧма-нога юргӧ, оз кыдзисюрӧ, а нэмъяс чӧжӧн нин шыльӧдӧм-лӧсьӧдӧм горӧн. Джодж пасьтала йӧз гузьгысисны йӧктынысӧ! Весиг турун вайысьяскӧд воӧм пӧрысь Матрен пӧч — нывсӧ видлыны кайӧма — тшӧтш чепӧсйис йӧз чукӧрас! Кӧть эськӧ и чужӧмыс сэтшӧм нин омӧль да быгалӧм-висьлӧс, чукинтшак моз чукрасьӧма... Но петіс чипсан шы улас йӧктынысӧ да, чусмӧм-кусӧм синъясыс, видзӧда да, кыськӧ друг ыпмунісны мыйкӧ би кодьӧн жӧ, югзьыны пондісны, быттьӧ том нывлӧн...

Ок тэ, миян коми чипсан-пӧлян! Этадзи тэ верман ӧзтыны да ышмӧдны ми воксӧ, томӧс и пӧрысьӧс... Со и Тулан Миш крӧвать вылӧ ляскис хромкасӧ да тшӧтш чеччалӧ-йӧктӧ. Кушмӧм юра Калис пӧль йӧктӧ еджыд юра Полковник другыскӧд — медся пӧрысь да медся том. Калис пӧль ӧтарӧ топнитлӧ веськыд кокнас да сэки горӧдлӧ — э-эк!.. Квайт арӧса Полковник зэв збыльысь жӧ, другыс моз, зутшнитлӧ жӧ катаника кокнас да тшӧтш мыйкӧ горӧдлывлӧ... Век кӧть серав на вылӧ видзӧдігӧн. Но серавны некор — чипсанъяслӧн ӧтувъя мыла горыс асьтӧ тшӧтш босьтчӧдӧ да нӧбӧдӧ уна йӧза чукӧрас.

Полковниклӧн мам — Жанна гӧгӧр, видзӧда, ёнджыка гӧгралӧ-йӧктӧ Турӧб Илля. Абу-ӧ кыткӧ-мыйкӧ вӧрзьӧма жӧ Илля Илличыслӧн? Абу-ӧ, медбӧрын, чегӧма жӧ пленас мучитчандырся чорыд зумышыс?.. А мый, Жаннаыс сідзсӧ ёна на лӧсьыд ичмонь, шулі нин тай — томиник ен мамлӧн кодь лӧсьыд да небыд сера чужӧма... Дерт, шуам, бӧжыс кузь сылӧн, быдса Полковник со чеччалӧ... А гашкӧ, Илляыс век на зільӧ бурӧдны Жаннасӧ ӧнтая бӧрын, кор вильыд кывъя Питю Маня нем думайттӧг сэтшӧма дойдіс ичмоньсӧ аслас лёк шуӧмӧн?

Ачыс со, Маняыс, быттьӧ немтор абу и вӧвлӧма, зымгӧ-йӧктӧ жӧ, пышкай моз на и жбыръялӧ, кӧть эськӧ и сідзсӧ, видзӧднысӧ, эстшӧм ён мыгӧръяса, параход кодь, небось тай тырмылӧма сылы сёян и юан, кӧть эськӧ и ёнджыкасӧ, тӧдӧмысь, картупель сёян... Да ӧд со гӧгрӧс-дон чужӧма Маня дінас косіник-сьӧдіник Чуд Ӧльӧксан брынсъялӧ, меліа нюмъялӧны на ӧта-мӧдныслы... Мед но, бур тай гоз пӧв, тадзитӧ кӧ. Мед нӧ ӧні Чуд рӧдыс шедлӧ Манялӧн биӧн ӧгралысь вом доръясӧ, салдат мортыдлы, кӧнкӧ ӧд, тайӧ и колӧ...

Тима дядь тшӧтш йӧктӧ, бригадир Насталӧн батьыс. Кӧть эськӧ и кыза тшӧтьсялӧм чужӧмыс сылӧн, Тима дядьыслӧн, жугылькодь. Тайӧ лунъясас гусьӧникӧн шӧпкӧдчӧны вӧлі, мый Тима дядьӧс пӧ деньга реформаыд, буракӧ, ёна джӧмдӧдіс. Деньгаыслӧн доныс дас пӧвтӧ вежсис да... Буракӧ пӧ, уна вошӧ сылӧн... Нэм чӧжыс ёнатӧ уджаліс да. Зэлыдджыка оліс да... «Мый нӧ либӧ, батьсӧ моз али мый бара таляліс сійӧс неминучаыс?» — мӧвпыштсьӧ весиг ӧні менам. Тима дядь оз йӧз чукӧр шӧрас йӧкты, а ортсыӧдысджык гӧгралӧ да ас ногӧныс зэв тешкодя чеччалыштлӧ: гырысь-сьӧкыд кырымъяссӧ мышкас-коскас тэчӧма да, ньӧжйӧникӧн люллялігтыр, то водзлань ыджыда нёровтчылас, то мышвыв кусыньтчылас, а чужӧмыс аслас жугыль, татшӧм чужӧмыс сылӧн некыдзи оз лӧсяв ызгысь гажыслы...

А со меным паныд лӧсялӧ Одьӧ, Одетта, Анча Миколлӧн чойыс, чӧдлач синъясыс югыда дзулъялӧны, гажаа кыпъялӧны тшӧтш, буракӧ, видлӧма Одьӧыс ӧгыралӧм пув васӧ, мыйысь неуна быттьӧ пӧльтчыштӧм бандзибъясыс пувйыслысь гӧрдсӧ босьтӧмаӧсь. Еджыд ковтаа да сьӧд юбкаа Одьӧыс талун дзик мӧд кодьӧн пӧртчӧма, лӧсьыдіник да пелькиник, и тотшкӧдӧ-йӧктӧ да быттьӧ чужӧмнас и став статьнас и вӧраснас кӧсйӧ шуны: «А мыйӧн ме мукӧдсьыс омӧльджык! Да мисьтӧмджык! Меным ӧд тшӧтш жӧ нин дас кӧкъямыс арӧс регыд лоӧ!»

Ми воча йӧктыштам Одеттакӧд, но ӧд колӧ вежласьны гоз пӧвнад, сэтшӧм йӧктаныс... Сэсся ӧд и менӧ, рытывбыд нин, мый нин ӧні соссьынысӧ, менӧ кыскӧ тарытъя гажсӧ медъёна ӧзтысь Наста дінӧ... Мича Наста дінӧ!.. Войся югыд би вылӧ йӧй бобулӧс моз кыскӧ...

Веськыд кинас Настаыс топӧдыштӧма чипсанъяссӧ улыс парйыс дінӧ, пӧлясьӧ-чипсӧ и йӧктӧ, сӧмын и трачкӧдӧ вына кокъяснас гора джоджӧ, йӧктігкежлас нарошнӧ туплиасьӧма, баракын абу кӧдзыд да, а вылӧ лэптӧм шуйга кинас ӧвтчӧ-гӧгрӧдлӧ, йӧктӧмсьыс и ворсӧмсьыс чужӧмыс ломзьӧ-ӧзйӧ, и нӧшта нин ярджыка ӧзйӧны-югзьӧны синъясыс... Менӧ, магнитӧн моз, кыскис Наста дінӧ, да тшӧтш чеччала ме сы дінын, и сэтшӧм окота меным босьтны Настаӧс прӧст киӧдыс, да мед эськӧ бергаліс сійӧ менам киӧн кутӧмӧн. Но ме и яндыся тадзисӧ босьтны сійӧс, ёна кӧсъя и пола, а Насталӧн югзьысь синъясыс тувсов шонді югӧръясӧн югнитлӧны ме вылӧ, шонді югӧрыс моз жӧ ёрӧны менсьым синъясӧс, и быдлаті, и водзӧ кыскӧны менӧ, йӧй бобулӧс, жар биас, ме сэсся кута Настаӧс вына чуньясӧдыс тіралысь киӧн, и пӧсь токӧн пырысь-пыр жӧ сотыштӧ менӧ, вир пасьтала быттьӧ дзужнитчӧ пӧсь токыс, и йӧктам ми тадзисӧ водзӧ, Наста, ворсігмозыс, пӧся ыльгӧ-видзӧдӧ ме вылӧ, и сэтшӧма югзьӧны сылӧн синъясыс, ме некор на эг аддзыв ни эг чайтлы, мед эськӧ татшӧма вермисны югзьыны мортлӧн синъяс!..

— Федя, он ӧмӧй аддзы, ставӧн йӧктӧны параяснас вежласьӧмӧн. Ӧні вай ме йӧктышта бригадирыдкӧд. — Ме быттьӧ вӧтын моз, помӧдз гӧгӧрвотӧг на, кыла Тулан Мишлысь гӧлӧссӧ, да со тай нӧ лэчыд и наян синъясыс тшӧтш жӧ корӧны, мырдысь корӧны менам киысь Мича Настаӧс. Но ме ог вермы сетны сійӧс Тулан Мишлы, некыдзи ог вермы! Ме некыдзи ог вермы лэдзны-мынтӧдны аслам киысь Насталысь пӧсь ток сетысь чуньяссӧ! Ме ог вермы вешйыны-ылыстчыны сылӧн матын югзьысь синъяс водзысь, тувсов шонді югӧръясӧн ыпъялысь синъяс водзысь!

Сэсся и, чайтсьӧ меным, Настаыс ачыс оз жӧ нетшкысь менам киысь, ворсӧ и йӧктӧ, и югзьӧ-нюмъялӧ, меным вылӧ быттьӧ югзьӧ-нюмъялӧ, кӧть эськӧ и Тулан Миш нюжйӧдлӧ сыланьӧ кисӧ...

Тулан Мишлӧн сувтса синъясыс ыпнитлӧны-югнитлӧны ме вылӧ чардби этшӧн, та бӧрын вермас и йиркнитны гым, торйӧн нин Миш кодь йӧзлӧн, тӧдышта ме сійӧс... Но ӧні меным, тайӧ пӧсь здукас, чардби ни гым, ни немысь-немтор оз мӧрччы, — мед сӧмын меным видзӧдны шонді югӧръясӧн югзьысь синъясӧ да водзӧ на кывны-шонавны менӧ ӧзтысь-коддзӧдысь мича нывбабасянь ыльгысь-воысь токӧн...

Миянӧс, вежласьтӧмъястӧ, менӧ да Настаӧс, дерт, казялісны нин мукӧд йӧктысьяс, видзӧдысьяс и, сералӧны и мыйкӧ шуалӧны, а ми водзӧ кыкӧн йӧктам, и видзӧдам ӧта-мӧднымлӧн синъясӧ, быттьӧ некод сэсся миян гӧгӧр абу, Наста нӧшта на ярджыка чипсӧ-ворсӧ, нӧшта на чорыдджыка зяткӧдӧ-сяркӧдӧ туплиа кокъяснас, а ме тшӧтш став вынысь чеччала сы дінын, дерт, ме ог куж бурасӧ йӧктыны, но ӧд быд ногыс чеччавнысӧ верма, дас кӧкъямыс арӧса пӧрӧдчысьыд...

Кутшӧм шуда здукъяс!.. Аттьӧ тэныд таысь, коми чипсан-пӧлян!

Сэсся виччысьтӧг, скӧрысь няжнитӧ гудӧк шы, личкӧ-вевттьӧ чипсан шыяссӧ. Тайӧ, вӧлӧмкӧ, Тулан Миш кватитӧма уджтӧг лясвидзысь гудӧксӧ, сэсся и пондіс сійӧ няжйыны-ворсны мый вынсьыс. Сэки вӧлись Наста мынтӧдіс менам киысь ассьыс чуньяссӧ да, век на югзьысь синъясӧн ме вылӧ видзӧдіг, меліа шуис тырӧм лолыс пыр:

— Ой, Федюш, мудзтӧдін тай тэ менӧ... Вай лолыштам...

А ме кӧть ог и дугды, сэтшӧма менӧ ырзьӧдіс Мича Настакӧд йӧктӧмыс, ме вылӧ видзӧдысь синъяслӧн югзьӧмыс. Сьӧлӧмӧй вынысь дітшкӧ морӧсын, лолӧй кыпъялӧ. Сідзи сэсся ме и чепӧсъя ывлаӧ...

А ывлаын став вылас ыджыдалӧ, ассьыс уджсӧ и гажсӧ вӧчӧ кӧдзыд рыт, выліын, юр весьтын, дзулъялӧны посньыдик кодзувъяс. Сӧмын рытыввылын, пемыд вӧр весьтын, вылын енэжас ӧшалӧ сэтшӧм мича кодзув! Но сэтшӧм жӧ нин мича, сэтшӧм жӧ нин ыджыд да югыд-дзирыд! Дзик жӧ нин Насталӧн син кодь!.. Ломзьӧ-югзьӧ-югӧрасьӧ сӧстӧм еджыд биӧн! Ме, ёна ыззьылӧмысь ыркавтӧм на, видзӧда кодзулыс вылӧ, Насталӧн югзьысь синъяс вылысь моз жӧ ог вермы вештыны синмӧс... Тӧлысьлӧн еджыд биӧн ӧзтӧм ыджыд лым чир кодь кодзулыс, зэв ыджыд лым чир кодь, эзысь югӧръясыс дзирыда ворсӧны-пӧртмасьӧны... Мукӧд кодзувъясыс пемыдлӧз вылас ӧдва дзулъялӧны, а тайӧ!.. Ок и ӧзйӧ-югзьӧ!.. Да читкырасьӧ ме вылӧ помтӧм-пыдӧстӧм енэжсяньыс... Да водзӧ на быттьӧ ӧзтӧ менӧ...

Ме ӧтпӧлӧсӧн, куш дӧрӧм кежысь, сулала да видзӧда дивӧ-кодзув вылӧ, синмӧс ог вермы вештыны, сідзи быттьӧ и кыскӧ менӧ енэжса дивӧыс... И, мудзыштӧм бӧрын, морӧс тырӧн лолала ме кӧдзыд вӧр сынӧдсӧ, и бур вын ме кыла быд сӧнысь, и сэтшӧм кыпыдлун, — кӧть, босьта да, бараксӧ пельӧсӧдыс лэптышта, став йӧктысьяснас и быдӧн!..

Мыйкӧ дыра мысти ывлаӧ петӧ тшӧтш и Наста.

— Федюш, кынман вед, — тӧждысьӧ-меліасьӧ сійӧ. — Мый сы дыра сулалан ӧтпӧлӧснад?..

А меным ӧні лоӧма сэтшӧм лӧсьыд кывзыны тшӧтш и гӧлӧс шысӧ сылысь, менсьым сьӧлӧмӧс-лолӧс быттьӧ сывдӧны сылӧн гӧлӧс шыясыс.

— Видзӧдлы, кыдзи югзьӧ кодзулыс! — вочасӧ шуа ме.

— Ок, мича и эм тай, матушкаыд! — тшӧтш кыпъялӧ Наста.

— Тэнад синъясыд тадзи жӧ югзисны йӧктігад! — яндысьтӧг шуа ме сэсся Насталы.

Татшӧм ыджыда шуӧмыд мӧрччытӧг оз ов Насталы, сійӧ тшӧкмунлӧ-падмылӧ, сэсся и лӧньӧмӧн, но пӧся воча шуӧ:

— Югзисны, Федюш?.. Збыль али мый?.. Тэ казялін?..

— Сьӧлӧмӧдз сотыштіс татшӧм югзьӧмыс...

— Да, мый тэ, Федюш... Дугды, зонманӧй... Да, кынман вед тэ кышӧдтӧгыд!.. Вай чожа бӧр пырам шоныдінас!..

Ми пырам Настакӧд миян жырйӧ, сёян-юанысь идравтӧм пызанъяс дорӧ. Татчӧ вель унаӧн сибдалӧмаӧсь, абу петӧмаӧсь йӧктыны, бызгӧны ӧта-мӧд вежмӧныс, а кодсюрӧӧс вермӧма нин чорыд юаныс, личкӧма вольпасьныс вылӧ. Варка Павелӧс со Дядю гӧтырыс кыскӧ жӧ кык пасьта крӧватьныс вылӧ, быттьӧ визув кодзувкот пырӧма дзикӧдз лябмӧм ыджыд лӧдз улӧ да тільсьӧ, ми Настакӧд матыстчим да отсыштім вийсьысь нывбабалы.

— Кырнышлы, лёк горшас кӧ веськалӧ винаыс, аджалтӧдзыс юас сэсся!.. — лӧгавтӧг тоткӧдчӧ пӧсялӧм Дядю, а мӧдыс мыйкӧ сӧмын и гӧгӧрвотӧма намӧдӧ да ӧвтышталӧ лесмунӧм кинас.

Наста босьтӧ пызан вылысь кык стӧкан, мунӧ да пожъялӧ мыссян доз улын. Сэсся и Анча Микол, медъютӧм мортыс, кодӧс талун кежлӧ индӧма вина видзысьнас, кисьталӧ миянлы стӧкан джынйӧн лампа би водзын алӧйгӧрдӧн пӧртмасьысь юан. Тайӧс казялӧм бӧрын мукӧдыс эновтӧны сёрнияссӧ да тшӧтш пондӧны дзайгыны Миколлысь, мӧдыс оз ёнасӧ и пыксьы, но, дерт, кужӧ кодлы кыдзи кисьтавны, унджыкӧныслы ёна нин кизьӧр веськалӧ юаныс, куш нин сӧмын пувйыслӧн кӧрыс да рӧмыс.

Ми Настакӧд, пызан ӧтарӧ-мӧдарӧ пуксьыштӧмӧн, точкысям стӧканъясӧн да бара на видзӧдлам ӧта-мӧдным вылӧ. Насталӧн ӧнтая моз жӧ выльысь пондӧны югзьыны синъясыс!..

— Мый нӧ, Федюш, шонтысьыштам... Кӧнкӧ вед кынмыштін югыд кодзулыд вылӧ видзӧдігӧн...

— Мед эськӧ енэжын... и му вылын... век тадзи югзисны миянлы югыд кодзувъясыс! — шуи ме да чӧскыдпырысь юи гырк пытшкын сотыштысь пув васӧ. — Миколыд бура на кисьтӧма миянлы.

А Наста неуна чурснитыштіс да, киас кутӧмӧн, бӧр на лэдзис стӧкансӧ пызан вылӧ.

— Быдторйӧ нин тэ велалӧмыд, Федюш... — шуис сэсся шоныда, и век видзӧдӧ ме вылӧ югыда, но ӧні нин сылӧн синъясыс тшӧтш быттьӧ и юасьӧны мыйкӧ, кӧсйӧны мыйкӧ унджык на тӧдмавны ме йылысь. А менам юрын вирдыштӧ мӧвп: мися, гашкӧ и, бара на батьӧкӧд ӧткодялӧ менӧ сійӧ. — И быдторсӧ тай сэтшӧм яра тэ керан, Федюш... — помалӧ мӧвпсӧ Наста.

— Сьӧлӧм бурмытӧдз!.. — воча ыпъяла ме Насталы, а ачым быд вир сӧнӧн, торйӧн нин ӧні, винаӧн лӧдсыштӧм вирӧн-сӧнӧн, кыла, кыдз талун кыскӧ менӧ сы дінӧ. Ыджыд вына тувсов вабергачӧ шедӧм чагйӧс моз кыскӧ и гартӧ! И некыдзи оз лэдз!..

А Наста шӧпкӧмӧн моз шуалӧ:

— Баба-мортыд тэ дінын, Федюш, сідзи и сывлан... Вын-эбӧссьыд усьлан... Но тшӧтш и полыштан тэысь... Чарда-гыма бушколысь моз... Ӧндрей батьыдлӧн серти унджык тэнад ярлуныд...

Меным, буракӧ, колӧ вӧлі водзӧ мӧвпыштны, мый ӧнісӧ ме вылӧ тадзи видзӧдігӧн Настаыс, гашкӧ и, збыльысь нин аддзӧ батьӧӧс, кыдзи коркӧ сельсӧветын ӧтлаын пукалігӧн аддзыліс да, гашкӧ и, эз дзик веськодьӧн вӧв сы дінӧ, но вынӧн кыскысь вабергачыс оз лэдз меным тадзисӧ мӧвпавны, меным окота мыйкӧ вӧчны, мед бара пӧсьджыка кывны Настасӧ, дзик дінысь сотана-пӧся кывны, и ме шуа:

— Петам, бара йӧктыштам!

— Петам, Федюш! — воча ыпнитӧ-гызьмунӧ Наста.

Но сэки баракӧ пырӧ Тулан Миш, матыстчӧ миян дінӧ, сувтса синъясыс прожекторъяс моз дзужалӧны-сотӧны миянӧс. Ме, дерт, ӧні гӧгӧрвотӧг ог ов, мый Туланыс сиктысь медсясӧ воӧма Улдзиягӧ Наста вӧсна, Мича Наста дінӧ лэбовтӧма, вермас лоны, таӧдз налӧн мыйкӧ вӧвлі нин сэтшӧм-татшӧмыс, этатшӧм лӧсьыд да ён мужик водзад кыдзи на пӧ и верман водзсасьны ӧтка том бабаыд… А со тарыт госа-шыльыд пӧткаыс некыдзи оз сетчы туланыслӧн лэчыд гыжйӧ...

— А-а, со тай кӧні кургӧны тайӧяс! — быттьӧкӧ и скӧравтӧг на горӧдӧ Миш. — Гусьӧникӧн вина юӧны... Ноко, Микол, булькнитышт стӧканъясас... А то жаявтӧдз лоис няжйыны-ворсны бабйӧыслы, горшӧй сотчӧ...

Микол кисьтіс Мишлы стӧкан тыр.

— А тійӧ нӧ мый? — ме вылӧ и Наста вылӧ лэчыда видзӧдаліг шуӧ Миш.

— Мийӧ сӧмын на удитім кымыньтны! — вильыша воча шуӧ Наста.

— А мекӧд нӧ сэсся он и нин кӧсйы? — дӧжныштӧ Миш да, дерт, тӧдчытӧг оз ов сылӧн зэлалӧмыс.

— Да вед, эшшӧ кӧ юа, йӧктыны сэсся ог вермы! — быттьӧ немтор абу и вӧвлӧма, вом тырнас сералӧ Наста.

— Меным тай мыйкӧ абу жӧ окота коддзӧдчынысӧ, — шуа ме Мишлы. Збыльысь ӧд, талун меным оз позь юр садьӧс дзикӧдзсӧ воштыны. Эг кӧ ме сідз нин вошты сійӧс...

— А ме юа! — чорыда да быттьӧ миянӧс ӧлӧдана шуӧ Миш. — Сэсся видзӧдлам, мый лоӧ!

Миш юигкості ми Настакӧд ӧтвылысь моз ырснитім пызан сайысь да, быттьӧ сідзи и колӧ, уськӧдчим йӧктанінлань. Но ӧдзӧс дорын суӧдіс Мишлӧн лёкысь горӧдӧмыс:

— Федя, сулавлы!.. Ме кӧсъя гусьӧникӧн мыйкӧ висьтавны тэныд!

Ми кыкнанным сувтім, вирӧй пӧся ыткӧбтіс меным сьӧлӧмӧ и юрӧ.

— Тэ пет, Наста, ме пырысь-пыр жӧ воа...

— Он пов, Федюш? — Наста видзӧдӧ меным синмӧ вильыша и тӧждысьӧмӧн. — Мортыс вед сійӧ сэтшӧм, тулан — тулан и эм...

— Мед видлӧ. Ме ӧні абу жӧ нин борд йылӧ сувттӧм вийӧр. Быд тулан гыжйӧ ог сюрӧдчы... — Менам сьӧлӧмын ньӧти эз тӧдчы полӧмыс, сӧмын и ыпъяліс пӧсь удаллун.

Наста петіс. Миш матыстчис ме дінӧ. Туша-мыгӧрнас сійӧ ме кодь кымын жӧ, гашкӧ, неуна сӧмын ичӧтджык. Сідзкӧ, вына морт жӧ, вӧрӧд-ваӧд ёна гежмалӧ, дерт шуам, зав. обозанад служитігӧн ме моз озджык зэвтлыв сӧнсӧ-а...

— Тэ, Федя, мыйла менам чӧс туйӧ кузь ныртӧ сюян? — ӧні нин кытшлавтӧг восьтіс сьӧлӧм ярмӧмсӧ Миш.

— Быдлаын тэнад чӧс туй! — скӧрмытӧг на воча серӧкті ме. — Тэныд абу-ӧ бурджык важ чӧс туйясад мунны кыйсьынысӧ? Кӧні шедӧджык пӧткаыс?

— Зырымбедь! — дзикӧдз ярмис Тулан Миш да весигтӧ и кыдзкӧ дзоньнас чошнитчис ме вылӧ, дозмӧр вылӧ уськӧдчысь тулан моз жӧ и эм. — Ӧні жӧ кӧ он эновтчы Наста дінсьыс, эталысь кӧрсӧ тӧдлан.

И матыстліс ныр-вом дорӧ зэвтӧм ыджыдкодь кулаксӧ. Но ме шуйга киӧн мый вынысь дзабырті сійӧс килутшӧдыс да буракодь маркниті-песовті, а веськыд киӧй менам дась косьыштны кытчӧ колӧ...

Миш сӧмын и ойӧстіс-горӧдіс.

Меным кӧть и вӧлі на дас кӧкъямыс арӧс, но киясӧй-сойясӧй сэки менам, пӧрӧдчысь мортыдлӧн, вӧліны нин пожӧм вуж кодь нюдзӧсь и зэлыдӧсь.

Код юра варовитысьяс, буракӧ, эз и казявны ӧдзӧс дорын миянлысь тадзи ноксьӧмнымӧс. Садь мортыс таладорас ӧтнасӧн Микол вӧлі, сійӧ сӧмын вермис казявны и гӧгӧрвоны, но меным некор вӧлі ёнасӧ видзӧдны сы вылӧ, — менӧ виччысис Мича Настакӧд ӧтлаын выльысь на йӧктӧм...

10

Во помӧдз, кык тӧлысьӧн, ме вӧчи кӧкъямысдас трудонорма. Аслам лучковкаӧн да батьӧлӧн лэчыд черӧн ӧтнам пӧрӧді да орйӧдлі-чинталі куимсёысь унджык кубометр вӧр. Сэсся ӧд и быд кер шыльыда сувйӧма лои менам, кыскасьысьяслы бурджыка сибалӧм могысь лӧсьыда зоръялӧма, мичаа-сӧстӧма ув сотӧма...

Ӧні сэсся позьӧ и гортӧ лэччывны да дона-муса чужан позйын вокъяскӧд ӧтвылысь пасйыны Выль, 1948-ӧд во!

Вӧрысь менам воигкежлӧ вокъяс жара ломтӧмаӧсь нин сьӧд горъя пывсяннымӧс, уна ва шонтӧмаӧсь — васӧ тай, майбыр, оз ков ылысь кыскавны — тані жӧ, горулас, пывсянъяс дінас и эм код тӧдас кор нин перйылӧм сӧдз ваа юкмӧсыс.

Ок, бура и шоналӧма пывсяныс! Кӧть эськӧ и ывлаын кӧдзыд, да и джодж плакаясыс, кузянад, сісьмыштӧмаӧсь нин да костасялӧмаӧсь, но оз на тай лэдзны кӧдзыдсӧ, ӧд аръявылыс пывсянсӧ гӧгӧрбок лыаӧн выльысь кундылім. А ён керъясысь топыда тшуплӧм да бура нитшкавлӧм стенъясыс пывсяныслӧн абу на и вӧрзьылӧмаӧсь, кыза саӧссьӧмаӧсь сӧмын да, дерт кӧнкӧ, ӧні важ дорысь бурджыка на кутӧны шоныдсӧ...

Тазйӧ, пӧсь ва пиӧ, дзумгим корӧсьяс пӧжны да и нюжгысим доналӧм пӧлӧк вылӧ куим вок.

Ок, лӧсьыд! Ок, шоныд! И тэрмасьны оз ков, Улдзиягын моз оз виччысьны мукӧд пывсьысьяс, да и кос жарсӧ гортса пывсяныдлысь ӧткодялан ӧмӧй кыз руа да васӧд общӧйыдкӧд...

Лювъялӧ быттьӧ кос жарыс! Кӧдзыдінын быд лун дзужӧдӧм ныр-голятӧ и тыястӧ оньӧдӧ-пӧсьӧдӧ, кучик улад пасьтала йиджӧ-мӧрччӧ, гӧгӧр сывдӧ-небзьӧдӧ, да кузяӧн чӧжсьӧм няйтыс весиг тшупӧдъясӧн чуктӧ ки пыдӧснад ниркйӧдлігӧн...

И лем небзьӧм кыдз пу корӧсьлӧн чӧскыдысь-чӧскыд ёсь кӧрыс пасьтала разалӧ кос жарас, нӧшта нин бурмӧдӧ ловтӧ, шоныд гожӧм йылысь казьтӧдӧ, югыд-гажа олӧмыс йылысь...

Ок, добра жӧ нин коми мортыдлы пӧсь пывсяныд!

Кос жарас медводз сідз на куйлам куим вок, небзьӧдчам-нильзьӧдчам, ниркйӧдлам сӧмын вир-яйнымӧс, вочасӧн ку пасьталаным гырысь больясӧн петӧ пӧсьыс...

Куим мужик нин куйлам пӧлӧк вылын, весиг медічӧтным, Шурикным, кодлы Рӧштво дырйи тырӧ дас вит арӧс, бӧръя тӧлысьяснас тӧдчымӧн тшӧтш нюжалыштӧма да вӧтӧдӧ нин Митяӧс...

Квайт да джын во сайын, тайӧ жӧ пӧлӧк вылас, а стӧчджыка кӧ шуны, аслас морӧс вылын, медбӧръяысь пывсьӧдіс миянӧс, куимнан писӧ ассьыс, война вылӧ мӧдӧдчысь батьӧ. Пӧсь корӧсьӧн сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн меліа швачӧдіс сійӧ миянӧс да курыд синваӧн йиджтысьӧм гӧлӧснас велӧдышталіс, кыдзи колӧ миянлы сытӧгыс овны. Кыдзи колӧ миянлы мамӧлысь кывзысьны...

Вермим ӧмӧй сэки ми, посньыдик зонкаяс, чайтны, мый миян муса батьӧным медбӧръяысь тадзи пывсьӧдӧ миянӧс вына-паськыд морӧсыс вылын...

И — нӧшта нин! — вермим ӧмӧй сэки ми чайтны, мый войнаыс не сӧмын том да ён батьӧӧс нырыштас аслас лёк изкиӧн, но сы бӧрын регыд тшӧтш сэсся и мамӧӧс кыскас ковтӧм-кадтӧм гуӧ... Ок-ма жӧ эськӧ да!..

Кыза сӧдзтысьӧм ньылӧмнымӧс пожъёвтім дэбыд ваӧн да петалім кӧджӧ ыркӧдчыштны. Да лолыштны ывла сынӧдӧн. Сэсся и выль вынӧн пырим медся коланасӧ керны — корӧсясьны!

Но сыӧдз стеклӧа пӧнар би улын ме вылӧ видзӧдлысь Шурик шуис:

— Тэ ӧні, Федя, буракӧ, дзик нин батьӧыд кодь ыджыд да ён лоӧмыд.

— А-а, нюжйӧдлӧ тай уджыс, — воча шуа сылы. — Немтор, Шурик, ме видзӧда да, регыд тійӧ, Митякӧд, менӧ вӧтӧданныд жӧ...

Мед водзӧ не нин нормӧдны вокъясӧс и ачымӧс, меным абу окота сетчыны сьӧкыд казьтылӧмъясыслы. Сідз жӧ, буракӧ, и Митялы.

— Но, вай водалӧй, — шуӧ Митя. — Ме тіянлы корӧсьяссӧ пӧжа да мыччала.

Ми Шуриккӧд бӧр водам пӧлӧк вылӧ, сы вӧсна мый тӧдам: Митя миян пиысь медъёна лэптӧ жарсӧ да озджык мудз пывсянас, та йылысь весиг коркӧ батьӧ на шуліс...

Но медічӧт вокнымлӧн, Шуриклӧн, талун норлуныс, буракӧ, унджык чӧжсьӧма лов вылас да сійӧ, водӧмнас нин, бара на шуӧ:

— Батьӧыд да мамӧыд сэсся миян сідзи и оз тӧдлыны, кутшӧмӧсь мийӧ быдмам да лоам...

Ок, ёна жӧ курыд да доя кывъяс артмисны Шуриклӧн! Ок, ыджыда жӧ нин сійӧ шуис!..

Но Митя нин койыштіс кӧшӧн пӧсь гор вылӧ, скӧрысь дзажнитіс-дзожнитіс сэні, Митя, бергӧдлӧмӧн да пыркӧдалыштӧмӧн, пондіс пӧжны скӧралысь кыз жар вылас ва тазйысь перйӧм корӧсь, сэсся и мыччис меным гожся кыдз кӧрӧн пуркйысь-паркйысь биа пӧсь да лем небыд дивӧсӧ. Ок, добра!.. Медводз ме пурскыси нырӧн-вомӧн пӧсьыс да небыдыс пытшкӧ да и мый вермӧмысь понді нюшкыны-кыскыны пытшкӧсӧ нинӧмӧн ӧткодявны позьтӧм пӧсьсӧ-кӧрсӧ... Ок, лӧсьыд!.. Кодкӧ тай лӧсьӧдлӧма жӧ дивӧ-кыдзсӧ и пӧсь пывсянсӧ!..

— Федя, коскыд вылӧ тай норасян, вай ме швачӧдышта, — шуӧ сэсся Митя, тшӧтш и Шуриклы корӧсьсӧ пӧжӧм бӧрын.

— А тэ ачыд он мудз? Он кольмы?

— Менам жӧ кӧрт кодь яйыс! — сералӧ Митя. — Батьӧыд на тай шуліс.

— Либӧ пывсьӧдышт и эм... — нимкодьма ме. — Мӧдарӧ нёрӧм пуяссӧ лэпталігӧн-пӧрӧдігӧн коскӧ сатӧка ётшйӧдлӧ.

Ме кымыньтча, Митя кӧш тырӧн ӧтчыд дай мӧдысь койыштӧ гор вылӧ, мыйысь горйыс скӧрысла быттьӧ семдывтӧдзыс дзижнитлӧ да и ыпмунӧ доналӧм пӧсь лов шынас пывсян пасьтала, пельтӧ сотӧ, лов горшад биа ӧгырӧн моз сатшӧ. Митя первойсӧ муртсыникысь инмӧдчылӧ менам мышкӧ корӧсьнас, сэсся вочасӧн ӧддзӧ да и пондӧ швачӧдны коскӧ и мыш пасьтала, регыд менам мышкӧй, буракӧ, кутӧ ӧгравны, не сӧмын кучикнас, но и став лысьӧмнас... Мед нӧ! Мед петӧ кынмалӧмыс и мудзӧм-доймалӧмыс! Мед бӧр йитчӧны став чукталӧминъясыс!..

— Но, аттьӧ, Митя, ӧні сэсся вай ачыд пывсьы, а то дзикӧдз мудзан.

Ме бӧр бергӧдча мыш вылӧ, ӧні сэсся куимнанным нин ӧвтчам жар вылас шуралыштӧм корӧсьясӧн, бергалам-ружтам, ем доналӧм пывсян ӧдсӧ йиджтам пытшкӧсаным, а сэсся Митя бара на дзажнитӧ кӧш тырӧн, мед на оз личав ӧдыс... Ок, лӧсьыд! Сэтшӧм жӧ нин лӧсьыд кос жарыс... Кымын ёнджыка швачкан асьтӧ корӧсьнад, сымын быттьӧ ёнджыка на колӧ, сувтнытӧ он вермы, кӧть эськӧ и сьӧлӧмыд морӧсад код тӧдас кутшӧм ӧдӧн нин діпкӧ...

Ок, бур пывсян тшуплӧма батьӧным, сійӧ кӧть колис миянлы...

Дэбыд ваӧн киськасьӧм бӧрын ми мӧдысь на шойччыштам ыркыд колаын, мед кӧть неуна лӧньӧдыштны тэрыб часіяс моз тічкыны пондӧм сьӧлӧмъяснымӧс. А сэсся, корӧсьяснымӧс ыпъявтӧдз выльысь на пӧжӧм бӧрын, ми бара на нюжгысьлам ӧдйӧ бӧр косьмӧм пӧлӧк вылӧ да нӧшта ӧтчыдысь кулям-пӧвсалам асьнымӧс жаявлытӧдз...

А бура нин тай лэптам жарсӧ ставным! Не сӧмын Митя. Бур мужикъяс этшӧн нин тай корӧсясям. Сідзкӧ либӧ тай, вочасӧн быдмам-ёнмам жӧ...

А сэсся и майтӧгӧн — лючки майтӧгӧн! — ӧта-мӧднымлы васӧ юр выланым кӧш помысь кисьтӧмӧн бура мыссим-киськасим ми, няйт чир ни пӧсь ньылӧм чир эз коль юрӧ ни вир-яй пасьтала, небзьӧм-нюдзмӧм кучикным весиг пондіс меліа дзуртыштавны сӧстӧмысла да шӧвк кодьӧдз шылялӧмысла...

И выльысь чужӧма кодьӧсь ми, куим вок, гортӧ кайим пывсянысь да пуксялім водзвыв дасьтӧм пызан сайӧ, мед ӧтлаын пасйыштны Выль, 1948-ӧд волысь чужӧмсӧ.

Ми талун некодӧс эгӧ корӧй гортӧ, и некытчӧ эгӧ кӧсйысьӧй мунны, кӧть эськӧ и вежаньным корӧ вӧлі. Мися, ас кежаным пукалыштам да пӧттӧдз сёрнитыштам, ӧд код нӧ тӧдас, кор на бара мӧдысь татшӧм шудыс-бурыс лолӧ...

Пызан вылын миян дасьтӧма тырмымӧн сёян-юан, няньыд и мукӧдтор вӧльнӧяыд лоис да, быдтор ӧні миянлы шедӧ, деньга-сьӧмыд ӧні миян мыйта колӧ эм, ӧд пондім нин уджавны куимнанным, весиг со и Шурик, семилетка помалӧм бӧрын, пырис счетоводавны. Митя леспромхозын десятникалӧ, быд тӧлысь удждон босьтӧ. Не нин сёрнитны ме йылысь — пӧшти кык нормаӧн быд лун менам петӧ, а нелямын норма тыртӧм бӧрын прогрессивка тшӧтш нин кутіс воны, да ӧні ме, позьӧ шуны, сӧмын и лиала сьӧмсӧ, дерт шуам, оз жӧ кокниа шед сійӧ-а... Лавка сёянысь кындзи пызан вылын миян руалӧ пӧжӧм йӧра яй, кольыштлӧмаӧсь на вокъяс праздникыс кежлӧ, сола тшак и пув на эм и, — арнас, эг дышӧдчӧй да, асьным жӧ вотлім... Вина доз тшӧтш сулалӧ... Сералӧ и вералӧ важ пызанным уна сикас пӧтӧс сёянсьыс, татшӧмнас сійӧ важӧн нин эз тӧдлы асьсӧ, буракӧ, батьӧлӧн война вылӧ мунан лунсянь эз нин тӧдлы...

Ен ув пельӧсын, Ен пыдди, кодӧс батьӧ коркӧ важӧн нин, бабуш кулӧм бӧрын регыд, петкӧдліс кытчӧкӧ, ӧні миян сувтӧдӧма ичӧтик, пашкыриник веж лыска коз, ёлка. Ставсӧ тайӧс водзвыв артыштӧмӧн ме вӧв доддьын вайи сійӧс Улдзиягысь. Сӧмын миян чачаясыс мичмӧднысӧ эз сюрны, да на пыдди водзас ӧзтім сӧмын сись... Да и мый миянлы чачасьыс, абу нин тай ичӧтикӧсь, козпиыслӧн сир-лыс кӧрыс тай кылӧ-а, казьтылӧ матысмысь Выль воыс йылысь да тшӧтш быттьӧ кыпӧдыштӧ миянлысь лов кылӧмнымӧс...

Пывсьӧм бӧрын ставӧн сӧстӧм паськӧмасим, быдӧнлы сюрис на еджыд дӧрӧм, кодӧс песлалӧм бӧрын валяйтан нӧшӧн шыльӧдӧма, Митя да Шурик вылькодь на матерйӧ гачьяс кӧмалісны, а ме, вокъяс ёна пондісны корны да, батьӧлысь руд ной костюмсӧ пасьталі. Батьӧлӧн куш сӧмын тайӧ костюмыс да гӧрд воротника важиник кышӧд и кольлісны нин, мукӧдсӧ, мамӧ дырйи на, медся тшыгӧм воясас, ставсӧ нулісны Коммуӧ да Вятскӧй муӧ нянь вылӧ вежлавны... Видзӧд со, кодсюрӧяслӧн няньыд и война дырйи лишнӧй вӧлӧма, кӧнкӧ, сэтшӧмъясыс не этша нажӧвитчисны сэки матӧ воӧм йӧзлӧн шог вылын...

Ме ёна шызьӧмӧн пыри кияс улын шуракылысь ноя выль костюмыс пытшкӧ да ёна и нимкодьми: батьӧлӧн костюмыс вӧлі нин меным пӧшти буретш, мыйтакӧ сӧмын личыдджык.

— Тэ ӧні вӧрад ёна пессян да, сы вӧсна личыдыс! — тшӧтш жӧ ёна нимкодьмис Шурик. — Ме тай шуа, мый батьӧыд кодь нин тэ лоӧмыд!

— Тэ либӧ, Федя, ӧні новлы нин сійӧс, — сьӧлӧмсяньыс тшӧтш шуӧ Митя.

Менӧ ёна вӧрзьӧдӧ вокъяслӧн тадзи пыдди пуктӧмыс. Но сэсся, виччысьтӧг, бара на дойдӧ батьӧ вӧсна шог: выль костюмыс ӧшалӧ, а ачыс нӧ збыль али мый некор нин сэсся оз ло?.. А гашкӧ, и сійӧ кӧнкӧ ловъя на?..

— Мед на ӧшалӧ костюмыс... — шуа сэсся ме вокъяслы. — Ме ӧд ӧні ачым нин верма ньӧбны аслым...

Найӧ, тӧдӧмысь, гӧгӧрвоӧны жӧ менсьым сьӧлӧм кылӧмӧс.

— Но либӧ кӧть Выль во дырйиыс гортын олышт сійӧн, — шуӧ сэсся Шурик. — Тшӧтш и батьӧыд пыдди видзӧдлам тэ вылӧ...

А кор пуксялім пызан сайӧ, Шурик виччысьтӧг шуис:

— Ок эськӧ, татшӧм пызан саяс кӧ тшӧтш мамӧным пуксис. А то вед сійӧ, коньӧр, война чӧжыс пӧттӧдзыс некор эз и сёйлы...

Менам татчӧ джӧмдыліс вина кисьталысь киӧй. Сэсся менам весиг видзӧдлысис кывтлань, быттьӧ сэтысь ӧні петас, кияснас шыд кашникӧн, сук шабді юрсияса нюмъялысь мамӧ...

— Но вай, медводз, ичӧтикаӧн юыштам усьӧмаясыс да кулӧмаясыс вӧсна... — шуа сэсся ме, но менам пырысь-пыр жӧ курзьӧ да пондӧ тіравны горшӧй, да водзӧсӧ сэсся немтор ме ог вермы шуны...

Еджыд юра, ён ныръяса да зумыд вом доръяса дас квайт арӧса Митя бура нин кымыньтіс вомас стӧкан джын водкасӧ, велалӧма жӧ нин вӧр лэдзысьяс дінад уджалігӧн курыдыс дінӧ. А ичӧтджык Шуриклы оз на пыр водкаыс, видліс да пыр жӧ и тшӧкмуніс сійӧ, бӧр пуктіс пызан вылӧ стӧкансӧ, мыжа морт моз шуис:

— Кытчӧкӧ тай мӧдлаӧ веськаліс...

— Оз кӧ пыр, эн и ю, Шурик, — сьӧлӧм сета ме ичӧт воклы. — Быдмыштан да, велалан на тайӧ добраыс дінӧ. А ёна бурджык эськӧ и некор не велавны...

Сэки меным, дерт, казьтывсьытӧг эз ов, кыдзи ме, ачым, мырдысьӧн моз жӧ велалі винасӧ юны — некыдзи оз пыр, бӧр петӧ-восӧдӧ, а тэ гуниктан, мырдысьӧн йӧткан сійӧс пытшкӧсад, ӧд он кӧ вермы юнысӧ, серам выв лэптасны: гач пӧ новлан, вӧр пӧрӧдан, а кутшӧм нӧ пӧ тэ мужик, вина кӧ он вермы юны!..

Код сӧмын и лӧсьӧдлӧма татшӧм модаяссӧ!

— Тэныд эськӧ, Шурик, бур ногӧн кӧ, не вина юны, а школаын на коліс велӧдчыны. Мед эськӧ миян кӧть ӧти бурджыка велӧдчӧм морт лоис. А ми эськӧ Митякӧд отсыштім на...

— Отсалім, дерт! — дасьпырысь шуӧ Митя, юыштӧм бӧрас йӧра лы азыма вильӧдіг.

А Шурик шуйга кинас лӧсьӧдышталӧ пывсян бӧрын косьмӧм нин сук-веж, неуна читкылясьысь юрсисӧ, видзӧдлӧ ме вылӧ мича-мелі гырысь синъяснас да шуӧ:

— А мый нин ӧні, Федя, пыри нин уджавнысӧ да... Тэнӧ вед, кӧнкӧ, регыд армияӧ нуасны. А сэсся тшӧтш и Митяӧс босьтасны армияас, менӧ ачымӧс и... Коркӧ буди, олӧмыс бурмыштас да, сэки водзӧсӧ велӧдчам-а... Аслыд вед тэныд, Федя, кӧнкӧ, медъёна на окота велӧдчынысӧ?

— Окота эськӧ да...

— Учительясыс школаын менӧ не этша кыскавлісны тэнад велӧдчӧмӧн, Федя. Омӧльджыка кӧ вочавидза, пырысь-пыр и кайтыштасны: колӧ пӧ Федя мозыд велӧдчыны. Торйӧн нин Евстолия Семеновна, литература велӧдысьыд...

— Казьтывліс?! — шоналӧм сьӧлӧмӧн юася ме.

— Менӧ на некымынысь тадзисӧ янӧдліс и, Евстолияыс! — шуӧ тшӧтш Митя.

— Гашкӧ инӧ збыльысь, олӧмыс бӧр бурмыштас да, кыдзкӧ-мыйкӧ, уджалігмоз, вермам на и эм водзӧсӧ велӧдчыны, — висьтала вокъяслы гуся думъясӧс. — Батьӧыд тай ёна вӧлі кӧсйӧ велӧдны миянӧс... Оз кӧ лёк-гудыр визувъясыс кутшӧмкӧ полойясӧ нӧбавны миянӧс...

— Эз жӧ эськӧ ков найӧлы сетчынысӧ да... — шуӧ Шурик.

— Кыдзкӧ эськӧ мед винаыс эзджык вермы миянӧс. Ок вед, ыджыд сылӧн выныс, ме тӧдышта нин... Коддзан да, ставыс вунлӧ... А сьӧлӧмъясным миян, буракӧ, ярӧсь, да торйӧн нин ёна мӧрччӧ винаыс да ышмӧдӧ... Ёна кӧ велалан юнысӧ, став олӧмным вермас пазавны. Вина юӧм дорсьыд бурджык эськӧ книга лыддьыны... Да, шуам, гажа вӧр-ваӧ петавлыны...

Пукалам ми гортын, Выль вося пызан сайын куим вок, быдтор йывсьыс сёрнитам. Томӧн-кадӧн бырӧм бать-мамнымӧс шогпырысь казьтылам, и мӧд детдомӧ нуӧм ичӧтик чоюкнымӧс жалитам. Удж йывсьыным ӧта-мӧднымлысь юасям.

Дас вит арӧса Шурик, колхозса счетовод, висьтасьӧ:

— Выль предыд, Трӧпим Иванэчыд, сідзсӧ небыд морт, ковтӧгыд некодӧс оз ӧбидит. Абу Ош Анна кодьыд!..

— Ошыс пӧ тай Трӧш Ёгорӧс нетшыштӧма семья дінсьыс? — вӧрын миянлы кывсьыліс жӧ нин татшӧм дивӧыс.

— Да, — шуӧ Шурик, — песовтӧма тай Ёгорсӧ, куим пиӧс ассьыс эновтіс, а йӧз челядь дінӧ, Анна дінас муніс...

— Этша на сылы, Ош рӧдлы, сирӧтаясыс! — герчнитӧ пиньяснас винасьыс гажмыштӧм Митя.

— Виччысисны-виччысисны батьсӧ Трӧш Ёгор пияныс, а сійӧ ловйӧн локтіс война вылысь да Ош Анналы сам вылӧ веськаліс... — ышлолалӧ Шурик. — Кытчӧкӧ сэсся районӧ лэччисны выль гозъя, йӧз син водзсьыс...

— Ок эськӧ, татшӧмъяссӧ!.. — йирӧ пиньсӧ Митя.

— Вот мыйла сідз артмӧ, Федя? — водзӧ сёрнитӧ Шурик. — Мукӧдыслы войнаыс быттьӧ эз и вӧвлы, жыкруйтісны-олісны, некутшӧм тшыг эз тӧдлыны... Вот Тулан Миш, гажа дырйиыс, меным висьталіс, кыдзи найӧ пируйтлӧмаӧсь Ош Аннаясыскӧд. Да завхоз Столяяскӧд. Да сельсӧвет предъяскӧд. Самӧкур пӧ мыйта колӧ, кӧть купайтчы. Няньыд и яйыд кутшӧм колӧ... Ставыс асланыс кырымъясын... Сёям-юам пӧ да, висьтасьӧ вӧлі Мишыс, сэсся йӧктыны пондам... Узьны водалам... А миян мамӧ кодь сьӧкыд удж мыркысь бабаяс сэк кості кулалісны...

— Пежъяс! — бара на герчкӧ пиньнас Митя.

— А мый, Шурик, Тулан Мишыскӧд тэ частӧ пукавлывлін? — вокӧй вӧсна тӧждысьӧмысь топалӧм лов шыӧн юася ме.

— Да, мукӧддырйиыс тай винала ыстывлӧны лавкаӧ. Тэ пӧ томджык, котӧртлы... Дерт, юнысӧ ме ог на ю найӧ моз, но тшӧтш пукавла. Баснияссӧ кывза, коддзӧм вывсьыс ошйысьӧмъяссӧ.

— А мый нӧ нӧшта ошйысьлӧ Тулан Мишыс?

— Да, ёнджыкасӧ нывъяскӧд да бабаяскӧд гуляйтӧмсӧ. Фронт вылысь воӧм бӧрын пӧ... А коркӧ тай сійӧ регыд и война пансьӧм бӧрас воліс... Сы бӧрын пӧ, район пасьталаыс, ставсӧ кӧ артавны, ӧкмыс чурка нин кери...

— Ӧкмысӧс? — чуймам ми Митякӧд.

— Гажмас да, сідз тай ошйысьӧ-а...

— А мый, пӧдикӧ, эзыс, — шуӧ Митя, — мыйта колис дӧваыс, Тулан Миштӧ быдӧн сибӧдӧ...

— Трӧпим Иванэч эськӧ и дивитӧ жӧ сійӧс татшӧмторъяссьыд, но мӧдыс сӧмын и шыннялӧ вочасӧ. Ме пӧ ставсӧ кера «на добровольных началах», некод дінӧ пӧ мырдӧн ог лезит... Сэсся пӧ и, бабаыслӧн ӧти кага дінӧ кӧ мӧд содӧ, сорыс сідзжӧ быдмас... А кодлӧн пӧ бара абу на кагаыс, шуам, эндӧм нывъяслӧн, найӧ пӧ ёна жӧ окотитӧны лӧсьӧдны... Ӧні пӧ, этатшӧм война бӧрад, уна колӧ выль йӧзыс...

Менӧ ёна чуймӧдӧны и повзьӧдӧны ичӧт воклӧн татшӧм сёрниясыс.

— Тэ вай, Шурик, энджык сибӧдчы татшӧм Тулан Мишъясыс дінӧ. А то велӧдасны тэнӧ найӧ ас ногӧныс кыйсьыны...

Помнита, коркӧ менам Мишыскӧд вӧлі жӧ нин сёрниыс татшӧмторъясыс кузя. Война вылӧ сійӧс нулісны 41-ӧд вося арын, кызь арӧсӧн. Во помнас нин гортас мамыслы воліс «похоронка», усис пӧ бойын. А, вӧлӧмкӧ, морттӧ снаряд взрывӧн ёна контузитас, кисӧ ранитас да кыза тыртас муӧн. Вель дыр садьтӧг куйлас гуалӧмнас, ӧнӧдз пӧ ачым шензя, мыйла абу пӧдсьӧма. Сэсся мӧд частьысь нин санитаръяс кыдзкӧ казяласны сійӧс да перъясны выльӧн пузувтӧм му пытшсьыс. Да и кыскасны санбатӧ. А асланыс частьсяньыс гортас мунас «похоронка»... Сідзкӧ пӧ ме, шуӧ вӧлі Мишыс, мынтӧдчи сьмертыслӧн гыжйысь, позьӧ шуны, выльысь пӧ чужи. Сідзкӧ пӧ ӧні меным кык морт пыдди колӧ овны да олӧм югыднас нимкодясьны...

Со тай сэсся и нимкодясьӧ!.. Дерт шуам, ассьыс уджсӧ оз лёка вӧч сійӧ, вӧвъяс пондаыд вийсьӧ, кӧрым вӧснаыд тӧждысьӧ, сийӧс-пӧрӧднитӧ быдлаысь вермӧ судзӧдны и чуктӧдны сюсь мортыд...

Но менам сьӧлӧм доймасьӧ Шурик понда, татшӧм туланъяс дінас веськаліс уджавнысӧ зонкаыс да...

— А Трӧпим Иванэчыс нӧ, предыд, кыдз-мыйджык тэкӧд? — юася воклысь.

— Сыкӧдтӧ лӧсьыд, — личмунӧ Шурик. — Велӧдӧ делӧяссӧ нуӧдны. Ачыс вед сійӧ ревизияястӧ и водзті на керлӧма, войнаӧдзыс на ревкомиссияясӧ бӧрйывлӧмаӧсь, да татшӧмторъястӧ тӧдӧ. Буракӧ, тшӧтш и жалитыштӧ менӧ, батьӧыдкӧд тай сійӧ ӧтлаын фронт вылас ветліс... Мукӧддырйиыс весиг гортас на чукӧстлас, мунам пӧ ӧти пызан сайын пажнайтам, миян пӧ талун дозмӧр шыд пуӧма. Вӧралнытӧ вед мастер жӧ сійӧ... — Шурик чӧв усьліс, кузяӧн видзӧдліс ме вылӧ и Митя вылӧ да вежсьыштӧм гӧлӧсӧн водзӧ шуис: — Дозмӧр шыдыд эськӧ и чӧскыд панявнытӧ... Но мукӧддырйиыс друг курзяс горшӧй, да некыдзи оз пыр весиг чӧскыдыс... Мыйла нӧ, мися, Трӧпим ныла-пиаыслӧн бать и мам война бӧрын лючки да дзоньӧн колисны, а миян некоднанныс эз лоны?.. Мися, мед кӧть нин ӧтиыс, батьӧным либӧ мамӧным колисны ловйӧн... Татшӧм думсьыс и курзьылӧ горшӧй...

— Да, Шурик, — нормӧмӧн тшӧтш ышлолала ме, — таысь миян горшъясным олігчӧжным, буракӧ, унаысь на курзьыласны... Унаысь на ми пондылам кывны асьнымӧс сирӧтаясӧн... Таво тулыснас, весиг Победа лунӧ, ачымӧс менӧ виччысьтӧг шогӧ уськӧдліс... Эськӧ и кутшӧм нин югыд праздник-а...

Сёрнита ме тадзи, а сьӧлӧмӧй оз дугды Шурик вӧсна доймасьӧмысь. Ӧд со кыдзи шуис шыдыс йылысь!.. Курыд пӧ... А кынӧмыд сюмалӧ да, быть пыр... Быть пуксьы пызан сайӧ панясьны... Да мырдысьӧн пӧдты забеднӧтӧ и горш курзьӧмтӧ... Ӧд кор на пӧ и эштылас быдысьсӧ пусьыны сійӧ жӧ Шурикыс?.. Да и пусян вӧлӧгаыс оз на шед быдысьсӧ, ӧні, гашкӧ, кокньӧдыштас-а... А кодкӧ кӧ и чукӧстас пажнайтны, тэныд, сирӧтиналы, век чайтсьӧ, мый милӧстина коран. Сэсся и курзьӧ горшыд...

— Батьӧ йывсьыд немтор оз казьтыв Трӧпимыс? — юася ме Шуриклысь.

— Висьтасьліс, — шуӧ Шурик, а ми Митякӧд пырысь-пыр жӧ чошкӧдам пельяснымӧс. — Воюйтанінас пӧ ӧтлаын пырим. Батьӧтӧ пӧ, кыдз грамотнӧйджык мортӧс, да и туша-мыгӧрнас тӧдчанаджыкӧс, отделеннӧйӧн индісны... Ленинградтӧ тай Гитлерыд мырдысьӧн вӧлі кытшалӧ, медсьӧкыдінас пӧ миянӧс тувкнитісны... Лючки ӧружие пӧ миян эз на вӧв сэки, куш сӧмын винтовкаяс... Ёнджыкасӧ пӧ сэки йӧз выннас и выналім... Немечьяслӧн биа-шера техникалы паныд... Трӧпимсӧ кор ранитас сояс, батьӧыд ловъя на вӧлӧма... Буретш пӧ вӧлі мунӧны атакаӧ...

— Сійӧ миян, дерт кӧнкӧ, эз дзебсясь йӧз мышъяс сайӧ, — шуа ме, а ачым быттьӧ шогпырысь кутшӧмакӧ и аддза и кыла, кыдзи батьӧяс, тӧрытъя вӧралысьяс да вӧр пӧрӧдысьяс, штыка винтовкаяссӧ чургӧдӧмӧн котӧртӧны биа-шера техникаӧн тшӧтясьӧм немечлы паныд да мый вынсьыс горзӧны «ур-ра!..»

Мыйтаӧн найӧ водісны сэтчӧ, Ленинград дорас, нелямын ӧтиӧд вося гыма-йирка арӧ!

Ми коллялам 1947-ӧд во асланым ыджыд керкаса жырйын, ыджыд пач тані, и кӧрт пач, да шоныд овнысӧ. Мукӧд жыръяссӧ да тшӧтш и гожся олан джынсӧ тупъялӧма, мед не видзны лишнӧй пес, кӧть эськӧ и пессӧ унакодь заптылім тӧв кежлас. Ытва дырйи Сыктылысь пыжӧн куталім быдсяма лӧпсӧ да пилитім-поткӧдлім, а гожӧмбыднас бура косьмӧма...

Но, дерт, ӧні нин ми ставӧн гӧгӧрвоам, мый батьтӧг да мамтӧг, куш сӧмын ас кежысь, дыр кутны та ыджта керка-горттӧ да сы гӧгӧр ыджыд йӧрсӧ вӧдитны сьӧкыд миянлы лоӧ. Торйӧн нин медічӧт вокӧйлы, Шуриклы, та кузя медъёна дӧнзьӧ — пачтӧ ломтны и ӧтарӧ идрасьны, картупельтӧ быдтыны... Ставсьыс таысь верман дзикӧдз дӧзмыны...

Но кыдзи нӧ миянлы водзӧсӧ овны? Выльысь али мый меным мӧвпыштлыны гӧтрасьӧм йылысь? Кӧть эськӧ и эз на вун менам та кузя воддза босьтчылӧмӧй. И мыйӧн ставыс помасис, эз на жӧ вун...

Но ӧд меным регыд ковмас Армияӧ мунны! Кыдзи нӧ метӧгыс, ӧткӧннас, кутасны овны вокъясӧй?

И чоюкӧс, Верочкаӧс, жаль, век чайтсьӧ, мый быд ногыс дойдалӧны сійӧс детдомас. А Шурик быттьӧ кылӧ менсьым майшасьӧмӧс, шуӧ:

— Гашкӧ, абу нин колӧма сетны Верочкатӧ детдомас. Кыдзкӧ-мыйкӧ ставнымлы ӧтлаын овны...

— Ӧткӧнтӧ, сэки, мийӧ эськӧ эгӧ вермӧй, — ышлолалӧ Митя.

Менӧ, медыджыд вокӧс, буракӧ, медся ёна дойдӧны татшӧм сёрниясыс:

— Мыйта рӧдня... И оз лёка овны... Мӧскаӧсь и быдсӧн... А вот со некод жӧ эз босьт дінас коньӧрушкоӧс... Кӧть нин регыдик кежлӧ... Миян быдмышттӧдз...

— Да, Федя, быд ногыс думайтсьӧ та йылысь... — шуӧ Шурик.

— А вед сідзсӧ быттьӧкӧ и ӧддьӧн бур йӧз, — шуӧ Митя. — Пыран кӧ на ордӧ, век нин пызан саяд пуксьӧдасны.

— Тайӧтӧ сідз... Та кузя немтор и байтны, — шуа ме, но кыла, мый дзикӧдзсӧ оз личав зэлалӧмыс. — А вот кор ыджыдджыка мӧвпыштан Верукыд йылысь, пузьылӧ вирыд...

Но миянлы, ставӧнлы, окота кежны татшӧм сьӧкыд сёрнисьыс. Кутшӧм на пӧ ми донъялысьяс ассьыным рӧднянымӧс, сідзсӧ бур да шань йӧзӧс... Мыйкӧ дыра ми чӧла видзӧдам коз пу водзын лӧня сылысь сиська би вылӧ. А сэсся и Шурикным дзикӧдз нин весьӧпӧртӧ миянӧс, мукӧд кык воксӧ, нӧшта нин виччысьтӧм шуӧмнас:

— Ок-ок-ок! Мый со мамӧыд миян йылысь думайтіс-а, кулігас? Мый медбӧръя думыс вӧлі, коньӧрлӧн?

Та вылӧ вочасӧ ми Митякӧд сӧмын и ружӧктышталам.

— Сія вед миян ёна шогсьысь вӧлі, сатӧк сьӧлӧма... — оз вермы дугдыны казьтылӧмсьыс Шурик. — Кор тай тэ, Федя, гожӧмнас пондін ветлыны гортысь сплавуйтнытӧ да вӧртӧ босьтны, мыйкӧ жӧ вӧлі шогсяс да бӧрдас тэ понда... Мыйла нӧ пӧ ме коньӧр зонкасӧ лэдзи сэтшӧм сьӧкыд удж вылас!..

Менам синъясӧй пӧсь синваӧн ойдӧны татшӧм казьтылӧмсьыс...

А сэки ме немтор эг тӧд та йылысь... Меным, дас куим арӧсалы, сӧмын и вӧлі бурыс да радлуныс аслым нин вайны гортӧ мыйтакӧ сьӧм да нянь карточка. Да корсюрӧясӧ кутшӧмкӧ кыйдӧстор вӧрысь...

Дерт, ме эг на жӧ вунӧд и мамӧлысь синъяссӧ нажӧтка вывсьыс гортӧ бӧр воигъясӧ. Повзьыштӧм, майышмунӧм синъяс... И радлысь да аттьӧалысь синъяс!.. Ӧд пиукӧй нин вайис!..

Сійӧ гожӧмнас, ценнӧй вӧр босьтігӧн вывті ёна ветлӧдлӧмысь, менам пидзӧс гӧгыль горувъясӧ петісны-лыбисны ыджыдкодь йӧгъяс да сідзи сэсся и колисны. Мамӧ мыйӧн казяліс найӧс, дзикӧдз шӧйӧвошис, водзӧ оз кӧсйы лэдзны менӧ вӧрас... Но ӧд колӧ!.. Да и кыдз на пӧ кутан менӧ?..

А асьсӧ сійӧс, мамӧӧс, коді жалитліс? Ӧд ми сэкисӧ, йӧюкъясыд, эгӧ на гӧгӧрволӧй жалитнысӧ...

Сы пыдди ӧні ставсьыс сэтшӧма доймасям ми. И сьӧлӧмъясным потӧны шогысла, кор пондан мӧвпавны мамӧлӧн медбӧръя олан здукъясыс йылысь. Ӧд и сёрнитӧны вӧлі сэки, мый операция вылас водігӧн, коньӧр, шуӧма: прӧщайтлӧй пӧ, дона челядь!.. Ӧти сестра та йылысь висьталӧма карса тӧдсалы...

Сідзкӧ, миян йылысь вӧлі мамукӧйлӧн медбӧръя думыс да дойыс...

Выль во пуксьытӧдз быдтор йывсьыс сёрнитам ми, куим вок, гортса пызан сайын. А нӧшта на унджык ас кежаным мӧвпалам да быдторсӧ казьтылам. Чужан позъяд тай, кӧні тэныд вируля дойӧдз тӧдса лӧсйӧм стенсьыд быд ув и быд пельӧс, кӧні тэ коркӧ вӧвлін сэтшӧм шудаӧн, а сэсся и мырддисны тэнсьыд тайӧ шудсӧ, — татшӧм позъяд тай, мися, век нин сюрӧ казьтыланторйыд...

Сэсся, кыдзи и колӧ, дас кык час войын ми, куим вок, точнитчим водка тыра стӧканъясӧн Выль, 1948-ӧд во вӧсна, вӧзйим ӧта-мӧднымлы водзӧ кежлӧ шуда олӧм.

Сэсся и ӧтлаын водім ми паськыд пу крӧватьным вылӧ, коді, мыйӧн ме помнита, быдмигчӧж век нин узьтӧдліс миянӧс идзас вольпасьын, шойччӧдліс и шонтыліс, биа висигӧн ломалігъясӧ и кынӧм висигӧн чукрасигъясӧ, больничаясӧ мӧдӧдлытӧг, мый вермис, отсавліс бӧр на бурдӧдчыны да содтыліс вын водзӧ олӧмыс вылӧ.

Дыр-ӧ нӧшта кольӧ миянлы узьлыны тайӧ паськыд пу крӧватьыс вылын да шонтысьны шыльыд изъя паччӧр вылын? Код пӧ тӧдас... Гашкӧ, и регыд нин... Бӧрӧ кольӧмасӧ кӧ ми тӧдам нин да и кутшӧмакӧ гӧгӧрвоам, — то став водзӧ лоанаыс дзебсьӧма на миянысь кыз-топыд ру пиӧ... Но миян нормыштӧм сьӧлӧмъясным быттьӧкӧ и кутшӧмакӧ кылыштӧны нин, мый регыд сэсся ми сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн пондам лэбовтавны чужан гортсьыным, ылі муясӧ разгысям, да и дзикӧдз вылӧ кӧдзалӧ айтӧм-мамтӧмӧн кольӧм дона-муса позным...

11

Аскинас, выль волӧн медводдза лунӧ, грездса дзик ӧти улич вылын ме паныд лои Мича Настакӧд, и тӧрытъя нормылӧмъясӧй менам пырысь-пыр жӧ вунісны. Ме лэччылі пывсян дор юкмӧсӧ вала, гоз ведра вӧлі ката гортӧ пельпом вылын карнанӧн — ми, вок сикас, велалім тай и, нывъяс-бабаяс моз, карнанӧн новлыны ватӧ! — а сійӧ, Настаыс, ветлӧма колхоз правленньӧӧ да бӧр гортас мунӧ. Луныс гажа пуксьӧма, буретша кӧдзыд, сёрмӧдчӧм ыджыд гӧрд шонді муртса на лыбӧдчӧ Кирӧ Мысйыв весьтӧ. Воча лоим да сувтовкерим ми вӧла-доддялы муртса тӧрмӧн южмӧм туй вылӧ. Выль воӧн ӧта-мӧднымӧс чолӧмалім.

Настаыс буретш выв тырыса кӧрӧм коска ыж ку пася, серӧдӧм ной чулкиа, зумыд кок пӧкъяссӧ джынвыйӧ тупйысь ас гындӧм сьӧд катаника да гӧрд руч ку шапкаа, аслас юрсилань мунысь пушыд гӧн пиас сӧстӧма ломалӧ шондіа кӧдзыд асылӧн ӧддзӧдӧм-банйӧдӧм чужӧмыс. Кужӧ тай пасьтасьнытӧ Настаыс, кор оз ков кер удж дінӧ петны! Паськӧмнас сійӧ быттьӧ нӧшта нин тӧдчӧдӧ вына-статя мыгӧрыслысь и чужӧмыслысь мичсӧ. А шапка-пасьяссӧ ставсӧ вурӧ-керӧ сылы быдторсӧ сяммысь батьыс, Тима дядь...

— Со вед, Федюш, он гӧтрась да, аслыд лоӧ весиг ватӧ катлыны, — шуӧ сэсся Наста, гӧлӧсыс сылӧн шоныд и вильыш. И синъясыс сылӧн, вильыш каньлӧн моз, ӧшкамӧшка вежӧн ворсӧны.

— Некод оз пет да, уна челядя саяд... — сэтшӧм жӧ ногӧн шуа ме; менам вирӧй сідзи и ыткӧбтӧ дзуртан кӧдзыд гажа асылӧн югзьӧдӧм Наста вылӧ видзӧдлӧмысь. — Тэ вот со он жӧ пет-а...

— Но, шуан жӧ — ме!.. — сярӧктӧ-серӧктӧ Наста. — Менӧ нӧ кысь тэ лысьтан вайны, пӧрысьсӧ! Йӧзыс серавны пондасны да, пырысь-пыр и бӧр вӧтлан, ачыд кытчӧкӧ пышъян ли...

— Став нывсяыс на тэ медмича... — ог вермы кутчысьны да вошӧм гӧлӧсӧн шуа сэсся ме. Да и, шуны кӧ нин, кутшӧм на пӧрысь Настаыс! Со тай нӧ кыдзи ӧзйӧ-ломзьӧ чужӧмыс! Гӧрд шондіӧн алӧймӧдӧм сӧстӧм лымйыс моз жӧ...

Менам ыджыда и веськыда шуӧмӧй, тыдалӧ, кыдзкӧ мӧрччӧ жӧ Насталы. Сӧстӧм синъясыс пӧся югнитлӧны меным воча.

— Йӧймӧдан тэ тай менӧ татчӧ, Федюш... — шуӧ сэсся сійӧ дзескалыштӧм гӧлӧсӧн да весигтӧ кыйкнитлӧ улич ӧтарӧ и мӧдарӧ.

— Ме ачым, буракӧ, водзджык нин йӧйми...

— Но тэнад вед, Федюш, метӧг тырмӧны сьӧлӧм косьтысьясыд... Ёна томджыкъяс...

— Ӧні менӧ сӧмын тэ дінӧ кыскӧ...

— Но дивӧ тай... Мый нӧ либӧ кернысӧ?.. Меным эськӧ ӧтнамлы гажтӧм жӧ да... Куш ӧтнамӧнлы... — тӧдчӧдӧ сэсся Наста.

— Куш ӧтнадлы? — ме, дерт, казявтӧг ог ов татшӧм самсӧ. — А пиыд нӧ, Юрикыд?

— А дедушыслӧн ёна гажыс бырӧма да, некыдзи оз лэдз!.. Немтор пӧ сылы кӧдзыд керкаас кынтӧдчынысӧ... — и бара лэптыліс ме вылӧ синвидзӧдлассӧ. — Ме сэсся тавой ӧтнамӧн и понда кынтӧдчынысӧ... Мый сэсся керан, ас гортын кӧть ӧти вой окота жӧ узьнысӧ да... Ыджыд пачсӧ эськӧ мамӧ, водзджык велӧді да, лун-мӧд ломтылӧма жӧ нин да...

— А ме кӧ вола кӧрт пачтӧ ломтыны?.. Колӧ жӧ ӧд кыдзкӧ мездыны бригадир морттӧ...

Наста гажаа серӧктӧ:

— Татшӧм бур керысьтӧ кыдзи нӧ нин он лэдз!.. Но пырт нин сэсся, пырт ватӧ, а то пельпомыд усьӧ...

Рытнас, синъясӧс увлань лэдзӧмӧн, ме висьталі вокъяслы, мый тавой, гашкӧ и, ог узь гортын. Найӧ эз мӧдны юасьны, мыйла да кӧні ме лоа, — мортыс ӧд со вӧрысь, сьӧкыд удж вылысь петіс шойччыштны кык лун кежлӧ, мед мый колӧ, сійӧс и керӧ. А наысь кындзи некодлы сэсся вӧлі дивитнысӧ либӧ ӧлӧднысӧ менӧ...

Дерт, Наста керкалань пемыд уличӧд восьлалігӧн меным вӧлі и яндзимкодь: кор син водзысь ог аддзы вӧлі Настасӧ, сэки мӧрччанаджыка усьліс тӧд вылӧ сылӧн арлыдыс, ӧд со и дас куим арӧса пи нин сылӧн быдмӧ... Но та вылӧ вочавидзӧмӧн ӧні ме такӧді ачымӧс, ылӧдлі ли: мися, немтор, сідз пукалыштам ӧтлаын, сійӧ, гашкӧ и, Настаыс, бара на мыйкӧ батьӧ йылысь висьталыштас, аслас олӧм йылысь да... Виччысьтӧг воліс казьтылӧм и карын велӧдчысь ӧти ныв йылысь, Дина нима ныв йылысь, и сэки яндзимыс ёнджыка на сотыштіс менӧ, весиг джӧм сувтӧдліс места вылӧ, весиг, буракӧ, чужӧмӧс вежыньтліс... Дыркодь сулалі да падъялі ме улич шӧрын, аддзытӧг и гӧгӧрвотӧг видзӧді лымйӧн тубыртчӧм ыджыд сьӧд керкаясын дзулъялысь шырбияс вылӧ...

Но ӧд и, мӧдарсянь кӧ видзӧдлыны, абу на тай миянӧс кӧрталӧма сійӧ жӧ Дина нимаыскӧд. Быттьӧкӧ и гажтӧмтчи ме сыысь, но мыйлакӧ тай век торйӧнӧсь пондім ми лоны сыкӧд... И лючкисӧ немтор на абу шуӧма миян сыкӧд... Ӧд карад велӧдчынытӧ пондіс сійӧ да, код тӧдас на пӧ, мый вермас лоны лӧсьыд нылыдкӧд... Сэтӧні ме кодьыд, кӧнкӧ, уна эм...

А тані, орччӧн, Мича Наста виччысьӧ... А мый, виччысьӧ али оз эськӧ? Али, гашкӧ, Тулан Миш меысь водзджык нин казяліс Наста керкалысь весалӧм кильчӧсӧ да и, буретш сюсь тулан моз и эм, вувзьысис нин шоныд ур позъяс?..

А помтӧм-пыдӧстӧм енэж йирксянь бара на югзьӧ меным вылӧ ыджыд лым чир кодь мичасьыс-мича кодзув, Насталӧн синъяс моз югзьӧ, и кыдзи нӧ ӧні верман мынтӧдчыны татшӧм югзьӧмыслӧн кыскӧмысь, кор сійӧ сьӧлӧм пыдӧсӧдзыд йиджовтчӧма...

Сэсся ӧд и менам кӧсйысьӧма нин лои кӧрт пачсӧ вой кежлас ломтны бабаыслы. Ӧні сэсся кыдз нин бӧрсӧ бергӧдчан?..

Джуджыд кильчӧ пос вылас, казяла ме, немся лым чир абу кольӧма. И ме мӧвпышті, мый роскыс-гӧликыс дінӧ не сӧмын Наста мамлӧн киыс инмӧдчылӧма, но ёнджыкасӧ аслас сылӧн, Настаыслӧн, да водзӧ меным сьӧлӧм бурмӧмӧн мӧвпыштсьӧ, мый, гашкӧ и, ме понда тшӧтш татшӧм сӧстӧмасӧ чышкысис. Мед меным, сы дінӧ пӧсь сьӧлӧмӧн пырысьлы, кильчӧ пос вывсянь нимкодьджык лои...

Квайт пельӧса джуджыд да кыпыд керка Настаыслӧн, батьыс сылӧн, Тима дядь, выль ногӧн нин лэптылӧма сійӧс, абу нин тӧвся да гожся джынъяса ыджыд короминаяс этшӧн...

Гынкӧма кокъясӧн, кутш ни котш, шуркниті-кайи ме кильчӧ поскӧд, вылісяньыс ӧтар и мӧдар кыйкнитлі на шочиник-чусіник бияса грезд вылӧ. А сьӧлӧмӧй аслам чеччӧ морӧсын, йӧра кыйигӧн дорысь на ёнджыка пессьӧ.

Тіралысь киӧн бергӧді кильчӧ ӧдзӧсса клёнгана томанлысь ыджыд кӧрт кольчасӧ, пыри пемыд посводзӧ, кымыныськӧ воськовтӧм бӧрын кималасӧн моз корси керка ӧдзӧс вугсӧ. Сутш кежлӧ сувтовкерлі, мед кусӧдыштны сотӧмӧн петысь лов шыӧс. Сэсся и некымынысь тотшниті кыз пӧвъя топыд ӧдзӧсӧ.

— Пыр, пыр, коді сэн! — кыліс тӧдса гӧлӧс, коді ӧні мыйлакӧ ойкнитӧдіс лолӧс тӧрытъя пывсян жарӧн моз.

Ен ув пельӧсын югзьысь стеклӧа лампасянь керка пытшкӧсын вӧлі югыд, азыма жургис-ломтысис кузь трубаа кӧрт пач, и вӧлі онявмӧн шоныд.

Наста сулаліс пызан дорын, буракӧ, лӧсьӧдіс сёян-юан, да ӧні бергӧдчис меланьӧ. Вӧлі сійӧ турунвиж шӧвк платтьӧа, код вылын гӧрдӧн и еджыдӧн сярвидзисны ловъя кодь дзоридзьяс, и шоныдінас, пачсӧ ломтігӧн ли, банйӧм чужӧмыс Мича Насталӧн вӧлі муртса на воссьӧм дзоридз кодь жӧ сӧстӧм, и весигтӧ бура кывмӧн ӧвтіс нывбаба дінысь гожся дзоридзлӧн кодь жӧ юртӧ коддзӧдыштысь кӧрӧн. А нӧшта нин ёна коддзӧдіс-бергӧдіс юртӧ вӧсньыдик шӧвк платтьӧ пырыс бура тӧдчысь-мыгӧрасьысь зумыд да гӧгрӧс вир-яйыс...

— Но, воин инӧ, кӧрт пач ломтысь? — шуис Наста ворсӧдчигтыр да тайӧн кутшӧмакӧ пальӧдыштіс менӧ.

— Вои эськӧ да... Сӧмын тай пачыд тэнад жургӧ нин...

— Немтор... Воин кӧ, кульсьы да шонтысь... Ковмас кӧ, лӧдсалан...

Ме пӧрччи батьӧлысь чорыд кыз ноя да гӧрд воротника пальтоӧс, коли руд костюм кежысь.

— Ноко, ноко! — пӧся ырсмуніс Наста. — Ноко, воыштлы татчӧ...

Ме петі пызан дорӧджык, югыдджыкинӧ. Наста пӧся югъялысь гӧгрӧсмӧм синъясӧн видзӧдліс ме вылӧ.

— Ой, господи! Кульӧма и ляскӧма Ӧндрей!.. Гоз-мӧдысь ме аддзылі сійӧс тайӧ костюмнас... Но, дивӧ тай!.. Толькӧ абу кӧ тэ мичаджык на батьыдся... Чужӧмад быттьӧ мамыдлӧн меліыс да небыдыс тшӧтш вуджыштӧма...

— Лӧсялӧ либӧ батьӧлӧн костюмыс? — ог тӧд мый шунысӧ да, кок йылын ӧтарӧ-мӧдарӧ педзиг, шуи жӧ сэсся ме.

— Ставыс нин тэныд батьӧыдлӧн лӧсялӧ... Ставыс!.. Кыськӧ тай небось со петалӧма!.. Кыськӧ тай небось быдмӧма и шаньмӧма!.. Но вай пуксьы, пуксьы пызан саяс!.. Ужнайтам ӧтлаын, гӧститӧдышта ме тэнӧ, кӧрт пач ломтысьӧс...

Ме пукси. Кыпыд сера пызандӧра вылын миянӧс виччысис нин сола трескаысь еджыд коркаа ыджыд черинянь да мылькъя чукӧрын небыда личкисны ӧта-мӧднысӧ серӧдӧм доръяса пушыда лыбӧм гӧгрӧс кӧлӧбъяс. А Наста сэк кості шуркнитліс кылтӧ да вайис пув ваӧн гӧрдӧдӧм вина доз. Сэсся, выльысь шуркнитлігӧн, укватӧн судзӧдіс ыджыд пачысь да вайис сёй гырничын пӧжӧм яй, буракӧ, ыж яй, код дінысь паркйис сыла-госа кӧрӧн...

— Кыкӧн, тэа-меа, выльысь на пасйыштам Выль восӧ! — шуӧмнас вынсьӧдіс ӧтарӧ-мӧдарӧ шуркъялӧмсӧ Наста.

Пелька вӧрӧмысла кокньыдик шӧвк платтьӧыс сы вылын сӧмын и шуракылӧ, быттьӧ ас ногӧныс нимкодьпырысь мыйкӧ сьылӧ... Быттьӧ веськалі ме гожся шоныд шутьӧм вылӧ, кӧні томиник кыдз-пипулӧн муртса на мыччысьӧмаӧсь улиса югъялысь коръясыс да на пӧвстын шывъялӧ-ворсӧдчӧ кокньыдик тӧвру. И сӧстӧмысь-сӧстӧм сэні, и ма кӧрӧн да быдсяма мукӧд кӧрнас ӧвтӧ гӧгӧр...

И сэтшӧм нин любӧ меным, ӧтнамлы, видзӧдны татшӧм Настаыс вылӧ да став лысьӧмӧн кывны сійӧс матын-орччӧн. Да пӧттӧдз нимкодясьны сылӧн быд вӧрасӧн, сэтшӧм пелькӧн и кыдзкӧ быттьӧ гӧгрӧсӧн-небыдӧн. Да дзажмунлыны-чермунлыны ме вылӧ югнитлывлысь синвидзӧдласысь...

— Выль воӧн тэнӧ, муса Федюшӧй дай зарниӧй! — шоныда шуис Наста, кор ми кыпӧдім вӧсньыдик кока румкаясын пув гӧрдӧн ӧзйысь юансӧ.

— Тэнӧ Выль воӧн жӧ... Мича Настаӧй! — медводдзаысь на тадзи, веськыда синмас, нимта ме сійӧс.

Наста казялӧ тайӧс, синъясыс весиг югнитлӧны, вом кӧтшасъясыс лыбыштлӧны.

— Сералан, Федюш?.. Йӧзсянь кывлӧманас?

— Мем чайтсьӧ, ме медводдзаӧн на нимта тэнӧ тадзисӧ!..

— Збыль?.. Аттьӧ либӧ тэныд...

Гӧрдӧдӧм винаыс вӧлі чорыд на, кока румкаыс ыджыдкодь, да бура и сотыштіс менӧ. А Насталӧн мелі киясыс, кушалӧм сойяса мича-гӧгрӧс киясыс, мед кӧть и ӧтарӧ уджалӧмсьыс чорзьыштӧм киясыс, мыччалӧны меным дасьтӧм чӧскыдторъяссӧ, и ме азыма сёя — и буретша кӧтӧдӧм, буракӧ, морелӧн гӧгӧрвотӧм кӧра сола треска, и вом пытшкад сылысь пушыд кӧлӧбъяс, и аслас гос пиын пырыс йиджтысьӧм ыж яй. И ачыс Наста тшӧтш сёйӧ чӧскыдпырысь... Ми пукалам воча, и пӧсь видзӧдласъясным ӧтарӧ кыйӧны ӧта-мӧднысӧ...

— Ой, кӧрт пачыд тай нӧ миян дзикӧдз вуніс! — серӧктӧ Наста. — Колӧ вед гудралыштны, мед сэрапомыс эз коль. — Сэсся и ӧдйӧ чеччӧ-сувтӧ.

— Вай ме гудралышта! — тшӧтш ырснита ме. — А то пач ломтны вои, а матӧ эг и сибӧдчыв... Дась нянь сёйысь...

— Сідзкӧ либӧ тэнад уджыд ме ордын эштіс нин?

— Ме эськӧ вокъяслы шуи да...

— Мый шуин?

— Мися, гашкӧ, тавой гортын ог и узь...

— А кӧн нӧ либӧ узян?..

— Тані тай эськӧ ёна шоныд да лӧсьыд да...

Наста водзджык босьтӧ коколюкасӧ да кӧсйӧ копыртчыны гудравны жарӧн ыпйысь кӧрт пачсӧ. Но ме небыдика кута сійӧс кимӧдзӧдыс да ог лэдз. Ми сулалам воча, Наста неуна сӧмын и ичӧтджык меысь... Сэсся мӧд киӧй менам — дзик нин кывзысьтӧг! — шылькнитӧ Насталысь кушалӧм сойсӧ да кыпӧдчӧ пыр вылӧджык, вылӧджык... Насталӧн ме вылӧ видзӧдысь пӧсь синъясыс пондӧны ёнджыка югзьыны... Бара на енэжса дзирыд кодзув моз югзьыны...

— Эстшӧм ён пӧрӧдчысьӧн нин лоин тэ, Федюш... А коланаинад тай... Со кутшӧм... Небыдӧсь... Тэнад киясыд... — пӧся шӧпкӧ Наста.

Сэсся и ме, став йывсьыс вунӧдӧмӧн, пӧся шамырта сійӧс кыкнан киӧн, топӧда ас дінӧ, топӧда, тіралысь вом доръясӧн корся сылысь вом доръяссӧ, дырсӧ корсьны оз и ков, асьныс найӧ, воссьӧм дзоридз этшӧн, швачкысьӧны мазілы моз воча да би пӧся и зэлыда сибдӧны менам вом доръясӧ, и дзоньнас пӧсь вир-яйыс том нывбабалӧн сыркмунлӧ менам сывйын и морӧс вылын... Сӧмын и кылӧ сэсся киысь мынӧм коколюкалӧн джоджӧ клёнмунӧмыс, но и тайӧ оз нин вермы торкны ни падмӧдны миянӧс...

Но коркӧ-некоркӧ ми сэсся палялыштам жӧ пӧсь кӧрт пач дорын. Сӧмын пырысь-пырсӧ ог на вермӧй гӧгӧрвоны, мый торкӧ миянлысь помтӧм шуда окыштчӧмнымӧс. Сэсся вочасӧн гӧгӧрвоам жӧ, мый кодкӧ лёкысь йиркӧдӧ игналӧм кильчӧ ӧдзӧсӧ.

— Ой, код лешаксӧ бара нӧбалӧны-а!.. — шуӧ лигышмунӧм Наста да мынтӧдчӧ менам сывйысь. — Йӧйясыд, эгӧ велалӧй бисӧ водзджык кусӧдны...

Сійӧ павкнитӧ выліас пасьсӧ да петӧ пемыд посводзӧ. А ме сэк кості, лючкисӧ немтор гӧгӧрвотӧг на, ветла кылтӧ, кӧшӧн гумовта пельсаысь кӧдзыд ва да горша юа. И сэки вӧлись кутшӧмакӧ палялышта кӧрт пач кодьыс жӧ пӧсь Настакӧд окасьӧмысь. Да и бӧр пукся аслам местаӧ пызан дорӧ.

Настакӧд тшӧтш керкаӧ пырӧ Тулан Миш. Тӧдчымӧн гажа, но вывтісӧ быттьӧкӧ абу на код. Тулан ку шапкаыслысь пельяссӧ лэдзалӧма, гынкӧмъясыс кыза лымйӧсьӧсь, абу нин весиг велалӧма пыркӧдны найӧс кильчӧ вылын. Пыригкостіыс, дерт, Мишыс казявтӧг эз ов менӧ, ӧш моз букыштчис да кузя нин юӧмысла киргӧмӧн сӧдзӧдіс:

— Тэ тай нӧ бара нин этайӧ зырымбедьыскӧд курган!..

— А тэ вай, пырин кӧ керкаас, кӧть кокъястӧ пыркӧд! — ёна дӧзмӧмӧн воча зырӧдіс Наста.

Мӧдыс воськовтіс на сылань да и пондіс дӧжнасьны винаӧн ӧддзӧдӧм став ярлуннас:

— Наста, б..., этайӧ зырымбедьыс вылӧ менӧ он жӧ веж!.. Мед кӧть сійӧ и пӧрӧдчысь... Мед кӧть сійӧ и план тыртӧ да деньга нажӧвитӧ... Сылӧн вед мам йӧлыс на вом дорсьыс косьмытӧм...

Наста муртса удитіс бӧр ӧшӧдны тув йылӧ пасьсӧ, сэсся и чарс бергӧдчис Мишланьӧ энь варыш моз.

— Мый тэ шуин? Ме — б...? Ок тэ, упадь омӧлик!.. — и дыр думайттӧг швачкис-кульыштіс ки пыдӧснас Мишлы пель бокас, мӧдыслӧн тулан ку шапкаа юрыс сӧмын и сюгмунліс.

Здук кежлӧ падмылӧм бӧрын дзикӧдз звермӧм Миш, нӧшта на мисьтӧмджыка горӧдӧмӧн, вувзьысис Наста вылӧ, а сійӧ матӧ воӧмӧн чепӧсйис меланьӧ. Менам аслам шоча овлан лӧглунӧн и ярлунӧн дзажнитіс жӧ сьӧлӧмӧй, ӧд и вина жӧ тшӧтш вӧлі юыштӧма, да эг и тӧдлы, кыдзи воча чеччыштсис менам, а сэсся и мый вынысь зятниті ме Мишлы тшӧка лыас, увдорсянь — вывланьӧ, кыдзи коркӧ, Ыбынын мастералігӧн на, велӧдліс менӧ Шура Рубакин. Сійӧ жӧ здукас Миш гатшӧн жмуткысис вольӧса джодж вылӧ, сӧмын и лымйӧсь гынкӧма кокъясыс вывлань брынснитлісны. Сэсся оз и вӧрзьыв, быттьӧ куліс сэтчӧ. Ме, сайкалышті да, шемӧс сулала, синъясӧс чашкӧдӧмӧн видзӧда вӧрзьывтӧг пластнитчӧм кышӧда морт вылӧ. А Наста ойӧктіс-горӧдіс, копыртчис Миш весьтӧ, пондіс пель бокъясас кокньыдика шлёчӧдыштавны, ачыс повзьӧмӧн лӧвтӧ:

— Ой, мый нӧ такӧд лои?.. Ой, мыйӧн нӧ тэ сылы зургин, Федюш?.. Пуртӧн али мый?..

Но регыд сэсся Миш бӧр пондіс вӧрны, пуксис да юрнас пыркӧдыштіс.

— Но, пас-сибӧ, Федя! Ог вунӧдӧй! Тулан Миш сайын водзӧсыд оз вош...

— О господьӧй, ловъя! — бӧр долыдмыштіс Наста. — А ме нин чайті, мӧдар югыдас тэ сійӧс мӧдӧдін, Федя... Ог тӧд, кыдзи тэ сійӧс чергӧдін, кокъясыс пӧтӧлӧкӧдз качлісны, став лымйыс пыркалӧма...

— Менӧ Ыбынын Шура Рубакин велӧдліс тадзисӧ дорйысьны... — зіля нюмъёвтны ме.

— Бура и велӧдлӧма! — пыр водзӧ и водзӧ бӧр мӧдіс гажъявны Наста. — Но вай чеччы, чеччы сэсся, Микайлӧ, мый пукалан джодж шӧрас... Пызан вылын вина на эм, юыштам ӧтлаын, мӧдар югыдсьыс бӧр воӧмыд кузя... Выль воыс вӧсна да...

Миш чеччис, шуйга кинас летйӧдлыштіс тшӧка лысӧ, сэсся и воча пинь татшйӧдлыштіс, немтор, буракӧ, абу лоӧма.

— Но ладнӧ, винатӧ вай юыштам, а сэсся мед весасьӧ зырымбедьыс...

— Этша кӧ тэныд, ме ӧд верма на и мӧдысь зяткӧбтыны! — выльысь чошкыся ме.

— Но дугдӧй, дугдӧй, бордтӧм петукъяс! — пиянсӧ видзысь энь дозмӧр моз пондіс жбыркъявны да котсьыны Наста. — Муртсыник винасӧ помыштам да и гортъясӧ муналам... Ме вед батьӧясӧ жӧ кӧсйи локны узьнысӧ... Мися, ас гортын ӧттор-мӧдтор керышта, а сэсся и бӧр локта... Пасибӧ, мый абу вунӧдӧмаӧсь коньӧр бабаыс йылысь да пыралінныд гӧсти видлыны...

Ёнакодь гажа Миш, нинӧм гӧгӧрвотӧг, син пӧвсӧ куньтыралӧмӧн видзӧдаліс то Наста вылӧ, то ме вылӧ. А Наста весиг эз кут пӧрччӧдны кортӧм гӧсьтӧс, тэрмыштчӧмӧн кисьталіс румкаясӧ гӧрд юансӧ, мыччаліс миянлы.

— Мый нӧ, багатыръяс, ещӧ ӧтчыдысь Выль воӧн тіянӧс!.. — курыдкодя нюмсермунліс да содтіс: — Выль шудӧн... — сэсся и, ньӧти чукыртчывтӧг, ставсӧ юис.

Менам вӧлі ызмунӧма и помӧдз зэлалӧма лолӧй, да тшӧтш юи.

Кыдзи нӧ ӧні мынтӧдчыны Мишсьыс? Шошаӧдыс петкӧдны кильчӧ вылӧ да чужйыны пуковинас, мед котӧртӧ гортас? Но Тулан Мишыс, ме тӧда нин, абу сэтшӧм морт, мед эськӧ кокниа лэдзчысьны кӧсъянасьыс — сатшкысяс кӧ лэчыд пиньнас-гыжнас, некыдз он мын сыысь... Наста, дерт, ставсӧ тайӧс тӧдтӧг оз жӧ ов...

— Вай либӧ, Федюш, тшӧтш пасьтасям сэсся да ӧти ӧдзӧсӧд и петам ставӧн... — водзӧ котсьӧ Наста, а ме вылӧ видзӧдлысь матӧ воӧм синъясыс дзик мӧдтор висьталӧны...

А менам некыдзи оз петсьы Насталӧн позйысь... Некыдзи!.. Менам сьӧлӧмӧй и ыззьӧм вир-яйӧй корӧ, мед эськӧ и Наста эз мун татысь некытчӧ... Мед ме бара на аддзи и кылі сійӧс матысь... Кокньыдик тӧвру моз кышакылысь шӧвк платтьӧнас...

— Но, Федюш, вай пасьтасям! — корӧ Наста, ачыс мунӧ да босьтӧ пасьсӧ.

Тшыгъялӧм Миш пӧрччысьтӧгыс няжйӧ-сёйӧ пызан сайын. Ме матыстча Наста дінӧ да скӧрала:

— Шу, мед весасяс дай, мый лезитӧ! Верӧс али мый сійӧ тэныд!..

— Ӧні ӧмӧй сійӧ мыйкӧ гӧгӧрвоас, кырсалысь Туланыд!.. — доймасьӧмӧн шӧпкӧ Наста. — Бурӧн он мын сыысь...

— Либӧ ме гортӧдзыс нуӧда сійӧс да гезйӧн кӧртала! — виччысьтӧг югнитӧ менам мӧвп. — Мамыслы видзны тшӧкта...

— Ок тэ кутшӧм, Федюш! — Насталӧн бӧр ырзьӧ гӧлӧсыс. — А колӧ-ӧ тадзисӧ, донаӧй дай зарниӧй?.. Сикт пасьта лёк слава вермас лыбны... Аски оз-ӧ ло яндзим тэныд... и меным тшӧтш?

— Ме абу нин ичӧт кага, тӧда, мый кера!

— Но, ладнӧ! — дзирыда югнитіс синъяснас Наста. — Повны кӧ и — не овны! Ӧтлаын колльӧдам ми сійӧс...

Ми кыкнанным пасьтасим. Сэсся Наста нӧшта на кисьтіс пызан дорын зунясьысь Мишлы вина, мӧдыс бара на юис да водзӧ коддзис. Ывлаӧ ми петкӧдім сійӧс кык костын моз да гирилюкиӧн пондім кыскыны вой кежлӧ узьмӧдчысь грезд кузя.

Дерт эськӧ, бурджык вӧлі, некод кӧ эз паныдась миянлы. Но праздник лунад тай сёрӧдз шӧйтысь войдурыд век тырмӧ — морт нёль-ӧ-вит воча лоисны миянлы, да, дерт жӧ, быдӧн ас ногӧныс донъяласны миянлысь Святӧй Троицанымӧс, кӧні шӧракостас вӧлі мукӧд кыкӧныс вылӧ шудаа ӧшйӧм-лэдзчысьӧм зав. обоза Тулан Миш. Но тайӧтӧ, шуам, немтор на, да ӧд сюра мутиясыд тшӧтш кыськӧ вайӧдісны паныд Питю Маняӧс, кыз сойнас крукыштӧма Чуд Ӧльӧксанӧс да, буракӧ, некыдзи оз пырсьы сылӧн гортас, кытчӧдз став кодзувъяссӧ енэжсьыс оз лыддьы.

— Дивъя жӧ нин Насталы овны! — векни туй вылын падвежасигӧн гудйыштіс ӧтарӧ гилялысь кывъя Маня. — Ма дінӧ гутъяс моз сибдӧны кавалеръясыд. Вот кыдзи пондан юкны тулансӧ да варышсӧ?..

Ӧні Маня, тӧдӧмысь, пӧльтас нин быдторсӧ, эмсӧ и абусӧ, оз кӧ Чуд Ӧльӧксансӧ доддялӧмысь небзьы сьӧлӧмыс да ставсӧ вунӧд...

Тулан Мишӧс гортӧдзыс пырті ме, дерт, ӧтнам да шуи мамыслы, Паладь тьӧтлы, мый тышкасянінысь ӧдва мезді дона писӧ. Колӧ, мися, ӧдйӧджык водтӧдны сійӧс да водзӧсӧ не лэдзны...

— Чайтан, татшӧмыс водас сія, да? Эштіс тай! — ёнасӧ шензьытӧг шуис быдторыс дінӧ нин велалӧм мамыс. — Дурпоп моз войбыд пондас славитны.

Сэки ме, лёкысь нетшкӧмӧн сорӧн, пӧрччӧді Мишӧс да чергӧді крӧвать вылӧ. Паладь тьӧт окотапырысь вайис вӧжжи да ми сійӧн ӧтвылысь кӧртавлім вынтӧг нин шенасьысь-чужъясьысь Мишлысь ки и кок, а сэсся мед оз усь, тшӧтш крӧватьыс дінӧ домавлім.

— Немтор, Педьӧ, добӧлькаӧдз мудзас да коркӧ онмӧссяс жӧ, — эскӧдіс менӧ Паладь тьӧт. — Пасибӧ, мӧй гортӧдз кыскӧмыд, бордтӧм ракаӧс, кӧдзыд ывлаас абу энолтӧмыд...

Сэсся ми Настакӧд, тулан гыжъясысь мынӧм сьӧла гоз, меліа кургигтыр, бӧр мӧдӧдчим сылӧн керкалань. Вылісянь, пемыд-пыдӧстӧм енэжсянь, индаліс миянлы туйнымӧс дзирдалысь лым чир кодь ыджыд-югыд кодзув..

Но керкаӧ ми эгӧ пырӧй кильчӧ ӧдзӧсӧд — мед томаныс ӧшалӧ да видзӧ миянӧс! Ми пырим сарай пыр да лючки-бура бӧр веськалім шоныд позъяным му вылас медся шуда йӧзӧн...

Ми эгӧ кутӧй ӧзтыны би, пӧрччысим да кӧдзавтӧм на кӧрт пач дорын шонтыштім киясӧс.

— Вай нӧшта ичӧтикаӧн юыштам, Федюш, — голяӧд менӧ сывйыштӧмӧн шуис Наста да тадзи и мӧдіс нуӧдны пызан дорӧ. — Татшӧм подвигъяс бӧрад быть колӧ юыштны...

Тӧлысь югӧр улын буракодь тӧдчис пызан вылыс, Наста кисьталіс румкаясӧ, мыччис меным, ачыс босьтіс румкасӧ да пуксис менам пидзӧс вылӧ...

— Вай мийӧ тэкӧд ӧні тадзи юыштам, мусаникӧй тэ менам...

Ми юим... Тыртӧм румкасӧ пуктытӧг Наста топыда сывйыштіс менӧ да вом тырнас окыштіс... Сэки тшӧтш кылі ме, кутшӧм ӧдӧбӧн-вынӧн нӧйтчӧ менам морӧс бердын Насталӧн сьӧлӧмыс да водзӧ на ӧддзӧдӧ менӧ...

И тшӧтш сэтшӧм нимкодь вӧлі меным кывны ачымӧс ыджыдӧн да ёнӧн. Дзикӧдз нин верстяммӧм зонмӧн. Татшӧмнас ме, ӧнӧдз, некор эг тӧдлы ачымӧс!.. Ӧні меным некод нин оз шу, кыдзи коркӧ Лукачомдорын Наташа, дойдана и янӧдана кывъяс: «Мыйла нӧ тэ, Федя, зонка на!..» Весиг Мича Наста оз шу, кӧть эськӧ и сійӧ дас куим арӧсӧн ыджыдджык меысь... Весиг мӧдарӧ на — став Тулан Мишъяс пӧвстсьыс буретш менӧ бӧрйис Настаыс!..

А сэсся и мирыс дзикӧдз вылӧ бырӧ и вошӧ миян водзысь. Тулан Мишъяснас и ставнас... Став лёкнас и сьӧкыдлуннас. Ми колям сӧмын кыкӧн шуда Мирас!.. Пӧсь-шуда гыяс вылас...

Сэсся Наста лэптіс менсьым юрӧс кушалӧм морӧсъясыс вылӧ, найӧ зумыда лыбавлісны-лолалісны менам ныр-вом улын, на дінысь быттьӧ кылыштіс мӧс вӧра йӧв кӧр, сэтшӧм сӧстӧм кӧр, да нӧшта на кутшӧмкӧ, ловтӧ ырзьӧдысь кӧр, и сэтшӧм лӧсьыд вӧлі меным татшӧм шоныд небыдінас чужӧм тырӧн пурскысьны. Пывсянын пӧсь корӧсьӧ дорысь на лӧсьыдджык...

— Ок, Федюш, век кӧ эськӧ тадзи!

— А мый нӧ и неыс?.. — мед и век лоӧ тадзи!.. — немысь-немтор вежӧрттӧг пӧся шуа ме.

— Ой тэ!.. — ышловзьӧ та вылӧ Наста. — Сӧстӧминик дитюкӧй тэ менам... Потшӧсъясыс вед ёна джуджыдӧсь тэа-меа костын!..

— Тавой бӧрын менӧ некутшӧм потшӧс оз вермы кутны!..

— Тэ, Федюш, он на тӧд олӧмыслысь джуджыд потшӧсъяссӧ...

Сэсся ме, мелі-пӧсь Настаӧн ырзьӧдӧмаыс, юалі сылысь:

— Кыдзи нӧ тэ ӧнӧдз вермин мича дзоридзнас кольны? Мича-сӧстӧм дзоридзнас? Сьӧкыд олӧм пырыс мунігӧн?

Наста вочасӧ кыпыда серӧктіс:

— А, гашкӧ, ме век на, олігчӧж, тэнӧ виччыси да? Тавой кежлӧ век на лӧсьӧдчи да дасьтыси?.. Серала, дерт... Но и дуркасӧ лэдзчысьны ог на жӧ кӧсйы, Федюш... Кытчӧдз дзикӧдзсӧ эз на коль дзоридзалан пӧраыс... — Бара на чӧскыда серӧктіс да содтіс: — Кутшӧм нӧ бур мазі пуксяс урӧс да няйт дзоридзыд вылӧ, Федюш?..

Эстшӧм лӧсьыда да мӧрччана шуис Наста!

— А ме кӧ эг во тарыт, тэ эськӧ лэдзин Мишсӧ? — юала сэсся ме Насталысь, и воча кывсӧ виччысигӧн кыдзкӧ быттьӧ шымыртчылӧ и топавлӧ менам лолӧй.

— Да кыдзи нӧ тэ вермин не воны! — менӧ кутліг да окаліг шуӧ Наста. — Кор сьӧлӧмӧй менам... И быд вир войт... Сэтшӧма виччысисны... Сэтшӧма чуксалісны тэнӧ!.. Ӧткӧн кольӧм юсь горӧн чуксалісны...

И водзӧ нӧбӧдӧны миянӧс шуда гыяс...

— Меным эськӧ енмыс ыджыд грек жӧ пуктас да... — шуӧ сэсся Наста ышловзьӧмӧн, но енмысь полӧмыс оз тӧдчы сылӧн гӧлӧсын. — Татшӧм томиник мусуксӧ радейтӧмысь. Али тавойся кодь радейтӧмсьыс оз ло грекыс?..

— Ме кӧ вӧлі енмӧн, эг лыддьы эськӧ грекнас... — шудаа шуа ме.

Наста вочасӧ пӧся кутлӧ и малалӧ-шыльӧдӧ менӧ быдлаті, юрсиӧс и чужӧмӧс, и весигтӧ коскӧс...

— Бурдыштіс коскыд менам веськӧдӧмысь? Ӧні тай быттьӧ оз нин тӧдчы вӧрзьыштӧмыс чунь пом улын?

— Этатшӧм киясысь нӧ кыдзи оз бурд...

— Аслад на жӧ том вир-яйыд медъёнасӧ бурдӧдӧ.. Эстшӧм нюдз да небыд на тэнад быдлаті... Вына и шыльыд чигъя-сӧна...

А сэсся Наста виччысьтӧг шуис:

— А дашкӧ, милӧстивӧй господьыс пӧртчӧдіс тіянӧс ӧти мортӧ?

— Кодъясӧс «тіянӧс?»

— Но, батьтӧ да тэнӧ... Кыдзкӧ-мыйкӧ ӧти мортӧ пӧртіс... Да и вайӧдіс ме дінӧ...

— А-а!.. — ёнакодь чуймыла ме Насталӧн тадзисӧ вежӧртӧмысь.

— А дашкӧ, меным кызь куим арӧс на... Асылки бара лэчча сельсӧветӧ... Предным, Ӧндрей, водзджык нин локтӧма, ме чолӧмася сыкӧд да пукся аслам секретаралан пызан сайӧ... Нокся кабалаясӧн... Но ёнджыкасӧ восьса ӧдзӧс пыр видзӧдлывла мӧд жырйӧ, предным вылӧ... И сэтшӧм нимкодь меным сы вылӧ видзӧднысӧ... И доймася ме... Менам лолӧй сідзи и лэбовтӧ сы дінӧ... Но гортын менӧ Шыр Петыр виччысьӧ... А преднымӧс гӧтырыс да пияныс виччысьӧны...

Ме лов шыӧс кутӧмӧн кывза Насталысь татшӧм висьтасьӧмсӧ. Весьӧпӧртана висьтасьӧмсӧ!..

Збыль али мый нӧ менам батьӧкӧд ставыс тайӧ вӧлі? Менӧ чужтысь-быдтыськӧд?.. Сы вылӧ, ловъя вылӧ, сідзисӧ видзӧдіс Настаыс?..

А ачыс нӧ сійӧ вочасӧ? Батьӧыс? Кыдзи нӧ сійӧ видзӧдіс томиник Настаыс вылӧ да кыдзи сёрнитіс?

Ме кӧсъя юавны та йылысь, но кывйӧй менам оз бергӧдчы тадзисӧ юасьны. Яндзим меным... Абу лӧсьыд...

Наста, дерт, казявтӧг оз ов, кыдзи ме йӧжгыляся сылӧн татшӧм висьтасьӧмысь, да бара на меліалӧ менӧ:

— Мый нӧ тэ, Федюш? Туралыштін быттьӧ?.. Немтор миян батьӧыдкӧд эз вӧв... Куш сӧмын менам пӧсь видзӧдласӧн ставыс помасис... Ӧнӧдз на жалита...

— А вермис эськӧ мыйкӧ и лоны? — век жӧ юася ме.

— А мый нӧ, кӧнкӧ, эзыс! — он гӧгӧрво, кутшӧмджык руӧн шуис Наста. — Эг кӧ ме сэтшӧма яндысь... Да мамтӧ тэнсьыд эг жалит... Да став лэчьясӧс ассьым окталі... Кыдзи ӧні тэ вылӧ... Сэки ӧд ме, буракӧ, мичаджыкӧн на вӧлі ӧнія дорысь...

— Вот эськӧ видзӧдлыны тэ вылӧ, сэксяыс вылӧ! — виччысьтӧг артмӧ менам.

— А мыйла нӧ тэ, Федюш, водзджык эн чуж? — кыпыд руыслӧн кымӧртчылӧмӧн шуӧ Наста. — Сэки эськӧ сэтшӧм лӧсьыда ставыс вермис артмыны! Во дас сайын кӧ тэа-меа паныдасим со тадзисӧ!.. Сэки эськӧ и потшӧсыс некутшӧм эз лыб миян костын!..

Но та йылысьсӧ ӧні дзик нин нинӧмла вӧлі вийсьынысӧ. И ме юалі Насталысь:

— Батьӧыс либӧ авъяджыкӧн вӧлі ме серти?

— Буракӧ, да, — пырысь-пыр жӧ вочавидзис сійӧ. — Но, дерт, сэки сійӧ семьяа нин вӧлі, пыдди пуктана пӧрнӧй мужик... А тэ сэтшӧм на томиник. Да, буракӧ, кыдзисюрӧ олӧмыд тшыкӧдыштӧма нин этша-этш тэнӧ... Торйӧн нин ме кодь вожа бӧжаясыс. Война вылад мужикыд уна усис да, ӧні ті вокыс нывъясыдлы-бабаясыдлы сэтшӧм коланатор... Торйӧн нин тэ кодь мичаникъясыс да мусаникъясыс... Но вот, сэсся и мамыд тэнад сэки том на жӧ вӧліс да мича, комын арӧса... Сэсся и найӧлӧн, том гозъялӧн, быдмисны багатыр кодь куим пи... Кыдзи нӧ татшӧм шудсӧ верман и лысьтан пазӧдны?..

— А мамӧыс нӧ миян? — лӧня юася ме Насталысь.

— А мый мамӧыд! — ышловзьыштӧ Наста. — Шуд шӧрас веськаліс да, мый сылы вӧлі не овны... И синтӧ куньӧмӧн вед он сюйсьы на костӧ... — Сійӧ мыйкӧ дыра чӧв олыштӧ, сэсся и водзӧ на пырӧдчӧ казьтылӧмъясас. — Сэсся ӧд и ме гӧтрасьӧм дырсяньыс нин аддза вӧлі найӧлысь шудсӧ... Эстшӧм гажа свадьба-кӧлысь вӧлі... И мӧд сиктысь вайӧдӧ батьыд невестасӧ, миянлы тӧдтӧм нылӧс... Кыкнанныс томиникӧсь, мичаӧсь. Мамыдлы, буракӧ, дас сизим арӧс на сэки вӧлі. Еджыд чужӧмыс банйӧма, оз тусь кодь югзьӧ. Коскӧдзыс сӧдз пыш кӧсаа-бӧжа... Асланыс сиктса зонъяс мыйтаӧн коралӧмаӧсь татшӧм оз тусьтӧ... Бур семьяад быдмӧматӧ... А со тай, бӧрйӧма Ӧндрейӧс... Ӧти кедзовтӧм жӧник пӧ весиг кыйӧдчӧма вины батьтӧ...

— Мый тэ?.. Мыйысь?.. — лӧз биӧн ымрала ме.

— А сэтшӧма пӧ колӧма сылы мамыд...

Менам вазьӧны-кӧтасьӧны синъясӧй. Менам дзикӧдз топавлӧ лолӧй. Ме весиг быттьӧ здук кежлӧ аддзыла томиник батьӧлы меліа нюмъялысь дас сизим арӧса мамӧӧс... Сэкисӧ, дерт, не на мамӧӧс...

12

Паськыд ягыс муртса тӧдчымӧн вочасӧн кыпӧдчыштӧ Джуджыд Парма Кытшлань...

Ме казьтышті нин, мый коркӧ, война дырйиыс на, дас куим арӧса зонкаӧн, ме волі сэтчӧс ягъясас мастер-дядькӧд ценнӧй вӧр бӧрйыны-босьтны. Кок вылас сулалігас на вӧлі пасъялам-индалам «авио», «палубник» да «понтонник», мед сэсся пӧрӧдіг-кыскасиг эз сорлавны найӧс мукӧд керъясыскӧд, а торйӧн тэчисны улыс катище вылын, сэсся и пуръялісны да ньӧти воштӧмъястӧг кылӧдісны ытва дырйи карӧдз и водзӧ на.

Мыйла нимтылӧмаӧсь сэтчӧс вӧръяссӧ Джуджыд Парма Кытшӧн? Ми сэки, дядьыскӧд, кузяла и пасьтала гӧгӧр гежмалім, да меным лоис гӧгӧрвоана татшӧм нимыс.

Мича-паськыд ягъясыслӧн шӧрвыйын кымын шыльквидзӧ зэв ыджыд нюр — вит кымын километр кузьта да куим гӧгӧр километр пасьта, абу вывтісӧ васӧд нюрыс; вутшкӧсь, ляпкыдик пожӧмъяс, пасьталаыс, гежӧдика быдмӧны. И — кузяла и пасьтала! — зэв уна турипув вӧлі кисьмӧ-воӧ сійӧ гожӧмнас, миян уджалігӧн сэксӧ водз на вӧлі вотнысӧ, а сэсся, кӧть и бӧртиджыкнас, кыдзи та ылнаад нарошнӧ вотчынысӧ воан. А нюрыслань гӧгӧрбоксянь плавкӧсамоз воысь яг доръясӧдыс тыр розъясӧн гӧрдӧдӧ вӧлі пув.

Ок, гажа да озыр местаяс!

Ветлӧдлігъясӧ дядьыс меным индаліс и висьтавліс быдторйыс йылысь. Шуам, кытӧнджык чужӧны Ыджыд нюрас ёльяс. Чуд-ёль да Чом-ёль исковтӧны нюр таладорӧдыс Сыктывлань, а Орт-ёль мӧдарсяньыс веськӧдчӧ нин дзик мӧдарлань. Тані пӧ, висьтавліс дядьыс, татчӧс вӧр-ваыслӧн ва чӧжсяніныс да юксяніныс, а сэтшӧминад пӧ тай, быдлаын, век нин медмича да медпаськыд пожӧма ягъяс зымвидзлӧны...

Шуам кӧть, сійӧ жӧ паськыда нималысь Тям ягъясыс! Бӧртиджык ми сэтчӧ волім жӧ дядьыскӧд вӧр бӧрйӧм-босьтӧмнас, кызь лун чӧж куш кыкӧн жӧ петавтӧг олім... Ок, сэтӧні вӧрыс! Пожӧмыс! Сэтшӧмыс, буракӧ, некӧн сэсся абу став Коми му пасьталаыс! Сись кодь сывтыръя пожӧмъяс пыкӧны енэжсӧ, увъя шапкаясыс дзик нин сӧмын йыланыс, кузяла и пасьтала, помтӧг, дізьвидзӧны комын метр судта пожӧмъяс, и пӧшти ставсӧ гӧгӧр вӧнялӧма-гогналӧма миян кодь вӧр босьтысьнас — сідзкӧ, быд пуысь позьӧ орӧдны ценнӧй дін кер... И помтӧм паськыдӧсь да отаӧсь ягъясыс гажа Ань ю весьтӧд... Ӧні тай сэтчӧ нюжӧдӧны векни визя кӧрт туй, майбыр, уджалыштасны войтырыс сэтшӧм вӧрад, кӧні пӧшти и увйысьнысӧ оз ков...

Тані, Джуджыд Парма Кытшас, дерт, абуджык Тямын кодь пожӧмыс, кутшӧмакӧ увйӧсьджык, коз да кыдз сораджык, но кузь да мича жӧ, позяс жӧ бура пӧрӧдчыштны миянлы. Сэсся ӧд и Сыктывлань катовтчӧма ньывкӧсыс, сідзкӧ, и кокньыдджыка позьӧ кыскыны пӧрӧдӧмасӧ.

Выль во кежлӧ гортӧ лэччылігӧн ме бара паныдасьлі Пиконкӧд да тайӧ ягъясыс йылысь выльысь на пансьыліс сыкӧд сёрниыс.

«Ӧні сэсся тійӧ, Федя, менсьым медбур вӧраланінъяссӧ добӧлькаӧдз нин куштанныд. Ставыс сэті рӧзӧритчас. Йӧра и дозмӧр пышъяс сэтысь да йылмас...»

Менӧ не этша вӧрзьӧдіс Пиконкӧд тайӧ сёрниыс. И ме, гашкӧ, аслам олӧмын медводдзаысь на бурджыка мӧвпышті, мый вӧрсӧ кералӧмыс не сӧмын бур вайӧ, но тшӧтш и лёктор вермӧ вӧчны. Мый тадзинас ми не сӧмын сетам йӧзлы сэтшӧм колана кер, но и — видзӧдтӧ! — пазӧдам вӧр пӧткалысь оланінсӧ, медся бур рӧдмӧдчанінъяссӧ...

Со ӧд, вӧлӧмкӧ, ставыс тайӧ кутшӧма йитчӧма!..

Ӧд со сійӧ жӧ Пиконкӧд ми, сійӧ жӧ Чом-ёль дорсьыс, кыйим сэтшӧм госа да чӧскыд яя том йӧраӧс. Пиконыс висьтавліс, мый Чом-ёль пӧлӧнӧдыс ёна олӧ йӧра и дозмӧр, сёяныс сэтӧні быдӧнлы тырмӧ да. А Ыджыд нюрыс йӧраяслы пӧ медбур гажныс пыдди лоӧ, мыйлакӧ сэтчӧ медъёна найӧ радейтӧны петавны, тыдалӧ, кутшӧмкӧ сола ваяс ли мый ли сӧдзтысьӧны сэтӧні му пытшсьыс, сійӧн чӧсмасьӧны, турун-корнад пӧткӧдчысь пемӧсыдлы пӧ тай солаыд ок ёна колӧ... А сэсся ӧд и гожӧмнад, толаяс дырйи, позьӧ лӧддзысь-ӧвадысь мездысьны...

А мыйта пӧ дозмӧр койтыс да тар койтыс Ыджыд нюрыс гӧгӧр! Пув да турипув, мырпом и чӧд сэтӧні век тырмӧ, да пӧткатӧ кыскытӧг оз ов сэтчӧ, кынӧмныс век пӧт налӧн сэтӧні, а пӧт кынӧм вылад тай быд ловъя ловлы век нин бурджыка рӧдмӧдчыссьӧ... Яг вылас бара лыаыс мыйта колӧ эм пуртікасьны, лёк гагъясысь мездысьны. Да и из кокалыштны, мед чулльыс-кынӧмыс бурджыка изіс лыс сора сёянсӧ.

А урыс пӧ кутшӧма олӧ сэтӧні, паськыд ягъясас, дӧжналіс менӧ Пикон, кор пӧ, бур гожӧмъясӧ, лышкыда воӧ-кисьмӧ коль. А ур бӧрся и тулан...

Кор ми дядьыскӧд вӧрсӧ бӧрйим-босьтім, уна жӧ пӧткасӧ аддзылім, но сэки том пиянсӧ водзджык на вӧлі вӧрӧднысӧ, сӧмын кык пӧрысь чукарӧс лыйлім. Ӧнӧдз на помнита, ӧтиыслы дядьыс меным тшӧктіс лыйнысӧ, ме косьӧбті сылы гырысь дрӧбъя зарадӧн мышкас моз, бӧж улас, но сійӧ лэбзис, кӧть эськӧ и казялі ме, мый сювйыс тоньгысис коньӧрлӧн... Ӧдва ми сэсся сійӧс и аддзим ягсьыс, сы ылна на лэбӧма да. Сэки и дядьыс велӧдіс менӧ, мый чукчиыдлы пӧ колӧ лыйны морӧсас либӧ бокас, борд вечикас...

Сідзкӧ нӧ либӧ ӧні мый артмӧ? Ми кӧ ӧні дзикӧдз куштам Джуджыд Парма Кытшсӧ, став пӧткаыс али мый кытчӧкӧ пышъяс да тулыснас оз сэсся лок нэмӧвӧйся койтъясыс вылӧ?

Дивӧ тай артмӧ!..

Миянлы колӧ пӧрӧдчыны, страналы уна вӧр колӧ! Войнаӧн сэтшӧма кисьтӧм-пазӧдӧм бӧрад, ачым ӧд ме аддзылі, ас синмӧн... Да и аслыным миянлы, пӧрӧдчысьяслы и кыскасьысьяслы, сӧмын жӧ бур лоӧ ёнджыкасӧ уджалӧмысь — унджык сьӧм нажӧвитам, ӧні нянь вӧльнӧй лоис, бурджыка пондам сёйны. А сэсся, гашкӧ и, кышӧд-паськӧм унджык жӧ пондасны вузавны, мича костюм и кӧмкот. Сьӧм кӧ лоӧ, бурджыка позяс пасьтасьны...

А сьӧла-дозмӧрлӧн да ур-туланлӧн оланін бырӧ!

«Тадзи кӧ ӧтарӧ пондам куш толькӧ пазӧдны вӧрсӧ, коркӧ сэсся регыд коми мортыд дозмӧр шыд кӧрсӧ вунӧдас!» — шогӧ усьӧмӧн шуис сэки Пикон.

Но дивӧ тай!.. А кыдзи нӧ либӧ колӧ ӧтар и мӧдар помсӧ бурджыка йитны? Кыкнан кӧчсӧ кыйны да сэк жӧ и не орӧдны кӧчиль рӧдсӧ?

Коркӧ важӧн тані, Джуджыд Пармаас, пӧрӧдчылӧмаӧсь жӧ нин. Ӧні, кызвыннас, пожӧмыс сулалӧ кӧкъямысдас-сё вося гӧгӧр, а татшӧм шӧркодь вӧрыс сор унакодь зымвидзӧны зэ-эв гырысь пожӧмъяс! Гашкӧ и, сё ветымын либӧ кыксё арӧсаӧсь, чужва вийӧдан тшан кызтаӧсь, гӧгрӧсӧсь да вылын юраӧсь и век на ёнӧсь унджыкыс. Тӧдӧмысь, найӧ и сетлӧмаӧсь выль-мича вӧрыслы олӧмсӧ. Бур рӧдыс налӧн абу помасьӧма! Кӧть эськӧ кодсюрӧӧс лёк тӧвъясыс, дерт кӧнкӧ, жмуткӧбтісны жӧ яг вылас вужлясӧ бергӧдӧмӧн...

Сідзкӧ нӧ мый либӧ? Важъя пӧрӧдчысьясыс ёна думайтӧмӧн босьтлӧмаӧсь вӧрсӧ? Бӧрйысьӧмӧн? Дасӧс пӧрӧдӧны, а ӧтиӧс, медмичасӧ, кольӧны? Кӧйдыс вылӧ?.. А сэсся и артмӧ, мый быттьӧкӧ и уджавлісны жӧ найӧ тані, уна жӧ мича вӧр лэччӧдлісны татысь, а ягыс, видзӧдтӧ, кутшӧм коркӧ вӧвлӧма, сё во сайын, сэтшӧм жӧ и ӧні со сулалӧ. Эстшӧм мича яг сулалӧ!..

А ми ӧні ставсӧ дорвыв пыллям-шырзям! Кыдз шуласны, ньӧр ни палич оз коль миян бӧрын!

Либӧ ӧні ми помалам али мый бур рӧдсӧ Джуджыд Парма пожӧмыслысь?..

Регыд сэсся и менам пасека вылын веськаліс жӧ кыз пожӧмыс! Ас судтаыс жӧ мича пуяс пӧвстын зымвидзӧ сійӧ, но тӧдчӧ, мый бать. Мам ли. Сы вӧсна мый ёна кызджык сійӧ на серти, пучер дінӧдыс ёнджык-чорыдджык кырся, да и выліас увъясыс кызджыкӧсь.

Гӧгӧрыс мыйта выль пулы сетӧма сійӧ олӧмсӧ, ас кодьыс жӧ мича пиянлы! Первойсӧ найӧ, буракӧ, тшем-сука петавлӧмаӧсь да зіля мӧдӧдчылӧмаӧсь быдмыны, но вынаджыкъясыс пановтӧмаӧсь нэрджыкъяссӧ-жебджыкъяссӧ югыд шонділань нюжӧдчиганыс, да, видзӧд, мукӧдыслы косьмытӧдз лоӧма, кос кондаӧ пӧртӧдз. Пӧтмӧн шонді югӧртӧ босьттӧг, тыдалӧ, дыртӧ он ов... Сэсся ӧд, татшӧм нэрджыкъясыс, дерт кӧнкӧ, и вужнысӧ эз сэтшӧм пыдіа лэдзны кос ягыслӧн гыркӧ...

А ыджыд айныс налӧн, буракӧ, век на ён, кӧть эськӧ, гашкӧ и, кыксё во нин сулалӧ тані, чӧжӧ вынсӧ-зумыдсӧ лышкыд ягсяньыс и шонді-зэръяссянь.

Буракӧ, татшӧм пуяс йывсьыс сёрнитігӧн дядьыс меным коркӧ висьтавліс, мый найӧ пӧ ас пытшканыс лэдзӧны кутшӧмкӧ сӧкъяс, кодъяс отсалӧны вины-пӧдтыны быд пӧлӧс заразасӧ. Сир сорыс пӧ, буракӧ, разалӧ налӧн татшӧм лекарствоыс... Видзӧд со, йӧзлӧн моз жӧ!.. Тшӧтш со и йӧз моз и эм, коді водзджык висьмӧ, а коді и усьтӧдзыс ён-здоров сулалӧ...

Аслам менам бӧрйывсьӧма-босьтлысьӧма тайӧ мича пусӧ мастер-дядькӧд! Гогынӧн кыз кырсяс паськыд вӧнь перйӧм бӧрын саа кисточкаӧн гижсьылӧма:

А

5 М

1942 г.

А уліджык весиг, вильшасьӧм могысь, буракӧ, дядьлӧн куритчигкості, пасйывсьӧма содтӧд: М. Ф. А.

Шоналӧм да кыдзкӧ быттьӧ нормыштӧм сьӧлӧмӧн ме видзӧда важ тӧдса вылӧ! Вит во да джын нин кольӧма сэкся шоныд гожся лунъяссяньыс, кор ми куш кыкӧн, дядьыскӧд, гежмалім тайӧ паськыд вӧръясӧдыс да со тадзи корсялім да пасъялім мичаджык пожӧмъяссӧ. Куш кыкӧн! И меным вӧлі дас куим арӧс... Олім Чуд-ёль йывса ёна нин ропмунӧм вӧралан керкаын... Вӧрын лунтыръясӧн собалігӧн да пожӧмъяслысь бронь кодь чорыд кырсьсӧ морӧс вылнаӧд гогналігӧн сэтшӧма вӧлі ме мудза, мый чомйӧ воӧм бӧрын ӧдва нин верма вӧлі пусьыны да ужнайтны — дядьыс рыт и асыв век меным вӧлі тшӧктӧ пусьынысӧ... Мукӧддырйиыс ӧти кокысь важ кирза сапӧгӧс вӧлі пӧрчча да сэтчӧ и лесмуна-унмовся, мӧд кокысь ог нин и удит кыскыны.

А кутшӧма гажтӧмтчи ме сэки, зонкаыд, ылі сьӧд вӧр шӧрас гортысь! Мамӧысь и чоя-вокаысь!

Но сы пыдди нимкодь жӧ вӧлі меным локны гортӧ деньга нажӧвитысьнас! Чӧскыд няньтор вайысьнас!

Медым ичӧт рамаа лучковкаясӧн пилитчигӧн ковтӧг вывтісӧ не керавлыны татшӧм гырысь мича пожӧмъяссӧ — рама пытшкад некытчӧ матӧ оз тӧр татшӧм пуыд да быть ыджыд тшупӧд перйы! — ми ягӧ тшӧтш катӧдлім пӧперечнӧй пилаяс, морт-мӧд-коймӧд вылӧ ӧти пила, да пондім ӧтвывтчавлыны багатыръяссӧ пӧрӧдалігӧн. Та могысь ме векджык лӧсьӧдчылі Пилат Иванкӧд, ачыс сійӧ нимкодьпырысь жӧ чукӧстлывліс менӧ...

Дерт, ёна вежавидзӧмӧн ме матыстчи багатыр-пожӧмыс дінӧ, дыр чатраси, весиг сывйӧн мурталі, пӧшти кык сыв мында гӧгӧрыс, аслам жӧ коркӧ гогнавлӧмаыс ӧні, дерт, лоӧма тӧдчымӧн улынджык ӧнія менам морӧс судта серти, сэксянь, дерт, ёна нин быдми ме... Гашкӧ и, пуыс кыдзкӧ да мыйкӧ помнитӧ на менсьым коркӧя волӧмӧс. Тыдалӧ пӧ, эз бур могӧн сійӧ волы... А со пӧ и мӧдысь на тыдовтчис тайӧ, ӧні нин мӧд кодь струмента, чера-пилаа... Тадзисӧ мӧвпалігӧн ме весиг ӧні ловъя дінӧ моз шыаси ыджыд-мича пожӧмыс дінӧ, дерт, тӧд вылӧ усис Пиконкӧд Чом-ёль керкаын узьӧм, кӧні сійӧ тшӧтш висьтасис важ комиясӧн пусӧ ловъя лов туйӧ пуктӧм йылысь...

— Пожӧмӧй-батюшкоӧй! — вежавидзӧмӧн шуи ме. — Тэ дыр нин олан тайӧ гажа му вылас, и ӧні лэдз жӧ менӧ пӧрӧдны асьтӧ. Мед бара тэ местаӧ мукӧдъяс быдмасны...

Сэсся и ме понді пилитанінӧдыс, гӧгӧрыс, лэдзны черӧн кыз бронь кодь чорыд кырсьсӧ. Понді перйыны черӧн пӧрӧдан тшупӧд.

А сэсся меным, виччысьтӧг, быттьӧкӧ сьӧлӧмӧдз чунгыштӧ:

«А кодъяс нӧ мӧдъясыс быдмасны, кор став пожӧмсӧ, ӧтитӧг, пӧрӧдам? Кор весиг рӧд вылас некод тані оз коль? Кыдзи нӧ мукӧдъясыс вермасны быдмыны нинӧм абусьыс?»

Кор сэсся воис отсыштны Пилат Иван, ме висьталі сылы ассьым татшӧм мӧвпӧс.

Иван Саватеевич, кыдзи и пыр, нюмдыштіс улісӧ личкысь кызджык вылі паръя ыджыдкодь вомнас да лабутнӧя шуис:

— Дерт эськӧ, Ӧндрейӧвич, татшӧм вӧртӧ колӧ лӧсьыда думайтӧмӧн пӧрӧдны да... Кодсюрӧӧс колявны рӧдыс вылӧ... Либӧ діторъясӧн колявны... Татшӧм ягтӧ оз эськӧ ков йывмӧдны да... Но коді ӧні миянӧс лэдзас тадзисӧ уджавны?.. Да и ӧнія йӧзыс абу велалӧмаӧсь тадзисӧ уджавны... Найӧлы медтыкӧ талун вӧлі-а...

— А шуны кӧ та йылысь начальстволы, Иван Саватеевич!

— Мун сэтысь! — ӧвтыштіс крута лэччысь пельпома вына сойнас Пилат Иван. — Мед миян Порӧкӧвич муніс татшӧмтор вылӧ? Мед этатшӧм вӧрын колявны пожӧмъяс? Немтор оз артмы, дона пи!..

— А кыдзкӧ кӧ сы юр весьтті видлыны?.. Ӧтвылысь... Жаль ӧд лоӧ, Джуджыд Парма Кытшыс кӧ дзикӧдз бырӧ... Миянӧдз вӧлі, а миян бӧрын сэсся оз ло...

— Кыдзи нӧ абу жаль, детина!... Ме вед ачым на кымынысь волі татчӧ дозмӧр кыйны!.. Ранитчӧм бӧрын кор кок йылӧ сувті, тулыснас жӧ волі койт вылӧ... Кык нопйын дозмӧр да тар лэччӧдімӧ... Тшыгъялӧм челядьӧс эг лэдз кок йылысь усьны... Сё пасибӧ жӧ таысь Парма Кытшыслы... А водзтіджык, Ӧндрейӧвич, кор ёна стрӧитчӧмаӧсь сиктын, кодсюрӧяс керка кер на лэччӧдлӧмаӧсь татысь. Кодлӧн вӧлӧмаӧсь ёнджык уджалысьяс да вӧвъяс. Петкӧдасны арнас, кын вывті да этшаник на лым вывті вуж доддьӧн Сыктыв дорӧдз, а сэсся тулыснас кылӧдӧны. Ӧні вед, кӧть и лэптасны керкатӧ, медтыкӧ кутшӧмкӧ вӧр вӧлі-а... А сэки ёна бӧрйысьлӧмаӧсь, мед вӧсниджык болоня вӧлі керйыс, сирӧд пытшкӧса. Со и сулалӧны татшӧм керкаясыс сё воясӧн...

Татшӧм сёрниясыс менӧ быттьӧ водзӧ на дойдӧны Джуджыд Пармаыс вӧсна.

— Но, шуам, таладорсӧ мед на. Гашкӧ и, лоас пӧрӧдны, кыдзи мӧдӧдчӧма... Мый сэсся керан да он кер... А Ыджыд нюр гӧгӧрсӧ, ме думысь, некыдзи оз позь дзикӧдзсӧ куштыны, Иван Саватеевич!..

— Эз эськӧ ков и эм да... — гыжйыштіс балябӧжсӧ Пилат Иван. — Но, детина, вӧрзьӧдін тай тэ менӧ...

Кык воропа кузькодь пилаӧн ми пондім кокньыдика дзужкйӧдлыны Иван Саватеевичкӧд сар-пожӧмсӧ, и то на шӧрвыяс воӧм бӧрын зэв этша колис пилаыслы ветлӧдланыс, та кызта пуад, эз и топӧд сійӧ паськыд пиланымӧс, сы вӧсна мый пашкыр увъя ыджыд шапкаыс нёровтчыштӧма буретш да лунлань, пӧрӧданінлань, сэсся и водзсасьтӧг-ыдждавтӧг сьӧкыда гыпкысис сійӧ чужан муыслӧн кыз лымйӧн небзьӧдӧм морӧс вылӧ, кодӧс гажӧдіс, кодлы шувгис-сьыліс, гашкӧ, кыксё во чӧж. Да сымда выль челядьӧс сетіс...

Олӧм во кольчаясӧн серӧдӧм-гӧгылялӧм еджыд мыр вылысь да сэтшӧм жӧ дінсьыс вӧр пасьталаыс паркнитіс коддзӧдысь сир кӧрӧн да ловъя пулӧн нинӧмӧн ӧткодявны позьтӧм сӧстӧмлунӧн. Ӧти сісь туй оз тӧдчы.

Ме пырысь-пыр жӧ чеччовті паськыд мыр вылӧ, нимкодьӧс ог вермы кутны ас пытшкын: да ӧд тані нёль-ӧ-вит мортлы позьӧ йӧктыны.

— Ок, добра! — чужӧм вывсьыс ньылӧмсӧ чышкаліг долыдасис жӧ Иван Саватеевич. — Со кӧні добраыс... Порсь тшӧг кодь еджыд... Майбырӧс тай кодкӧ вердлӧма и юктавлӧма... Нюжӧдлӧма и тшӧгӧдлӧма...

Сэсся ми, кыкнанным, шойччыштігмоз, топсьӧдім кыза нюжвидзысь пу кузяыс йывланьыс, пырим кыдзисюрӧ веглясьӧм кыз увъяс пытшкас. Йывланьыс сярвидзӧ зэв уна коль, либӧ, кыдзи миян шуӧны Сыктыв йылын — голь... Ме нетшышті гоз коль — пӧшти кулак гырсяӧсь найӧ, топыдӧсь, сьӧкыдӧсь. Иван Саватеевич нетшыштіс жӧ ӧтиӧс да чеччӧдлӧ ки пыдӧс вылас.

— Бура таво воӧма гольыс... А вед во нёль-ӧ-вит пиас пожӧмыдлӧн ӧтчыдысь толькӧ артмылӧ сійӧ... Быдын, кӧнкӧ, тырыс кӧйдыс...

— Мыйта выль кӧйдыс пожӧмыслӧн! — чуймӧмӧн чуйма ме. — И ставсӧ тайӧс меным ковмас сотны али мый?..

— А мый нӧ керан, Ӧндрейӧвич, — воча нюмыртчылӧ Пилат Иван. — Сідзи и сотчас увйыскӧд...

— Сэтшӧм жаль сотны татшӧм кӧйдыссӧ, Иван Саватеевич! Видзӧд, сус пулӧн кодь гырысьӧсь кольясыс, ме коркӧ аддзылі...

— А коді нӧ чукӧртас сійӧс, Ӧндрейӧвич... Аслыным миянлы вед некор кольтӧ ӧктыны...

— Да вед, бур ногӧн кӧ, позис кӧть школьникъясӧс вайӧдлыны. Буретш каникулъяс налӧн.

— Дерт, бур ногӧннад быдтор эськӧ позис керны да...

— Тэ кӧть мый, Иван Саватеевич, а ме тайӧ пожӧмыслысь кольсӧ чукӧртла на! Да кодсюрӧлы мыччӧдла. Да и шуа гоз-мӧд кыв... Да кыдзи позьӧ татшӧм добрасӧ сотны биын?.. Ӧд став бур кольсӧ кӧ чукӧртны Джуджыд Пармасьыс, кутшӧм выль пожӧма ягъяс позьӧ садитавны!..

— Позис эськӧ да, детина!..

— Ӧд енмыс со ачыс нин сюйӧмӧн сюйӧ миянлы эстшӧм добра!.. Миянтӧг быдтӧмаӧс и чередитӧмаӧс...

— Сідзи, детина, сідзи... — вочасӧн чуймӧ жӧ Иван Саватеевич.

Сэсся ми ӧтвылысь орӧдім вит метра кузьта «авио», сійӧ кузялаыс на лоис кыз кырсь пытшкӧ дзебсьӧма, оз нин доймась зоръялігӧн ни быгльӧдлігӧн. Пӧшти меным гӧг дінӧдз кызтаыс, ӧти тшытшас кубӧн-джынйӧн кымын лоӧ, оз на и быд вӧв вермы кыскыны сійӧс ӧтнассӧ, бара на ковмас кыз лысьӧма Гундырлы лэччӧдны, медъён вӧлыслы, коді чужлӧма Тима дядьлӧн колхозӧ босьтлӧм кӧбыласянь. Коркӧя менам Дон-Жуан кодь яла нитш рӧма тайӧ вӧлыс, но ён, сӧвтан кӧ, кык куба додь вермас петкӧдны, ямщикъяс век мырддьысьӧны сы понда... Дивӧ-кыз керйыслысь еджыд чигсӧ сӧмын и вӧсньыдика дорӧсалӧма, быттьӧ асыкалӧма, кык чунь кызта кымын гӧрдов болоньӧн, а сы увдорысь помтӧм кыз пытшкӧсыс, дерт, дзоньнас йиджтысьӧма пуыслӧн медся бур сирнас-выйнас...

— Ок, матушка пу! — ассьыс Уля гӧтырсӧ моз меліа тапкӧдӧ Иван Саватеевич орӧдӧм керсӧ. — Татшӧмсьыд кӧ керкатӧ тшупан, либӧ кӧть нин пельӧс улӧ сюян, дерт, немыс-помыс оз ло...

Мӧд тшытшас, кодӧс ми орӧдім вит да джын метра кузьта, немся ув на жӧ оз чурвидз, сӧмын вочасӧн йӧгъяс пондісны лыбавны коркӧя ув местаясас, но чирйысьӧм увъяссӧ пуыс важӧн нин вевттьӧма-шылькнитӧма аслас мича-тшӧг чигнас. И тані бара на жӧ оз тӧдчы сісь пас! Мыйта нюдз-сирӧд пӧв позьӧ пилитны сэтысь! Шпал ли...

Водзӧ йывланьыс, Иван Саватеевичӧс аттьӧалӧм бӧрын, ме сэсся ӧтнам нин понді сизьдыны да гуджгӧдчыны, и сэтшӧм нимкодь и кыпыд вӧлі меным татшӧм дивӧ пожӧмыскӧд ноксьыны, но сэк жӧ и эз эновтлы менӧ жалитӧм, мый татшӧм пуясыс — збыльысь! — вермасны некор нин не лоны сэсся Джуджыд Пармаас. И сӧмын-ӧ сэні?..

Либӧ миян бӧрын локтысь йӧзыс некор нин сэсся оз аддзывны татшӧм вӧръяссӧ?.. Татшӧм дивӧ-пожӧмъяссӧ?..

Коймӧд тшытшас пожӧмыслӧн, кодӧс ме вунді квайт метра кузьта, вӧліны сой кызта кымын сирзьӧм-чарзьӧм дженьыдик кос увъяс. Лэчыд чернад ньылыдыс косьыштан-керыштан да, ки пыдӧс пасьта сирӧн ойдӧм-чорзьӧм чӧлӧс мичаа югнитӧ, ок и любӧа видзӧдсьӧ пуыслӧн лым еджыд чигйыс вылын!..

Сӧмын нин медбӧръя, нёльӧд тшытшсьыс кыдзисюрӧ петісны менам гынкӧма кок кызта кымын увъяс... Но ме найӧс сувйытӧдз да жар биӧ шыблавтӧдз мый сюрис нетшки наысь гырысь-сирзьӧм кольяссӧ — помӧдзсӧ ме ачым на эг тӧд мыйла, — сэсся лым пиӧ талялышті гутор да сэтчӧ тырыс сӧвті кулак гырся, галя из кодь сьӧкыд да топыд, чошкысьтӧм на кольяссӧ, ыджыд-мича пожӧмыслысь кык нэм чӧж ягын сулалӧм бӧрын медбӧръя олӧм войтъяссӧ!.. Сэсся и вӧлись нин понді керасьны да биӧ новлыны увъяссӧ. Кыз увъясыс пожӧмсьыс петісны йӧгъяс этшӧн чорыдӧсь да кыдзисюрӧ гартчысьӧсь, да ёна и сьӧкыд вӧлі найӧс сизьдыны-керавны, бур, мый батьӧлӧн важ черыс лэчыд да нюдз, оз нальсьы ни оз чуктав лы кодь чорыд увъяссӧ камгӧмысь, сӧмын и ковмылӧ тшӧкыдджыка зудъявны лэчыд дорсӧ ӧтарӧ кутӧм могысь. Порсь туша кодь кызӧсь да тшӧгӧсь увъясыс, жар биад татшӧмъясыд ыргӧны-сотчӧны кос конда моз, сӧмын и брунсйӧдлы сэтчӧ найӧс, сӧмын ёна чукыльӧсь-мукыльӧсьяссӧ колӧ на орйӧдлыштавны, мед топыдджыка жмуткысьӧны найӧ биас.

Медбӧръя керсӧ ме орӧді нёль да джын метр кузьта, дерт, позис на и кузьджыка, мӧд сы кузя на, но таті, кыз увйӧсинӧдыс, ёна нин вӧлі йывмӧ, мӧс сёркни моз йывмӧ, татшӧм кертӧ ямщикыд некыдзи оз босьт доддяд, сы вӧсна мый сьӧктаыс эм, а кубатураыс абу, да и ю кузя кылӧдігад татшӧм керйыд ёнджыкасӧ изъясьӧ-вӧйӧ, — та вӧсна дзик нин йывладорсӧ ме тшытшлі да увъясыскӧд тшӧтш брутйӧдлі жар биӧ.

Ок, бур ногӧн кӧ мӧвпыштны, мыйта добраыс весьшӧрӧ кайӧ тшын йыв ягын-пӧрӧдчанінын! Биыдлы ӧд мый, сылы тай веськодь, ставсӧ, мый веськалӧ, тшынӧ да пӧимӧ керӧ...

Ёна нин йывмысь бӧръя тшытшыс менам лои дзоньнас лӧсйӧма кодьӧн, уна вын менсьым нёньыштісны кыз да чорыд увъясыс, но ӧд, сы пыдди, воддза кык тшытшыс дінӧ ме весигтӧ черӧн эг инмӧдчыв, сідзкӧ, нинӧм и дӧзмынысӧ. Да и сэтшӧм на жӧ зумыд да ён йыв керйыс, кыз сирӧд ув вужъясыс пырыс быттьӧ дорлӧмаӧсь сійӧс уналаті, татшӧмтӧ кӧ зутшкан керка пельӧс сюръя пыдди, некор оз и сісьмыв, этша вылӧ пожӧм нэмыс мында олас...

Сэсся ме понді пӧрӧдавны ыджыд пожӧмыслысь пиянсӧ. Кызвыннас найӧ вӧліны тшӧтшъя кодьӧсь кымын, сё восяӧсь кымын, буракӧ, кутшӧмкӧ ӧти бурджык воӧ петалӧмаӧсь-чужлӧмаӧсь батьыслӧн, мамыслӧн ли, колльысь-кӧйдысысь. А кор тай тшӧкыда петӧ сэсся пожӧма вӧрыд, водзӧ вылӧ чужысьясыслы местаыс быттьӧ оз нин и сюр. Озджык нин сэсся лэдзны выльясыслы овмӧдчынысӧ водзджык чужӧмаясыс — сідз нин пӧ миян дзескыд тані, сы мындаӧныслы пӧ оз кут судзсьыны шонді югыдыс ни ягыслӧн-муыслӧн пӧтӧсыс...

А думыштны кӧ, мыйта нин бур кӧйдыс лэдзис олігчӧжыс тайӧ багатыр-пожӧмыс? Сы дыра кад чӧжнас? И унджык кӧйдысыс сісьмис весьшӧрӧ. Но гашкӧ, шуам, уръяслы да уркайяслы, да сизьяслы мыйтакӧ вичмис-веськаліс...

Менам вежӧрӧй кыдзи сӧмын оз мӧвпав та кузя, ышми да! Вот эськӧ, мися, став кольсӧ-кӧйдыссӧ кӧ ӧтарӧ чукӧртны татшӧм пожӧмъясыслысь! Воысь воӧ... Корсявны-индавны найӧс мича ягъяссьыс да и чукӧртны. Сэсся и кӧдзны куштӧм-пӧрӧдӧминъясас... Кутшӧм выль вӧръяс вермисны лыбӧдчыны-быдмыны!..

Но мед, шуам, пӧрӧдӧма нин лои тайӧ олӧмасӧ-пӧрысьсӧ. А ӧд орччӧн сулалӧны сылӧн пияныс, сэтшӧм жӧ бур рӧдысь, кодъяс мый дыра на жӧ эськӧ вермисны рӧдмӧдчыны. Мыйла, збыльысь, не кольлыны на пиысь кодсюрӧӧс, кыдзи шуӧ Пилат Иван?.. Али нӧ эз на во татшӧм кадыс? Йӧзыслы некор та йылысь думайтнысӧ? Найӧ сӧмын и ӧддзӧмаӧсь на ӧдйӧджык нетшыштны-босьтны енмыслысь быдтӧмасӧ? А сэсся мый нӧ лоӧ, кор тадзи ставсӧ шырзясны-пӧрӧдасны? Сэки, гашкӧ, и сёр нин лоӧ? Сэсся, гашкӧ, и пожӧм кӧйдыс тусьсӧ дзик некытысь нин лоӧ босьтны?!

Би дорын шойччигъясӧ зэв уна коль ме шыблалі кытчӧ веськалӧ гӧгӧрыс, узьмӧдчысь таръяс моз сӧмын и пурскысялӧны найӧ лым пиӧ. А кор тулыснас лымйыс сылас, дерт, яла нитш пиӧ вӧйтӧдчасны, шоныд дырйиыс лапӧдъясыс чошкысясны, да кӧйдысыс гылалӧ позсьыс да вужъясьӧ яг вылас...

Мед унджык вужъясьӧ!..

А рытнас мыйтакӧ коль ме лэччӧді зептъясын гортӧ, баракӧ да пукталі ӧшинь вылӧ. Сёрӧнджык казяліс найӧс сэтысь Володь-Полковник да пондіс юасьны:

— Найӧс тэ вайин уркайясӧс ылӧдлыны? Да, Педя? — зонкаыд, дерт, абу на вунӧдӧма Калис пӧльлысь уркайяс да кольяс йылысь лӧсьыда висьтасьӧмсӧ.

— Тані Джуджыд Пармаысь медбур кӧйдысыс, — шуа Полковниклы. — Сійӧс ми огӧ кутӧй вердны уркайяслы. Сійӧс ми лэччӧдам гортӧ да тулыснас кӧдзам Джыдж шор дорӧ, кузнечадорса керӧсӧ.

— Сэні сідз на кык пожӧм быдмӧ да...

— Сэні урӧсіник пожӧмъяс кольлӧмаӧсь... А ми кӧ Джуджыд Парма кӧйдыснас кӧдзам кымынкӧ визь, ёна и мича кузь вӧра парк лоӧ...

— А мыйла тайӧ колӧ? — зэв збыльысь юасьӧ зонка.

— Видзӧд, Полковник, регыд мийӧ ӧні пондам шырзьыны Джуджыд Пармасӧ, — тшӧтш шыасьӧ ужнайтны помалӧм Пилат Иван. — А сэні ёна лӧсьыд вӧрыс да, тӧдӧмысь, немся пожӧм оз коль горш йӧзыдлӧн... Миянлы вед колӧ тыртны план да унджык деньга нажӧвитны...

— А ми тэкӧд, Полковник, — водзӧ гораа сёрнита ме зонкакӧд, — кӧдзам бур кӧйдыссӧ Джыдж шор дорас, да бара на кольӧ Джуджыд Парма пожӧмыслӧн бур рӧдыс...

— А мый, Педя, кӧдзам и эм! — тшӧтш ышмӧ зонка.

— А сэсся и ӧтлаын потшӧс потшам гӧгӧрыс, мед эз травитчы, — сюйсьӧ сёрниӧ Калис пӧль. — Ме тшӧтш понда волывлыны быдмысь пожӧмъясыс дінӧ да казьтылны, кыдзи коркӧ вӧравлі Джуджыд Парма Кытшас...

— Да, куш толькӧ казьтылӧмыс и кольӧ, буракӧ, — ышлолалӧ Пилат Иван.

— Мийӧ тай коркӧ, том дырйи, сортовкатӧ бӧрйысьӧмӧн вӧлі лэдзам, — шуӧ Калис пӧль. — Тӧлбыд пӧрӧдам да петкӧдам, а ягыс миян бӧрын бӧр на кольӧ.

— Сідзинад ёна делӧджык, — шуӧ Тима дядь. — Пӧрӧдны и кыскыны... Унджык лоӧ собавны лым пытшкӧд, унджык туй керны. Увтӧ сотны манливджык и...

— Бурджык вӧрыс локтіс да, он-ӧ нин тійӧ кӧсйӧ джынсӧ кольны? — чошкӧдіс пельяссӧ Анча Микол.

— Да, дерт, кодкӧ лэдзас кольны! — серӧктіс Варка Павел. — Меным кӧть и тшӧктасны, мича пожӧмтӧ немсяӧс ог коль аслам пасека вылын.

— Сідзкӧ, тэныд, Павел, веськодь, бырӧ кӧ му вылысь Джуджыд Пармаыс? — юалӧ Пилат Иван.

— Ис ни ру меным таысь! — жермунлӧ Павел.

— Но вед эн тэ кӧдзлы ни быдты Джуджыд Пармасӧ, — шуӧ Калис пӧль. — Енмыс ӧтнас быдтӧма... Сідзкӧ, сылы кӧть ичӧлика колӧ жӧ кольыштны ассьыс пайсӧ.

— Енмыс пӧ абу, Калис пӧль, — гыгъялӧ Павел.

— Но, абу кӧ Ен, кодкӧ мӧд... Либӧ кӧть нин аслад пиянлы колӧ кольыштны озыр пӧткаа вӧрсӧ...

— Менам пияныс пу йылын пукалысь турияс кодьӧсь на...

— Сэсся вед, ставным кӧ мийӧ тадзи пондам рӧссуждайтны... Ставнымлы кӧ «ис ни ру» лоӧ, регыд сэсся став ягъясыс бырасны Коми му вывсьыс, — шуӧ Пилат Иван. — Став пожӧмыс бырас... Сісь коз толькӧ кольӧ шор логъясын да йӧнӧдъясын... Мийӧтӧ, шуам, черӧн да пилаӧн на толькӧ пӧрӧдчам-а... Но вед техника нин быдлаӧ воӧ... Тямӧ со кӧрт туй нюжӧдӧны... Ӧнісянь кӧ, быдлаын, бурджыка оз пондыны думайтны, збыльысь, куш толькӧ сісь пипу да коз и кольӧ ёль гуранъясын...

— Да и ёльясыс тадзинад добӧлькаӧдз косьмасны! — ӧвтыштӧ лыбӧм сӧнъяса кинас Калис пӧль. — А сэсся и Сыктылным-матушканым тшӧтш косьмас. Ӧні нин ва видзан берегдорса вӧръяссӧ ставнысӧ жӧ шырзисны-а... А вед Парма Кытшас, да мукӧд татшӧминас, буретш да и заводитчӧны ёльясыс...

Вочасӧн ыззим да вель дыр ми сійӧ рытнас вензим. Ӧд коми мортыдлы, торйӧн нин сылы, код сьӧлӧмысь абу на дзикӧдз пакталӧма уна нэмъясчӧжся кыйсян-вӧралан руыс, век нин ёна жаль вуж выйӧныс орӧдны пемӧс-пӧткалысь медбур рӧдманінъяссӧ. А мӧдарсянь кӧ, абу жӧ зэв окота быдӧнлы босьтны ас вылас содтӧд сьӧктӧдсӧ да бӧр йӧткавны киас пырысь бур нажӧткасӧ...

Сьӧлӧм вӧрзьӧданатор вӧснаыд тай венад воан да, некыдз он и вермы дугдынытӧ. Кӧть эськӧ и, кыдзи шуис Варка Павел, код на пӧ и миянӧс лэдзас вӧр колялӧмнас пӧрӧдчынысӧ, кӧть эськӧ и ставӧн вермим воӧдчыны ӧти кылӧдз.

13

Но водзджык шуис ассьыс медвына кывсӧ Его Величество Кӧдзыд. Дыркодь сійӧ кыйӧдчис миян бӧрся ягын и быдлаын, зэвталіс сияссӧ-лэчьяссӧ, сэсся и йӧршитіс ставнымӧс бараканым. Нелямынысь унджык градус косьӧбтіс! Асывнас ме петалі ывлаӧ — сотӧ-дзужалӧ и кыз руа гӧгӧр, сынӧдсӧ быттьӧ йӧлӧн кизьӧртӧма да сідзи сэсся и камгӧма-йизьӧдӧма, немтор оз тыдав, некыті оз вӧрзьы, став ловъясӧ и не ловъясӧ дзенӧдӧма лёк кӧдзыдыс... Йӧзлы и вӧвъяслы вӧрын уджавны оз позь, кынмавны вермасны. Та вӧсна татшӧм лунъяссӧ актируйтӧны...

Миянлы ковмас баракын шойччыштны да сывдыштны кузь лунтыръясӧн ёна кӧдзавлӧм лысьӧмнымӧс! Ёна жӧ ӧд тай дӧзмылан сэтшӧм кӧдзыд дырйиыд лунысь-лун вӧрын лым пиӧд собавны да пӧсялӧм вывсьыд йи кодь сынӧдсӧ ӧтарӧ кыскыны пытшкӧсад...

Мыйла енмыслы ли кодлы ли колӧ татшӧм кӧдзыдыс? Ставсӧ дзужалысь-кынтысь еджыд биӧн донӧдӧм адыс? Кодысь ывла вылын некутшӧм — дзик некутшӧм — мездысьӧм абу?

Но ӧд шу, бара, эз кӧ вӧв кӧдзыдыс, йӧзыс эз эськӧ и велавлыны тшупны аслыныс керкаяс да тэчны биӧн ыпъялысь шоныд горъяс! Со тай нӧ миян горным-пачным кыдзи ыргӧ-жургӧ лун и вой, сэтшӧм бура шонтӧ ӧтувъя керканымӧс...

А менам тайӧ кӧдзыд лунъясыс кежлӧ быттьӧ тӧдӧмӧн вайсьӧма гортысь медрадейтана книгаӧс — «Спартак», ӧні кӧть бурпӧт лыддьысьышта, рытывбыдъясӧн картіасьны «дуракысь» дышӧдіс жӧ нин-а... Ме эськӧ и вит-ӧ-квайтысь лыддьылі нин тайӧ шемӧсмӧдана книгасӧ, но кольыштӧ мыйтакӧ кад, и меным бара нин окота лолӧ выльысь сатшкысьлыны биа-пӧся да лӧсьыда гижӧмаас, бара на окота лолӧн ыпъявны-олыштны герой Спартаккӧд ӧтлаын, став йывсьыс вунӧдӧмӧн сунлыны кык сюрс восайса олӧмӧ да тышӧ, коді менӧ, мыйлакӧ, школаын велӧдчӧм дырсянь нин, историяысь тӧдмалӧмсянь, век сэтшӧма босьтчӧдӧ и ыззьӧдӧ... Позьӧ шуны весиг, челядьдырӧс и томдырӧс менсьым не этша югзьӧдіс тайӧ лӧсьыд гижӧдыс!..

Асывнас, нуръясьыштӧм бӧрын, ме бӧр нюжгыси вольпась вылӧ, босьті киӧ унаысь нин листавлӧмысла ёна кызӧм-бонзьӧм книгасӧ, и медся дона ловъя лолыскӧд аддзысьӧмысь быттьӧ шоналӧма сьӧлӧмӧй, водзвыв нин ойдӧма югыд-сӧстӧм нимкодьлунӧн.

Но менӧ тадзи лыддьысьӧмысь торкис бригадир Наста, коді пырӧма миянӧ видзӧдлыны, мыйся олӧм олӧны удж вылысь кӧдзыдӧн ӧтдортӧм войтырыс сылӧн.

— Федя вот ӧтнас долыдасьӧ лӧсьыд книгасӧ лыддьысьӧмысь, а мукӧдыд сылы эмӧсь кӧть абуӧсь, — кыла, шуис Наста ме весьтын.

Ме воча видзӧдлі сы вылӧ книгаыс сайсянь, вочааси сылӧн югыд и шоныд синъяскӧд, и пырысь-пыр жӧ лов кузяла менам быттьӧ мыйкӧ гилькнитіс-визьӧбтіс...

Выль во бӧрын ме яндысьышті Настаысь, торйӧн нин сы вӧсна, мый Питю Маня кодь лэчыд кывъяяс, колӧ и оз ков, став дырйиыс ӧтарӧ лӧсьӧдлӧны и кыскалӧны вӧлі быд ногыс. Тшӧтш и Тима дядьысь, Насталӧн батьысь, кыдзкӧ быттьӧ эз вӧв лӧсьыд меным...

— Мукӧдыс картіасьӧны да... — шуа бригадирлы. — Кодлы ӧд мый кажитчӧджык.

— А тэ эськӧ ставнымлы гораа лыддин, — оз лэдзчысь Наста. — Мый йылысь нӧ кӧть гижӧны?

— Кыдзи овлӧмаӧсь да тышкасьлӧмаӧсь йӧзыс кык сюрс во сайын. Рабъяслӧн кыпӧдчылӧм йылысь...

— Чайтан, миянлы та йылысь абу окота тӧдны? — водзӧ на ыззьӧ Наста. — Ме эськӧ коркӧ школаын велӧдлі жӧ, да ставыс нин вунӧма... Ноко ті, картёжникъяс, чӧвлӧй гӧрдлынытӧ... Лун и вой ӧтарӧ сӧмын и кульӧны пызан пӧвъяссӧ, кыдз сӧмын оз дышӧд... Ме шуа: вай, мися, ӧтчыд кӧть культурнӧя шойччыштам... Мед Федя гораа лыддьӧ книгасӧ, а ми кывзыштам важ йӧзыслӧн олӧм-вылӧм йылысь...

— Мед лыддьӧ и эм! — виччысьтӧг горӧдісны зэв унаӧн.

— А мудзас кӧ Федяыс ӧтнас лыддьыны сы кызта книгасӧ, Илля Иллич вермас отсавны сылы, — лӧсьӧдлӧ Наста. — Сідз ӧд, Иллич?

— Ме — радпырысь! — воча нюмъялӧ Турӧб Илля. — Сӧмын мед вӧлі не шумитӧмась. Мед бур урок вылын моз шы ни тӧв вӧлі...

— Колӧ либӧ петавны да тшӧтш и мӧдарсаыслы висьтавны, — шуӧ Пилат Иван. — Мед, кодлы колӧ, ӧні жӧ локтӧны, а то бӧртинас пондасны сэсся клопкыны ӧдзӧсӧн...

— Да кыдзи нӧ та кыза нигасӧ тійӧ кӧсъяныд лыддьынысӧ, — ньӧти эскытӧг шыннялӧ Варка Павел. — Кор менӧ, велӧдчигӧн, ӧти лист бок лыддигӧн вӧлі вугрӧдлӧ...

— Немтор он кер, тэ коддьӧмъяссӧ тай велӧдчигӧн и уджалігӧн вугрӧдлӧ, — шуӧ Калис пӧль, коді тшӧтш жӧ лӧсьӧдчӧма кывзыны.

— А война йывсьыс сэні гижӧма, Федя? — юасьӧ Полковник.

— Унджыкыс воюйтӧм йылысь и эм, Полковник. Мечьясӧн да шыясӧн бытшласьӧны.

— Но, сідзкӧ либӧ лӧсьыд!

— А радейтчӧм йылысь либӧ немтор абу гижӧма сэтчӧ? — падмӧмӧн шуӧ ӧдъя пывсян этшӧн жарӧн ойдӧм Питю Маня.

— Ок, лӧсьыда тані радейтӧны!

— Сідзкӧ либӧ ме тшӧтш кывза, Федя! — шуӧ Маня да ылькнитлӧ видзӧдлассӧ Чуд Ӧльӧксан вылӧ.

Сэсся и ме понді гораа лыддьыны кӧдзыдлӧн еджыд биӧн баракӧ йӧршитӧм ёртъяслы, вӧр лэдзысь колхозникъяслы, Древньӧй Римса герой Спартак йылысь шемӧсмӧдана висьтасьӧм. Кыдзи сійӧ, Спартакыс, помтӧм-пыдӧстӧм вынйӧра да ыджыд вежӧра воиныс, веськалӧма римляналы раб туйӧ да лоӧма гладиаторӧн, и колӧ сылы, ас кодьыс жӧ мукӧд шудтӧм ёртъясыскӧд тшӧтш, арена вывсянь гажӧдны ыкша римлянасӧ — налӧн син водзын ӧта-мӧднысӧ бытшйӧдлӧмӧн виавны...

Ме вочасӧн ыззи и ӧзйи лыддьӧмсьыс, падмӧдышталысь яндысьӧмӧй дзикӧдз быри, гӧлӧсӧй менам юраліс и лолӧй ыпъяліс, и ме быттьӧ ачым ставсӧ аддзылі, мый йылысь висьтавсис книгаас, и сэтшӧма кӧсйыссис та йылысь юӧртны ёртъяслы, кыдз верма бурджыка да мӧрччанаджыка.

Ӧд со йӧз жӧ, миян кодь жӧ йӧз, мукӧдӧс гажӧдӧм могысь сцена вылын ворсӧны быттьӧкӧ спектак, но ворсӧмыс налӧн сувтӧ олӧм доныс!..

Книгаыслӧн татшӧм заводитчӧмыс чуймӧдіс и шензьӧдіс быдӧнӧс! Быдӧн кывзӧ, позьӧ шуны, вомсӧ паськӧдӧмӧн. Весиг Варка Павел ньӧтчыд эз вугыртлы. А налӧн, кодъяслӧн киын вӧлі дӧмсян, вочасӧн вешталісны сійӧс бокӧджык.

А сэсся морт туйӧ пуктытӧм рабъяс ӧтвывтчӧны да кыпӧдчӧны вынасьыс-вына государстволы паныд, коді, позьӧ шуны, дзоньнас пӧкӧритӧ сэкся мирсӧ. Та вылӧ ставнысӧ ышӧдӧ и котыртӧ найӧс Спартак.

Клёнгӧны мечьяс уна дас сюрс мортлӧн ӧта-мӧднысӧ кералігӧн да сутшйӧдлігӧн. Шорӧн киссьӧ вир. Йӧзӧс ловъя вывсьыныс тувъявлӧны креста сюръяяс вылӧ... Но сэк жӧ и лов пыдӧсӧдзыд вӧрзьӧдӧ меліа радейтӧм, кор Спартак вӧсна косьмӧ сьӧлӧмыс мича и мелі Валериялӧн, Рим пасьталаас медся вына морт гӧтырлӧн.

Ме чайті, та кызта книгасӧ, гораатӧ, ковмас лыддьыны вель дыр, гашкӧ и, тӧлысь чӧж рытъяснас, но войтырыс ыззисны да некыдзи оз лэдзны вӧлі дугӧдчыны, сӧмын и вежласям ми Илля Илличкӧд. А сійӧс, Турӧб Иллясӧ, буракӧ, ме дорысь на ёнджыка босьтчӧдіс гижӧдыс, лыддигас, мукӧдлатіыс, гӧлӧсыс тіравмӧн лолӧ, косньӧд чужӧмыс кымрасьӧ, сӧнӧд кинас ӧвтышталӧ, быттьӧкӧ мечӧн и эм... Дерт, позьӧ и гӧгӧрвоны Иллясӧ, ӧд сійӧ, ачыс, некымын во чӧж раб туйын жӧ вӧліс, и эз кык сюрс во сайын, а сӧмын на неважӧн.

Ӧд мыйта рабӧс видзис пеж фашист концлагеръясын! Мыйтаӧс пӧдтіс-виис камераясын да сотіс сьӧд тшынӧн букыртысь крематорий-пачьясын. Эз сюрсъясӧн, а миллионъясӧн йӧзыс бырисны!.. Ӧд со и миян, кӧдзыдӧн топӧдӧм вӧр баракын олысьяслӧн, быдӧнлӧн кодкӧ да кодкӧ эз ло, бать ли мам, чой ли вок. Миян моз жӧ чужлісны найӧ бура овны, нимкодясьны вӧрӧн и ваӧн, вӧр пӧрӧдны и уркай кыйны, челядьӧс быдтыны, нывъясӧс радейтны... Но немтор эз удитны вӧчны...

Немтор?.. А гашкӧ, и найӧ медыджыдторсӧ удитісны вӧчны? Ӧд найӧ асланыс олӧм донӧн эз лэдзны пӧртны миянӧс рабъясӧ! Ставнымӧс миянӧс! Ловъяяссӧ! И водзӧ лоан олысьяссӧ!..

А сэсся, водзӧсӧ мый лоӧ? Татшӧм война бӧрас нӧ али мый пондасны зыртчыны йӧзыс ӧта-мӧдныскӧд? Эсы мында вир да шог бӧрас?..

Кор ме, книга помлань нин воӧдчигӧн, лыдди Спартаклӧн медбӧръя кось йылысь, да герой моз усьӧм йылысь, да мича мадонна Валериялӧн сы понда вийсьӧм-шогсьӧм йылысь, — унджык кывзысьыслӧн синъясӧ сӧдзтысис синва.

Ставӧн ёна жалитісны Спартакӧс! Ӧд кутшӧм морт вӧлӧма! Кутшӧм шудаӧн эськӧ вермис лоны ачыс да тшӧтш и мукӧдӧс помтӧм шудаӧн вӧчны. Но немтор тай эз артмы сы ногӧн...

Сэки эз артмы... Но бӧртинас, уна дас нэмъяс чӧжыс, мыйта морт сьӧлӧм ӧзтіс и кыпӧдіс сійӧ аслас примерӧн Мездлун вӧсна тышыс вылӧ?..

— А меным меджаль коньӧр Валерияыс! — кыз вом доръяссӧ юмбыралӧмӧн шуис Питю Маня. — Ок, кутшӧм вӧлӧма найӧлӧн любитчӧмыс!.. А миян татӧні, сісь баракад, кӧть и кӧсъян, некӧн любитчынытӧ...

— А тэ сэтшӧм луныс кежлӧ корлы Жанналысь справка, — шуис Варка Павел. — Ыштӧ, сідзтӧ и сідз сӧлсем висьми любитчан висьӧмнас, уджавны ог вермы... Став йӧзыс каясны ягӧ, а тіянлы и вӧля кольӧ... Оз на и ков двореч...

— Сё дивӧ, — шуис Анча Микол, — йӧзыс кык тысяча во сайын нин со кутшӧм дворечьясын овлӧмаӧсь, а миянлы ӧні на колӧ дзескыд баракын туплясьны... Да сійӧ жӧ Маняыслысь шкоргӧмсӧ кылзыны...

— Ачыд тэ шкорган сьӧкыд додь кыскысь Гундыр моз! — воча дӧжныштчис Маня.

— Войнаяснад ӧтарӧ тай бӧрвылӧ йӧткыштӧны олӧмсӧ... — тшӧтшӧдӧм чунь помъяс вылас видзӧдіг шуис Тима дядь. — Мӧдӧдчылас нин бурмыны быдлаті, а сэсся и бара нӧшкыштасны олӧмыслы юрас... Бара и кольмылӧ да падмылӧ водзӧ мунӧмыс... Йӧзыс лёкмылӧны и...

— Ме мукӧддырйиыс эськӧ и кӧсъя гӧгӧрвоны, но юр вемӧй некыдзи оз судзсьы... — кушалӧм джуджыд кымӧссӧ гыжъяліг шуис Калис пӧль. — Спартак со воюйтӧма кык сюрс во сайын... Менам бать воюйтіс японечкӧд Мукден дорын. Висьтасьӧ вӧлі, сэтшӧма пӧ тойӧссьылім, кок кусыньясысь и киняулысь кабыр тырӧн тойсӧ чапкалам...

— Ой-ёй-ёй... — медводз шемӧсмӧ Маня.

— Ме, ачым, германечкӧд воюйті Карпатын, — сёрнитӧ Калис пӧль. — Иван Саватеечлысь сійӧ жӧ Германечыс пуляӧн пазӧдӧма коксӧ ӧнія война вылын... Воюйттӧгыс нӧ сэсся некыдзи оз позь али мый овнысӧ?.. Кыдзкӧ бурӧннас юкны мый юканаыс?.. Илля Иллич, тэ медъёна велӧдчӧмыд миян пиысь, висьтав мыйкӧ та кузя...

— Та вылӧ, Калис пӧль, и ачыс Исус Христосыс оз вермы вочавидзны, — нюмсермунӧмӧн шуис Илля.

— Но тэсӧ, тэсӧ ачыд кыдзи чайтан? — эз лэдзчысь писькӧс пӧль.

— Ме?.. — кымӧссӧ кӧрлӧдлігтыр падъяліс Илля. — Ме чайта, мортыс ачыс лёк на... Эз на сӧвмы сійӧ, кыдзи эськӧ коліс... Асьсӧ на, быдлаын, медъёна тӧдӧ сійӧ... Быдӧнлы аслыс на медуна колӧ… И мукӧдсьыс бурджыкӧн асьсӧ чайтӧ... А татшӧмтӧ абу и сьӧкыд ыззьӧдны война вылӧ и быдтор вылӧ...

— А ме чайта, оз ков лэдзны Гитлер коддьӧмъяссӧ йӧзнас веськӧдлыны! — шуис Пилат Иван.

— Гитлеръяссӧ да Спартак дырся лёк Суллаяссӧ асьныс жӧ йӧзыс вӧчӧны, Иван Саватеевич, — курыда шуис Турӧб Илля. — Асланыс жӧ горшлуннас... Мукӧдъяс вылӧ лэптысьны зільӧмнас... Завидьтӧмнас, полӧмнас...

— А кор ставыс тайӧ бырас да вежсяс? — тшӧтш юася ме Иллялысь.

— Ме чайта, Федя, зарни нэмыс водзын на... — югыдджыка нюммунӧмӧн шуис Илля Иллич.

— А буракӧ, сабляяснад ӧта-мӧд вылад воны медся нин страшнӧ? — шуис Варка Павел. — Кодлы, тӧдӧмысь, вӧліны веськодьӧсь ылын водзӧ лоанаыс йылысь сёрниясыд. — Спартакъясыс моз?.. Да вед шу, Тима дядь?..

— Меным тай, ас пайысь, сабляыд нем кежлӧ паметь колис-а... — Тима дядь лыбӧдыштліс тшӧтшӧдӧм чуньяса, ош лапа кодь паськыд-сарӧг веськыд кисӧ.

— А кыдзи вӧлісӧ, Тима дядь, некор на эн висьтавлы? — тшӧтш юася ме.

— А тасянь неылын и лоис, Вятскӧй муӧ пыранінын эм Манастырка деревня...

— Ме тӧда, ме вӧвлі сэні вӧвъясла ветлігӧн!.. — меным, дерт, пырысь-пыр жӧ казьтыштсьӧ, кыдзи коркӧ ми тайӧ грездас седлӧ кучик вылӧ ньӧблім картупель, а сэсся няньтӧг-совтӧг сёйим да кынӧмъяснымӧс пондіс гугӧдны...

— Гражданскӧй дырйиыд Колчакыд сэті тшӧтш вӧлі пырӧ миян муӧ, — мӧд кинас тшӧтшӧдӧм лапасӧ малаліг водзӧ висьтасис Тима дядь. — Но, миянӧс, том йӧзӧс, быдса взвод и мӧдӧдісны разведкаӧ... Воим мийӧ Манастыркаад, а сэтӧні некутшӧм белӧй абу на вӧвлӧма... Узьмӧдчим сэтчӧ, часӧвӧйясӧс сувтӧдалім деревня ӧтар и мӧдар помас... А арся вой шӧрнас белӧйяслӧн вӧла разведка тшӧтш пырӧма деревняас. Ӧти часӧвӧйӧс, вугыртӧма да, пырысь-пыр и кералӧмаӧсь. Бур, мый мукӧдыс лыйсьыны пондісны да садьмӧдісны миянӧс... Чепӧсйим ми узянінысь рузі-разі, верзьӧмаяс усьласьӧны миян вылӧ, сабляӧн ӧвтчӧны, мийӧ воча лыйсям, зілям не торйӧдчыны ӧта-мӧдсьыным... Сэки и веськаліс ме водзвылӧ лёкысь равзысь-ӧвтчысь лешак... Ме лыйи, но тэрмасигад, буракӧ, эг веськав... Сэсся тай кыдзкӧ удитсьӧма жӧ винтовкаӧн юрӧс вевттьыны... Сэтчӧ и сапнитіс-керыштіс лешакыд... Кырымӧс быттьӧ пӧсь ӧгырӧн дзужкнитісны... Но бур на, мый кырымӧс, а то ӧд татшӧм лешакыд вермис на и юрӧс капуста кӧчанӧс моз нӧбӧдны... А сэсся тӧварышъяс пиысь кодкӧ дізьгӧма сылы, лешакыслы...

— Кыдзкӧ эшшӧ ловйӧн на кольӧмыд да... — ышлолалӧ Калис пӧль.

— А белӧйясыс, буракӧ, виччысьтӧмысла, повзьыштӧмаӧсь жӧ миян моз... Дашкӧ пӧ, и тайӧяс унаӧн татӧнӧсь.. Шумыс да лыйсьӧмыс тай вочасӧн бӧр лӧнис-а... А мийӧ сэсся, ловйӧн кольӧмаясыс, бӧр асладорлань пондім бӧрыньтчыны, вӧр туйӧд... Менсьым, дерт, мед вирыс оз ёна мун, улыс дӧрӧмӧн зэлыда гартлісны кырымӧс...

— Сэксянь сэсся век татшӧм кырымӧн и уджалан? — ставнымлысь лов кылӧмнымӧс шуис Микол. — Век сэтшӧма уджалан?

— Хы! — вашмуніс Тима дядь. — А мый нӧ керан, выльысьсӧ оз быдмыны чуньясыс да... Дзодзув бӧж моз... Тайӧ кырымнас, другӧ Микол, сы бӧрын ме воӧдчылі на кулакӧдз и стӧкановечӧдз...

Ме кывза Тима дядьӧс и казьтыла, кыдзи водзтіджык сиктын лёк сёрнияс лэдзлӧмаӧсь та йылысь: сійӧ пӧ, Тимаыс, белӧйяскӧд паныдасигӧн мыр вылын ачыс керыштӧма чуньяссӧ, мед водзӧ не воюйтны... Дерт кӧнкӧ, кулакнас шуигӧн тадзисӧ лӧсьӧдлісны, мед нин ёнджыка дойдны да мыждыны мортсӧ... А сэсся пӧ коді тӧдас стӧчасӧ, кыдзиджык да мыйджык вӧлі сэні, арся пемыд войӧ белӧйяскӧд виччысьтӧг тачкысигас...

— Да-а, разведкаад быдторыс овлӧ... — шуис Пилат Иван. — Ӧнія война дырйиыд ёна-а нин сьӧкыд вӧлі немеч тылӧ пырны... Кор, шуам, колӧ мырддьыны сэтысь ловъя мортӧс, «языкӧс», да вайӧдны асланым командованиелы...

— А тэ пыралін али мый? — ёна шензьӧмӧн юаліс Одьӧ-Одетта.

— Но, эз кӧ пырав, Слава орденсӧ мортыслы эз сетны, — шуис Калис пӧль.

— Сэки мийӧ не сэтшӧма полім усьӧмысь-кулӧмысь, кутшӧма пленӧ сюрӧмысь, — шуис Пилат Иван сы вылӧ юасяна синъясӧн видзӧдысь войтырлы. — Вот, мися, юр яндзим лоӧ, веськалан кӧ кыдзкӧ пленас!.. Сё караулыд... Асьныд вед кывлінныд, мый керӧма гад фашистыс концлагеръясас... Но мийӧ взводнӧйкӧд ассьыным тактика лӧсьӧдім да век ставыс лючки-бура помасьліс...

— Кутшӧм тактика? — юася ме.

— Но, шуам, вой шӧра войӧ пырам тылас, кытшалам да пазӧдам кутшӧмкӧ штаб, документъяс кватитам, ловъя «языкӧс» сьӧрысь босьтам... Дерт, немеч абу йӧй, пырысь-пыр жӧ кватитчӧ да уськӧдчӧ вӧтчыны фронт визьлань... А мийӧ сэк кості мӧдарӧ усйысям...

— Кытчӧ нӧ мӧдарас?

— А пыдӧджык на немеч тылас, — ыджыд вом тырнас нюмъялӧ Пилат Иван. — Водзвыв миян картаяс серти да воддза пыралӧмъяс серти ставсӧ тӧдмалӧма. Быд шор и вӧр туй... А вӧръясӧдыс гежмавны меысь бурджыкасӧ некод эз сяммыв, дас арӧссянь вед лои босьтлӧма батьӧлысь пищальсӧ... Но вот, немеч уськӧдчӧ миян бӧрысь фронтлань, а мийӧ сэк кості бура дзебсьӧмаӧсь сылӧн мышкын... Кор лӧняс ставыс, сэки вӧлись мӧдӧдчам кыйдӧснас гортлань... Уна «языкӧс» тадзи петкӧдлім, кытчӧдз эз ранитны менӧ...

— А «языкыд», дерт жӧ, позьӧ шуны, война вылад меддона тӧварыс! — шуӧ Калис пӧль.

— Да, — шуӧ Иван Саватеевич, — сійӧ висьталас кор сылӧн войска кӧсйӧ уськӧдчыны наступайтны, кутшӧмджык оружие дасьтӧма... А тайӧс кӧ водзджык пондан тӧдны, бурджыка и вочасӧ косьӧбтан фрицлы, этшаджык воштӧмъясӧн асьсӧ пазӧдан... Немтор шуны, коми вӧралысьяс пӧвстсьыд уна вӧлі разведчикыд... Снайперыд да...

— Но, буракӧ, «языксӧ» кыйӧмыс, кӧнкӧ, абу жӧ нач дозмӧр кыйӧм кодь? — шуис Калис пӧль...

— Унаысь асьнысӧ на кыйлывлісны «вӧралысьяссӧ...» — шпыньмуніс Иван Саватеевич. — Кӧть эськӧ и татшӧмтор вылад оз на быд пищаля мортӧс мӧдӧдны.

— Ме Карелияад пыралі жӧ финнъяс тылӧ... — шуӧ ен мамлӧн жугылькодь чужӧма Жанна, тӧдчӧ, кыдзи ырзьӧма сылӧн лолыс став тайӧ казьтылӧмъяссьыс.

— Тэ... пыралін... тылӧ?.. — чуймӧмӧн юалӧ Варка Павел.

— Санитарка пыдди... — шуӧ Жанна. — Сэні миян кодь жӧ вӧръяс, сӧмын тай мылькъяджык быдлаті-а, тыясыс унджык да... Но медъёнасӧ ме повзьылі Онежскӧй ты вылын. Море кодь паськыд сійӧ, пом ни дор... Коймӧдысьсӧ бӧр петігӧн нин ты вылас миянӧс пондісны ёна лыйлыны пушкаясысь, сӧмын и шӧтӧ гӧгӧр снарядыс да минаыс... Кыз йиыс гӧгӧр гымгӧ-потласьӧ... Кыдзи менам абу вӧйсьӧма сэні, ӧнӧдз ог тӧд... Кокӧ сӧмын осколок веськаліс... А унаӧн сэні дзумгысьӧмаӧсь кӧдзыд ваас... Паськыд тыыс лоис налы нэмӧвӧйся гунас...

Жанна висьталіс тайӧс лӧниника, висьтасигмозыс шыльӧдіс водзас сулалысь пиыслысь, Полковниклысь, еджыд юрсисӧ, а менам, Спартакӧс лыддьӧмысь и став сёрнияссьыс ыркавтӧмлӧн на, весигтӧ юрсиӧй вӧрзьыліс юрын. И мыйлакӧ сэтшӧм сьӧкыд вӧлі эскынысӧ меным, мый тайӧ небыд-лӧсьыд чужӧма нылыс, сідзсӧ вийӧриник аньыс, тшӧтш вӧлі сэтшӧм адас... Пемыд вой... Тэ вылӧ гыпкӧ-лэччӧ биа кӧрт... Йи потласьӧ... Кок увсьыд вошӧ... Ёртъясыд пыр кежлӧ кытчӧкӧ вошӧны... Гӧгӧр кӧдзыд ва ызгӧ-булькйӧ... А тэ, кызь кык арӧса ныв, ранитчӧмӧн куйлан сэні...

— Ок, белянаӧй, ёна жӧ тай дӧнзьӧма тэныд! — став пыддиным моз ышлолалӧ-шуӧ Калис пӧль.

Питю Маня видзӧдӧ Жанна вылӧ гӧгрӧсмӧм синъясӧн да, буракӧ, немтор оз куж шуны. Вермас лоны, коркӧя омӧльтана дӧжнасьӧмыс казьтыштсис Манялы, да ӧні сэсся век гилялысь кывйыс косьмис вом пытшкӧсас.

— А мийӧ японечтӧ Маньчжурияад ӧддьӧн регыд пазӧдім! — тшӧтш сетчӧ казьтылӧмӧ Чуд Ӧльӧксан. — Кӧть эськӧ и вӧліс сылӧн сэтӧні миллён мында Квантунскӧй армия... Но чожа мийӧ сылысь сюрса лысӧ чегим.

— Джын войскаыс немечӧс вермӧм бӧрын воис сэтчӧ да, дерт... — шуис Пилат Иван.

— Тайӧтӧ сідз, братанӧ... — оз вензьы Ӧльӧксан. — Бу-ура миян сэтӧні пуркнитісны японечтӧ... Киясӧдыс шойыс вӧлі Сыктылӧд кер моз кывтӧ!...

— И тэныд немся пуля эз инмы? — юасьӧ небзьӧм-юмовмӧм видзӧдласа Маня.

— Менӧ, Чуд рӧдӧс, Енмыс видзӧ, — воча вашмунлӧ сылы Ӧльӧксан. — Но унаӧн жӧ и миян пиысь пуктісны юрнысӧ... Менам друг вӧліс, шопер, коми морт жӧ Эжва йылысь... Дзужгӧны, вӧлӧм, машина кабинаас офицеркӧд. Перевал вылын, но кор тай гӧра йылӧдз кайӧм бӧрын туйыс бӧр горувлань лэччӧ, вӧзйысяс машинааныс мӧд офицер... Сувтасны босьтны... А сійӧ, гадыд, вӧлӧм миян военнӧй паськӧмӧ пасьтасьӧм важ белогвардеец. Белӧйыслӧн пи ли... Кыкнаннысӧ сэсся и лыяс кабинасьыс... Гражданскӧй война бӧрад ӧд мыйта сэтшӧмыс пышйылӧма сэтчӧ, Харбинӧ и мукӧдлаӧ... Лӧгныс миян вылӧ пуӧ-петӧ... Либӧ мыйтаӧнӧс травитісны сакэнад!..

— А мый сійӧ сэтшӧмыс? — юасьӧ Варка Павел.

— Рисысь вийӧдӧм водка... Миян самӧкур кодь жӧ чорыд... Кутшӧмкӧ ядӧн сорлалӧны да и чергӧдалӧны ми воксӧ... Коді вина вылад горшджык...

— А тэныд, аслыд, эз веськавлы сэтшӧмыс? — юасьӧ Павел.

— Ме абу на сэтшӧм йӧй, мед война вылын татшӧмтор вылӧ сетчыны! — гигнитӧ-серӧктӧ Ӧльӧксан.

— Но век жӧ тіянлысь сэтӧні воюйтӧмтӧ он ӧткодяв немецкӧд воюйтӧмкӧд! — шуӧ Пилат Иван.

— Но дерт, код нӧ шуӧ! — оз вензьы Квантунскӧй армиялысь сюрса лысӧ чегысь. — Но мийӧ кӧ эгӧ сулалӧй Дальньӧй Востокад, японечыд вермис уськӧдчыны, да сэки код на пӧ тӧдас, мый вермис лоны... Ӧтарсянь кӧ — немеч, мӧдарсянь кӧ — японеч...

— Да-а!.. — шуӧ Калис пӧль. — Японечыд сійӧ ёна жӧ мудер да сюсь... Миян батьӧяскӧд воюйтігӧн тай пазӧдлӧма найӧӧс ӧкмыссё витӧд вонад... Му вылын пӧ и море вылын...

Сэсся бара на шыасис челядь руӧн моз мудериттӧг олысь Питю Маня:

— Но, Спартак бӧрад став салдатъяс ошйысисны асланыс воюйтӧмӧн, сӧмын Илля Иллич немтор оз висьтась...

Ме казялі, кыдзи тайӧ шуӧмсьыс Иллялӧн косньӧд чужӧмӧд мыйкӧ кымӧр кодь быттьӧ вуджӧртіс.

— А кузь менам висьтыс, Маня, — курыда нюмыртчылӧмӧн шуис Илля. — Да и ошйысянаыс этша...

Но татчӧ, меліа корӧмӧн моз, тшӧтш шыасис Жанна:

— Кӧнкӧ вед смертьыс не этша жӧ вӧтлысис тэ бӧрся, Илля Иллич?

Та бӧрын Илля быттьӧ пыркнитіс вывсьыс кутшӧмкӧ сьӧктӧд, кутшӧмкӧ кутӧд орӧдіс ли, да и висьталіс со мый:

— Ӧтчыд немецкӧй концлагер Бухенвальдын миянӧс, медъёна омӧльтчӧмаяссӧ, кодлӧн вӧлі кольӧма нин лыыс да кучикыс да водзӧ уджавны, гӧраысь из перйыны эз нин вермыны, бӧрйисны крематорийын сотӧм вылӧ. Лун и вой вӧлі сотӧны ми кодь эбӧстӧммӧм мерлинасӧ, оз жӧ пондыны ноксьыны-гуавны. Жар пачас дзумган да сьӧд тшын сӧмын и пуркнитыштас тэысь, дзикӧдз нин сылӧм-косьмӧм мортсьыд, содз тыр пӧим кольыштас да... Век нин содтӧд Великӧй Рейхлысь муяссӧ вынсьӧдӧм вылӧ... Ми нин прӧщайтчим олӧмыскӧд да, буракӧ, ставыс нин вӧлі веськодь миянлы, овны кӧть кувны, ӧд ми вӧлім джынвыйӧ шой кодьӧсь нин, — но сэки кыськӧ лагерӧ воисны немецкӧй фермеръяс, бауэръяс, да пондісны корны миянӧс аслыныс... Ми пӧ мыйсюрӧӧн вердыштам тайӧясӧс, да, гашкӧ и, мыйтакӧ уджалыштасны на миян муяс вылын, дзик некодлы пӧ пуктысьнысӧ... А вӧлі тулыс, Бухенвальд гӧгӧрса муясыс-садъясыс гӧгӧр дзоридзалісны, шоныдӧсь и гажаӧсь местаясыс сэтӧн... Ме сэсся и тшӧтш веськалі сэтшӧм командаясысь ӧтиӧ... Вайӧдіс миянӧс бауэрыд конюшняӧ, вердыштіс порсьяслы дасьтӧм ныасӧн да шуис: пондам пӧ пуктыны картупель. Но сэк жӧ и ӧлӧдіс чорыда: ен могысьӧн пӧ кора тіянӧс не сёйны нырсялӧм картупельсӧ, чергысянныд пӧ... Но мӧрччас ӧмӧй татшӧм ӧлӧдӧмыд вир тшыг йӧзлы? Да и ӧлӧдӧсӧ, кӧнкӧ, бауэрыс картупельсӧ жалитӧмаддза?.. Войнас, коді вермас, кыссясны кӧйдыс картупель дінӧдзыс да и пондасны няжйыны-валскыны нырнас и няйтнас... А менам, ылынджык кодь на вӧлі да, эз на тырмыны вынъясӧй кыссьыны сэтчӧдз... А налысь, кодъяс аджавтӧдзныс сёйисны татшӧм картупельсӧ, ставныслысь кынӧмнысӧ пондас орйӧдлыны-нетшкыны. Пессьӧны, чукрасьӧны, ойзӧны, бӧрдӧны... Кодъяскӧ ыджыд розя нужникӧ кыссьӧны да висьӧмсьыс дзикӧдз нин вынтӧммӧмысла тюпкысялӧны сэтчӧ...

— Ой-йой-йой!.. — бӧрддзӧмӧн моз торкис татчӧ Турӧб Илляӧс Питю Маня.

— Ті коринныд висьтасьны... — дойӧн тырӧм синъяссӧ миян вылӧ лэптыліг шуис Илля.

— Висьтав, висьтав! — ӧтувъя ышловзьӧмӧн моз шуисны вӧрзьӧм сьӧлӧма йӧз.

— Ныра картупель сёйысьясыс, унджыкӧныс, кулісны... А мукӧдсӧ, ловйӧн кольысьяссӧ, бауэрыд вердышталіс, да ми кыдзкӧ-мыйкӧ отсалім пуктыны муяссӧ, — шуис да чӧв усис Илля.

— А сэсся мый вӧлі? — юасьӧ Маня.

— А сэсся, мыйтакӧ ёнмыштім да, бауэр дінсьыд бӧр босьтісны миянӧс, аэродром гӧгӧр траншеяяс тшӧктісны кодйыны. Биа из кодь муыс! Вердӧны свеклӧ корйысь пуӧм ныасӧн... Мися, тані кок йылысь дзикӧдз бара на усям да, бӧр на нуасны крематорияд!.. Конвойнӧйяс пӧвстысь ӧти вӧлі венгр, жальыс петіс сылӧн да кутіс лэдзлыны миянӧс салдатскӧй столӧвӧйысь шыбласъясӧн чӧсмасьыштавны. Но, кодӧс кымлялӧны помӧй гуӧ...

Татчӧ Питю Маня дзикӧдз нин нюрсмуніс-бӧрддзис, буракӧ со, небыд сьӧлӧма на вӧлӧма ыджыд-ён ныланыд, Чуд Ӧльӧксанӧс радейтысьыд... Сэсся ӧд и мукӧдыс унаӧн бӧрддзан выйынӧсь жӧ вӧліны татшӧм висьтасьӧмтӧ кывзігӧн...

— А сэсся мый вӧлі? — водзӧ юасям ми Иллялысь.

— Сэсся ме, стрӧка сюрис да, пышйи сэтысь... Мися, гашкӧ, кыдзкӧ-мыйкӧ воӧдча ас йӧз дінӧдз... Но кыдзи нӧ воӧдчан, кор колӧ сы пасьта на вуджны Германиясӧ... Менӧ кутісны, ёна нӧйтісны, ӧдва ловйӧн коли... Сэсся вайӧдісны медматысса заводӧ, кӧні вӧлі вӧчӧны гипс... Бусыс сэні!.. Кӧть черӧн керав... Но дзик жӧ нин немторӧн лолавнысӧ... Ставӧн висьӧны... Бара жӧ тшыгӧсь... Казармаӧ рытнас кыдзкӧ-мыйкӧ кыссян, а сэтӧні гӧгӧр ойзӧны, кулӧны... Воньыс сэтшӧми!.. Ог тӧд, кыдз-мый сӧмын ловйӧнсӧ коли... Гашкӧ, вӧр сынӧда чужан муӧй унджык вынсӧ-винёвлунсӧ сетлӧма меным, но бара на шуа: меным ӧнӧдз на оз эскыссьы — некыдзи оз эскыссьы! — мый ме ловъя ветлӧдла гажа му вылӧдыс...

А зэвтчӧм-доналӧм ывлаын вирвыв ош моз курччасьӧ да борсьӧ кӧдзыд. А вӧр весьтӧ, рытъявылыс, бара на ӧшйис ыджыд-мича-дзирыд кодзув. Югзьӧдӧм лым чир кодь, эзысь-кузь югӧръясыс сідзи и дзулкъялӧны-пӧртмасьӧны... Абу-ӧ нӧ тайӧ аслас Енмыслӧн ли кодлӧн ли югыд синмыс? Коді ставсӧ аддзӧ и казялӧ, мый керсьӧ йӧзӧн мича-гажа му вылын?..

А унмовсьӧм водзвылын меным кыдзкӧ зэв шоныда и ыджыда мӧвпавсис со мый:

Мися, кыдзи ӧд со артмис-лӧсяліс миян татӧні! Кӧдзыд вӧр пытшкӧ куткыртчӧм Улдзиягса баракын быттьӧкӧ шӧрт тупыльӧ моз гартовтчӧма Кадыс и Мувыв Пасьтаыс! А мый нӧ? Калис пӧль со код тӧдас кор нин воюйтлӧма Карпат гӧраясын. Тима дядьлысь чуньяссӧ керыштлӧмаӧсь гражданскӧй вылын. Чуд Ӧльӧксан нӧйтӧма японечӧс Манчжурияын, Турӧб Илля муртса абу сотчӧма Бухенвальдса крематорийын, Пилат Иван ас вылас кыскалӧма немеч тылысь «языкъясӧс», ме и ачым, кӧть и том на, военнӧй вӧвъясӧн гӧнитлі жӧ нин войнаӧн пазӧдӧм Россия пасьта... Ставыс тайӧ топыд тупыльӧ моз и эм гартчӧма. Олӧмыслӧн шӧртӧ-везйӧ зэлыда кысьӧма...

Мыйсӧ сӧмын эз аддзывны да эз нуны ас вывтіыс менам ёртъясӧй, Журган грездса коми войтыр? Но со тай, кольӧмаӧсь ловйӧн, да ставнысӧ найӧс ылі муяссянь бӧр гортланьыс да дона-муса вӧр-валань кыскӧма.

Кӧть эськӧ и абу зэв кокни тані овнысӧ, шуам, сійӧ жӧ кӧдзыд вӧрас мыйта колӧ вийсьыны.

Вот эськӧ и кыдзкӧ ӧтвылысь да ӧтсӧгласӧн помӧдз не орӧдны миянлы Джуджыд Пармасӧ!..

Ӧд, кӧнкӧ, салдатъясыд, татшӧм война би пыр мунӧм бӧрад, миян серти ёнджыка кылӧны вӧр-ва олӧмыслысь донсӧ... Быд пӧлӧс олӧмлысь донсӧ... Сэк тай, ыджыд пожӧм дінас, кутшӧм пӧся сёрнитіс та йылысь Пилат Иван...

Но тайӧс ме мӧвпала нин узьӧм сорӧн, буракӧ, ме вӧтася нин та йылысь... А сэсся и ме кутшӧмкӧ ногӧн выльысь аддзыла Чом-Ёль дорын Пиконкӧд узигӧндырся важ вӧтӧс, кор тай гӧна куясӧ пасьтасьӧм морт пондыліс сутшкыны менӧ йӧра лыа-ёся шынас да горзыны: став вӧрсӧ пӧ пазӧдінныд! Некӧн пӧ лоис миянлы овны! Немтор пӧ лоис миянлы кыйны да сёйны!..

А гашкӧ, тайӧ ачыс Спартакыс локтӧма ме дінӧ чорыда ӧлӧднысӧ? Гашкӧ, дзикӧдзсӧ эз кув сэки сійӧ, римлянаыскӧд тышкасигӧн, а бӧр на ловзис-ёнмис да Турӧб Илля моз пышйис? Миян помтӧм вӧръясӧдз воӧдчис? Медым панны выль тыш бур могъясыс вӧсна? Бурджык да мичаджык олӧм вӧсна? Да тшӧтш и миян мича-гажа коми вӧр-ваным вӧсна?..

14

Сэсся кӧдзыд биӧн ыпъялысь шондіыс, буракӧ, ёна жӧ мудзис весьшӧрӧсӧ пессьыны, шоныдсӧ сетны вермытӧг пычкысьны да дыр кежлӧ дзебсис кыз кымӧръяс сайӧ. И пондіс сапкыны-усьны лым! Лун и вой усьӧ. Усьӧ и усьӧ!.. Войбыднас тӧрытъя пӧрӧдӧм вӧртӧ сэтчӧдз тыртас-шылькнитас, мый немся кер оз тыдав. Вӧр кыскалан туйӧд асывнас вӧлаяс собӧны-келӧны ягӧ быттьӧ челикӧд, пидзӧсӧдз лымъялас да турзьӧдас. Быть сэсся лоӧ сӧвтны дзоляник додьяс да вочасӧн сідзи выльысь южмӧдны туйсӧ. Татшӧм лым усигӧн сӧмын и лыбӧ кыскасян туйыд, унджык быдсяма шыбӧльыс лоӧ, кытчӧ туй керысьяслы ӧтарӧ лоӧ тэчавны вольӧм потш помъяс-утъяс, мед на вывті шливснитӧ сьӧкыд доддьыс.

И миянӧс, пӧрӧдчысьясӧс, ёна жӧ сьӧктӧдны пондіс. Ӧд медводз, пӧрӧдтӧдзыд, быд пу дін колӧ кодйыны-весавны лымйысь пипу зырйӧн кын му дінӧдзыс. Мед тӧрны сэтчӧ лучокнад пилитчыны. Да мед сэсся мырйыс, пусӧ пӧрӧдӧм бӧрын, эз коль дас-дас вит сантиметрысь вылынджык. Дерт, кор гырысьджык вӧраинын уджалан, сэки этшаджык ковмылӧ кодйысьнысӧ, ӧдйӧджык нормаыд тырӧ. А паныдасяс кӧ потш кодь вӧсни пуяса ді? Либӧ козъя вӧра нюкӧска? Ок сэки и матӧ волан му ош моз ӧтарӧ кодйысигад!.. Сэсся ӧд и ӧти пусянь мӧд пуӧдз джуджыд лым пиӧдыд — коскӧдзыд лым пиӧд! — абу жӧ ёна любӧ ни кокни уявнытӧ... А либӧ кутшӧмкӧ увйӧсьджык пуӧс кӧ тулыславывланьыс ӧтарӧ ӧддзысь да вильышмысь турӧбыс нетшыштас пӧрӧдігад да бокӧ нӧбӧдас? Вӧрзьӧдлытӧм на джуджыд лым пытшкас пурскӧбтас? Мыйкӧ жӧ лоӧ лешкыны да гудйысьны сэні...

Кымын унджык лым усьӧ, сымын вӧрыс, видзӧднысӧ, быттьӧ ляпкалыштӧ, улынджык лоӧ, лымнас личкӧм-тубыртӧм пу увъяс, торйӧн нин коз увъяс, пӧлыньтчӧны шонділаньсянь муланьӧ, вӧр подулын пыр этшаджык кольӧ посни понӧльыс, пыр ӧтарӧ шыльыдджыкӧсь лоӧны сӧстӧм еджыд эрдъяс...

Пӧрӧдчӧмӧн ми вочасӧн пырам Джуджыд Парма Кытшӧ. Вӧрыс мичаджыкӧн лоӧ, ӧткодьджыкӧн, абу ёна гырысь ни абу посни, и ёнджыкасӧ пожӧм. Сӧмын и водзӧ на зымвидзалӧны ӧткодьджык пуясыс пӧвстын коркӧ зэв нин важӧн рӧдыс вылӧ колявлӧм багатыр-пожӧмъяс, выль мича вӧрсӧ чужтысь айяс да мамъяс. Пыр ӧтарӧ джудждысь лымйыд дырйи татшӧм вӧрыд ёна и бур козинӧн овлӧ пӧрӧдчысьыдлы!

Сӧмын миянлы колӧ нин мыйкӧ вӧчны, огӧ кӧ ми кӧсйӧ дзикӧдз вылӧ чышкыштны Джуджыд Парма Кытшсӧ му вывсьыс!

Миянлы колӧ кыдзкӧ сэтшӧм ногӧн заводитны пӧрӧдчынысӧ, медым мича ягъясыс миян бӧрын мыетшкӧ бӧр на кольыштісны сулавны тані да выльысь бура овмӧдісны кушалӧминъяссӧ...

А ӧта-мӧд костын сёрниясысь тыдовтчис, мый оз на быдӧн кӧсйыны, мед эськӧ колявны пӧрӧдтӧг да кыскытӧг мича пожӧмъяссӧ дась южмӧдӧм пасекаясын да сьӧкыдпырысь писькӧдӧм туйяс вылӧд. Кор нормаыс и сьӧмыс, позьӧ шуны, асьныс киад вӧзйысьӧны...

Анча Микол шуис: «Тайӧ лоӧ нажӧвитӧм нин деньга биӧ чапкӧм кодь жӧ дзик!»

Варка Павел паныд жӧ татшӧм «йӧйталӧмыслы».

Но, шуам, тайӧяс синтӧм кутюкъяс кодьӧсь на, водзысь ни ылысь немтор на оз аддзыны, да ӧд и Чуд Ӧльӧксанлӧн, салдат мортлӧн, косыньдзи мугов чужӧмыс шоммыліс татшӧм сёрнияссӧ панӧм бӧрын. Мед нин пӧ кӧнкӧ миянтӧг вӧчалӧны татшӧм «экспериментъяссӧ». Учёнӧйяс веськӧдлӧм улын пӧ...

Весигтӧ и Ниа Тима дядь тшӧтш жӧ падъялӧ. Ме кор, би дорын, пані сыкӧд та йылысь сёрнисӧ, сійӧ, Тима дядьыс, кыдзкӧ быттьӧ мудзӧмӧн шешмуныштіс да мудзӧмпырысь жӧ вочавидзис:

— Меным эськӧ, Педьӧ, лишнӧйсӧ абу нин окота сьӧктӧдчынысӧ да... Ме эськӧ джагӧникӧн сідз нин пӧрӧдчышті... Верма кӧ тулысӧдзыс...

Ме весиг скӧрмылі Тима дядьыс вылӧ татшӧм веськодьлунсьыс: мися, олӧма морт, коми морт, а сідзи кӧдзалӧмыд вӧр-ваыс дінӧ... Но кыдзкӧ тай кывйӧй эз жӧ лыб тадзисӧ дӧжнасьны. Сы вӧсна, буракӧ, эз лыб, мый Тима дядьыс бӧръя каднас кыдзкӧ быттьӧ тӧдчымӧн небзьыны пондіс, чужӧмыс рудӧдіс, вӧрасыс ньӧжмис, частӧджык пондіс пукавны би дорын... Водзті кӧ сылӧн вомыс сёрнитігъясад век нин вӧлі шешмунӧма кыпыд нюмысь, ӧні, бӧръя кадас, нюмыс сылӧн ёна шочмис да и кыдзкӧ быттьӧ курзьыштіс...

Сёрнитӧны вӧлі, мый деньга реформа дырйиыд пӧ Тима дядьыс, ёна скӧрмӧмвывсьыс, гортас пачӧ шыблалӧма дыр кадӧн чӧжӧм-чукӧртӧм сьӧмсӧ быдса пачкаясӧн. Гӧтырыс пӧ, Паладьыс, муртса удитӧма кыскавны сотчанінсьыс мыйтакӧ да вежны выль деньгаыс вылӧ...

Код тӧдас, кыдзи пӧ вӧлі сэсся найӧлӧн збыль вылас. Но казявтӧг ог ов ме, Тима дядьыс тӧдчымӧн вежсис та бӧрын, син водзын быттьӧ ропмуніс...

Гашкӧ, олӧмсӧ кутысь кутшӧмкӧ вужъяс-везъяс дзикӧдз орласьны пондісны сылӧн? А гашкӧ, и став вылас дӧзмис и скӧрмис сэсся мортыс? Ӧд бурджыка кӧ мӧвпыштлыны, кутшӧма нин нӧйтіс и песіс сійӧс олӧмыс быд ногыс, мӧрччытӧг эз ов, кӧнкӧ, ставыс яй сьӧлӧмад...

А гашкӧ, и сылӧн, Тима дядьыслӧн, ме вылӧ тшӧтш пондіс петны лӧгыс? Нылыс йылысь, Настаыс йылысь, да ме йылысь мыйсӧ сӧмын оз суклявны да?..

Турӧб Илля шуис, мый эз эськӧ и ков дорвыв шырзьыны Джуджыд Пармасӧ. Таысь пӧ ми сідз и тадз ог озырмӧдчӧй, а ягыс бур ногӧннас кольӧ миян бӧрын... Но пӧрӧдчигад кӧть эськӧ сійӧ, Илляыс, и медбура уджалӧ, татӧні, кодлыкӧ паныд сувтӧмад, сылӧн выныс, буракӧ, ичӧтджык на... Коркӧя собранньӧ бӧрын, кор Илляыслы ёся шуасьӧмсьыс грӧзитчис начальник Кокшегов, Улдзиягӧ воліс сиктысь милиционер, кузь кока Йӧра Васька, сиктса ногӧн кӧ — Ерӧвась, да дыр варовитіс Илляыскӧд. Дерт кӧнкӧ, бара на эз медмелі кывъяссӧ висьтавлы... Бӧртиджыкнас, ягын би дорын, сӧмын и дженьыдика да курыда кӧртыштіс меным Илля Илличыс та кузя:

«Ме кӧ пӧ эськӧ, тэ местаын, кывйӧс эг на ёнасӧ нюжйӧдлы. Бӧжыд пӧ тэнад кузь. Код на пӧ тӧдас, кыдзиджык тэ веськалін пленас да мыйджык сэн вӧчин...»

Колӧ эськӧ коркӧ аслым юасьыштны Илля Илличыслысь, кыдзи, збыльысь, веськавліс сійӧ пленас? Ӧд сэтшӧм шань да нималана мортӧн вӧвлі войнаӧдзыс. Учитель!.. Война пансьытӧдзыс на сійӧс нулісны армияас, мед краснӧй командирӧ велӧдны. Сэки, буракӧ, унаӧнӧс босьтлӧмаӧсь сы кодь грамотнӧй йӧзсӧ армияас, дерт, Правительствоас кутшӧмакӧ тӧдісны жӧ нин войнаыслӧн матысмӧм йывсьыс...

Илля Илличыслӧн, ме тӧда, сэки гӧтыр вӧлӧма, учительница жӧ, велӧдӧмаӧсь найӧ кӧнкӧ Визинын... Нывтор чужас нин гозъялӧн... Но сэки сэсся и босьтасны Иллясӧ краснӧй командирас велӧдчыны, война пансьытӧдзыс во кымын водзджык...

А сэсся пӧ Рая нима гӧтырыс сылӧн, Илляыслӧн командирас велӧдчигкості на, выльысь петас верӧс сайӧ. Кутшӧмкӧ пӧ ыджыд начальник сайӧ, коді сэсся и лэччӧдас мича бабатӧ карӧ овны. Гашкӧ, и карса олӧмнас ёнджыкасӧ каймӧдліс...

Илля пӧ тӧдмалас та йылысь буретш да война пансян лунъясас, кор колӧ кось вылӧ петны...

Но мед кӧть кыдзи эз вӧв, кӧть мыйӧн эз чиршӧдлы сійӧс Ерӧвась, Илля Иллич кодь мортыд оз мӧд коньӧр кычан моз бӧжсӧ нюкыртӧмӧн овны. Панӧма кӧ лоас буртор вӧчӧмсӧ, и ӧні оз повзьы сійӧ миян дор сувтны.

Колӧ, медводз, миянлы бригадир Настаӧс нёровтны асланымладорӧ, а сэсся и вӧлись мукӧдыс дінӧ пӧсьджыка босьтчывны!..

Ӧти рытӧ бригадирлӧн жырйӧ чукӧртчим Пилат Иван, Калис пӧль да ме. Дерт, тшӧтш и Наста тані жӧ вӧлі. Жаннаӧс Полковник пиыскӧд ыстім рытйысьны ӧтувъя жыръясӧ.

Наста, ылӧсас, дерт, тӧдіс жӧ нин, кутшӧм шомӧс мӧдіс шузьыны Улдзиягын мича вӧра Джуджыд Парма гӧгӧр. И кор ми висьталім, мый коліс эськӧ ӧтвылысь бурджыка сёрнитлыны та йылысь, сійӧ ышловзьӧмӧн шуис:

— Тіянкӧд, мужикъяскӧд, гажтӧмыд оз босьт...

Пилат Иван, лышкыда нюмъялігтыр, медводзӧн воча шыасис:

— Да тай, Настук, бур мӧвпыс мазі моз дзужалӧ миянӧс...

— Ми кӧсъям, мед эськӧ и босьтны колана мича вӧрсӧ, но сэк жӧ и ягсӧ не бырӧдны! — менам артмӧ ёна пӧсьджыка Иванлӧн серти.

— И ягас да сы гӧгӧрын лэбалысьыс да котралысьыс йылысь не вунӧдны, — шуис Калис пӧль.

— Ме чайта, ӧти помсӧ мӧд помыскӧд позьӧ йитны, лючкиджык кӧ босьтчыны, — шуис Пилат Иван.

— Мый нӧ либӧ, ті ногӧн, колӧ кернысӧ? — личавтӧг на шуис Наста.

Пилат Иван сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн видзӧдліс ме вылӧ да Калис вылӧ, ружӧктыштіс да шуис:

— Менам эм со кутшӧм план... Ме ногсӧн кӧ, колӧ векньӧдчыштны пасекаясӧн... Пасека вывсьыс ставсӧ мичаа пӧрӧдны и весавны-сотны, ӧнія моз жӧ. А кык пасека костас коді кольӧ вӧрыс, сійӧс не вӧрӧдны... Но, дашкӧ шуам, важ пуяссӧ, ёна гырысьяссӧ тшӧтш нин уськӧдавны...

— А сэсся? — юасьӧ Наста.

— Сідзи сэсся и мунны. Ӧти визь босьтам, мӧд кольӧ, коймӧдӧс босьтам, нёльӧд кольӧ... Ӧні тай сідзи жӧ пӧрӧдчам, мед не дойдавны ӧта-мӧднымӧс, сӧмын ӧні, бӧртиджыкнас, тшӧтш и кольӧмаӧс шырзям... А Джуджыд Пармаас дзикӧдз кольны бурысьяссӧ...

— А мый тайӧ сетас? — юасьӧ Наста.

— Кыдзи нӧ мый? — долыдмис Калис пӧль. — Тадзинад вед кӧдзны ни садитны вӧрсӧ мортлы оз и ковмы. Мичаа пӧрӧдӧма вылас ӧтарсянь и мӧдарсянь пондас гылавны гольыс, лӧсьыда кӧйдысыс пондас тӧвзьыны... Бур кӧйдысыд чожа да бура пондас чужны аслас чужан муыс вылын... Нюрзьытӧм на ягыс вылын... Торйӧн нин, кор сылысь лымйыскӧд тшӧтш сійӧ улиса йиджовтӧ усьӧмаинас... Во вит-ӧ-квайтӧн тшем петас выль вӧр пӧрӧдӧма вылас... Но мед кӧть и дас во кольӧ...

— Да тайӧ жӧ сэтшӧм бур мӧвп! — менӧ ырзьӧдӧны и югзьӧдӧны олӧмаджык войтырлӧн сёрниясыс.

А чужӧм тырнас нюмъялысь Пилат Иван кӧрталӧ мӧвпалӧмсӧ:

— А во комын-нелямын мысти, кор выль том вӧрыс бара нин ягӧ пӧрас, позяс сэсся и выльысь пыравны татчӧ пӧрӧдчынысӧ, мичаа босьтны миянӧн кольлӧм визьяссӧ-бурысьяссӧ, мичаа кыскыны тӧвнас, а тулыснас кушинъяссӧ выль ягыс нин пондас кӧдзны-овмӧдны...

— И тадзи некор оз помасьлы ягыс! — чуймӧмӧн горӧдсис менам.

— Но, Иван Саватеевич, ме тӧда вӧлі, мӧй юрыд тэнад бура уджалӧ... Сельсӧвет моз... Быдтор вылӧ мастер тэ... Но мед татшӧм бура думыштны вӧрыс йылысь, эг чайтлы ме... — шуис Калис пӧль да пондіс нетшкыны ус помъяссӧ...

— Менам быдмӧ нёль пи, и меным ӧддьӧн окота, мед эськӧ и найӧ тшӧтш коркӧ аддзылісны на жӧ Джуджыд Пармасӧ... Вӧралісны сэтӧні... Быдторсӧ кыйисны-выйисны... Да тшӧтш и пӧрӧдісны мича вӧрсӧ! — шоча петкӧдлана пӧсьлунӧн шуис Пилат Иван. — А став вӧрсӧ кӧ кушӧдз шырзьӧма лоӧ, яг вылыс регыд нюрзьыны вермас, ӧддьӧн ньывкӧса воӧны ягъясыс Ыджыд нюрыслань да... А нюрзяс кӧ да лёк баддьӧн-пипуӧн кыскас, сэки некымын сё во чӧж пожӧмтӧ не аддзывны сэтӧні...

— Сё вояс чӧж? — чуйма ме.

— А мый нӧ, зонманӧй, — шуӧ Калис пӧль. — Кор на кералӧма вылас коръя вӧр быдмылас... Кор на нюрзьылӧмаыс бӧр косьмас... Витсё во колмас!.. Пожӧм кӧйдысыд вед васӧдінад оз вужъясь...

— Ставыс тайӧ, дашкӧ эськӧ, сідзи и эм, — шуӧ Наста. — Но коді нӧ лэдзас сулӧдны мича пожӧма вӧр комын-нелямын во чӧж?.. Кӧть эськӧ и ми кольӧдлам ӧні?..

— А коліс эськӧ сэтшӧм кӧзяиныс! — чорыда шуис Пилат Иван. — Мед эськӧ талун вӧрсӧ лэдзигӧн водзӧ ылысь аддзис сійӧ.

— Да, колӧ татшӧм кӧзяиныс! — тшӧтш тӧдчӧдіс Калис пӧль. Сэсся, кызыштӧм бӧрын, содтіс: — Со на мый кӧсъя ме шуны тіянлы... Кӧсъянныд кӧ, мед и водзӧ кежлӧ лоисны на дозмӧр койтъяс Ыджыд нюр дорӧстіыс, колӧ паськыдджыка колявны ягсӧ сэті...

— Мыйла нӧ? — ог на гӧгӧрво ме.

— Вылын юра чукарыд вед ӧддьӧн тшап! Ылысянь подӧн топсьӧдӧ койтанінас. А лоӧ кӧ куштӧма гӧгӧр, казялас нелючкисӧ да и оз понды ворснысӧ.

— А мый нӧ либӧ пондас керны? — вӧрзис жӧ Наста.

— А лэбзяс сэтчӧ, кытӧні вӧрыс вӧрзьӧдлытӧм на, — ӧвтыштіс Калис пӧль. — Лэдзасны кӧ сійӧс сэтчӧ мукӧд чукаръясыс. А вермас и сӧлсем не койтны, рӧдсӧ не сетны.

— Видзӧд со, быдӧнлы колӧ мича ягыд! — сералӧ Наста.

— Сідзкӧ, тэ ачыд сы вӧсна жӧ, мед и водзӧ на койтіс сьӧд синкыма чукчи? — шоналӧмӧн юася ме бригадирлысь.

— Мед либӧ нимкодясьӧны, Федюш! — синсӧ меным лӧсьӧдлӧмӧн, вильыша шуис Мича Наста. А сэсся и содтіс на шуӧмасӧ вынсьӧдӧм могысь: — Менам вед быдмӧ жӧ пиыс, сылы, дашкӧ и ковмылас на жӧ мича вӧрыс да ягыс...

— Ай, беляна! — шоныда шуис Насталы Калис пӧль.

— Кыдзкӧ миянлы колӧ бара на унджык йӧз вынӧн мыйкӧкертны, — шуис Пилат Иван. — Татшӧмтор вед ӧддьӧн чожа быдлаӧ кывсяс, пырысь-пыр жӧ начальник гӧнечӧн воас...

— Да, ёна на ковмас байтны Ревокатушкоыдкӧд, — шуис Калис пӧль...

Кор Пилат Иван да Калис пӧль петісны, Наста, ме вылӧ шоныда-югыда видзӧдігтыр, шуис:

— Тэ збыльысь эскан, Федюш, мый Джуджыд Парма ягъяссӧ кыдзкӧ позьӧ ловйӧн кольыштны?

— Колӧ кольны ловйӧннас, Наста! — меным сьӧлӧмӧдз мӧрччис Насталӧн «ловйӧн кольыштны» шуӧмыс... — Быть колӧ!.. Аддзылін кӧ тэ эськӧ, мый вӧчсьӧ сэні гожӧмын, аръявылыс!.. Вотӧсыс!.. Пӧткаыс гыбзьӧ... Пуӧ-туӧ вӧр олӧмыс!.. Ме аддзылі ценнӧй вӧр босьтігӧн...

— Быдторсӧ нин тэ аддзылӧмыд, югыдлунӧй тэ менам!..

— Ревокатыс кӧ немтор оз кер, оз кӧ тшӧкты кольыштавны ягсӧ, ме директор дінӧдз шыбитчыла, Иван Петрович дінӧ... Менӧ сійӧ бура тӧдӧ, мастерӧн коркӧ пуктыліс... Ставсӧ бура висьтала ме сылы и эскӧда... Со ӧд кутшӧм бура да лӧсьыда ставсӧ мӧвпыштӧма Пилат Иван!

— Ок вед кыдзи ыпъялӧ... Тадзинад регыд вед сотчан, Федюшӧй, — шуӧ Наста, а ачыс сэтшӧм шоныда и югыда видзӧдӧ ме вылӧ.

— Сотча кӧть мый керся, но ӧні ме Джуджыд Парма дінсьыс ог нин вермы кӧдзӧдчынысӧ!..

— Сідзкӧ, либӧ ме дінысь дзикӧдз нин кӧдзалан ӧні? — шуӧ Наста да быдсӧн весьӧпӧртлӧ менӧ.

— Ачыд тэ быттьӧ он кӧсйы сибӧдны менӧ да... Выль вося бӧрас...

— Ок, позис кӧ эськӧ, ме тэнӧ кӧть эг и лэдзлы аслам сывйысь!

— А мый нӧ оз позьыс... — шунысӧ ме эськӧ и шуа тадзи, но бӧръя каднас ме казявны жӧ понді, мый миян костын кутӧдыс-потшӧсыс, збыльысь, уна и вӧлӧма... Выль во бӧрас меным быттьӧкӧ и вокъясысь лоліс яндзим... Тима дядьысь со абу лӧсьыд и...

— Неважӧн весиг батьӧ шуасис меным та кузя... — ышловзьӧмӧн висьтасис Наста.

— Мый «шуасис»? — ыркмунлі ме.

— А немторла пӧ зонсӧ тӧлк вывсьыс воштыны... Ме ӧмӧй вошта тэнӧ тӧлк вывсьыд, Федюшӧй?..

— Менӧ век кыскӧ тэ дінӧ енэжын дзирдалысь рытъя кодзув дінӧ моз! — пӧся вочавидза ме.

— Ок тэ!.. — воча ыпъялӧ Наста тадзисӧ шуӧмсьыс. — Но мый нӧ миянлы кернысӧ?..

— А вай Павел да Дядю моз керам дай! — ылысь мӧвпавтӧг, пӧсь вылысь ратшйӧдла ме. — Найӧлӧн тай нӧ дас квайт арӧс костыс да гӧтрасисны!..

— Чайтан, бур тайӧ? — водзӧ на жугыльмыштӧ Наста. — Видзӧдлам на, мый артмас татшӧм гӧтрасьӧмсьыс во вит-ӧ-квайт, дас мысти... Ӧнітӧ вед йӧй на Павелыс-а... Да и Дядюыс йӧй, немысь-немтор оз думайт!..

— А гашкӧ, и миянлы сідзи жӧ колӧ! — синтӧм кутюк моз немтор аддзытӧг тувкӧдча ме юрнам. — Кыскӧ кӧ ӧта-мӧдным дінӧ, колӧ и мыйкӧкертнысӧ...

— Медым сэсся, во дас мысти, водзджык ли, тэ пондін видзӧдны ме вылӧ сэтшӧм жӧ синмӧн, кутшӧмӧн коркӧ ме ачым видзӧдлі Шыр Петыр вылӧ?.. Ой, ме ог кӧсйы, мед тадзисӧ лоис!..

Сійӧ сэсся сэтшӧма шызис тадзисӧ шуӧмысь, мый весиг кыкнан кинас тупйис чужӧмсӧ. Да коньӧра сыркъявны пондіс став лысьӧмнас...

А ме сулала да бӧбмӧмӧн видзӧда сы вылӧ, татшӧмнас аддзывлытӧмыс вылӧ. И ог тӧд, мый колӧ керны. Менӧ быттьӧ ӧшйылӧминысь друг мынӧм кос кондаӧн жвачнитіс юрӧ да пыркнитіс сэтысь став садьӧс-вежӧрӧс.

15

Начальниклы ӧдйӧ тай кывсьӧма, мый миян Улдзиягын лыбӧ вензьӧм Джуджыд Парма Кытшын пожӧма вӧр кольышталӧм йылысь. Тӧдӧмысь, нылыс дорӧ быд рыт котралысь Исӧ Зосьӧ висьтавтӧг эз ов. Кор ми аслыс сылы, мастер Зосьӧыслы, шуим та йылысь, сідз нин былькъя сьӧд синъясыс-бугыльясыс муртса эз чеччовтны ортсыӧ, сэтчӧдз весьӧпӧрліс мортыд: «Ті нӧ мый, сӧлсем выжывминныд али мый! Коді нӧ тіянлы разрешитас государственнӧй вӧрсӧ кыдзисюрӧ керавны!»

Та бӧрын сэсся и Ревокат Порохович шуркнитіс-воис миян дінӧ кошӧва доддяс, кодӧс кыскаліс тэрыб комилесскӧй вӧв, кодӧс коркӧ ми на вайӧдлім Литваысь.

Позьӧ шуны, Пороховичыс воис миян дінӧ буретш да порок моз и эм ӧзйӧмаӧн нин, да сэсся и баракын чажнитіс-косьӧбтіс ён бушков кодь сёрни-вензьӧм. И кыдзи тай лёк тӧлыс-падераыс чашйылӧ вӧрсӧ, сьӧд вужляяссӧ бергӧдлӧмӧн-гугӧдалӧмӧн лясйӧдлӧ пуяссӧ, — сідзи кымын жӧ унаӧнӧс гугӧдіс Джуджыд Парма йылысь веныс.

А чукӧртіс йӧзсӧ медыджыд жырйӧ кыкнан колхозсьыс. Да и ёна коравнысӧ некодӧс эз ков, асьныс локталісны. Ӧд быдӧн водзвыв вӧлі жӧ нин кутшӧмакӧ зэвтчыштӧма лоана сёрнинас, — ӧд коми йӧз ставным, унджык зонмыс-мужичӧйыс не сӧмын пӧрӧдчысьяс, не сӧмын талунъя вӧр кералысьяс, но кутшӧмакӧ тшӧтш и вӧралысьяс, и кыйсьысьяс, быдӧн тӧдӧ пӧтка-пемӧсӧн гажӧдӧм, пувъя-тшака пармалысь мичсӧ и донсӧ... А мукӧдыслы бара, дерт кӧнкӧ, окота видзӧдлыны да кывзыштны, кыдзи пондасны трачкысявны ӧта-мӧдныскӧд пӧсьджык сьӧлӧма йӧз, кыдзи сэки пондас чардби югнитавны да сьӧд тшын пуркйыны дзужнитӧминъяссьыс. Ӧд ачыд кӧть и он лысьт ни он вермы татшӧмтор вылас петны, видзӧднысӧ да кывзынысӧ телепит жӧ окота...

Ревокат Порохович Кокшегов, кыдзи пыр, ратшйӧдліс-сёрнитіс гӧрд дӧраӧн вевттьӧм Президиум пызан сайын — тайӧ дӧрасӧ сійӧ век пӧ новлӧдлӧ сьӧрсьыс, кошӧва доддяс, — кыз сойнас ӧвтышталӧмӧн дӧжнасис сійӧ чорыда, дерт кӧнкӧ, водзвыв нин помӧдз эскис, мый мӧд ногыс, сылӧн шуӧмысь ӧтар, оз сэсся вермы лоны.

— Тӧлыс кольны нин пондіс, мартын помасьӧ тіян уджалан сезон. Ӧні тіянлы колӧ мый вынсьыд пӧрӧдчыны бур вӧрас! Буретш та вылӧ и ми, администрация, арталім: мися, пыдын лым дырйиыс мичаджык вӧрас бура бергӧдчам! Мися, Улдзиягӧ, кызвыннас, воӧны салдат-мортъяс, пронтовикъяс. Воюйтӧм-служитӧм бӧрад найӧлы асьнысӧ мирнӧй удж вылын бурджыка петкӧдлыны колӧ. А ӧти сайын и нажӧвитчыштны... А тійӧ татӧні нинӧм абусьыс бунт панінныд...

Ми, дерт, ставӧн шызим татшӧм чорыд кывтӧ сідз нин доналӧм баракӧ койыштӧмсьыд...

— Да-да, бунт!.. Мӧд ногӧн тайӧс оз и позь шуны! — личӧдчытӧг гымаліс Ревокат Порохович. — Администрациялы, асланыд командиръяслы паныд сувтанныд. Та вылӧ ӧмӧй тіянӧс велӧдісны пронт вылас? А сэсся ті, салдатъяс, том йӧзыслы кутшӧм пример петкӧдланныд?

— Мукӧд том йӧзыс миянысь не омӧльджыка гӧгӧрвоӧны, кыдзи колӧ бурджыкасӧ уджавны, — шуис Пилат Иван. — Кыдзи колӧ тӧлкӧн да сямӧнджык вӧрсӧ босьтны.

— А мукӧд том йӧзыслысь лишнӧй деньгаыс ньӧти оз йир зепсӧ, — шуис Анча Микол. — Мийӧ, Ревокат Порохович, пондам и водзӧ пӧрӧдны мича ягсӧ сідзи жӧ, кыдзи и ӧнӧдз пӧрӧдчим.

Миколлӧн татшӧм «речь» бӧрын шумыс баракын ӧддзис. Немтор он гӧгӧрво, коді мый горзӧ. Ме казялі, кыдзи мыйкӧ пӧся висьтавлӧ Миколлы орччӧн сулалысь чойыс, гӧрдӧдӧм чужӧма Одетта.

Сэсся и сідз нин жармыны пондӧм биас, быттьӧ сир тыра чуманысь, ызнитіс Чуд Ӧльӧксан:

— Видзӧд, Пикон коддьӧмлы да Пилат Иван коддьӧмлы вӧралан местаяс колӧны. Война чӧжыс и сы бӧрын найӧ тшыгӧм олӧмсӧ эз тӧдлыны, дозмӧр яй да йӧра яй кыскалісны Джуджыд Пармаысь. Ур ку да тулан куяс вылӧ еджыд пызьысь булки мытсавтӧдзыс сёйисны... Дерт, сэсся и кӧсйӧны, мед и водзӧ на тадзи жӧ лоис... А коньӧр Микол коддьӧмъяс кузь война чӧжыс виньгыртісны... Тшыг нисьӧ пӧт олісны... И мед нин кӧть ӧні мортъясыс, унджык деньгасӧ нажӧвитасны да, бурпӧт сёйыштасны... Мыйкӧ бурджыктор ньӧбасны аслыныс... Дозмӧр шыдтӧ вед найӧлы и водзӧ на не панявны лоӧ... Тулан ку шапкатӧ не новлыны ни... Некодлы вӧлі найӧӧс вӧравнысӧ велӧдны...

Сэсся кыв корис Пилат Иван, тӧдчӧ, доймӧма мортыс Ӧльӧксанлӧн тадзисӧ виччысьтӧг шуӧмсьыс: пыр овлан небыд нюмыс шӧйӧвошӧмаӧн мыччасьӧ личкана вылыс паръя чужӧм вылас.

— Кысь нӧ ме унасӧ верми кыскавны война дырйиыс? — шуис шогӧ усьӧмӧн. — Кор менӧ сорок второй арын, позьӧ шуны, коктӧмӧс вайисны гортӧ телега вӧлӧн... Ме вед, Ӧльӧксанушко, вӧрас кыз синва сорӧн петавлывлі... Мед нёль челядьыслы кӧть нин мыйкӧ да мыйкӧ вайыштны сэтысь... Ме вӧрас, позьӧ шуны, выльысь кок йылӧ сувті... Выльысь ветлӧдлыны велӧдчи... Да и посни челядьсӧ кок йылӧ сувтӧді вӧрыс отсӧгӧн... Не кӧ ме да вӧрыс, джын челядьӧй эськӧ чергысисны... А тэ, Ӧльӧксан, немтор гӧгӧрвотӧг дӧжнасян: кыскаліс вӧрысь дозмӧр яй да тулан ку... Тэ, будичи, ачыд война чӧжыс Амур юысь гӧрд кета яй да чӧскыд пӧк жӧритін-а... Да сэсся и кырым, и кок тай дзонь аслад, пуля улӧ абу веськавлӧмыд, коді тэнӧ кутӧ вӧрас кыйсьынысӧ петалӧмысь?..

Та бӧрын бушколыс нӧшта нин ёнмис, эз ӧтарсянь да мӧдарсянь, а быдладорсянь пондіс чашйысьны да кыдзисюрӧ гартны.

Кор меным сетісны жӧ кыв, ме шуи:

— Ми ӧд огӧ кӧсйӧ эновтны вӧрсӧ дзикӧдз сісьмӧм вылӧ. Мед кольӧм бурысьясыс мыйтакӧ сулалыштӧны на да бура кӧйдысалӧны миянлысь пӧрӧдӧминъяссӧ... — Ме босьті ӧшинь вылысь косьмыштӧм нин, чошкысьны пондӧм коль да мыччӧдлі шызьӧм войтырлы. — Кысь ті мӧдлаысь аддзылінныд со татшӧм гырысь да бур кӧйдыса кольяссӧ? Тям ягъясын нӧшта эмӧсь татшӧмъясыс! Ме аддзылі ценнӧй вӧр босьтігӧн... Сэсся, буракӧ, некӧн абуӧсь!.. Мед и татшӧм колльыс-кӧйдысыс, тулыснас, ӧтарсянь и мӧдарсянь гылалӧ миян кушӧдӧм пасекаяс вылӧ, во вит-ӧ-квайтӧн тшем петас сэтчӧ выль пожӧмыс... Выль вӧр сувтас вына яг вылас... И татшӧм ногӧннас оз помась ягыс!.. Джуджыд Пармаыс... И дозмӧрыс оз помась... И йӧраыс... И урыс-туланыс... А ставыс кӧ тайӧ помасяс, кыдзи нӧ ті, коми йӧз, водзӧсӧ кӧсъянныд овны?.. Нем думайттӧма уджалігӧн кӧ став вӧрсӧ кушӧдз помалам асланым му вылысь?..

Ме, дерт, эг ёна шыльыда горзы-висьтавлы ставсӧ тайӧс, но лов тырӧн кӧсйи эскӧдны ставнысӧ. Ачым ме ӧні мӧд ногӧнсӧ Джуджыд Парма йывсьыс эг нин вермы мӧвпавны ни сёрнитны, ме ӧні нин вӧлі дась сулавны сы вӧсна помӧдз!..

Сэсся гӧрд дӧраӧн эжӧм пызан сайын сувтіс бригадир Наста, мыйлакӧ зэв кыпыд чужӧма, весигтӧ став мичлуннас югзьысь чужӧма, сувтіс да шуис вильыша ворсӧдчигмоз:

— Но, кык пельӧ тай вожалісны миян сёрниясным да басниясным. Дашкӧ, либӧ колхоз скод вылын моз гӧлӧсуйтны колӧ?

— Тані тіянлы абу колкоз! — быд кыв кын чуркаысь моз чорыда колсйӧдлӧмӧн-поткӧдлӧмӧн сувтіс да шуис Ревокат Кокшегов. Наста пӧлыньтчыліс сыланьӧ, кыпыд нюмсӧ дзебтӧг мыйкӧ шуис на, да бӧр пуксис. — Тані государственнӧй предприятие! — кинас керышталӧмӧн водзӧ колскӧдіс Ревокат Порохович. — И сэні эм государственнӧй дисциплина, кӧні оз гӧлӧсуйтӧмӧн решайтны вопросъяссӧ, а администрация тшӧктӧм серти. Ме тані представляйта государствосӧ. Ме тіян серти тӧдаджык, кыдзи да мый колӧ кернысӧ, сы вылӧ и пуктӧма да. Сідзкӧ, мый ме тшӧкта, ставсӧ тіянлы колӧ керны! — татчӧ Ревокат Порохович сувтовкерліс да водзӧсӧ нуӧдіс гӧлӧссӧ нӧшта на зэлӧдӧмӧн: — А понданныд кӧ асныравны, понданныд кӧ колявны ягӧ вӧрсӧ пӧрӧдтӧг, ме тіянлы гижа недоруб, и сэки сэтшӧм штрап тіянлысь бергӧдасны-нетшыштасны, мый орӧм колкознаныд и ставнад некытчӧ матӧ онӧ судзсьӧй! Ставныдлӧн прогрессивкаыд вошас и, быдӧн понданныд кык пӧв этшаджык деньгасӧ босьтны... А бӧртинас ме всё равно вайӧда кадрӧвикъясӧс да дась туй вывтіыс пӧрӧдам и кыскам став вӧрсӧ, кӧть ӧні ті и колянныд...

Начальниклӧн татшӧм сёрниысь уна йӧзӧн шӧтӧм баракыс дзикӧдз лӧньліс. Гашкӧ и, татшӧм жӧ лӧньыс пуксьыліс, кор лыддисны Приговор Нюрнбергса процесс вылын. Сэсся и лыбӧм гӧлӧсӧн, кутшӧмӧс ме сылысь, буракӧ, некор на эг кывлы, шыасис Пилат Иван:

— Да вед Джуджыд Парма пожӧм рӧдыс сэки сӧлсем орӧ, Порӧкович!

— Прохорович! — бара на стӧчмӧдіс мастер Исӧ Зосьӧ.

— Но и мед Порохович! — ӧвтыштчис Пилат Иван.

Йӧз личмунӧмӧн серӧктісны.

— Оз ор, Иван Саватеевич, — татшӧмтор вылад дӧзмӧмсӧ петкӧдлытӧг шуис начальник. — Ме звӧнитла лескозӧ, мед мӧдӧдӧны йӧзӧс да ӧктӧны тіян пӧрӧдчанінысь мича гольсӧ. Позьӧ сэсся тіян балаган дінӧ и чукӧртлыны. Тулыснас косьмас гольыс да и позьӧ пыркӧдны кӧйдыссӧ, сэсся и садитавны кушалӧм ягъясас...

— Тэ лесхозӧ звӧнитан, а лесхозыс звӧнитлас сизьяслы да уркайяслы... А найӧяслӧн и телепоныс абы на... — шуис Калис пӧль, мыйӧн бара на гызьмунӧдіс йӧзӧс.

— Тӧдам ми, кыдзи ті садиталанныд кушалӧм ягъяссӧ! — тшӧтш горӧді ме. — Регыд нин парма местаад кын пустыня кольӧ.

— Страналы колӧ вӧр, Мелёкин. И тэнсьыд ни менсьым некод оз юав, мыйта колӧ сійӧс босьтнысӧ.

— Ми ӧд немтор огӧ шуӧ, мый оз ков босьтны, дась быдмӧмасӧ, — шуис тшӧтш Турӧб Илля. — Но ӧд сійӧ жӧ странаыслы аски и аскомысь на кутас ковны мича вӧрыс... Тадзинад уджалігад кытысь сэки сійӧс кутан босьтны...

— Тэнад да менам нэм вылӧ, майбыр, тырмас на коми вӧрыд! — стеклӧӧ кӧрт тувйӧс моз тувйыштіс мастер Исӧ Зосьӧ.

— Бур вӧрас петкӧдлӧй пример, кыдзи колӧ уджавнысӧ! — водзӧ каймӧдліс начальник. — Государственнӧй план лоӧ вевтыртӧма! Зеп тырӧннад деньга лэччӧданныд гортад!

— Мийӧ тай нӧ Ӧльӧксанкӧд та йылысь жӧ и байтам! — гулю моз кургыштіс Питю Маня. — Да и унджыкӧныс сідз жӧ байтӧны. Семйитчавны кӧ пондасны том йӧзыс, мыйта деньга ковмас...

— А дозмӧръясыслы да ур-туланыслы вед колӧ жӧ кӧнкӧ семйитчынысӧ. Пув тусьясыслы да! — шуис Калис пӧль.

— Но, мийӧ кыдзкӧ-мыйкӧ дозмӧртӧгыс нин олам, — гӧгрӧс чужӧм тырнас вашмуніс Маня. — Да вед, шу, Ӧльӧксан?

— А вӧрыс кӧ миян бӧрын збыльысь оз коль, сэки мыйысь нӧ челядьыд керкасӧ пондасны керны? Тэнад да Ӧльӧксаныдлӧн? — шуис Пилат Иван. — Кӧнкӧ вед, байдӧг позтыр мында челядь лӧсьӧданныд тійӧ?

— Менам ӧддьӧн на ён батьӧлӧн керкаыс, — эз шӧйӧвош Питю Маня. — Сё вотӧ сулалас на...

Некыдз эз вермыны воны ӧти кывйӧ ыззьӧм йӧз. Но ыпнитӧм вывсьыныс унаӧн восьтісны асьнысӧ, коді мыйджык кӧсйӧ да мӧвпалӧ, кодлӧн мый вылӧ лӧгыс да вежыс петӧ.

И буракӧ, тадзисӧ вензьӧмнас, веськыда сёрнитӧмнас дзикӧдз ми чуймӧдім и скӧрмӧдім ыджыд вына начальникнымӧс, Ревокат Пороховичӧс. Дерт кӧнкӧ, эз виччысь сійӧ татшӧмтортӧ! Мед эськӧ сы дырйи, ас дырйиыс, Ревокат Порохович Кокшегов дырйи, кутшӧмкӧ сэн кер мыркысь колхозникъяс сувтісны сылы паныд да ас шуӧмныс серти пондісны сэсся пӧрӧдны ягъяс!

Кыдз нӧ позьӧ лэдзны татшӧмторсӧ?!

Ревокат Порохович ачыс жӧ ӧдйӧнджык нямыртіс визув ю этшӧн помӧдсьыс мынӧм собранньӧсӧ, но пырысь-пырсӧ эз на пуксьы кошӧваас, а петіс мастерлӧн жырйӧ да кодсюрӧӧс ӧтиӧн-ӧтиӧн пондіс коравны сэтчӧ.

Бригадир Наста воис татшӧм пывсьӧданінсьыс бӧрддзылӧмысла гӧрдӧдӧм синъяса. Да шуис меным, мый тшӧтш и менӧ корӧ сэтчӧ начальник.

Ӧні сэсся ковмас нин люкасьны Ревокатыскӧд сюр чегтӧдзыд! Кымӧс поттӧдзыд ли...

Ньӧввуж кодь зэвтчӧмаӧн ме пыри мӧд баракса ичӧтик конторкаӧ. Мастерлӧн пызан сайын начальник пукаліс ӧтнас.

— Веськыда кӧ шуны, Мелёкин, тэсянь ме некыдз эг виччысь, мый тэ став йӧз дырйиыс сувтан руководстволы паныд! — буракӧ, водзвыв дасьтӧм кывъясӧн пыригкості дӧжныштіс меным начальник.

— Ме абу руководстволы паныд! Ме кӧсъя, мед ставыс артмис бурджыка! — сылы, пызан сайын ыджыда и сьӧкыда пукалысьлы, воча сулаланінсянь пӧся шуи ме.

Но Порохович быттьӧ эз и кывлы менӧ, водзӧ чорыда дӧжналіс:

— Тэ ачыд нин вӧлыштӧмыд мастерӧн, сідзкӧ и тӧдыштан, мыйӧ вермас вайӧдны тадзисӧ паныд мунӧмыс. Руководстволысь кывзысьтӧмыс. Йӧз водзын сылысь авторитетсӧ уськӧдӧмыс.

— Руководствоыслы абу жӧ грек кӧть мыйтакӧ кывзысьыштны йӧзыслысь! — зіля на водзӧ люкасьны ме. — Йӧзыс абу жӧ дзик йӧйӧсь ставныс... Вермасны и буртор вӧзйыны... Пилат Иван коддьӧмъяс да коді да...

— Да мый нӧ тані бурыс, Мелёкин? — виччысьтӧг личӧдыштіс начальник, менӧ скӧр видзӧдласнас вывсяньыс и увсяньыс мурталӧм бӧрын.

— Ягсӧ водзӧ кежлӧ кольӧмыс нӧ абу буртор али мый?..

— Да кыдзи нӧ ме сійӧс верма кольнысӧ, Мелёкин? Чорт возьми! — песовтчис пызан сайын Кокшегов. — Да ӧд таысь тӧдан, мый менӧ керасны? Пызь-пӧимӧ менӧ керасны! Да ӧд таысь нацыналистӧн и врагӧн менӧ мыйкӧкертасны... — шуис да весигтӧ пӧдса ӧдзӧс вылӧ чӧвтліс синъяссӧ начальник.

Но ёнджыкасӧ ме, дерт, ачым весьӧпӧрлі сылӧн татшӧм кывъясысь. Ог и тӧд мый шуны. Юрын весиг вирдыштіс Пиконлӧн Гриша вок йылысь казьтыштӧм, код йылысь коркӧ, моль бӧжын, висьтавліс батьыс налӧн, Капит дядь... Нацынализмысь жӧ сійӧс мыжавлӧмаӧсь... Но ӧд коді сійӧс мыжавліссӧ?.. Этатшӧм жӧ ырзысь-горзысь ревокатъясыс да пиӧпанъясыс!.. Ас пондасьыныс ӧтар немтор вӧсна шогсьытӧмъясыс!.. — татшӧм мӧвпъясыс бӧр дзажнитӧдісны менӧ, да ме шуи Ревокатлы:

— А тэ, водзджык, видлы дорйыны Джуджыд Пармасӧ!.. Чужан мутӧ ассьыд тшӧтш видлы дорйыштны... Тэнад не этша вын эм... Шу кодлы колӧ ассьыд кыв!

— Дугды, Мелёкин, немтор абусӧ! Тэ том на, немтор на тэ он тӧд! — Сэсся и вежис да чорзьӧдіс гӧлӧссӧ, весигтӧ камкнитіс сьӧкыд кинас пызан пӧвйӧ. — Страна корӧ месянь вӧр, и ме сета сійӧс! Менам абу правоыс кольны сісьмӧм вылӧ ягсьыс медмича пожӧмъяссӧ. Страна кӧ корас, ме медбӧръя пусӧ нетшышта и сета кытысь бы эз вӧв!

Ме кӧсйылі на водзӧ вензьыны та кузя, но кыдзкӧ-мыйкӧ куті ачымӧс, сы вӧсна мый помӧдз гӧгӧрвои — ӧні меным дзик нин нинӧмла из стенсӧ люкавны. Шуи ышловзьӧмӧн:

— Мыйла нӧ либӧ менӧ ӧнісӧ корин?

— Ме кӧсъя, мед тэ тшӧтш гӧгӧрвоин тайӧс, Мелёкин! — бара на небзьыштіс да лышкыдмыштіс сёрнинас Кокшегов. — Тэ мортыс том на да верман ылавны. Кӧть эськӧ быттьӧкӧ и абу йӧй. И уджалысь. Мед эськӧ помӧдз гӧгӧрвоин тэ, Мелёкин, мый толькӧ руководстволысь кывзысьӧмӧн вермас лоны лад да пӧрадок. Ми эг сы ради лӧсьӧдӧй да тэчӧй выль олӧмсӧ, Мелёкин, эг сы ради вермӧй ӧні этатшӧм войнаын, мед бы кутшӧмкӧ бузотеръяс бӧр кисьтісны да пазӧдісны сэтшӧм сьӧкыдпырысь тэчӧмасӧ! Мед эськӧ ті вокыс, Мелёкин, быд пленникыс бӧрся эн вӧтчӧй, вомъястӧ восьтӧмӧн энӧ кывзӧй сэтшӧмъясыслысь. А мӧдарӧ, мед эськӧ тэ, ачыд, тшӧтш ӧлӧдышталін сэтшӧмъяссӧ. А ковмас кӧ, миянлы, руководстволы, быд нелючкиыс йылысь юӧрталін.

— Ме ог кӧсйы лоны шпионӧн! — ыпниті ме.

— Но, но, Мелёкин! Вай тэ, чорт возьми, эн шыблась кывъяснад! — бӧр чорзьӧдчис Ревокат Порохович. — Тадзи кӧ пондан ыръянитны, регыд на и вермасны песовтны тэнӧ козпу ньӧрйӧс моз! А тэныд уна на колӧ овнысӧ...

— Лэчыд черсӧ менам киысь тэ он мырддьы! — шуи ме да и, ӧдзӧссӧ вывтіджык швачкӧбтӧмӧн, петі мастерлӧн дзескыд жырйысь.

Кор сэсся сёрӧнджык миян костын, ӧтув сулалысьяс костын, выльысь на пансис та йылысь сёрни, Пилат Иван шуис:

— Быттьӧ кыськӧ йӧз муысь воӧма татчӧ Ревокатыс вӧрсӧ босьтны... Эмӧсь кӧть абуӧсь сылы Джуджыд Пармаясыд... Кӧть, шуам, и чукӧртласны гольсӧ, кыдзи тай кӧсйысьӧ, сідзи жӧ и сісьмас сэтӧні...

— Да-а, татшӧмъясыс велалӧмаӧсь сӧмын пазӧдны... — шуис Турӧб Илля. — А мыйкӧ бура вӧчны-ловзьӧдны абу велалӧмаӧсь... Вот ми Спартактӧ лыддим... Сэкся кадӧ, сёрӧнджык и, вӧлӧмаӧсь сьӧкыд-ён таранъяс... Мед мукӧд йӧзлысь кар босьтігӧн гӧгӧрыс кытшалысь стенсӧ пазӧдны... Ревокатыс меным чайтсьӧ буретш татшӧм тараныс кодьӧн... Мыйта нин сійӧ кисьтіс да пазӧдіс олӧмас!.. А лючки вӧчны мыйкӧ сідзи эз и велавлы... Мед пазӧдӧминас мыйкӧ бурджыкӧс вӧчны...

— А век со руководствоын ветлӧдлӧ, администрацияын! — шуис Пилат Иван, коді, ме моз, вӧлі не этша чуймыштӧма жӧ Иллялӧн татшӧм ыджыда шуӧмсьыс. — Век йӧзӧн ревитӧ да веськӧдлӧ...

— Таысь нӧшта нин уна лёкыс артмӧ! — шуис Илля.

— Ме котӧртла директор дінӧ! Иван Петрович дінӧ! — шуа ме. — Воссисны кӧ миян синъяс бурторыс вылӧ, ӧні некыдз оз позь бӧр куньны найӧс! Иван Петровичыс, ачыс, вӧрсӧ ёна жӧ радейтӧ, тӧда ме... Да и абу Ревокатыс кодь нӧш юра таран сійӧ...

— Дашкӧ инӧ, ме тшӧтш кайла тэкӧд, Ӧндрейӧвич? — шуис Пилат Иван. — Орденъяса пинжакӧс гортысь корла да...

— А мый, Иван Саватеевич, тадзинад и бурджык лоӧ, вынаджык лоӧ! — долыдмис Турӧб Илля.

И ме, ачым, ёна жӧ нимкодьми Пилат Иванлӧн тадзисӧ кӧсйысьӧмсьыс. Ӧд мед кӧть, шуам, ме и муна директор дінӧ кыдзи бур тӧдса дінӧ, да медпӧсь кывъяснас понда эскӧдны сійӧс, ёна-ӧ на пыдди пуктас сійӧ ме кодь вийӧртӧ? А Иван Саватеевич кодь чукар кӧ тшӧтш шуас кыв, сэки нин мӧд делӧ. Мортыс фронтовик, разведчик, Слава орден да и «За отвагу» медаль ӧшалӧ сылӧн пинжак морӧсас. Сэсся и пӧрӧдчӧ со бура, кӧть и чотыштӧ на ранитчылӧм кокнас. А гортын, колхозын, век кузнечалӧ, мыйсӧ сӧмын оз кужны вӧчны-керны сылӧн зумыд чигйӧн-сӧнӧн пӧльтчыштӧм киясыс-сойясыс...

А нӧшта ме нимкодьми сыысь, мый ӧні быттьӧ матӧджык на сибалі Пилат Иваныс да Турӧб Илляыс дінӧ. Кӧть эськӧ и ёна арлыдаджыкӧсь найӧ ме серти, но ӧні быттьӧ дзик нин тшӧтшъя кодьӧсь лоисны меным.

Буракӧ, та вӧсна, аскинас, пажнайтан бипур дорын, ме водзӧ на юасьышті Илля Илличлысь сылӧн би пыр и ва пыр мунӧмъясыс йылысь.

— А тӧдан, Федя, Ревокат кодь кымын жӧ мӧд «таран» не этша тшӧтш пазӧдіс менсьым олӧмӧс! — важ дойнас выльысь на доймасьӧмӧн сёрнитіс Илля. — Медся шуда мортӧн ме вӧлі войнаӧдзыс! Учительӧн лои! Ботаника да география велӧда, челядьӧс вӧр-ваӧн да ыджыд мирнас чуйдӧдла. Мичаник-гӧгрӧсіник гӧтырӧй математика велӧдӧ. Ичӧтик нывка миян быдмӧ, кодӧс ми меліа нимтам Чутукӧн... Ок, шуда кад! Ок, шуда олӧм воссьыліс миянлы!.. А сэсся и менӧ босьтісны командирад велӧдчыны. Рытыввылын фашизм ӧтарӧ лыбӧдіс пеж юрсӧ, мыйта страна нин тальыштіс лёк сапӧг улас... Ме бура велӧдчи, сьӧлӧмсянь йиджті военнӧй делӧсӧ... Но тшӧтш и ёна гажтӧмтчи гортысь, мичаник-небыдіник гӧтырысь и дзоляник Чутукысь!.. Мыйта мелі письмӧ ме налы гижи во чӧжӧн!.. И гӧтырсянь сэтшӧм мелі-шоныд письмӧяс воалісны воча... Артиллерийскӧй школа помалӧм бӧрын мӧдӧдісны менӧ рытыввыв границабердса Перемышль карӧ, сідз шусяна укрепрайонӧ, орудиеса командирӧн. 122 миллиметра пушка миян вӧлі... Ё-он пушка! Куш сӧмын снарядыс 43 килограмм сьӧкта, дас вит-дас кӧкъямыс километр ылнаӧ лыйӧ... Ӧти пушкасӧ кык тягач вӧлі кыскалӧ...

— А немечыс нӧ матын вӧлі тіянсянь? — вӧрзьӧм сьӧлӧма, юася ме Иллялысь.

— Дзик орччӧн... — гажаа сотчысь увъяс вылӧ аддзытӧма видзӧдіг казьтылӧ Илля. — Сан ю мӧдар берегын. — Миян таладорас — корпуснӧй артиллерияа ён ДОТ-яс, миянлӧн кодь пушкаяс да гаубицаяс. А налӧн — Сан ю мӧдарас коттедж кодьяс сулалӧны. Ставсӧ бура дзебӧма му улӧ...

— А кыдзи нӧ ставыс заводитчис?..

— Ой, кӧть эн и казьтыв!.. — ышлолалӧ Илля, малалыштӧ тэрыб чуньяснас би дорын кушӧдӧм, водз дзормӧм кудриа юрсӧ. — Войнас, асъядорыс, пондісны бомбитны карсӧ и дзоньнас укрепрайонсӧ... Ми олім куим судта казармаын... Садьмим узигкості... Грымгӧмысь-взрывъясысь... Гӧгӧр йиркакылӧ... Лестница-поскыс гыпкысьӧма нин... Кыдзкӧ-мыйкӧ прӧстыняяс ӧдйӧнджык йитлім да ӧшинь пыр тювгысим коймӧд судтасянь... Немечыдлӧн, дерт, водзвыв ставсӧ вӧлі стӧча веськӧдӧма миян вылӧ... Мед лыда здукъяссӧ, кор ми огӧ виччысьӧй, пазьнитны миянӧс... Ок, мый сэтӧні керсис сійӧ шуштӧм войнас!.. Ловйӧн кольӧмаяс котӧрӧн воалісны асланыс орудиеяс дінӧ... Воча пондісны лыйсьыны… А бетон дотъясын нӧшта на вынаджык корпуснӧй артиллерия чӧв олӧ...

— Чӧв олӧ?.. Мыйла нӧ?.. — тшӧтш доймася ме.

— А разялӧмаӧсь пӧ консервация вӧчӧм могысь.

— Буретш татшӧм кад кежлас?.. Нарошнӧ али мый кодкӧ вредитіс?..

— Кыдзи кӧсъян, сідзи сэсся и думайт... Да ӧд и пехотанымӧс сэк кежлӧ мӧдӧдӧмаӧсь кутшӧмкӧ маневръяс вылӧ важ границалань... Но, кытӧні тай сійӧ вӧвлі комын ӧкмысӧд воӧдз, Рытыввыв Украинасӧ миян дінӧ ӧтвывттӧдз...

— Тӧда ме... Сэки тай сэтысь уна йӧзӧс миян вӧръясӧ вайӧдлӧмаӧсь...

— Но вот, этшаник кольӧм йӧзнас ми сэсся и пондім водзсасьны друг вувзьысьӧм ыджыд кӧрт вына немечыскӧд... Вит лун чӧж на кутім Перемышльсӧ... Укрепрайонсӧ... Сэсся командование аддзӧ, мый немтор керны огӧ вермӧй... Гӧгӧр кытшалӧмаӧсь нин миянӧс... Колӧ кӧть коляс йӧзсӧ кыдзкӧ спаситны, мыйтакӧ техника да... Чукӧртісны ставнымӧс ӧти отрядӧ, тшӧтш и пушкаяс, сӧлӧдісны составӧ... Кутам пӧ бӧрыньтчыны кӧрт туй кузя... А кодъяслыкӧ колӧ кольччывны на татчӧ, мукӧдыслысь бӧрыньтчӧмсӧ мышсянь тупкывны-видзыштны... Ме тшӧтш вӧзйыси заградотрядас, позьӧ шуны, смертникъяс лыдас...

— Ачыд вӧзйысин?..

— Вӧзйыси... Меным сэки сідз и тадз эз ёна окота вӧв овнысӧ... Сыӧдз лун вит-ӧ-квайт войдӧр воліс меным мусаник гӧтырсянь письмӧ... Медбӧръя письмӧ... Ме пӧ, Илля, мӧдӧс понді радейтны... Эн пӧ дивит менӧ, сідзи лоис да... Письмӧтӧ пӧ сэсся эн гиж... Ми пӧ карӧ мӧдӧдчам овны...

— Вот пежыд!.. — ворсысь би мозыс ыпъяла тшӧтш ме.

Турӧб Илля ниркнитӧ омӧльтчӧм-лыӧсь чужӧмсӧ кинас, быттьӧ тадзи кӧсйӧ босьтны сэтысь важӧн йиджтысьӧм шогъяссӧ, да водзӧ висьтасьӧ:

— Ме тай и шуа: уджаліс райцентрас миян Ревокат кодь кымын жӧ чин... Сэтшӧм жӧ «таран»... Шылялӧм дон ныр-вома... Лӧз кителя... Карын веськӧдлӧмӧдз на сэсся лэптӧмаӧсь сійӧс... Менам Раечкаыд и ыштӧма ыджыд начальникыдлӧн гӧтыр чин вылӧ... Карса патераыд вылӧ да... А сэтшӧм письмӧяс гижліс... Радейтӧм йылысь...

— То ӧд мый керӧны пежъясыд!.. А тэ жӧ на вӧсна вир кисьтан... Олӧмтӧ сетан...

— Ме тай и шуа: меным сэки ньӧти эз вӧв окота овнысӧ. Ме гижи аслам дона Чутуклы медбӧръя дженьыдик письмӧ... Мися, ыджыд бой вылӧ ме пета, лёк вына гундырлы паныд. Медым сійӧ, кӧрт гундырыс, эз пазӧд менам муса Чутуклысь шуда челядьдырсӧ и водзӧ олӧмсӧ... Ме кута та вӧсна тышкасьны ачымӧс жалиттӧг... А мыйкӧ кӧ лоӧ мекӧд, мед менам дона нылукӧй шань да бур мортӧн быдмӧ да дзикӧдзсӧ оз жӧ вунӧд салдат-батьсӧ...

Менам весиг синваӧй петіс Турӧб Иллялӧн татшӧм висьтасьӧмсьыс. Ок, мыйта сылы дӧнзьылӧма олӧмас!..

— Мӧдӧді ме тайӧ письмӧторсӧ бӧрыньтчысь ёртъяскӧд, — эз нин вермы дугӧдчыны помавтӧдзыс Илля, — ачым, думысь, пыр кежлӧ нин прӧщайтчи Чутуккӧд и олӧмыскӧд... Но кулӧмысь-усьӧмысь сэки ньӧти эг пов... Некымын кольччысь пушка вӧлі миян дзебӧма капониръясӧ, кыз муа брустверӧн сайӧдӧма... Ми водзӧ пондім камгыны-лыйсьыны немечкӧд... Мед сійӧ пырысь-пырсӧ эз на казяв, мый унджыкӧныс бӧрыньтчӧны... Сійӧ воча шӧтӧ миянлы пушкаысь и минаысь... Ёнджыкасӧ минаысь, сійӧ ӧд вывсяньыс веськыда юр вылад усьӧ да пасьмунӧ уна дзужалысь торпыриг вылӧ... Вочасӧн усялісны миян став ёртъясным, кыкӧн ми колим наводчиккӧд... Менӧ ранитіс жӧ нин юрӧ... Со тані век на эм воргаыс... — Илля бара на пӧрччыліс шапкасӧ да ниртыштіс дзор юрсиа юрдзибсӧ. — Ёртӧй ранитчӧма жӧ и... Огӧ нин вермӧй сюйны сьӧкыд снарядсӧ казённикас... Но медбӧръя гильзасӧ, снарядтӧг, кыдзкӧ-мыйкӧ тувкнитім на жӧ... Сэсся пушка стволӧ, мӧдар помсяньыс, бузгӧбтім ведра тыр лыа... Вешйыштім бокӧ да сідзи лыйим... Чуш-чашмуніс миян пушканым, немечлы киӧ оз сюр... Но сійӧ жӧ здукас бара на гыпнитіс и сыркмуніс орччӧн... Сэсся и ставыс вошис менам син водзысь, немтор ог помнит... Садьӧ вои пленын нин... Кытшӧ сюрӧм ме кодь жӧ уна салдатӧс да командирӧс йӧршитӧмаӧсь стадион вылӧ... Сэтысянь и заводитчис менам одиссеяӧй, код йылысь бурджык нин не казьтывны... Куш ӧти казьтылӧмсьыс дзормӧм юрсиӧй сідзи и лыбӧдчӧ шапка улын... И некыдз оз эскыссьы, мый ловъя ме ветлӧдла му вылӧдыс...

16

Регыд сэсся Пилат Иван да ме, дась пӧсьвывсьыным, турун вайысьяслӧн вӧла доддьӧн, кытшов керӧмӧн мӧдӧдчим леспромхозӧ, директор дінӧ. Дерт, ӧти лун воши миян, но таӧдз вежӧн чӧж ми ёнджыка мырсим, тайӧ луныс кежлӧ водзвыв нормасӧ тшӧтш керим... Татшӧм посольствонас директор дінӧ ми мӧдӧдчим лесопунктӧ кежавтӧг, ӧд начальник Кокшеговкӧд сідз и тадз ми эгӧ вермӧй воны ӧти кывйӧ... Дась кайӧм сайын леспромхозсьыс колӧ вӧлі дзайгыштны лучкӧвӧй пилаяс, чегласьӧмаясыс пыдди, да тшӧтш и вӧвъяслы кӧть неуна зӧр, ӧд кымын водзӧ, сымын сьӧкыдджык налы лоӧ, коньӧръяслы, кӧдзыдъясыс не этша жӧ бонзьӧдісны, и пыр ӧтарӧ содысь лымйыс сьӧктӧдӧ, а водзын март на, медъёна на ковмас сэки налы сӧннысӧ нюжйӧдлыны, мед эськӧ куш турун вылад эз жӧ усьны кок вывсьыныс... А ӧд вӧлыд кӧ оз вермы кыскыны керсӧ, сэки нинӧмла миянлы и пӧрӧдчынысӧ...

Но медшӧр могнас миян, дерт, вӧлі Джуджыд Парма Кытш йылысь директоркӧд сёрни!

Кыдзи со видзӧдлас миян вылӧ Лобановыс-а?

Ӧтмоза рӧдтӧ тшӧтшӧдӧм бӧжа Карко. Дзуртышталӧ-сьылышталӧ додь сювъяс улын туй юж. Водзтіджык нин пӧрӧдалӧм вӧра кушинъяс тэрмасьӧны миянлы воча... Ставыс важӧн нин тӧдса меным, мыйтаысь нин ветлӧдлӧма туй кузяыс вӧлӧн и подӧн...

Куим во гӧгӧр ме эг аддзыв директорӧс. Быдми-нюжалі ме тайӧ каднас, гашкӧ, оз нин и тӧд... Коркӧ ыджыд буртӧ керліс меным да, нянь карточкаяснад вокъяслы отсавліс да, век тай шоныда казьтывсьӧ сійӧ меным... Мастералӧмсьыс оз вӧлі лэдз ни, водзӧ на велӧдны вӧлі кӧсйӧ... Эг тай со кывзысь ме сэки сылысь...

А со и леспромхозлӧн пелькиник керкаяса да веськыд уличаяса важ посёлокыс. Йиувса прудсянь плӧтина важ моз на ызгӧ усьысь ваӧн, пытшкӧсас чугунӧн кынмӧм домна чурвидзӧ ыджыд пушка моз... Коркӧ ме шулі нин, мый миян пӧльяслӧн на пӧльяс сывдылӧмаӧсь татӧн чугун и кӧрт, руда перйылӧмаӧсь и шом сотлӧмаӧсь... Ставыс тайӧ меным важӧн жӧ нин тӧдса...

Директорлӧн кабинетыс — крестовик важ керкалӧн ыджыд да югыд жырйын. Сэтчӧ воськовтігӧн сьӧлӧмӧй менам вӧлі дількмунӧма и ырзьӧма. Пилат Иванлӧн, буракӧ, сідзи жӧ, тӧдчӧ ӧд нюмъёвтны зільысь вежсьыштӧм чужӧм сертиыс...

Иван Петрович воча петіс миянлы ыджыд пызан сайсьыс, важ моз на кузь да косіндзи, вӧвлӧн кодь кузь мӧс чужӧмыс нӧшта на лыӧсьджык быттьӧ лоӧма, юрсиыс тӧдчымӧн едждӧдӧма. «Пӧрысьмӧма тай!» — мӧвпыштсис менам быттьӧкӧ и жальпырысь.

— Но, Мелёхин! Со кутшӧм тэ лоӧмыд! Пера-багатыр кодь! Мусяньыс тэчӧма кодь! — ыркыд кос кабырнас менсьым киӧс кутліг, тыдалӧ, нимкодьпырысь шуаліс директор. — Кыськӧ бокысь кӧ аддзылі, буракӧ, эг эськӧ и тӧд...

— Аддзылін кӧ, Иван Петрович, кыдзи сійӧ миян пожӧмъяссӧ някралӧ! — виччысьтӧг пондіс ошкыны менӧ директорлы Пилат Иван. — Некодлы оз сетчы...

— Да?.. Но — молодеч! — кузьмӧс чужӧм тырнас нюмъялӧ Иван Петрович. — Но да ӧд немтор и ёнасӧ шензьыны. Сійӧ ӧд миян Лукачомдорын на, дас вит арӧсаӧн, стахановскӧй паёк шедӧдавліс... А ӧні со кепысьясыс ошлӧн кодьӧсь лоӧмаӧсь...

— Ті помнитанныд, Иван Петрович?! — меным лолӧй вылӧ сы мында шоныд ылькнитіс кыськӧ, мый пырысь-пыр жӧ синъясӧй вазисны.

— А кыдзи нӧ ме ог помнит! — варовитіс Иван Петрович, миянӧс аслыс паныда улӧсъяс вылӧ пуксьӧдаліг. — Тэ жӧ сэки менам кадр вӧлін... Энлы-энлы, кыдз нин сэки тэнӧ начальник Глотовыд ыдждӧдліс?.. Кор декаднӧй сводкатӧ вӧлі дзугӧмыд?.. А-а, Деятель пӧ...

— Да, ёна вӧлі скӧрмӧма... — ӧні меным ставыс тайӧ сэтшӧм шоныда казьтывсьӧ...

— Сы бӧрын ӧд велавлін нин унатор дінӧ, мастерӧдз волін... Сӧмын тай сэсся мыйлакӧ пышйин-а... Ок, беда тіянкӧд, том йӧзкӧд...

— Сы пыдди ме ӧні тіянлы, Иван Петрович, ачым кубометръяс сета... Тадзсӧ, гашкӧ, и бурджык на тіянлы...

— Ог тӧд, ог тӧд, кыдзи бурджыкыс... Ставсӧ тайӧс колӧ на ёнджыка донйыштны. — Сэсся, Пилат Иван дінӧ шыасьӧмӧн, сьӧлӧмсяньыс шуис: — Зэв рад тӧдмасьны тэкӧд, Иван Саватеевич... Рад, мый Журган грездысь татшӧм герой-фронтовикъяс тшӧтш воӧмаӧсь пӧрӧдчыны миян вӧръясӧ, — сійӧ, дерт, видзӧдлытӧг эз ов Пилат Иванлӧн морӧс вылӧ, кӧні, мичаа весалӧм бӧрын, югъялісны Слава орден да медаль.

— А мӧй, Иван Петрович, бур уджалысьяс на тай и эм чукӧрмим мийӧ Улдзиягад, — личмунӧмӧн-вашмунӧмӧн шуис вӧвлӧм разведчик Пилат Иван. — Ме кодь салдатыс со абу на жӧ чапкан туйынӧсь. Сэсся и Ӧндрейӧвич кодьыс оз жӧ нин сетчыны миянлы. Лӧсьыда тай и водӧ ягыд...

— Кывлі, кывлі, унаӧн пӧ кык нормаӧн пӧрӧданныд. Молодечьяс!.. Сэсся, негырысь лӧз синъяснас миян вылӧ сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн видзӧдлӧм бӧрын, содтіс: — Торйӧн нин сыысь молодечьяс, мый, мукӧдыс моз, немтор онӧ дзайгӧй-корӧй аслыныд... Некод вылӧ онӧ норасьӧй... Сӧмын и чӧла муркӧдчанныд, важ коми ногӧн-этшӧн...

Директорлысь бӧръя шуӧмсӧ кывзӧм бӧрын ми Пилат Иванкӧд пондім кызӧктыштавны-ружӧктыштавны. А Лобановыс водзӧ на мудеритӧ да наянитӧ:

— Али ӧнісӧ буретш да суис кутшӧмкӧ мог? Али сідз видзаасьны-чолӧмасьны пыринныд?

— Суис мог, Иван Петрович! — директорӧн нюжӧдӧм шатинӧ пырысь-пыр жӧ шашаритчи ме. — Миянлы эськӧ Джуджыд Парма Кытш йылысь, кодӧс ӧні ми пӧрӧдам, колӧ сёрнитыштны...

— Да, сэтчӧс мича вӧръясыс йылысь байтыштны... — тшӧтш шуис Пилат Иван.

— А мый нӧ на йылысь унасӧ байтны? — тувйыштіс директор. — Радлӧй да пӧрӧдӧй дай... Сюрис кӧ мича вӧрыс...

— Сідз эськӧ, дерт, да... — падмыштӧмӧн шуис Пилат Иван. — Да, видзӧд бара, окота миянлы, мед эськӧ и ичӧлика кольышталіс на мича вӧрыс...

— Видзӧдтӧ, Иван Петрович, Джуджыд Парма Кытшас не сӧмын мича вӧр, — тэрыба шуа ме Пилат Иван бӧрын, — сэтӧні тшӧтш и дозмӧр койтъяс... И йӧра оланінъяс-рӧдманінъяс... И мыйыс сӧмын абу...

— А ме тӧда, Мелёхин! — виччысьтӧг шуис директор.

— Тӧданныд? — чуймышті ме.

— Кыдзкӧ ӧти арын нуӧдлісны менӧ сэтчӧ вӧралыштны... Чом-Ёль пӧлӧн кайлім... Войколӧн кытшовтім да, эз и коблы, ӧтарӧ шливгис-зэрис... Понмыдлы, тӧданныд, кутшӧм сьӧкыд зэригад, нырисыс вошӧ... Но и сідз на вит чукчиӧс лыйлім...

— А ми кольӧм арнас, кузь Пиконкӧд, йӧраӧс сэтысь жӧ лыйим! — пӧся шуа ме. — Участок кодьӧн котлопунктын вердчим... Содтӧд кубометръяс сетім...

— А вед став вӧрсӧ кӧ кушӧдз кералам, немтор сэсся оз ло, ставыс тайӧ бырӧ, Иван Петрович, — шуис Пилат Иван.

— А вӧрсӧ керавтӧгыс кыдзи ми плансӧ тыртам? — паныдаліс миянӧс зэлыд-топыд гӧлӧснас директор. — Государствоыд, кӧнкӧ, керъяс пыдди дозмӧр гӧнтӧ оз босьт? План тыртӧмӧ оз гиж?..

— Оз эськӧ, дерт, да! — серӧктім ми. А сэсся ӧта-мӧд вежмӧн висьталім директорлы, кыдзи эськӧн, миян ногӧн кӧ, позьӧ и вӧрсӧ керавны и не орӧдны Джуджыд Парма ягъяссӧ...

Ме весиг перйи зептысь сьӧрысь вайӧм ыджыд коль да мыччи Лобановлы. Со ӧд, мися, кутшӧм рӧд дзикӧдз вылӧ вермӧ вошны и бырны... Позьӧ ӧмӧй ӧнія кадся вежӧра йӧзлы татшӧм лёкторсӧ лэдзны?..

Директор босьтіс кос чуньяснас шоныдінын косьмыштӧм нин да чорзьыштӧм кольсӧ, бергӧдлӧмӧн видзӧдаліс гӧгӧр, лӧз синъяснас миян вылӧ дзулйӧдліг торкавтӧг кывзіс миянӧс. Сэсся шуис:

— Да, мыйта мича пожӧм дзебсьӧма на да тӧрӧдчӧма тайӧ колльыс пытшкӧ...

— Ставыс сись кодь пожӧмъяс, Иван Петрович! — шуис Пилат Иван.

Директор сувтіс да матыстчис стен пасьтала ӧшалысь карта-план дінӧ, кодӧс быд ногыс вӧлі визьйӧдлӧма веськыд визиркаясӧн да юяслӧн-ёльяслӧн лӧз чукыль-мукыльясӧн. Карандаша кинас картасӧ ыджыдакодь кытшолалӧмӧн-визьнитӧмӧн шуис:

— Со тай нӧ кӧні тіян Джуджыд Парма Кытшыд! Тавоӧдз век на эг вермӧй судзӧдчыны ми сэтчӧдз, матынджык вӧръяссӧ на кералім... Ме вӧлі чайта, мися, таво бура гымӧбтам сэтчӧс вӧрнас район пасьта... Кодсюрӧяс весиг орден вылӧ, колӧкӧ, надейтчисны...

— Ревокат Порӧкович коддьӧмъяс? — шуис Пилат Иван.

— Порӧкович? — серӧктіс директор.

— Да, гӧна кывъяыдлӧн тай век сідзи артмӧ... — весиг гӧрдӧдыштіс Пилат Иван. — Эн дивит, Петрович...

Но директор ас кежсьыс здук-мӧд киксьыштіс на: «Шуасны жӧ, — Порӧкович!..» Сэсся бӧр пуксис пызан саяс да юаліс:

— А мыйла эськӧ буретш тіян медъёна висьӧ юрныд Джуджыд Парма вӧснаыс? Тіянлы ӧд мый... Паныдасис мичаджык вӧр, ӧдйӧнджык шырзинныд сійӧс, унджык сьӧм нажӧвитінныд и — эштіс! Мед нин та понда ми вок веськӧдлысьыслӧн висьӧны юръясным и мукӧдлаті...

— Да вед мийӧ коми йӧз жӧ, Иван Петрович! — гызьмуныштіс Пилат Иван. — Асланым Коми муын жӧ олам... И мийӧ кӧ асьным, коми войтыр, медводз огӧ пондӧ дорйыны чужан мунымӧс... Ассьыным парманымӧс... Сэки коді нӧ доръяс сійӧс?.. Ӧтарӧ воысьыс да мунысьыс али мый?

Ыджыда и бура шуис йӧралӧн кодь вылыс льӧбъя Пилат Иван! Менӧ не этша шензьӧдыштіс сійӧ тадзисӧ шуӧмнас, весиг эг виччысь ме сысянь тадзи мӧвпалӧмсӧ. Буракӧ, директор дінӧ вотӧдз быд ногыс ёна жӧ песӧма асьсӧ мортыс...

Директорлы, тыдалӧ, бура жӧ мӧрччисны Пилат Иванлӧн кывъясыс, мӧвпалана видзӧдліс сійӧ салдат вылӧ, боевӧй ордена-медаля морӧсыс вылӧ бара на лэдзліс видзӧдлассӧ и...

— Сідзи эськӧ да, Иван Саватеевич, — шуис сэсся пызаныслӧн виж ной вылӧд чунь помъяснас торкӧдӧмӧн. — Сідз эськӧ и колӧ да... Сӧмын вунӧдлам тай ми та йылысь олӧмыслӧн гыдйӧ шедӧм чери моз ӧтарӧ пессигад... Со и Ревокат... Порӧкевичыд, тыдалӧ, вунӧдлӧ жӧ и... — ачыс нин тадзитӧ шуис да бара на наяна нюмсермунліс. — Энӧ кӧ сы ордӧ, асланыд начальник дорӧ, а ме дорӧдз нин воинныд тайӧ могнас... Быдса уджалан лун воштінныд...

— Ми водзвыв запас пӧрӧдім тайӧ луныс кежлӧ! — тэрыба горӧдчи ме.

— Татшӧма дасьтысьӧмӧн кӧ воинныд ме дінӧдз...

— Начальниккӧд миян та кузя немтор эз гынмы, — шуис Пилат Иван. — Видзӧд, Кокшегов коддьӧмъясыд велалӧмаӧсьджык дась керӧмасӧ пазӧдны... Мыйкӧ бурджыктор аслыныс керӧм дорысь... Шуам, найӧлы немтор оз сулав пӧльясӧн лэптылӧм вичко кисьтны... Весигтӧ кодлыськӧ морт олӧм коз понӧль ньӧрйӧс моз песовтны... А Енмӧн быдтылӧм Джуджыд Парматӧ татшӧмъясыд пазӧдасны нин...

Директор бара на босьтіс пызан вылысь менамӧн вайӧм коль да бергӧдлыштіс кузь чуньяснас. Сэсся шуис:

— Дерт эськӧ ӧні, война помасьӧм бӧрад, кыдзкӧ-мыйкӧ тӧлкӧнджык нин колӧ уджавны вӧрад да... Мед, збыльысь, кыдзкӧ кольыштавны ягъяс вылас пожӧм рӧдсӧ... Ю берег доръяссӧ водзӧ вылӧ не куштыны нин... Ӧд и водзӧ вылӧ на быдӧнлы ёна ковмас миян вӧрным... Чӧскыд чериа юясным водзӧ на ковмасны и... Сідз жӧ, кыдз ур да тулан, дозмӧр и сьӧла... Тшак и вотӧс... Олӧмыс со бӧр пондіс бурмыны... Мед эськӧ бурмысь олӧмас бурмысь йӧзыс эз жӧ кутны миянӧс медлёк кывъяснас ёрны став вӧрсӧ не морт ногӧн пазӧдӧмысь... Ёльяссӧ да юяссӧ косьтӧмысь да тшыкӧдӧмысь...

— А мийӧ нӧ мӧй шуам! — долыдмим ми Пилат Иванкӧд.

Лобанов наяна шыньмуныштіс:

— Шунытӧ эськӧ и шуан тэ, Мелёхин, а вот мастерсьыд мунін... Эн кывзысь менсьым... А вот уджалін кӧ да водзӧ велӧдчин, сэки эськӧ, ӧнія дорысь, ёна унджык вермин быдторсӧ вӧчны... Джуджыд Пармаястӧ дорйӧм могысь!.. Гашкӧ, бӧр на локтан мастернас?..

— Ӧні регыд армияӧ нин ковмас мунны, — падми ме.

— Вот видзӧд, Иван Саватеевич, кыдзи артмӧ? Мед эськӧ кодкӧ мӧд дядьӧ налы ставсӧ керис!.. Полӧны том йӧзыд кывкутана-веськӧдлана уджсьыд!.. Дерт, кокниджык дивитны да мыждыны ми воксӧ: ок пӧ тайӧяс ставсӧ пазӧдасны да бырӧдасны... А мед эськӧ мыйкӧ аслыныс ыджыда вӧчны... Мед бура велӧдчыны вӧр делӧ дінас да нэм чӧжыс тӧлкӧн-сямӧн мырсьыны сэні, водзӧ вылӧ видзӧдӧмӧн уджавны, — сэтшӧмыд ёна шочджык... А жаль! Унджык эськӧ колӧ вӧлі сэтӧні, вӧр делӧ дінас, шуа, ыджыд сьӧлӧма коми том йӧзыс!..

— Армияӧ ветлігкостіыс, дашкӧ, и быдтор йывсьыс на мӧвпыштлас, — шуис Пилат Иван.

— А сыӧдз, Иван Петрович, век жӧ тшӧктӧй Кокшеговыслы... Джуджыд Парма кузяыд... — шуа ме.

Директор хекнитыштіс да шуис:

— Чайтанныд, куш ӧти менам тшӧктӧмысь эновтчас ӧні Пороковичыд? Кор татшӧм вӧр вылас веськалӧм бӧрын пинжак морӧсас розь нин писькӧдӧма сылӧн? Орден вылӧ?..

— Тіянлысь нӧ кыдзи оз кывзысь?! — шензя ме.

— Хе! Пороховичыд лэптылас на кок йылӧ став районсӧ! Став «Комилес» трестсӧ... Кӧвъялас на меным эмсӧ и абусӧ...

— Сэтшӧмторъястӧ сійӧ вермас... — ышловзис Пилат Иван.

— А сэсся, кор менӧ чӧвтасны... Шуам, вредительствоысь, ачыс пуксяс ме местаӧ... Важӧн нин узьӧ и олӧ сійӧ тайӧ кабинетыс йылысь думъясӧн... — виччысьтӧг восьтіс миянлы гуся сьӧлӧм кылӧмсӧ шызьыштӧм жӧ директор.

— Татшӧмтор некыдз оз позь лэдзны, — лабутнӧя шуис Пилат Иван.

— Ёна тай ми вермам мыйкӧ кутны!.. — курыда шуис директор. — А пуксяс кӧ Пороховичыс менам пызан сайӧ, пырысь-пыр жӧ пырас Джуджыд Пармаад машинаясӧн да и ӧти пожӧмӧдз ставсӧ петкӧдас сэтысь...

— Сідзкӧ нӧ мый, Иван Петрович? Бӧр али мый ланьтӧдчыны миянлы?.. — усьӧм сьӧлӧмӧн шуа ме. — А сэтшӧм надеяӧн ми тіян дінӧ локтім...

— Войтырсӧ тшӧтш мыйкӧкертім... — шуис Пилат Иван.

— Мыйла нӧ ланьтӧдчыны? — йӧрш моз чошкысис Лобанов. — Ме на пукала директор креслӧас да... Абу на ӧд ми полысь кӧчьяс, вӧралысь пияныс... Торйӧн нин, кор со кутшӧм мыджӧд кылам... Ӧтвылысьнад мый пӧ и не дорйыны Джуджыд Парматӧ... Кыдз шуис Иван Саватеевич, не кӧ ми, код нӧ сэсся и доръяс сійӧс...

— Видзам и доръям! — долыдпырысь шуим ми Пилат Иванкӧд.

Сэсся директор звӧнитліс да корис пыравны лесхозса начальникӧс. Водзтіджык, ме помнита, леспромхозын вӧр видзысьнас — немтор не видзысьнас ли! — уджаліс вина юны радейтысь дядьӧ, коді кыв ни джын немтор эз шулы пӧрӧдчысьяслы, кӧть мед кытысь эз босьтны вӧрсӧ... А ӧні директор кабинетӧ пырис кудриа юрсиа, неуна ыкшакодь чужӧма лӧсьыдіник ныв, да кор тыдовтчис, мый тайӧ и эм лесхозса начальникыс, ми Пилат Иванкӧд ёна и шенмунлім. Канева пӧ ме. Но директор небыда шмонитӧмӧн стӧчмӧдіс, мый миянлы пӧ тайӧ «особаыс» Вӧрканеваӧн лоис, дзикӧдз нин пӧ ставнымӧс матӧ воштіс, ёсь гыжъяссӧ пӧ лэдзалас да ньӧти оз сетчы ньылыд. Нуӧдӧй пӧ сійӧс Джуджыд Пармааныд, мед сэні мыйта колӧ и кыдзи колӧ лэдзалӧ гыжъяссӧ... А ме пӧ ачым, тӧдчӧдіс директор, абу паныд, мед кӧть и кольыштлӧны на сэні мыйкӧ дыра кежлӧ пожӧм бурысьясыс. Мед на сетӧны бур рӧдсӧ... А сэсся и некор оз ло сёр выльысь на пыравлыны сэтчӧ... А коркӧ сэсся бур туй позяс нюжӧдны сэтчӧ, Сыктыв вомӧн пос вӧчны да, сад йӧрысь моз, вочасӧн босьтавны быд пӧлӧс урожайсӧ, асьсӧ садсӧ жугӧдтӧг...

Ок, кутшӧма нимкодьмӧдісны миянӧс татшӧм сёрниясыд!

Директорлысь миянлань личӧдсӧ кылӧмӧн ми, ёсьмӧдчим да, тшӧтш корыштім сылысь выль лучкӧвӧй пилаяс да вӧвъяслы кӧть мыйтакӧ зӧр. Сійӧ вочавидзис, мый тайӧ добраыс пӧ эськӧ оз жӧ тӧв и гожӧм быдмы леспромхозын, но этшаникатӧ пӧ татшӧм бур тӧдсаясыдлы да, торйӧн нин, ударникъясыдлы — ковмас сетны. Сэсся и звӧнитліс кытчӧ колӧ, да бӧртинас ми босьтім складъясысь зэлыд гӧгыльӧ гаровтӧм дас лучкӧвӧй пила да дас мешӧк зӧр...

А кор бӧрсӧ петім директор ордысь, Пилат Иван, став лоӧмасӧ лабутнӧя донъялігтыр, шуис:

— Ӧддьӧн лӧсьыд морт тай вӧлӧма Иван Петровичыс! Ёна лӧсьыд морт!

17

Лесхозсасӧ нимтісны Валентина Александровнаӧн. Мыйӧн тӧдмаліс могнымӧс, визув-збой нылыд пырысь-пыр жӧ, буретш да вӧркань моз и эм лэчыда, сатшкысис-самасис делӧыс дінӧ, дыр нюжмасьтӧг котӧртіс гортас вежсьыны да сэсся и тшӧтш лэччис миянкӧд Улдзиягӧ. Лызь на вӧлі кӧсйӧ босьтны сьӧрсьыс, но ми шуим, мый Улдзиягас эм кӧр куӧн эжӧм кык гоз лызь, Калис пӧльлӧн и мӧд колхозса конюклӧн да нинӧмла татысянь кыскавнысӧ...

Сэсся Вӧрканева кык лун чӧж кытшлаліс бӧрвыв сетчытӧм кӧр куа лызьяс вылын Джуджыд Парма Кытшӧд, сьӧрсьыс тшӧтш кыскаліс и мастер Исӧ Зосьӧӧс. Тшӧтш и миян пӧрӧдчанінӧ корсюрӧ кежавлывліс да, шензигтыр и пинясигтыр, нетшкис мича пожӧмъясысь гырысь коль. Яндысьтӧм синъяс пӧ, этатшӧм добрасӧ биӧ шыблаланныд!..

А миянлы ӧд, мися, некор нӧшта и кольсӧ чукӧртны. Миянлы нормасӧ и плансӧ гижӧны куш сӧмын кер лэдзӧмысь...

Колӧ пӧ ӧні жӧ корсьны йӧзӧс леспромхозысь и лесопунктысь этатшӧм добрасӧ чукӧртны! Ме пӧ кая да пырысь-пыр жӧ котырта тайӧ делӧсӧ!

И бон-бус вӧлі пинясьӧны найӧ мастер Исӧ Зосьӧкӧд, Кокшеговлӧн кок пӧвкӧд. Исӧ Зосьӧыс, дерт, некутшӧма жӧ эз кӧсйы колявны «кутшӧмкӧ сэн кӧйдыс вылӧ» шӧракостса мича вӧра бурысьяссӧ. Менам би дорын ӧтчыд вензигӧн ёна ырзьӧм Исӧ Зосьӧыс весиг дӧжныштіс Вӧрканевалы и меным тшӧтш:

— Этатшӧм мича вӧрсӧ кӧ колянныд бушковъяслы лясйӧдлӧм вылӧ да пучӧйяслы сам вылӧ, тӧданныд мый тайӧ лоӧ?

— Мый? — юаліс Валентина Александровна.

— Вредительство, вот мый! — крапкис Исӧ Зосьӧ.

Дерт, тадзисӧ шуасьӧмыс сылӧн петӧ оз ассяньыс, а вына шефсяньыс, не кӧ шуны господинсяньыс. Ӧд со и директор, водзвыв на, миянлы, Пилат Иванкӧд, татшӧм лоанаыс йылысь шуліс... Сідзкӧ, гоз кӧті пӧлыд бурӧн оз на сетчыны миянлы, ставсӧ пӧльтасны на кыдзи колӧ и оз ков, быдлаӧ звӧнитасны...

А лесхозса Вӧрканева, тэрыб лызь вылас Джуджыд Пармасӧ кытшовтӧм-гежмалӧм бӧрын, вӧчӧма нин, кыдз шуис ачыс, «дыр кад кежлӧ стратегическӧй план», кодлӧн медшӧр могнас лоӧ миянӧн кодь жӧ вӧзйӧм мог:

МЕД ДЖУДЖЫД ПАРМАСЬЫС МИЧА ПОЖӦМА ВӦРЫС НЕКОР ОЗ ЙЫВМЫ!

Но, дерт, татшӧмторъяс вылад велӧдчылӧм мортыд ставсӧ бура стӧчмӧдаліс да артыштіс, сэсся и шуис: нинӧмла пӧ миянлы торъясӧ векньӧдчавны пасекаяссӧ пӧрӧдӧмнас. Кызь метра пасьта пӧрӧдам, а костас колям сӧмын дас метра пасьта. Тырмас пӧ! Пожӧмъясыс пӧ джуджыдӧсь да ӧтарсянь и мӧдарсянь бура кӧдзасны вына кӧйдыснас-кольнас мичаа весалӧм кушалӧминсӧ. А дас метра пасьта бурысьясыс, ӧтвылысьсӧ, бура жӧ пондасны водзсасьны лёк тӧвъясыскӧд. А мед нӧшта нин надейнӧджык вӧлі, паськыд ягъясыс вылысь кутшӧмкӧ делянкаяс пондам вомӧнӧн пӧрӧдны да вомӧнӧн бурысьяс колявны, мед лёк вынӧн пӧльтысь тӧлыс дзикӧдз нин дзугсьӧ татшӧм дзугъясас да воштӧ эбӧссӧ немтор пазӧдтӧг. Торйӧн нин тайӧс колӧ кутны тӧд вылын Ыджыд Нюр дорӧ воӧдчигӧн. Сы вӧсна мый паськыд куш эрд вывсяньыс лёкысь вувзьысьлӧны бушковъясыс, сідзкӧ, и нюр дорӧсӧдыс быть колӧ кольны дорйысян вӧр мыджӧдсӧ...

Миянӧс, ставнымӧс, ёна чуймӧдіс, мый Валентина Александровнаыс, сідзсӧ быттьӧ мукӧдысь нинӧмӧн ёнасӧ торъявтӧм нылыс, видзӧдліс Джуджыд Парма Кытшыс вылӧ кыдзи морт киӧн вӧдитан вына-бур му вылӧ, кӧні ставыс сэтшӧм топыда йитчӧма ӧта-мӧдыскӧд да сӧмын сьӧлӧмсянь дӧзьӧритӧмӧн ставыс вермӧ сетны бур урожай. Мича пожӧм да яла нитш ӧта-мӧдтӧгыс оз вермыны овны, турипувъя паськыд нюр ёна жӧ колӧ ягыслы... А миян пӧрӧдчӧмысь дзикӧдз вылӧ бырӧ пожӧм коль... Ставыс, дзик ставыс тай сэтшӧм топыда, вӧлӧм, йитчӧма ӧта-мӧдыскӧд... Водзтісӧ некор ме эг думайтлы та йылысь, юрӧ меным эз волы... Мукӧд мозыс, сӧмын и тӧдлі жӧ, мый вӧр кӧ сулалӧ, сійӧс колӧ пӧрӧдны... А видзӧд со, тӧлктӧгыд-сямтӧгыд ныригӧн став йитӧдъяссӧ, вӧлӧм, позьӧ ратшйӧдлыны... Да некор лолытӧм вылӧ нин бырӧдны шемӧсмӧдана Джуджыд Парма Кытшсӧ...

А сэсся сідзи жӧ, бур кӧзяин киподтуйтӧгыс сьӧдас ныригӧн, вермасны орӧдны и нӧшта на шемӧсмӧданаджык Тям ягъяс, кытчӧ ӧні нюжӧдӧны кӧрт туй. Эстшӧм пожӧма ягъяс, ме ӧд ачым аддзылі дона вӧр бӧрйигӧн-босьтігӧн... Тямас кодь пожӧмыс пӧ сэсся, бара на шуа, дзик нин некӧн абу став Коми му пасьталаас. Дзик некӧн!..

Но мастер Исӧ Зосьӧ пурсьысь пон моз тшӧтясьӧмӧн сувтіс паныд Валентина Александровна ногӧн пасекаяссӧ вундалӧмлы, кӧть эськӧ и Канева-Вӧрканеваыс шуӧ вӧлі, мый сійӧ ставсӧ вӧчӧ тшӧтш и директор нимсянь. Не нин шуны — тшӧтш и олӧмыслӧн нимсянь!

Сӧмын и тайӧторйыс эз мӧрччы Исӧ Зосьӧлы, сы вӧсна мый сійӧ, буракӧ, помӧдз нин велалӧма исасьны и нювсьыны ыджыд вына Ревокат Порохович Кокшегов дінын. Да, содтӧд, сылӧн нылыс дінын...

— Аддзӧмаӧсь тай ягъяс понда синва кисьтыны! — ӧтарӧ дольӧ вӧлі Исӧ Зосьӧ. — Быттьӧ вӧрыс найӧлы оз тырмы... Да, кытчӧ тай он видзӧдлы, сэтӧні и вӧр!.. Кералысьыс на оз тырмы-а!

А Валентина Александровна, зарни сьӧлӧма Вӧрканева, татшӧм дӧжнасьӧмъяссьыд дзикӧдз нин пузьылӧ, асьсӧ кутны оз вермы!

— О, Енмӧй-видзысьӧй! Коді сӧмын эстшӧм нӧшъяссӧ мастернас-начальникнас индалӧ-а! Татшӧм начальникъяснад коньӧр Коми муыд, буракӧ, вӧртӧг кольлас на. Ватӧг-юястӧг да... Да ӧд тайӧ, буракӧ, ичӧт дырйиыс на, гырнич вылас пукалігӧн, юр вылас усьлӧма, сэтысянь сэсся и нӧш кодьнас лоӧма...

Серав кӧть бӧрд сэсся. Вӧрканеваыд не сӧмын вӧр-ва вӧсна ёсь гыжъя вийсьысьӧн вӧлӧма, но тшӧтш и лэчыд-ёсь кывъяӧн, ёна и дӧнзьӧ вӧлі сылы паныд сувтысьясыслы.

— Онӧ кӧ пондӧй менам тшӧктӧм серти уджавны, ме лесхоз нимсянь гербӧвӧй бумага вылын гижа акт, и тіянлы потӧм ура дон сьӧмсӧ оз сетны, — чиршӧдлӧ сійӧ Исӧ Зосьӧӧс. — Видзӧдлам, мыйӧн ті сэки понданныд мынтысьны уджалысьясыдлы...

Садьтӧгыс повзьӧм Исӧ Зосьӧ ӧдйӧ сэсся и котӧртас дона и вына начальникыс дінӧ.

Но и Вӧрканевалы отсӧг вылӧ тшӧтш воисны Улдзиягысь прӧстджык войтыр — Калис пӧль, мӧд колхозысь сы кодь кымын жӧ вӧралысь конюк, весигтӧ уборщица-фельдшерица Жанна. Найӧ, мый вермисны, тшӧтш отсасисны выль ногӧн пасека визьяссӧ вӧчавны.

Но сэк кості тшӧтш и пӧрӧдчысьяс пӧвстын бара на лыбис зык и вен, кор быдӧнӧдз кывсис, мый пасекаяс костын пондасны колявны вӧр бурысьяс...

— Хы, колантор тай! — сідз нин пӧльтчыштӧма кодь бандзибъяссӧ водзӧ на пӧльтіс Анча Микол. — Мед ме ныр улысь колялі кодлыкӧ сэтшӧм мича пожӧмъяс! Кодъяс асьныс сідзи и вӧзйысьӧны меным да содтӧд деньга вӧзйӧны...

Дерт, Микол коддьӧмсӧ, мӧдарсянь кӧ видзӧдлыны, позьӧ жӧ гӧгӧрвоны. Ӧд та джуджта лым дырйиыс, кор ӧтарӧ лоӧ коскӧдзыд келавны, да и кӧдзыдъяс дырйиыс оз на кокньыда шед миянлы кын кубометр лыдыс ни сьӧмыс, да тэнад пасека юж дінын дзик орччӧн сулалысь мича пожӧмсӧ, збыльысь, синва петмӧныд жаль лоӧ кольнысӧ...

Но ӧд, кыдзи шуӧ Вӧрканева, Вӧрыслы пӧ колӧ жӧ овнысӧ! Сэтшӧм жӧ ловъя лов пӧ дзоньнас Вӧрыс! И Вӧрыс дінӧ код тӧдас кор нин велалӧм мортыс пӧ Вӧртӧгыс ачыс вермас пӧрны не тыр-бур мортӧ!..

Да и мый миянлы сэтшӧмасӧ горшасьны? Тырӧ тай миян норма и быдтор, сьӧмыс сідз нин ӧні бура локтӧ, и нянь пӧттӧдз сёям!..

Но унджык йӧзыслӧн горшлуныс век, буракӧ, ёна унджык бур вылӧ ӧлӧдысь вежӧрныс серти, и некыдзи оз сетчы сійӧ некутшӧм эскӧдӧмлы...

Сэсся ӧд со и миян асланым начальникъяс паныд жӧ сувтӧны мича яг вылас бурысьяссӧ кольӧмыслы...

Та бӧрын колӧ-ӧ шензьыны, мый унаӧнлӧн выль ногӧнсӧ уджалан медводдза лунас жӧ кольыштӧм бурысьясыс лоины лысӧм урлӧн бӧж кодь жебиникӧсь. Вӧрканева кор казяліс татшӧмтортӧ, муртса эз бӧрддзы, янӧдӧ быд ногыс и пӧся эскӧдӧ горшасьысьясӧс, а Варка Павел коддьӧмъяс сӧмын и воча шыннялӧны да жеръялӧны, а мастер Исӧ Зосьӧ радпырысь примитӧ став пӧрӧдӧмасӧ.

Сӧмын тай выль ногӧн юклӧм делянкаӧ пырӧм бӧрын мӧд войнас жӧ тадзисӧ ышмалысь войтырыслӧн пасекаясӧ волӧма, буракӧ, ачыс Вӧрсаыс да мыйсюрӧ пакӧститчӧма. Шуам, Чуд Ӧльӧксан асывнас пондіс яг пасьталаыс горзыны, мый сылысь лучкӧвӧй пиласӧ, выль пиласӧ, коді сылы тшӧтш вичмис директорӧн сетӧмаяс лыдысь, кодкӧ гусялӧма! Ми, матыссаяс, тшӧтш воим мортыслӧн татшӧм шогыс вылӧ, шензям, коді, мися, татшӧм лёктор вермис керны, ӧнӧдз тай нӧ, гӧгӧр ас йӧз да, немтор эз кывсьыв кузькиасьӧмыс йылысь.

— Да, со тай нӧ пилаыд! Пу йылас ӧшалӧ! — горӧдіс сэсся кодкӧ. — Юрӧс чатӧртӧм лои да казялі...

Збыль ӧд, ӧшалӧ и эм. Гашкӧ, метра дас вит вылнаын, дінсяньыс шыльыдкодь пожӧмлӧн вылынджык чурвидзысь кос увйӧ пысалӧмаӧсь.

Сэсся пондіс горзыны Анча Микол — сылӧн пилакӧд нӧшта на лёкджыктор керӧмаӧсь: рамасьыс вомӧна тассӧ шӧри чегӧмаӧсь! А сытӧг ӧд некыдзи жӧ он вермы пилитчынысӧ. Ковмас выль мыджӧд-тас ӧдйӧнджык лӧсйыны кос коз майӧгысь.

Миколлӧн чойыс, Одьӧ-Одетта, синва сорӧн ырыштчис вокыс вылӧ.

— Горшасигад бур йӧзыслы век паныд мунан да, сы понда лоис тадзисӧ! Такоскӧй тэныд! Бур на, мый пилатӧ абу чегъялӧмаӧсь!

А Варка Павел пилаысь бара зэлӧдан шӧртсӧ дзикӧдз вылӧ, сиӧн-сиӧн, каттьӧмаӧсь-разьӧмаӧсь...

— Ок, войтыр, Вӧрсаыс тайӧ мыйкӧкертӧма, сэсся некод! — балябӧжсӧ гыжъяліг шуис Пилат Иван.

— Сӧмын Вӧрсаыс абу-ӧ нин тэкӧд, Иван Саватеевич, водзвыв сёрнитчӧма? — скӧраліс Чуд Ӧльӧксан. — Тадзисӧ дуртӧдз?.. Мыйлакӧ тай тэнад пасекаӧ абу пыралӧма?..

— Он-ӧ нин тэ ме вылӧ грекуйт, Ӧльӧксан? Тадзисӧ челядясьӧмас? — чуймис Пилат Иван. — Сюра-тошка мужикӧс?..

— Ме вед, скӧрма кӧ, не татшӧмтор на верма керны! — оз вермы лӧньны Ӧльӧксан.

— А ме думайта, Федя тадзисӧ бӧбасис! — ёна падъявтӧг шуис Микол.

— Ме? Кор нӧ эськӧ ме удиті «бӧбасьнысӧ»? — шуа Миколлы. — Ӧтлаын тӧрыт лэччим ягсьыс да...

— Ӧтлаын вед и петім, вока! — дорйыштіс менӧ Одетта.

— Мый нӧ збыль али мый Вӧрсаыс кыйӧдчӧ миян бӧрся? — буракӧ, збыльысь повзьӧмӧн кайтыштіс Варка Павеллӧн гӧтырыс — Дядю.

— Мый нӧ озыс, — шуис Турӧб Илля. — Тэа-меалы, грека йӧзыдлы, и не татшӧмтор на сійӧ вермас керны...

— Ассьыд тай нӧ либӧ немтор абу вӧрзьӧдӧма? — шуис Дядю.

— А, видзӧд, ме, Дядю, вӧр делӧясад сылы паныд ог мун... Ог лысьт ме сійӧс дӧзмӧдны да скӧрмӧдны татшӧмторад...

— Но, лешакӧ-зонмӧ, — ёна падмӧмӧн шешъяліс Тима дядь. — Збыльысь тай дивӧторъяс пондісны керсьыны миян татӧні...

— А мӧй, дашкӧ, и збыльысь ачыс Вӧрсаыс тадзисӧ ӧлӧдӧ? Мед мийӧ Джуджыд Пармасӧ ставнас эг пазӧдӧ? — шуис Пилат Иван.

— А то ӧд вермас на и мыйкӧ лёкджыктор керны... — ӧтнаслы Дядюлы моз шуа ме.

— Тьпу тіянӧс! Челядь моз дуранныд, уджалысьяс! — ыджыда сьӧлыштіс Чуд Ӧльӧксан да кыскасян туйӧд мӧдӧдчис ёль гуранлань кузьджык зіб керыштны. Кыдзкӧ ӧд колӧ судзӧдны сы вылнаӧдз лэбовтӧм пиласӧ!..

Со пӧ сэсся и горшась унджык сьӧм вылӧ! Со пӧ и дзикӧдз куштав Вӧрсаыслысь оланінъяссӧ!..

А лун-войясыс сэки буретш да вӧліны кӧдзыдӧсь-сэзьӧсь, лым эз усь. Вӧрсалӧн ни некодлӧн кок туй оз тӧдчы. Милиционер Ерӧвась тасянь ылын, да кӧть эськӧ и бара на воліс сійӧ татчӧ, ӧти сайын Турӧб Илляӧс чиршӧдлігмоз, мый эськӧ сійӧ вермис жӧ вӧчны? Вӧрсатӧ кутны-кыйны, кӧнкӧ, ок ыджыд сямлун да бур нырис колӧ!.. Не сылӧн, Ерӧвасьлӧн, кодь...

Дерт, Чуд Ӧльӧксан, тшӧтш и Варка Павел да Анча Микол ёна скӧрмылісны татшӧмторъяссьыд. Мыйлакӧ медъёна найӧ тшӧтьнысӧ лэпталісны ме вылӧ да Пилат Иван вылӧ. Быттьӧ ми ли мый ли усьӧдім налӧн пасекаясӧ Вӧрсасӧ...

Чуд Ӧльӧксан воліс менам бипур дорӧ пажнайтігӧн да зэлыдакодь шуис:

— Вот тійӧ, братанӧ Федя, тшӧтш и ме вылын тешитчанныд, а сійӧс он думыштлӧй, мый менам гортын пӧрысь бать-мам, найӧӧс колӧ вердны-юктавны. Керкаӧй киссян выйын, регыд вермас ставнымӧс ляпӧдны. Выль керка колӧ лэптыны. Став вылас та вылӧ деньга колӧ... А тійӧ татӧні кикимеритчанныд!

Менӧ, дерт, вӧрзьӧдіс и чуймӧдіс Ӧльӧксанлӧн таладор боксянь лэптысьӧмыс — гӧгӧрвотӧг ог ов ме, мый салдатын дыр ветлӧм бӧрын татшӧм гортас воӧм мысьт уна быдторыс сылы колӧ...

— А Пилат Иванлы ӧмӧй оз ков кокньыдджыка шедысь унджык сьӧмыс? — аддзысис жӧ сэсся менам Ӧльӧксанлы воча шуӧмыс. — Сымда челядьнас... Но, видзӧд со, мортыс тшӧтш и водзӧ йылысь мӧвпалӧ да вийсьӧ...

И не сӧмын миян Молотов нима колхозын, но и тшӧтш и Сталин нима колхозса войтыр пӧвстын татшӧмторъяс жӧ вӧчсисны-керсисны. Кӧть эськӧ и найӧ мӧд туйвежӧд вӧлі пырӧны Джуджыд Пармаас...

Но да ӧд Вӧрсаыд сійӧ быдлаӧ сибалӧ, урсасьны кӧ мӧдӧдчас, сэки сійӧс лым ни кӧдзыд ни немысь-немтор оз кут!

Да, буракӧ, сійӧ жӧ, Вӧрсаыс, содтӧд вылӧ лэдзис Улдзиягын водзӧ на ӧзтана сёрнияс: ыштӧ оз кӧ пондыны пӧрӧдны вӧрсӧ лесничӧй Вӧрканевалӧн тшӧктана ног, вермасны на и дзикӧдз вылӧ чегъясьны выль и важ пилаяс...

Вӧлисти сэсся тшӧкмунісны тшӧтш и горшджык пӧрӧдчысьяс, эзджык пондыны «гусявлыны» мича пожӧмъяссӧ Валентина Александровналӧн пасъялӧма сайысь. А мыйӧн лӧньыштіс сэсся зыксьӧмыс, Вӧрканеваыс тӧвзьыліс леспромхозӧ да вайӧдіс сьӧрсьыс нывбабаясӧс, морт дас, коль чукӧртны. Ӧдва ми найӧс тӧрӧдім сідз нин дзескыда шӧтӧм баракъясӧ!.. Мед пӧ тайӧяс пальӧдчыштӧны вӧр сынӧд вылас контораын пукалӧмысь, а ӧти сайын ыджыд буртор вӧчӧны — оз лэдзны дзикӧдз вошны Джуджыд Пармалӧн бур кӧйдысыслы!

Та бӧрын быттьӧкӧ и ставыс нин пуксьыліс усьпаньвыв, кӧть нин видзӧднысӧ. Кыкнан колхозса пӧрӧдчысьяс ӧта-мӧд вежмӧныс кералісны Джуджыд Пармаысь мича вӧрсӧ лесничӧй Каневалӧн ылӧ водзӧ видзӧдан план серти. А сідзкӧ, тшӧтш и яг дорыс сулалысь ми вокыслӧн кӧсйӧм серти. Да, дерт кӧнкӧ, Вӧрсаыслӧн кӧсйӧм серти, коді сюйсис йӧзлӧн венӧ, колӧ чайтны, тшӧтш и ягъясӧд котралысьыс да лэбалысьыс нимсянь...

Но виччысьтӧг миянӧ гымӧбтіс-воис ыджыд начальство районсянь!

Кык кошӧва шливӧдісны веськыда Джуджыд Пармаӧдз, миян балаган дінӧдз. Ӧтиыс тӧдса нин миянлы, яла нитш рӧма рысакӧн доддялӧма — лесопунктса начальник Ревокат Прохорович Кокшеговлӧн, а мӧд кошӧваыс вӧлі выльджык на да мичаджык, сійӧс, чачаӧс моз, ворсігтырйи лэбӧдіс-кыскис гӧрдов шыльыд гӧна да сьӧд бурыся уж.

Тайӧ кошӧвасьыс миян дінӧ, балаганын пажнайтысь пӧрӧдчысьяс дінӧ, перыдакодь петіс шӧркодь тушаа, восьса кизя кузь ыж ку пася зумыд тэчаса мужичӧй. Ми чукӧстім сійӧс пажнайтны миянкӧд ӧтлаын, юыштны сэтӧр чалльӧн пӧжӧм чай.

Шоныд балаганын мужичӧй пӧрччис кузь гӧна пасьсӧ, колис лӧз китель да галип кежсьыс. Кыз пипу моз шыльыда гӧгрӧсмӧм кынӧмсӧ сылысь зэлыда асыкалӧма паськыд комсоставскӧй тасмаӧн, код вылын, бокас, сьӧкыдакодь ӧшаліс пистолетлӧн вылиник кабур. Ыджыд юралысьлӧн и чужӧмыс вӧлі кыдзкӧ зэв шыльыд да гӧрдовъеджыд, абу миян моз дубитчӧма кӧдзыдӧн да тӧвъясӧн, — ыджыдкодь ныр-вомъяса чужӧмыс стрӧг, но, видзӧднысӧ, лӧсьыд.

Водзтіясӧ ме аддзывлывлі нин тайӧ мортсӧ, сійӧ корсюрӧ волывліс миян сиктӧ, ёнджыкасӧ тулыс-аръясӧ, медым тэрмӧдлыштны гӧгӧрвотӧг нюжмасьысь колхозникъясӧс кӧдзигъясӧ да нянь идралігъясӧ... Сиктын быдӧн биысь моз поліс сыысь! Сійӧ чурскӧдыштіс миянлысь сэтӧра чайнымӧс да шуис, мый том дырйиыс уна жӧ ковмыліс юны тадзи пӧжӧмасӧ. Сэсся ошкыштіс миянӧс и начальник Кокшеговӧс балаган керӧмӧн водзмӧстчӧмысь: дерт пӧ, татшӧм шонтысяніныд кузь тӧвбыднас не этша жӧ отсаліс тіян бур уджлы, государственнӧй план тыртӧмлы.

— Дерт шуам, и вӧрыд тіян ёна мича! — сёрнитіс сійӧ вына сӧдз гӧлӧсӧн. — Татшӧм вӧрад грек лоӧ лёкатӧ пӧрӧдчыны. — Сэсся, ӧлӧдана коставлӧм бӧрын, дӧжныштіс: — Тшӧтш и колявны пӧрӧдтӧг татшӧм мича вӧрсӧ — ыджыд грек жӧ! Тані ме кӧсъя шуны, мый тіянӧс та кузя ылӧдчана тёпканӧ шыбӧлитӧма!

Медводзӧн шыбитчис водзсасьны ыджыд юралыськӧд Валентина Александровна, лесничӧй, коді вӧлі тані жӧ, ӧні сійӧ быттьӧ тшӧтш вӧлі гижсьӧма вӧр лэдзысьяс котырӧ, лунтыръясӧн гежмаліс Джуджыд Пармаӧд, шоча и лэдзліс коксьыс Калис пӧльлысь кӧр куӧн эжӧм лызьяссӧ.

И ми тшӧтш, Пилат Иванкӧд, ёсьмӧдчим да, быд ногыс жӧ пондылім дорйысьны тадзисӧ уджалӧмнас.

Но пистолета начальниклы некутшӧма эз мӧрччыны миян пӧсь эскӧдӧмъясным. Сійӧ ньӧти падъявтӧг зэлӧдіс да гӧрддзаліс:

— Мед став ягсӧ вӧлі пӧрӧдӧма ӧтитӧг! Миян жӧ сплошнӧй рубка. Бӧртинас сэсся кӧдзасны, чукӧртӧны тай кольсӧ. Понимаете ли, районын план сотчӧ, а найӧ тані шырӧн-каньӧн ворсӧны. Не чинтӧдчыны, а — мӧдарӧ — содтӧдчыны колӧ тані пӧрӧдчӧмнас. Этатшӧм вӧрас! Став вынъясӧн! И туй усьтӧдзыс нетшыштны татшӧм добрасӧ мый позьӧ унджык! Немся пу кольтӧг. Ме талун жӧ гӧнитла кыкнан колхозад да тшӧкта, мед мӧдӧдӧны содтӧд вын, йӧзӧн и вӧлӧн. Колӧ содтыны и содтыны миянлы вӧр лэдзан темпсӧ!

Валентина Александровна Вӧрканева, матӧ воӧмӧн, быттьӧ ошлӧн сывъясысь мынтӧдчигмоз, шуис:

— Да оз позь тадзи вӧрыс вылын тешитчыны!.. Ягъяссӧ тадзи орӧдны... Да ӧд ті тадзинас и йӧзыс вылын тешитчанныд... Налысь бур кӧсйӧмсӧ вуж выйӧныс ратшйӧдланныд... Чужан муныс вӧсна тӧждысьӧмсӧ налысь орйӧдланныд... И код пӧ тӧдас на, мый вермас таысь артмыны...

Ыджыд начальник, колӧ чайтны, ёна эз радейт, мед эськӧ кодкӧ паныд муніс сылӧн тшӧктӧмлы, да чорыда дӧжныштіс:

— Быдӧн кӧ пондас аснаукнас овны да керны, сэки кутшӧм нӧ пӧрадок вермас лоны? Сэки олӧмас куш сӧмын бардак лоӧ!

— А ми та йылысь партия обкомӧ юӧртам! — дзикӧдз нин ызгысис Валентина Александровна. — И мыйта колӧ кырымпас чукӧртам!

Ыджыд начальник, виччысьтӧмысла, падмыліс татшӧмторсьыд, сэсся дзенӧбтіс чорыд видзӧдласнас чужӧм тырнас и лов тырнас ыпъялысь кудриа юрсиа лӧсьыдіник нылӧс да шуис:

— Обкомас, уважаемая, оз жӧ тамышъяс пукавны. Найӧ сэтӧні тшӧтш жӧ пессьӧны государственнӧй план тыртӧм вӧсна. Дзоньнас республикаӧн план тыртӧм вӧсна! — сэсся и бӧр лэптысис да зумыдмӧдчис вына сӧдз гӧлӧснас: — И мед сэсся некутшӧм фокус-мокусъяс эз вӧв вӧчалӧма тані! А то быдӧнлы на аддзысяс кӧртвом и мукӧдтор!

Сэсся и бӧр шливӧдісны ягысь тэрыб кошӧваяс, колисны вӧр кыскан туй вылын кӧрт сювъяслысь тані некор овлытӧм векньыдик визьӧбъяс...

Тшӧтш и миян сьӧлӧмъясӧ колисны дойдана и падмӧдана визьӧбъяс...

Коньӧрӧй дай Джуджыд Пармаӧй! Сё муса шудтӧмӧй! Да кыдз нӧ пӧ и кольнысӧ тэныд гажа му вылас? Кӧть пӧ и неыджыд бурысьясӧн да визьӧбъясӧн? Кор сымда чорыд сьӧлӧма начальникыс сулалӧ тэ вылын. Не нин сёрнитны тэнӧ быд ногыс нетшкысь-жугӧдысьыс йылысь. А видзысь-дорйысьыс сэтшӧм этша!

Но лоис дзик нин вӧвлытӧмтор! Кыкнан колхозас ӧта-мӧдкӧд бура сёрнитчӧмӧн ми, Улдзиягса пӧрӧдчысьяс, и водзӧ на кералім Джуджыд Пармасӧ кӧйдыс бурысьяс колялӧмӧн!

Ӧд ми, вӧркӧд топыда йитчӧм коми войтыр, кор ковмас, асныраӧсь да асруаӧсь жӧ овлам. Помӧдз жӧ вермам сулавны ас кыв да шуӧм вылын. Торйӧн нин кор тайӧ шуӧмыс-могыс чужан му вӧсна Ыджыд Бур вылӧ чуксалӧ.

Дерт, миянлысь татшӧм сетчытӧмлуннымӧс тшӧтш вынъяммӧдіс и лесничӧй Валентина Александровналӧн да директор Иван Петровичлӧн дорйӧмыс...

18

Бара на меным веськаліс ыджыд пожӧмсянь быдмӧм-кыптӧм торъялана сук вӧр чукӧр, да ме кык лун чӧж пӧрӧдчи ӧти биӧ. Гӧгрӧс паськыд гу яла нитшка да пув коръяса му эжӧдз вӧйтӧдчис уна ув да йыв сотӧмысь южмӧдӧм лым вылӧ. Эстшӧм шоныд да лӧсьыд поз быттьӧкӧ артмис, кыз пӧим пытшсьыс оз и бырлы жарыс!..

Вои ме ягӧ, конда чурка поткӧдлі, пузувтышті пӧимсӧ да мичаа тэчи сир кӧрӧн ӧвтысь кос пессӧ ӧгыра на жарыс вылӧ. Меліа ыпнитіс би. Мыйкӧ быттьӧ талун нёрпӧдлыштӧ менӧ, абу на окота пӧрӧдчынысӧ босьтчыны.

Вольсышті ме шоныд му вылӧ лыстор, пукси биӧн гажӧдӧм пыдӧ вӧйӧм позйӧ, мыджси би киньысь розясьлӧм фуфайкаа мышкӧн гулӧн крут дорышӧ... Кутшӧм шоныд да лӧсьыд тані!.. Тӧв оз сидз, ӧд, буракӧ, пеля шапкаа юр йылӧй сӧмын и лыбыштӧ гуыс весьтын. Би меліа шлонгӧ да мыйкӧ висьтасьӧ меным. Тшӧктӧ на пукалыштны... И быдлаті быттьӧкӧ мудзӧма менам... Ёна мудзӧма... Чернад быд лун ӧтарӧ камгигад... Лучковканад быдлаті нюжйӧдлігад... Коскӧдзыд лым пиӧд собалігад... Да тшӧтш, гашкӧ, и ме весьтын ӧтарсянь и мӧдарсянь сулалысь пожӧм бурысьясыс вӧсна чорыда вензигъясад...

Шонді вывлань кыпӧдчӧ, вылітіджык нин сійӧ пондіс кытшлавны, ӧд со март тӧлысь нин воис, сымда нин сӧдз югыдыс лоис ывлаын... Тӧла. Шувгӧ вӧр, кӧть эськӧ и пожӧмъяс оз быттьӧкӧ и куснясьны, тшӧкыда сулалысьясыд да, бура видзӧны ӧта-мӧднысӧ... Ӧдйӧ тӧвзьӧны рытыв-лунсянь шочиник кымӧръяс. Здук кежлӧ вевттьылӧны шондісӧ, да сэки югыд ягыс ловъя вуджӧрӧн вуджӧртлӧ...

Ок, югыд да сӧстӧм гӧгӧр! Пуяслӧн вуджӧръясыс сӧстӧмысь-сӧстӧм лым вылас сэтшӧм ясыда рисуйтчӧмаӧсь. Но сэтшӧм ясыда, быттьӧкӧ лэчыда вундӧм доръясаӧсь тӧдчӧны!.. Тӧлыс пессьӧ да со мегырасьӧм понӧль вылысь кыза личкысь югыдъеджыд лымсӧ тшын моз пугрӧдлӧ. Лун сьӧмӧснас, кор вылӧдз нин кайӧм шондіыс гӧгӧр небзьӧдыштас, оз нин сэсся понды тадзисӧ шедны лым бусыс...

Пожӧмъяс сор кузя жӧ быдмӧм веськыд кыдз йылын кутшӧмкӧ посньыдик кайяс гораа сьылӧны: «Видзӧд-видзӧд-видзӧд!..»

Тулыс воӧ! Кайясыс гӧгӧрвотӧг оз овны тайӧс. Ӧд вӧрыс со тӧвся серти быттьӧкӧ нюдз-вежджыкӧн лои. Не нин сёрнитны вӧр-васӧ ӧтарӧ ойдӧдысь лӧз югыдыс йылысь...

Син улӧ уси пожӧм лыс пытшкысь кыдз пу ув, босьті киӧ, видзӧда: гаръясыс быттьӧкӧ и польдчыштӧмаӧсь нин, томлунӧн вӧрзьӧдӧм нывкалӧн морӧсъяс моз... Небось тай абу кынмӧмаӧсь нелямын сайӧ градуса веж кӧдзыдъяс дырйиыс?.. Нетшыштӧминӧдыс ӧні нин тӧдчӧ гарйыслӧн вежыс. Сюйи вомӧ зӧр тусь кодь гарсӧ да понді няклявны. И ӧд дивӧ! — сир моз лемасьӧ пинь костын, дзик жӧ пожӧм сир моз. Сідзкӧ, эм жӧ тай кыддзыслӧн сирыс! Гашкӧ нӧ, сійӧ и видзӧ этатшӧм гаръяссӧ-чутікъяссӧ лёк кӧдзыдъясыс дырйи?.. Но кӧрыс ичӧтик гарйыслӧн! Вомын небзис-сыліс да, пывсянын пӧжӧм пӧсь корӧсьӧн быттьӧ ӧвтыштіс...

Зӧр тусь кодь гаръясын шузьӧ-ловзьӧ нин выль олӧм! Регыд лоысь небыд веж коръяс нин дасьтӧны сэні асьнысӧ гажа вӧр-ваын мыччасьӧм могысь...

Кутшӧм лӧсьыда да мичаа вӧчсьӧ ставыс вӧр-ваас! Вылісянь усяс ичӧтик кӧйдыс, и быдмас со эстшӧм пожӧм либӧ кыдз...

Оз, некыдз на оз чеччыссьы менам талун!..

Пукала ме ӧтарӧ шоналысь бипурйын-гуын ур позйын моз, кывза вӧрыслысь шувгӧмсӧ, синъясӧс куня да быттьӧкӧ и вугралыштны меным окота шонді водзас, вӧрзьӧдчывтӧг жуйвидзигад. Кыдзи тай Тима дядь бӧръя каднас тшӧкыда пондіс пукавны да вугравны би дорас, буракӧ, ёна небзьыны мӧдіс дядьӧыд...

Меным, дерт, ылын на Тима дядь арлыдъясӧдзыс, но со тай, талун, некыдз жӧ оз чеччыссьы. Збыль али мый мудзыс менам вывтіджык жӧ нин чукӧрмӧма! Дас куим арӧссяньыд ӧтарӧсӧ мырсигӧн?.. Да нӧшта нин кор тэнсьыд бур кӧсйӧмтӧ некыдзи оз кӧсйыны гӧгӧрвоны...

Кутшӧм ӧд буржуй районсаыс! Пистолет ӧшӧдӧма да, ме пӧ и эм! Велалӧма война дырйиыс коньӧр бабаясӧс да челядьӧс чиршӧдлыны... Помнита на ӧд, кыдзи сійӧ волывліс сиктӧ гӧра-кӧдзаяс вылӧ. Шылялӧм кынӧмсӧ югъялысь комсоставскӧй тасмаӧн асыкалӧма, гӧлӧсыс Ревокатлӧн кодь жӧ ён: «Со кутшӧм приказ лоӧ тіянлы, бабаяс — кытчӧдз он помалӧй тайӧ мусӧ гӧрны, мед эз вӧв гортад мунӧма!» А миян мамӧ кодь ёна омӧльтчӧм гӧрысь бабаяс да и ми тшӧтш, вӧв вӧтлӧдлысь зонпосни, ӧдва нин кыскам кокнымӧс. Миянлы эськӧ, татшӧм приказыс пыдди, кӧть нин кутшӧмкӧ пажынтор мед пуыштісны, сэки эськӧ ми и чорыд приказтӧгыд дырджык и бурджыка уджалім. Абу жӧ ӧд дзик гӧгӧрвотӧмӧсь... Но татшӧм Ревокатъясыслӧн миян понда кынӧмъясныс ёнасӧ эз висьны, налы медтыкӧ вӧлі кыдзкӧ-мыйкӧ пычкӧма план...

Ӧні со сійӧ — бара на сійӧ! — ас коддьӧмыс жӧ Ревокат Кокшеговкӧд мырдысьӧн тшӧктӧ помавны со тайӧ Джуджыд Пармасӧ...

Сылы эськӧ, индісны кӧ нин ыджыд веськӧдлысьнас, медъёна колӧ тӧждысьны татшӧм Джуджыд Пармаясыс вӧсна, ылӧ водзӧ видзӧдӧмӧн колӧ котыртны пӧрӧдчӧмсӧ вӧрас, тыр-бур кӧзяинӧн лоны да татшӧмтор вылӧ жӧ и мукӧдсӧ ышӧдны! А сійӧ важ моз сӧмын и тӧдӧ: давай-давай!..

Бӧрас пӧ кӧдзам чукӧртӧм кольнас... Виччысь, вомтӧ паськӧд да, кӧдзасны найӧ Кокшегов другыскӧд!..

А ёна жӧ нин мичаӧсь тані пожӧмъясыс! Кӧть чеччы да, муса нывъясӧс моз, ӧтарӧ сывъявлы да шыльӧд найӧс. Лӧз енэжсӧ пыкӧны вылын юрнаныс и пӧшти кузялаыс увтӧмӧсь. Коркӧ мастер дядьыс на менам юалӧм вылӧ та кузя шуліс, мый увъясыслы пӧ, кӧть пожӧмлӧн, кӧть кыдзлӧн, уна колӧ шонді югыдыс. Этшаник югыдысла пӧ найӧ, увъясыс, вочасӧн кулӧны-косьмӧны...

Сідзкӧ, ӧтчукӧрас быдмигӧн, со мый вӧсна сэтшӧма тэрмасьӧны пожӧмъясыс вывлань нюжӧдчыны! Мед унджык шедіс да сюрис шонді югыдыс! А коді жебджык да коньӧрджык чужӧ, сійӧ сідзи и нюкырмунӧ-косьмӧ мукӧдыслӧн личкӧд улын...

Сы пыдди ёнджык пуясыс со кутшӧм джуджыдӧсь да гӧгрӧсӧсь-шыльыдӧсь лоӧны выль увъясӧн ӧтарӧ шонділань нюжӧдчӧмыс вӧсна да важджык увъясысь вочасӧн мынтӧдчӧмыс вӧсна! Дивӧ!..

Пуясыс костын мунӧ жӧ вен бурджык да мичаджык олӧм вӧсна! Ловъяясыдлӧн быдлаын мунӧ вен...

Век на пукала ме матӧ воӧм ур моз шоныд позйын, чужӧмӧн и морӧсӧн кыла билысь и шонділысь шоныдсӧ да быдтор йывсьыс мӧвпала. Да тшӧтш кывза вынакодь тӧлӧн ышӧдӧм паськыд ягыслысь шувгӧм-пӧльтчӧмсӧ. Мый йылысь сійӧ шувгӧ? Казьтылӧ ассьыс нэмӧвӧйся олӧмсӧ? Али кевмысьӧ миянлысь, мед ми дзикӧдзсӧ эгӧ на бырӧдӧй сійӧс?.. Часлы, нӧшта на неуна пукалышта... Нӧшта на неуна... Выль бипурсӧ талун ог нин песты. Пу вит-ӧ-квайт пӧрӧда да татчӧ на бара кыскала увсӧ-йывсӧ, бурджыка тані сотчас, мед кӧть и ылынджык ваявнысӧ...

Шувгӧ-пӧльтчӧ яг, мыйкӧ висьталӧ и висьталӧ меным, шоныд би дорын сійӧс сьӧлӧмсянь кывзысьлы. Гашкӧ нӧ, ошйысьӧ сійӧ аслас пыдӧстӧм вын-эбӧснас, уна дас воясӧн чӧжсьӧм ыджданас-мынданас?.. Но ӧд кӧть и ыджыд да вына тэ, муса яганӧй, кӧть и — сы дыранас! — пыдӧдз тэ лэдзӧмыд вужъястӧ кыз лыаа мусинас, регыд тэ верман дзикӧдз вылӧ бырны... Сы вӧсна, мый ёна колан тэ мортлы... Тэнад мича-ён пуыд сэтшӧма колӧ мортлы... А мортыд сійӧ, кызвыннас, горш... Талун сылы колӧ унджык, ӧні жӧ!..

Сэсся ме кыдзкӧ-мыйкӧ верми жӧ чеччӧдны ачымӧс шондіӧн и биӧн оньӧдӧм шоныд позсьыс да понді керасьны и пилитчыны, вочасӧн менам быдлаті, быд сӧн небзис и ӧддзис, мудзыс да нёрпалӧмыс ру моз разаліс, бара нин ме мый вынысь сапъя черӧн и пила кузяла няжъя-пилита вӧсни болоня да сир мырдӧн паркйысь пытшкӧса мича гӧгрӧс пожӧмъяссӧ, сӧмын и видз вылын гожся лунӧ чирк моз сьылӧ-ворсӧ менам вына киясын лучковкаӧй. Би дорын дуланитчӧмӧн кузякодь нёрпалӧм бӧрын ӧні меным, дась югыднас, быть колӧ кӧть нин ӧти нормасӧ вӧчны...

Но кӧть и менам этшаджык нин колис та вылӧ кадыс, ме ог «гусявлы» аслам пасека визь сайысь мича пожӧмъяссӧ, кӧть эськӧ и дзик орччӧнӧсь найӧ, сідзи и вӧзйысьӧны йывнаныс менам би вылӧ. Мед на сулалӧны колялӧм бурысьясас!.. А сэсся миян мунӧм бӧрын, тулыс-гожӧмнас, лэдзӧны менам пӧрӧдӧминӧ чошкысьӧм лапӧдъяса гырысь кольсьыныс бордъя кӧйдыснысӧ да мед ӧнія пӧрӧдӧм пожӧмъяс пыдди выль кагукъяс чужӧны... А мый пӧ и не чужнысӧ налы бура весалӧминад?.. Ас мусин вылад?.. А сэсся и, гӧгӧр вӧрыс кольыштӧ да, шоныдджык налы лоӧ быдмынысӧ да ёнмыштнысӧ, лёк тӧвъясыс озджык пондыны жугӧдны найӧс...

Кыдз нӧ татшӧмторсӧ некыдзи оз вермыны гӧгӧрвоны Ревокат Кокшегов коддьӧмыс? Весиг тшӧтш и районсьыс пистолетаыс?.. Сӧмын и, велалӧмаӧсь да, дӧжнасьӧны: «Давай, давай! Страналы колӧ вӧр!..»

Но ӧд ӧтнас Коми муыс сідз и тадз, кӧнкӧ, оз вермы сетны страналы став колана вӧрсӧ? И ӧні кӧ дзикӧдз орӧдан сылысь вужсӧ, водзӧ вылӧсӧ пыр этшаджык пондас сэсся сетны...

Рытнас ме пыралі бригадир Насталӧн «кабинетӧ», стӧчмӧдны, уна-ӧ нин ӧкмӧма-чукӧрмӧма менам став пӧрӧдӧм вӧрыс, а ӧти сайын и отсыштны сылы уна йӧза табельяссӧ артавны, ӧд коркӧ, Лукачомдорын статистикалігӧн на бура велавлі тшӧтіасьнысӧ да, меным век нимкодь овлӧ тшӧтки мольяснас содтӧм-чинтӧм вылас колскӧдчынысӧ. А Настаыслы любӧ жӧ татшӧм отсӧгсьыс, ӧд лунтыр жӧ мырсьӧ сійӧ улыс катище вылын, ягысь петкӧдӧм кер додьяс ректӧ, торъя бунтъясӧ сьӧкыд-кын керъяссӧ лэптӧ. А сэсся, видзӧд со, и став вӧснаыс ковмӧ кывкутны сылы, тшӧтш и табель нуӧдны, мед нин мастер-десятникъяс нинӧм эз воштыны ни дзугны йӧзлысь уджалӧмасӧ...

Сьӧм нажӧвитан фуфайкасӧ восьса морӧса ковта вылӧ вежӧма да, лунтыр ывла ыркыд вылын ноксьӧм бӧрад ӧні, шоныдінас, Настаыс бара на быттьӧ пырыс ломзьӧ-югзьӧ сӧстӧм вирӧн, сы вылӧ, татшӧмыс вылӧ, видзӧдлӧм бӧрын менам весиг вунлӧ, мый могысь ме пыри...

Век на мӧд мортӧн ме муна пӧрӧдчысьяс пӧвстын, Турӧб Илля бӧрын. Ӧні меным сійӧс, дерт, не пановтны нин, но и тайӧ нин зэ-эв бур! Мый тӧвбыд ме верми тадзи, мӧд мортӧн, кутчысьны!..

— Кӧнкӧ, ёна нин мудзин тэ, Федюшӧй? Кузь тӧвбыдсӧ сэтшӧма пӧрӧдчигад? Мися тай, талун чинтыштчӧмыд да? — шоныда сёрнитӧ и шоныда видзӧдӧ ме вылӧ Наста.

— Талун менам вӧлі мӧвпалан лун, — воча шуа ме.

— Мӧвпалан? — водзӧ меліалӧ менӧ видзӧдласнас Наста.

— Кыкӧн быттьӧ ми кольччылім Джуджыд Пармаыскӧд да быдтор йывсьыс бура сёрнитім.

Настаӧс оз чуймӧд менам тадзисӧ шуӧмыс:

— Книгаястӧ лыддян да, быдӧнкӧд тэ, Федюшӧй, кужан мичаа сёрнитны, йӧзкӧд кӧть Пармакӧд...

А меным сэтшӧм нимкодь кывзыны сылысь ошкыштӧмсӧ. Весиг аслым окота лоӧ ошйысьыштны Мича Настаыс водзын:

— Мӧд во тӧв кӧ бара на локтӧм лоас пӧрӧдчынысӧ, ставнысӧ нин пановта! Весиг Турӧб Илляӧс!

— Тэ бара и верман, югыдлунӧй тэ менам! — шуӧ Наста да весиг пӧся малыштӧ-шылькнитӧ менсьым киӧс. А сэсся и водзӧ на тёльгӧ-сёрнитӧ асылын сьылысь лэбач моз: — Татшӧм бурасӧ мийӧ ва-ажӧн нин эгӧ уджавлӧй вӧрад! Войнаӧдзса вояссянь... Таысь Илля Илличлы да тэныд, Федюшӧй, медыджыд аттьӧсӧ колӧ висьтавны. Тіян вылӧ видзӧдӧмӧн и мукӧдыс тшӧтш ышмисны сэсся. Дерт шуам, и няньыд пӧттӧдз ӧні лоис. Ӧнітӧ миян бура нин тырас и вевтыртсяс пӧрӧдчан и кыскасян планыд... Ӧні миянлы ёнджыкасӧ колӧ тӧждысьны, мед эськӧ март помӧдзыс, гортӧ лэччытӧдз, вӧвъясным вывтісӧ эз омӧльтчыны... Водзын ӧд миянӧс гӧра-кӧдза на виччысьӧ...

Ми кӧсйим на водзӧ сёрнитыштны Настакӧд, ӧтлаын пукалыштны... Но «кабинетӧ» виччысьтӧг пырис Тима дядь, Насталӧн батьыс. Сійӧ, дерт, казявтӧг эз ов миянлысь не куш сӧмын уджалӧм понда ыпъялысь чужӧмъяснымӧс, мурӧктыштіс, сэсся и шуис эз ёна нимкодьпырысь:

— Меным эськӧ колӧ Настаыскӧд байтыштны да...

Ме петі, а сьӧлӧмӧй вылын эз ло лӧсьыд...

Ая-ныла, буракӧ, вель дыр «байтісны»... Тима дядь асланымладорӧ локтіс пыркмунӧм чужӧма, некод вылӧ оз видзӧд, некодкӧд оз сёрнит, сӧмын и ышлолалӧ да ружӧктышталӧ...

А сэсся Наста, бӧртиджыкнас, висьталіс меным, мый батьыс бара на ӧлӧдӧма сійӧс мекӧд «мыйкӧкертӧмысь».

— А тэ мый татчӧ шуин? — жугыльпырысь юася ме Насталысь.

— Ме сэтчӧ вочасӧ чушнитчи жӧ... Мися, батьӧ, мый нин менӧ ӧнісӧ велӧдны, комын куим арӧсасӧ...

— А сійӧ?..

— Да вед абу ӧмӧй пӧ яндзим?.. Вед сійӧ пӧ, Педьӧыс, матӧ пи вылӧ туйӧ тэныд... Йӧзыс пӧ быд ногыс дивитӧны...

— А тэ мый татчӧ шуин? — водзӧ на дзугыльмӧмӧн юася ме.

— А мися, сэтшӧм кӧ сӧстӧмӧсь да шаньӧсь йӧзыс... Сэтшӧма кӧ висьӧ налӧн сьӧлӧмныс ме понда... Мыйла нӧ найӧ коркӧсӧ, кор меным дас квайт арӧс вӧлі, мыйла нӧ найӧ сэк эз ӧлӧдны менӧ ни тэнӧ, батьӧ, Шыр Петыр сайӧ менӧ сетӧмысь?!.

Насталӧн югнитісны синъясыс. Да весигтӧ и нырбордъясыс пондісны паськавлыны. Сэк жӧ и дась быттьӧ вӧлі бӧрддзыны сійӧ...

— Тадзи ӧд эн жӧ шу батьыдлы?! — повзьӧмӧн повзи ме.

— Шусис тай, скӧрмӧмвывсьыд, мый сэсся керан да он кер...

— А батьыд нӧ?..

— Сӧлсем пӧ тай пазӧдны тэ пондін, ныланӧй, олӧм помӧс менсьым... Меным пӧ, дашкӧ и, сідз нин этша колис таладор югыдсӧ сісьтыны... Сэсся и тшӧкмуніс да коньӧр моз уньыртіс-петіс...

Наста татчӧ ачыс тшӧкмуніс да кыкнан кинас вевттис чужӧмсӧ. Сэсся и шуис бӧрдӧм сорӧн:

— Со кутшӧм тай, Федюшӧй, вермӧмыс лоис менам батьӧӧй вылын...

Менӧ быттьӧ гым-ньӧвйӧн лыйис Насталӧн татшӧм висьтасьӧмыс...

А регыд сэсся Тима дядьыс, коньӧр, збыльысь сутшкысис мыр дорӧ. Копыртчӧма пӧрӧдны лучковканас кызкодь пожӧм, джынсӧ кымын гуджгӧма-пилитӧма да сэтчӧ сэсся и лябӧма. Бур, мый орччӧн уджалысь Пилат Иван буретш кыдзкӧ казялӧма пучер гӧгӧрыс джуджыда кодйысьӧминас пӧрӧдчысьлысь вошӧмсӧ. Иваныс котӧрӧн воас да кыскас ропмунӧм дядьӧӧс би дорас, отсалас вомас сюйны таблетка ли порошок, кодӧс Тима дядьлы бӧръя каднас век нин вӧлі сеталӧ бурдӧдчысьным миян, Жанна.

Ми кор ставӧн воим жӧ сэсся на дінӧ, Тима дядь, водзджык нин керыштлӧм гум моз, лесмунӧмӧн и нярмунӧмӧн пукаліс би гу дорышӧ нёровтчӧмӧн, вӧрзьӧдчыны оз вермы, чужӧмыс би дор лымйыс моз пемдӧма-рудӧдӧма, весиг сёрнитнысӧ оз вермы, сӧмын и видзӧдлывлӧ миян вылӧ гудырмӧм синъяснас...

Ок-ма, пӧрӧдчысис, тыдалӧ, мортыдлӧн!..

Кер пыдди ковмис сэсся кыскыны ягысь Тима дядьӧс вӧв доддьын. А аскинас, турун вайысьяскӧд, Наста лэччӧдіс сійӧс гортӧ, больничаӧ.

Ягӧ мӧдӧдчигӧн ме жугыльпырысь кутлі крӧвать вылас куйлысь лябмӧм пӧрӧдчысьлысь вынтӧммӧм паськыд-сарӧг кисӧ, белӧй сабляӧн тшӧтшкӧртлӧм чуньяса кисӧ, да курыда гӧрддзасьӧм горш пыр шуи, мед сійӧ ӧдйӧнджык бӧр бурдас. Тима дядьлӧн синъясыс тырисны синваӧн, косьмӧм вом доръясыс вӧрзьылісны мыйкӧ шуны, но меным кывмӧныс немтор эз артмы мортыдлӧн. Тайӧ здукас медколанасӧ эз куж шуны ли. Сӧмын и кыкнан кинас дырджык кутліс да шыльӧдыштіс сійӧ менсьым киӧс...

Эз ёна долыда уджавсьы меным сійӧ лунас. Став лёк мӧвпъясысь да ачымӧс быд ногыс дӧжналӧмсьыс ме зіли мездысьны мый вермӧмысь керасьӧмӧн да пилитчӧмӧн.

Но ачымӧс тшӧтш мыжаӧн кылӧмыс менам некыдзи эз кус...

Мыйла нӧ тадзисӧ артмӧ менам? Быттьӧкӧ тай нӧ эг жӧ кодлыкӧ лёк вӧчӧм могысь сибӧдчыв ме Настаыс дінӧ... Быттьӧкӧ тай нӧ сьӧлӧмлӧн югыд биыс ыпнитчыліс менам сы дінын...

А видзӧд со, кодлыкӧ таысь вермӧ лоны лёк...

Со пӧ сэсся и гӧгӧрво олӧмтӧ...

Али ме ӧнӧдз эг на и зільлы гӧгӧрвоны олӧмсӧ? А сӧмын сідз-тадз на, синтӧм кутю моз на, ӧтарӧ-мӧдарӧ тувкӧдчи нырнам-чушнам? Олӧм йитӧдъясыс йывсьыс ыджыда мӧвпыштчывтӧг?..

А ӧд сэні тай, олӧмас, ставыс со сэтшӧм зэлыда кысьӧма-йитчӧма ӧта-мӧдыскӧд, ӧтилаті нем думайттӧг вӧрзьӧдан, а виччысьтӧг тшӧтш мӧдлаті чегӧ да доймӧ...

Наста бӧрсӧ воис ёна дзугыль да шог. Батьсӧ, Тима дядьӧс, пырысь-пыр жӧ больничаас кольӧдӧмаӧсь. Сьӧлӧмыс пӧ мортыдлӧн кыткӧ чуктӧма-потыштӧма да тшӧтш и юр вемсӧ вӧрзьӧдӧма. Ог тӧд пӧ, дыр-ӧ олысь лоас...

Ми, рытнас, пукалыштім Насталӧн бригадиралан жырйын да жугыльпырысь сёрнитім.

— Меным ӧтарӧ чайтсьӧ, мый ме понда батьӧыслы тадзисӧ швачкис... — вийсьӧ Наста. — Буретш да ӧні лыйыштіс... Ёна нервничайтіс да...

— Сідзкӧ, либӧ тшӧтш и ме понда... — шогпырысь ышлолала ме.

— Тэсӧ нӧ мыйысь мыжаыс? — зільӧ такӧдны менӧ Наста.

— Но, кыдзи нӧ...

— Дугды, Федюш, тэ кӧть нин асьтӧ эн кырлӧдлы... Меным, аслым, эз ков сэтшӧм лёкасӧ байтны сыкӧд... Вед бать сійӧ менам... Менӧ чужтысь-быдтысь... Меным олӧм сетысь... Сэсся вед и мыйта жӧ сылы, коньӧрлы, сідз нин, метӧг, дӧнзис олӧмас... Абу жӧ вед сэсся кӧртӧвӧй сьӧлӧмыс... Ой, Федюш, мый нӧ ме кери!..

Биа висигӧн моз вийсьысь Наста вылӧ видзӧдігӧн ме кылі ачымӧс му вылас медмыжа мортнас да тшӧтш, гашкӧ, и медся пеж мортнас...

— Мый нӧ тэ, Наста!.. Мый нӧ тэ... Дугды... — сӧмын и верми шуны ме коньӧр моз.

А сійӧ лэптіс ме вылӧ кыз синваӧн ойдӧм, дзикӧдз матӧ воӧм, но век на мича синъяссӧ да воча ойӧктіс-шуис:

— Буракӧ, оз позь сэсся миянлы тэкӧд, Федюшӧй... Некыдзи оз позь, югыдлунӧй тэ менам... Буракӧ, Енмыс нин оз тшӧкты тэа-меалы...

19

Шуны кӧ тӧв йывсьыс дзоньнас, — сьӧкыд сійӧ миянлы вичмис. Вывтіджык кӧдзыд и уна лымъя.

Ёнджыкасӧ овлывлӧ сідз, мый кӧдзыд тӧв дырйиыс усьлывлӧ этшаджык лым, а лымъя дырйиыс озджык дзескӧдны кӧдзыдъяс. А тані кыкнан «бурыс» голя помӧдз тырмис.

Чеган выйӧдз зэвтлас веж кӧдзыдыс вӧр-васӧ, лолавнытӧ нинӧмӧн, горшад сатшӧ лэчыд дорыша йи кодьӧдз сукмӧм сынӧдыс, ывла вылын здук кежлӧ оз лэдзлы сувтовкерны. А сэсся бергӧдчас тӧлыс, виччысьтӧг кымӧртчас да петас лым. Сэтшӧм лым! Син ни пель оз тыдав, коставлытӧг сапкӧ-усьӧ, пидзӧсӧдз усяс да турзьӧдас сутки-мӧдӧн. Чайтан, мый ӧні сэсся и небзяс нин поводдяыс дырджык кежлӧ, мудзис нин кыдзисюрӧ дурӧмсьыс да. Но мыйӧн сӧмын кобас лым усьӧмыс, бара камгӧ кӧдзыд.

И сідзи помся!..

Февраль помнас нин дзикӧдз вылӧ быттьӧ потліс енэжыс, гырысь коръя лым кыськӧ сувтсӧн мӧдӧдчыліс шлапкыны, кӧдзыд-дзурыд лым, сідз нин кыза тубыртӧм вӧр-васӧ содтӧд кыз эжӧдӧн личкис. А сэсся и сэтшӧм турӧб петаліс! Кыдзисюрӧ нӧйтчысь-гартчысь тӧлыс бӧр лэптӧ вывлань муртса на усьӧм лымсӧ, тшын моз нӧбӧдӧ, толаясӧ чӧвталӧ-тэчӧ.

А сэсся, март заводитчигас, коді шусьӧ нин тувсов тӧлысьӧн, бара на вувзьысьліс яр кӧдзыд, комын градус. Но татшӧм ярмылӧмыс ӧні миянӧс оз нин дзугыльмӧд, сы вӧсна мый лунъясыс ёна нюжалісны, ясыдӧсь да шондіаӧсь лоины, букыд-рӧмыд тӧв шӧрын моз оз нин личкыны ловтӧ.

Сэтшӧм мича вӧрыс тайӧ каднас! Сэтшӧм шыльыда шылькнитчӧма югыд шонді водзын дзирдалысь би киньяса лымнас!

Вот эськӧ эз кӧ ков нӧшта миянлы муошъяс моз кодйысьны татшӧм мича-сӧстӧм лым пиӧдыс пучеръяс дінӧ. А то ӧд, пусӧ пӧрӧдтӧдз, лэптан да лэптан топавны нин пондӧм лымсӧ пожӧм гӧгӧрсьыс... Бокисяньыс видзӧдан да, гуынӧсь быттьӧ дзӧрӧны пӧрӧдчысьяс, юрныс да пельпомъясыс сӧмын и тыдыштӧны синтӧ ёрысь еджыд вылас. А унаысь нӧшта ковмылӧ на и пышъян туйяс кодйыны-лэптыны, кор пӧрӧдан бокланьӧ либӧ дзик мӧдарӧ нёровтчӧм пуяс, мед удитны тюркнитны-пышйыны, пуыс кӧ песовтчӧ ли мый ли да діннас ӧвтыштчӧ...

Дерт, морӧсӧдзыд лым пиӧд собалігӧн да ӧтарӧ кодйысигӧн некыдз он вермы арся мындатӧ пӧрӧдны. И мудзан кык пӧв ёнджыка. Сӧмын и бурыс, мый лунъясыс ӧтарӧ нюжалӧны, да унджык вичмӧ уджалан-ноксян кадыс...

Торйӧн нин сьӧкыд вӧвъяслы. Кер додьсӧ туй южӧдзыс петкӧдігӧн вӧйласьӧны найӧ, коньӧръяс, кынӧм улӧдзныс, сьӧкыд доддьыс ӧтарӧ вежыньтчӧ да пӧрӧ. Мыйкӧ жӧ кузь зоръясӧн лэпталасны додьяссӧ ямщикъяс да сӧвтчысьяс, мышсяньыс йӧткасны-зоръяласны да. А горзӧмыс сэтӧні! Медчорыд кывъяснас сӧткӧмыс! Пожӧм вужъяс моз лыбӧм корпаа живӧтинаясӧс быд ногыс ышӧдӧмыс!..

Мыйсӧ сӧмын оз кывлы ыпъялысь киньяса шебрасӧн шоныда тубыртчӧм гора яг!..

А торйӧн кӧ шуны мыйкӧ нӧшта и уна лымйыс йылысь, то сійӧ меным, кузь тӧвбыднас, пондыліс чайтсьыны дзик жӧ нин ловъя лов кодьӧн. Сы вӧсна мый ловъя моз и эм ӧтарӧ быдмис-оліс-вежласис син водзын. И ёна дӧзмӧдліс сійӧ менӧ коскӧдз келалігӧн, торйӧн нин ульӧмъяс дырйи брӧд ва кӧтасьлігъясӧ. Но сэсся и лов пыдӧсӧдз бӧр нимкодьмӧдліс сӧдз шондіа лунӧ зарни би киньясӧн югзьӧмнас да нинӧмӧн ӧткодявны позьтӧм еджыд сӧстӧмлуннас. А ӧні со, бара жӧ ловъя моз, небзьылӧ и топалӧ лымйыс, войся кынмалӧмъяс бӧрын чарӧм лоӧ. Эстшӧм топыд-шыльыд чарӧм! Код вывті кӧть кытчӧ гажыд, сэтчӧ и мун. Бара жӧ дивӧнад он тырмы — коскӧдзыд лым, а верман чиктывны-котравны быдлаті!.. А пу гӧгӧр асывсянь кодйысигӧн лоӧ чуктӧдавны сійӧ жӧ лымсӧ гырысь-еджыд сакар торъясӧс моз...

Татшӧм лымъя вӧрын, мед лӧньӧдыштны сьӧлӧмӧс, буретш да муош моз и эм, ме дзикӧдз вӧйтчи-сетчи уджӧ... Колӧ нӧшта на зэлӧдчывны да бурджыка помавны тӧвсӧ!

Ме жӧ сетлі батьӧлы кыв! А то ӧд батьӧыс бара на вӧтӧн уськӧдчас да пондас дивитны. Кӧсйысин пӧ изны и нырны ягын, а збыль вылас мый тэ татӧні керан?..

Немтор, батьӧ, тӧв помӧдзыс ме водзӧ на кута тэнад лэчыд черӧн керасьны и ёна мусмӧм лучковкаӧн пилитчыны, и швычӧк пипу зырйӧн кодйысьны, и ён коз пу зорйӧн чепсасьны и зоръясьны. Некутшӧм личӧдчӧм менам оз ло вӧрысь гортӧ бӧр петтӧдз. Кӧть и мудзышті ме кузь тӧвбыднас, но быдлаысь кыла ме бур вын, киысь и кокысь, коскысь и пельпомысь, быд сӧн менам нюдзмӧма и зэлалӧма, тувсов нюдз кыдз пулӧн кодь лоӧма, — ме некор на эг кывлы ачымӧс татшӧм ённас-вынанас да черӧн-пилаӧн вӧдитчигӧн татшӧм сяммысьнас. Ӧд став струментыс быттьӧ ворсӧ менам киясын, быттьӧ менам ӧтлаын и чужлывсьӧма накӧд!..

Дерт, ӧні гӧгӧр кӧрт вына техника нин пондіс ёна локны вӧръясӧ и быдлаӧ. Но миян пай вылӧ тай, миян томдыр вылӧ чер да пила на вичмис, багыр да зор. Ми, гашкӧ, медбӧръя йӧз нин куш сӧмын морт вынӧн да вӧв отсӧгӧн ставсӧ мыркысь-керысьясыс, сьӧкыд вӧр удж и видз-му удж бертысьясыс. Мед и сідзи! Но коркӧ, гашкӧ и, йӧзыс, миян йылысь мӧвпалігӧн, не этша на пондасны шензьыны миян татшӧм уджалӧмнас, кор дас сизим-дас кӧкъямыс арӧсаяс тшыг нисьӧ пӧт олігӧн лучкӧвӧй пилаясӧн ӧткӧн пӧрӧдалісны ягын нэмӧвӧйся пожӧмъяс, а тулысын, бара жӧ ӧткӧн, кылӧдалісны дона вӧра пуръяс ойдӧм юясӧд...

Кыськӧ пӧ тай тырмылӧма налӧн винёвлун и повтӧмлун!..

Пӧрӧдчӧмнас ми вочасӧн матыстчим Ыджыд Нюрлань. Ми век керасим Валентина Александровнаӧн индалӧм визьяс серти, пӧрӧдӧмаыс костын пожӧм бурысьяс колялӧмӧн. Вочасӧн унджык йӧзыс кыкнан колхозсьыс сы выйӧдз йиджтысисны да ышмисны тайӧ вӧвлытӧмторнас, мый весиг немтор эз вермы вӧчны начальник Ревокат Кокшегов, кӧть эськӧ и сылӧн вӧліны сэтшӧм вына мыджӧдъяс районын.

Ӧд оз жӧ вермы вӧтлыны сійӧ ставнымӧс Улдзиягысь тӧв шӧрнас! Да и кодӧн вежассӧ? Кыдзи сійӧ жӧ плансӧ тыртас?

Тані нӧшта на казялім ми, кыдзи содӧны вынъяс, кор том йӧзӧс ӧтвывтӧ ыджыд-югыд кӧсйӧм.

Сӧмын и кӧдзӧдыштіс миянӧс вывтісӧ нимкодясьӧмысь начальниклӧн восьсӧн дӧжнасьӧмыс:

— Немтор, регыд ми татчӧ тракторъясӧн пырам. Дась да буретш лоӧ миянлы колялӧмыс... Тітӧ вед мый?.. Талун татӧнӧсь, а аски нин мӧдлаынӧсь... А ме век татӧні. Ме — кӧзяиныс!..

Да, татшӧмыд, тӧдӧмысь, мӧд во тӧв жӧ кузяла и пасьтала помӧдз нин вермас пазӧдны Джуджыд Пармасӧ... Оз кӧ Валентина Александровна да директор водзӧ на кӧртвомалыштны сійӧс...

Но мед кӧть нин либӧ таво тулыс-гожӧм миянӧн кольӧм пожӧм бурысьясыс кӧдзӧны миянӧн пӧрӧдӧминъяссӧ! Ӧд со таво мыйта колльыс сярвидзӧ! А тӧдысь йӧз тай шуӧны, мый татшӧм урожайыс пӧ пожӧмыслӧн ӧтчыд овлӧ во нёль-ӧ-витӧн... А мукӧддырйиыс пӧ весиг ӧтчыд дас во чӧжӧн...

Сідзкӧ и ми, водзӧ вылас кӧ бырлас Джуджыд Пармаыс, кӧть нин тайӧ бурсӧ вӧчам нэмӧвӧйся ягыслы! Сатшкысяс кӧ ӧд олӧм рокӧсӧн туӧм кӧйдысыс бать-мамыслӧн му вылӧ, кыдзкӧ-мыйкӧ чужас да быдмас нин!..

Сэсся ӧд и Валентина Александровналӧн йӧзыс зіля чукӧртӧны коль пӧрӧдӧм пожӧмъясысь. Гашкӧнӧсь, тшӧтш и тайӧ кӧйдыссӧ вайӧдласны коланаинӧдз? Кӧть эськӧ и код на пӧ тӧдас, кыдзи вермас ставыс бергӧдчыны татшӧм зыксьӧмъясыс бӧрын. Друг да тодмышкаласны лесхозысь вӧр вӧсна сэтшӧма вийсьысь Вӧрканеваӧс? Да тшӧтш и директор Иван Петровичӧс? Ӧд со Лобановыс ачыс веськыда шуис миянлы Пилат Иванкӧд, мый полыштӧ Ревокат коддьӧмсьыс…

Мартсӧ ми мырсим-уджалім ньӧти шойччывтӧг. Сы вӧсна мый сійӧс, кыдзи век овлӧ, вӧлі шуӧма Стахановскӧй тӧлысьӧн. Да и сідз на мича пожӧма вӧрыд быттьӧ кыскӧмӧн кыскис личӧдчывтӧг пӧрӧдчыны! Да и матысмысь тулысыс син водзын небзьӧдіс ывласӧ, яг сынӧдыс пыр ӧтарӧ кӧраджыкӧн лоис да сӧстӧма пожъяліс вир-сӧнтӧ. Югыд шондіа небыд лунъясад он кӧсйы да кайсьӧ ягӧ, он кӧсйы да уджавсьӧ. А мудзан да, кутшӧм лӧсьыд личӧдчывны да вугралыштны шонді водзын, нэмӧвӧйся ягыслӧн шувгӧм-сьылӧм улын...

А сэсся и тӧлысь помсӧ виччысьтӧг да крута шондӧдіс, лунъяснас пондіс ёна сывны, джуджыд лымйыс син водзын моз нёпмуніс, пондіс топавны-пуксьыны, пуяс гӧгӧр и быд понӧль гӧгӧр гӧгрӧс бекар кодь гӧптъяс лоисны, кыскасян туй ӧдйӧ кутіс лыбны, вӧв куйӧд гӧгыльяс пондісны мыччасьны-чукӧрмыны...

Сӧмын и сэзь войяснас мыйтакӧ тӧрскышталіс-кынмаліс на, та вӧсна кыскасьысьяс пондісны петавны уджавны водза-водз, мед нин кын вывтіыс кыдзи позьӧ унджык петкӧдны вӧрсӧ!..

Кыдзи и шуліс Калис пӧль, водз таво пондіс талявны тулысыс! Али нӧ ывлаыс тӧдӧ жӧ, мый миян сезон помасис да колӧ петны гортӧ?..

Сезон кежлӧ сетлӧм план миян Молотов нима колхозлӧн лои вевтыртӧма пӧрӧдчӧм и кыскасьӧм кузя. Став вӧрсӧ миян лои бура пӧрӧдӧма, кыскӧма Сыктыв дорӧдз да тэчӧма штабельясӧ. «Авио» да «палубник» торйӧн кыскӧма куръяӧ да вочасӧн сійӧс пуръялӧны нин. Тулыснас, ва воссьӧм бӧрын, гашкӧ и, бара на миянӧс жӧ и ыстасны вӧрсӧ ваӧ лэдзны да кылӧдны...

А содтӧд нимкодь миянлы сыысь, мый медбур ягъясас — некутшӧм плантӧг! — кольышталӧма лои кӧйдыс юр вылӧ, ягыслӧн водзӧ олӧм вылӧ пожӧм бурысьяс!..

А сэсся зэрмис, пондіс шлявгыны ва лым, кыскасян туйным кисель сьӧмӧса кодь лоис...

Сійӧ рытнас Улдзиягӧ воис Ревокат Прохорович Кокшегов да мастер Исӧ Зосьӧкӧд ӧтвылысь пондісны корны и тшӧктыны кольччывны на миянлы вежон кежлӧ кымын, апрель тӧлысьнас нин. Дась туй вывтіыс пӧ позьӧ на мыйтакӧ уджалыштны. Вежон чӧжнас пӧ мыйта на вӧр эськӧ ті сетінныд кык колкознад. Государстволы мыйта пӧльзаыс лоӧ! Да и асьныд, дась прогрессивканад, мыйта на содтӧд деньга нажӧвитанныд. Гортад, колкозад, кысь сымдасӧ аддзыланыд?

Кыдзи и век, татшӧмтор вылад медводзӧн шедіс Анча Микол.

— А мӧй? — шуис Микол. — Ме эськӧ и кольччылі на регыдик кежлад. Ӧні вед и збыльысь деньгаыд миянлы кык мында воӧ арся сертиыд, быд лун. Недель чӧжнад папуша тыр на позяс лиавны...

— Да вед тэнад пӧ, Микол, важ лиалӧмаыс на пӧ уна пропадьтӧма реформа дырйи! — гудйыштіс Варка Павел.

— Аслад мед тэнад эз пропадьты-а... — воча эрыштчис Микол, мыйӧн кыпӧдіс серам: ӧд быдӧн тӧдтӧг эз ов, мый Павеллӧн розя зептын сьӧмыс некор оз ӧшйыв.

— План миян содтӧдӧн тыртӧма, туй усьтӧдзыс колӧ петны гортӧ, — кӧть, буракӧ, и начальникысь полыштӧмӧн, но веськыда шуис Наста. — Вӧвъясным ёна омӧльтчисны. А татшӧма сылігас кӧ водзӧ на пондам кыскасьны, добелькиӧдз небзясны. Сэки, гортӧ лэччам да, кыдзи нӧ гӧрнысӧ да кӧдзнысӧ ми пондам? Ас вылын али мый бара кутам гӧрсӧ кыскавны?

— Меным юӧртісны, мый матысса лунъясӧ, апрель первой декаданас, бӧр на кӧдздӧдлас, — небесаса ен этшӧн ставсӧ тӧдысь моз чорыда шуис начальник. — Кӧть нин асывъяснас, кын вывтіыс, позяс на кыскасьны.

— А ме думысь, ӧддьӧн чожа пондас сылны, мӧдӧдчис да, — шуис Калис пӧль. — Тӧлыс кӧдзыд да лымъя вӧліс. Ывлаыс ёна нин мудзис ставсьыс, сылы личӧдчыштны жӧ колӧ... Ме думысь, тулысыс таво ставнымӧс на талявлас...

— Да кутшӧм на тэныд сылӧм апрель заводитчигас! — петук моз лэптіс сорссӧ гӧрдӧдӧм чужӧма Исӧ Зосьӧ. — Пӧрысь морт, а немтор абынас йӧйтӧдлан йӧзсӧ!

— Тэ эськӧ, Зосьӧ, медводз ныр увсьыд на косӧд, — воча ӧвтыштчис сыланьӧ Калис пӧль. — Кор ме дырасӧ олан да ме мындаысь аддзылан тулыс воӧмсӧ, сэки вӧлисти кузь кылтӧ нюжйӧдлы... А вӧлъясыс и збыльысь ёна небзисны, меным найӧяс понда медъёна колӧ ӧтьвечайтны... Кытчӧдз туйыс лэптӧ на, колӧ петны гортӧ...

— Ме думысь, недельтӧ позяс на уджавны, — шуис Чуд Ӧльӧксан. А сы дінысь некор нин янсӧдчывтӧм Питю Маня содтіс юмбырасьысь вом доръяснас:

— Мийӧ Ӧльӧксанкӧд кӧть эськӧ и апрель чӧжыс на уджалімӧ...

— Либӧ мед Ӧльӧксаныд и водзӧ на пӧрӧдчӧ, а тэ доддясь Карко пыдди да и кыскав пӧрӧдӧма керъяссӧ, некытчӧ кӧ вынтӧ воштыны! — лэптысян гӧлӧсӧн шуис Мича Наста.

Татшӧм лоны вермана серпассьыс лыбліс серам. Сэсся бара на вильыша горӧдчис Варка Павел:

— Мед на Манюкыс вынсӧ видзыштӧ гортын куйӧд додьяс петкӧдны!

— Да вед тай колкозад куйӧд петкӧдӧмсьыд куш толькӧ куйӧд дукыс и локтӧ гортад, — виччысьтӧг кургыштіс Маня, мыйӧн кыпӧдіс нӧшта на гажаджык серам.

— Мийӧ, Павелкӧд, эськӧ и кольччылім на жӧ недель кежад, — раминика шуис гӧгрӧс синма Дядю. — Да вед шу, Павел?

Но Дядюлӧн том верӧсыс, Варка Павел, ёна дӧзмӧмпырысь ӧвтыштчис кыкнан кинас да шуис:

— Меным восӧдтӧдз нин лоис кын керсӧ йирӧмыс?.. Аски жӧ лэчча гортӧ!.. Ёна кӧ колӧ тэныд, кай да и ӧтнад пӧрӧдчы... Тӧвбыд тай ме тэнӧ велӧді...

— Ӧтнам ме ог вермы... — водзӧ на гӧгрӧсмылісны синъясыс Дядюлӧн. — Ме либӧ тшӧтш лэчча гортӧ...

— Правильнӧ, Дядю! — гажаа шуис Пилат Иван. — Тэ сійӧс, мегаринӧс, некор и некытчӧ эн лэдз борд увсьыд ни гыж увсьыд!

— Ревокат Прохорович, да мый нӧ тайӧяс государственнӧй делӧсӧ серам туйӧ бергӧдӧны? — кывзысьтӧм курӧгъяс вылӧ петук моз бара на лыбӧдчис мастер Исӧ Зосьӧ.

— Мед нӧ петкӧдлӧны асьнысӧ, коді кутшӧм эм герой! Кутшӧм саботажник ли! — сьӧд кымӧрӧн матыстчысь бушков моз лӧня на, гым-чардсӧ лэдзлытӧг на мурӧктіс Ревокат Кокшегов. Пызан помсянь гӧгӧртӧдіс миянӧс видзӧдласнас, сатшкис сюзьлӧн кодь яр синъяссӧ Турӧб Илля вылӧ, кодлӧн пидзӧс костын сулаліс Володь-Полковник да, еджыд юрсӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ бергӧдлігтыр, тшӧтш кывзіс гырысьяслысь сёрнияссӧ. — Мыйкӧ тай со эз на шыасьлы Турӧб Илля? — шуӧмнас тшӧтш тӧдчӧдіс сэсся начальник.

— А мӧй сылы, Илляыслы, иссьывнысӧ! — шуис Варка Павел. — Кык норма ӧтнас йиркнитіс. Ставнымӧс панолтіс. Деньга медуна курыштіс.

— Либӧ сійӧ оз жӧ кӧсйы кольччынысӧ? — зэлӧдіс гӧлӧссӧ начальник. — Оз жӧ кӧсйы сэтшӧм коланаинас отсыштны Государстволы?

Ме пукала Илля Илличлы паныдӧн да казявтӧг ог ов, кыдзи зэлаліс мортыдлӧн косіндзи чужӧмыс да кыдзи весиг курччис сійӧ улыс парсӧ.

— Не кӧ Илля Илличыс, миянлы эськӧ не пӧрӧдлыны сы мында вӧрсӧ! — пӧся шуа ме, меным ас кадӧ казьтыштсис бригадир Настакӧд тӧндзия сёрниным. — Эз кӧ сійӧ водзсянь сэтшӧм ӧдсӧ босьт да ставнымӧс ышӧд...

И мукӧдыс тшӧтш татчӧ ызгысьыштісны: сідзи и эм пӧ, Илляыслы да Федялы таысь колӧ шуны медбур кывсӧ!..

— Таысь, дерт, пас-сибӧ, — ковмис личӧдчыштлыны Ревокат Пороховичлы. — Но ӧнісӧ тай некоднанныс на немтор эз шуны. Мед нин либӧ помӧдз петкӧдлӧны бур примерсӧ!

А ме пытшкын начальстволӧн тадзи тамыша личкӧмысь вочасӧн чукӧрмӧ ярмӧдана ру и пар, и лӧгӧй пондӧ петны Ревокатыс вылӧ и Исӧ Зосьӧ вылӧ. Ӧд бара на ас пондаыс медсясӧ вийсьӧны найӧ! Кӧть и «государственнӧй» кывъясӧн шыбласьӧны!.. Ӧд со план миян тыртӧма и вевтыртӧма, став выннымӧс-эбӧснымӧс сетӧма. И сезоныс помасис... А налы со бара на унджык колӧ!.. Тӧдӧмысь, мед кодӧскӧ ёнджыка шензьӧдны та мында вӧчӧманас... Коді вӧчис-керис? Кокшеговлӧн лесопункт! Исӧ Зосьӧлӧн участок... А кыдз нӧ мӧд ногыс? Кыдз нӧ оз вӧчны, кор сэтӧн веськӧдлӧны эстшӧм командиръяс!..

Кӧть эськӧ ставнас медъёнасӧ «веськӧдліс» миян асланым зільӧмным да уджалан сямным!.. Да нӧшта сӧвесьтным, коді колис да вичмис миянлы, унджыкӧныслы, вӧрса коми йӧзлӧн уна кӧленаяссянь...

А мый колхозлӧн — государстволы сэтшӧма отсалысь артельлӧн! — вермасны усьны кок йывсьыныс вӧвъяс, да немторӧн лоӧ нуӧдны гӧра-кӧдза война кадӧ укшальмылӧмысь лючкисӧ палявтӧм на йӧзлы, — таӧдз Ревокат коддьӧмлы мог абу.

И тӧда ме, сэк кежлӧ колхозӧ бара на воасны кутшӧмкӧ Ревокатъяс-уполномоченнӧйяс да тадзи жӧ пондасны горзыны: «Давай-давай! Мед вӧлі помалӧма гӧра-кӧдза дас лунӧн!»

Ставыс тайӧ менам яр тӧв нырӧн песовтчис лов вылын, ӧдва и ме куті ачымӧс. Шуи сӧмын медся коланасӧ:

— Аски асывсянь ме веськӧдча гортлань!..

Шуи и пырысь-пыр жӧ казялі, мый менам кывъясӧй унаӧнлы бура мӧрччисны.

— Ме, ас пайысь, гортӧ петӧм вӧсна жӧ... — шуис недыр мысти Турӧб Илля. И быдӧн гӧгӧрвотӧг эз ов, кутшӧм сьӧкыд вӧлі сылы шуны татшӧм кывъяссӧ. Мукӧдсӧ паныд лыбӧдана кывъяссӧ... Но со тай, лэптысис... Сідзкӧ, таво тӧв мыйкӧ бурланьӧ бӧр лоис Илля Илличыслӧн лов вылын... Гашкӧ и, коркӧя мыжтӧм мыжсӧ мортыслӧн бӧр венӧма лои? Гашкӧ и, мукӧдсӧ пановтан уджнас, ас йӧзкӧд со тадзи ӧтгудырын олӧмнас, а сэсся со тшӧтш и Жанна дінӧ да сылӧн Полковник пиыс дінӧ сибӧдчӧмнас, — гашкӧ и, ставсьыс таысь, збыльысь, бӧр вынсяліс-мортъяммис сылӧн сьӧлӧмыс?..

— Ме либӧнӧсь тшӧтш жӧ понда лӧсьӧдчыны гортӧ! — пуксьылӧм лӧняс кыліс сэсся вӧсни гӧлӧсыс Володь-Полковниклӧн.

И пырысь-пыр жӧ баракын, кӧні быттьӧ тӧвся кӧдзыд вӧрын моз ставыс йизьыліс-зэлавліс, бӧр сыліс, личаліс, мӧдісны дзольгыны-горавны кыпыд ёльяс.

Но начальниклӧн вына киясыс эз на кӧсйыны лэдзны сэтшӧм колана тӧв кутан вӧжжисӧ. И сійӧ ставнымӧс весьӧпӧртіс водзвыв нин дасьтӧм нӧшкыштӧмӧн:

— Районын, тӧдӧмысь, примитӧма нин Постановление стакановскӧй март нюжӧдӧм йылысь. Сідзкӧ, и регыд воас телеграмма. Колкоз правленньӧяссьыд воас тшӧктӧм и. Мый нӧ либӧ сэкисӧ пондам керны, Илля батьыдович?

Турӧб Илля вежсьыштіс чужӧмнас да шуис зэлалӧмӧн:

— Кыдзи йӧзыс, сідзи и ме... Но нӧшта на тӧдчӧда: бурджык эськӧ вӧлі, нюжмасьтӧг кӧ петны гортӧ...

— Мед эськӧ дзикӧдз не лоны тэныд зачинщикӧн да саботажникӧн! — мынтӧдіс кутӧдъяссӧ начальник. — А таысьсӧ тэ тӧдан мый верман нажӧвитны?

— Сыысь лёкджыкыс, мый мекӧд вӧлі нин, немтор нин сэсся водзӧ оз вермы лоны, — сетчытӧг шуис кымрасян чужӧма Илля.

Сэки, зэлалӧминас, шыасис Калис пӧль:

— А кольыштӧм Джуджыд Парма ягас ӧні сэсся пондасны воалны вылын юра чукаръяс да Наста кодь мичаник эньяс... Вот и миянлы буретш колӧ петны найӧлӧн свадьбуйтанінысь... Мед не повзьӧдлыны ен ловъяссӧ бур деласӧ керигӧн... Сідз вед, Одьӧ? — виччысьтӧг шыасис пӧль шӧйӧвошӧм ныв дінӧ.

Мӧдыс пырысь-пыр жӧ ыпмуніс-гӧрдӧдіс:

— Ог тӧд!.. Ме нӧ мыйӧн тӧда, кыдзи...

— Да вед Одеттаыс миян, кӧнкӧ, некор на эз кургыв гӧрд синкыма чукарыскӧд орччӧн! — шуис Варка Павел. — Вот эськӧ сыкӧд орччӧн койтыштны!

Таысь Одьӧ-Одетта жар биӧ веськалӧм лыс моз дзикӧдз нин чажмуніс:

— Колӧ кӧ и кольччы да койт Дядюкыдкӧд!.. А менам сэсся татӧні дук ни пак оз жӧ ло!..

— Кыдзи нӧ оз ло, кор Миколыдлӧн абу на тырӧма папушаыс? — шуис Пилат Иван.

— Меным татшӧм деньгаыд оз ков! — синва сорӧн моз нин горӧдіс Одетта.

Но татшӧм сёрнияссӧ сувтіс да орӧдіс Ревокат Кокшегов. Шуис бӧр на лӧньӧдчӧмӧн, быттьӧ немтор эз и лолы:

— Но, тырмас сэсся тшӧкӧлдывайтнытӧ. Кор асланыд колкозӧ бӧр лэччаныд, сэн, колӧкӧ, мыйта колӧ базаритӧ! А татӧні миян государственнӧй делӧ, и государственнӧй ногӧн и колӧ помавны сійӧс!

— Сідзкӧ, кытчӧдз абу на сёр, колӧ петны гортӧ! — тувйыштіс Пилат Иван.

— Ме жӧ шуи, Иван Саватеевич, — пыр жӧ пыдзыртчис начальник, — мый аски, асывсяньыс, тіян татӧні лоас телеграмма стакановскӧй месячниксӧ нюжӧдӧм йылысь!

— А лоас-ӧ татшӧм телеграммаыс Ен-господьыслы? Коліс эськӧ и сійӧс тшӧтш жӧ ӧлӧдны! — дзик нин виччысьтӧг пескыльтіс Пилат Иван.

И бара на ыпмунӧдіс ставнымӧс!..

Сэки пызан помланьӧ, начальство дінӧ, чепӧсйис лесхозса ныв — Валентина Александровна Канева-Вӧрканева, коді миян мунтӧдз эз жӧ кӧсйы эновтны Джуджыд Пармасӧ, да Кокшеговлань бергӧдчӧмӧн биа-пӧся пондіс ратшйӧдлыны:

— Ме ог гӧгӧрво тіянӧс, Ревокат Прохорович! Йӧзыс кузь тӧвбыд сэтшӧма уджалісны! Куш асланыс вынӧн, асланыс вӧвъясӧн сы мында вӧр пӧрӧдісны и петкӧдісны леспромхозлы и страналы! План вевтыртісны... Джуджыд Парма вӧсна сэтшӧм тӧждысьӧм петкӧдлісны!.. А тіянлы век этша... Ті жӧ найӧс, аттьӧалӧм пыдди, бур ногӧн премируйтӧм пыдди, саботажникъясӧн мыжаланныд! Кыдз абу яндзим? Кыдз нӧ позьӧ тадзисӧ? Да нӧшта нин государство нимсянь?!

Начальник Кокшегов, тыдалӧ, эз виччысь татшӧмторсӧ леспромхозса мортсянь, мыйкӧ дыра кежлӧ падмыліс, но пырысь-пыр жӧ бӧр паляліс и зэлаліс:

— Ставсӧ мӧдам гӧрӧдавны месячник добӧлькаӧдз помалӧм бӧрын! А аски асывсяньыс ме бӧр на воа тіянӧ телеграммаӧн!

БӦРКЫВ ПЫДДИ

Аскинас ме, водзджык садьми да, тэрыба чукӧрті шылльӧ-мылльӧ кӧлуйторйӧс, тшӧкті Калис пӧльлы, мед сэсся тшӧтш доддяс шыбитас, кор кутасны вӧвъясӧн петны, да и ӧтнам мӧдӧдчи гортлань подӧн.

Менам вӧрзис нин сьӧлӧмӧй татысь петӧмнас, и ме ӧні ачымӧс эг нин вермы кутны. Век тай меным овлӧ сідзи, мыйыськӧ кӧ ырзя...

Ӧні менӧ сӧмын и вермас лӧньӧдны да бурдӧдны гортӧ лэччӧдысь кузь туй вӧлӧкыс!..

Мый нӧ меным комын километртӧ восьлавны? Кор ме, коркӧ ценнӧй вӧр бӧрйигӧн-босьтігӧн, гашкӧ, ветымын-квайтымын километръясӧдз ӧти луннас ветлӧдлывлі дас куим-дас нёль арӧсаӧн на... Да и тӧдса вӧр туйӧдыд мунігӧн век тай кыдзкӧ кыпыд и лӧсьыд овлӧ мортыдлы, унатор выльысь казьтывсьӧ, сьӧлӧмыд быд ногыс вӧрзьылӧ и шонавлӧ...

И луныс со шондіа-гажа пуксьӧ, асывсянь шоныд, весиг войнас абу кынмывлӧма, а луннас, дерт нин, ёна небзяс, туй юж вылас сӧнік быддзавтӧдз. Бур, мый менам важ кирза сапӧгъяс арсяньыс виччысисны тайӧ лунсӧ!..

А вӧлі 1948-ӧд вося апрель 1-ӧд лун!..

Муртса ме удиті вуджны лӧзӧдӧм йиа Сыктыв да берегдорса сьӧртсӧ да кыпӧдчыны неыджыд ягторӧ, кыдз водзланьӧ, джуджыд пожӧм йылӧ, дзик туй дорас шлоп-шлоп пуксис сьӧд чукар! Ме джӧм сувті, синъясӧс паськӧдӧмӧн видзӧда асъя шондіӧн югзьӧдӧм вылын юра ыджыд лэбач вылӧ, кодӧс быттьӧ сизьдӧмаӧсь волялысь сьӧд изйысь. И ӧд — дивӧыд! — сійӧ воча тшӧтш видзӧдӧ ме вылӧ. Аддзӧ менӧ и оз лэбзьы! Ме кызӧкті, вӧрзи сувтӧминысь. А сійӧ водзӧ видзӧдӧ ме вылӧ, дум абу сылӧн эновтны пожӧм йывсӧ. Гашкӧ, том на, кольӧм гожӧмся, эз на аддзыв мортӧс да шемӧсӧн сылы кажитчӧ кык кок вылын ветлысьыд? А гашкӧ, мӧдарӧ, пӧрысь нин сійӧ, ыджыд тай, видзӧднысӧ, быдторсӧ нин тӧдӧ и гӧгӧрвоӧ, немтор пӧ повны таысь, сы вӧсна мый сьӧрсьыс сылӧн абу гымӧн-биӧн пезьдалысьыс, да та вылнаыд пукалігӧн пӧ ӧні сійӧ оз босьт менӧ... А гашкӧ, тайӧ — дозмӧр котырыслӧн разведчик? Воис видзӧдлыны, петам огӧ нин ми, кык кока вӧр пазӧдысьяс, налӧн муса ягъясысь? Ӧд со кад нин пӧ воӧ свадьбуйтан ворсӧмъяс панны, водз воысь тулысыс тэрмӧдлӧ, а лысьтан ӧмӧй тайӧяс дырйи койтсӧ-гажсӧ панны?.. А гашкӧ, мӧдарӧ, сійӧ воис да пукалӧ тадзи, медым ас ногӧныс висьтавны аттьӧ кыв миянлы Джуджыд Пармасӧ кольыштӧмысь? Налысь нэмӧвӧйся койтанінъяссӧ, кызвыннас, дзоньӧн кольӧмысь?..

Ме тай шуа, мый кыпыда мӧвпавсьӧ менам тӧдса вӧр туй кузяыд мунігӧн! А тані ӧд со, дзик юр весьтын, — со кутшӧм лэбач пукалӧ да видзӧдӧ ме вылӧ!

— Мун да висьтав аслад йӧзыдлы, мед повтӧг койтӧны-свадьбуйтӧны Джуджыд Парма Кытшын! — горӧді сэсся ме ыджыд мича лэбачлы. — Таво кежлӧ ми кольыштім на сійӧс...

Воча кыв пыдди сійӧ быттьӧ довкнитыштіс кыз голя вылас гӧрд синкыма юрнас да бара на эз лэбзьы.

Ме зэв гораа шлапсьӧді-муні пожӧм увті, бергӧдчылӧмӧн бара на дыркодь видзӧді сьӧда лӧсталысь чукар вылӧ. А сійӧ ме вылӧ видзӧдӧ и водзӧ пукалӧ веж лыска пожӧм йылын. Сідзи и коли ме сэсся сійӧс да ыджыд туй вылӧ петтӧдз, вит-ӧ-квайт километр, пыр мӧвпалі менӧ вӧвлытӧм ногӧн чолӧмалысь лэбач йылысь.

Но сэні меным паныдасис мӧд, ыджыдджык да ёнджык чукар!

Меным паныд аслас тэрыб кошӧваын рӧдтіс лесопунктса начальник Ревокат Порохович Кокшегов.

Менам ыркмуніс сьӧлӧмӧй, ме кежышті туй вылысь уль лым пиӧ, но сійӧ сувтӧдіс яла нитш рӧма пӧсялӧм вӧвсӧ. Да и шуис шензьӧмӧн и скӧрысь:

— Век жӧ петан, Мелёкин?!

— Ме тай сідзи и шуи, Ревокат Прохорович... — ачымӧс лӧньӧдны зілигтыр воча шыаси ме.

— Кутшӧм асныра вӧлӧмыд! Став йӧзсӧ сӧмутитін!

— Немторла сэсся гыръяс васӧ тойны... Пур вылысь васӧ койны ли... Видзӧд со, талун асывсянь нин ульдалӧ... — дорйыся ме.

— Ме жӧ висьталі, бӧр на кӧдздӧдӧм виччысьӧны! И телеграмма менам зептын! — сійӧ весиг клопкис пась зептас. — Вай пуксьы, Мелёкин, бӧр исковтӧда ме тэнӧ!

— Ог! — шуи ме и сэк жӧ кылі, кыдзи быд сӧнын пӧся ыткӧбтіс вирӧй. — Ог мун ме бӧрсӧ...

Измӧм чужӧма начальник та вылӧ вочасӧ сӧмын и мурӧстыштіс. Сэсся дӧжныштіс:

— А мыжалӧмысь тэ он пов? Татшӧмторъяссьыд?

И сэтшӧм нин виччысьтӧмӧн вӧлі меным тайӧ, мый менам весиг пемдыліс син водзӧй. Сэсся и горӧді ме:

— Кыксё норма мында пӧрӧді вӧр, да сыысь ли мый?! Кык мында керӧмсьыс...

— Ковмас кӧ, тайӧс оз на юавны! Мукӧд йӧзыс кӧ ӧні тэ бӧрся мӧдӧдчасны, мый тайӧ лоӧ? А, Мелёкин? Кор менам зептын телеграмма эм? Сэки тэ, Мелёкин, зачинщикӧн лоан!

— Тэ век сӧмын корсян зачинщикъясӧс да саботажникъясӧс! — ме ньӧти нин эг вермы кутны ачымӧс.

— Ладнӧ, Мелёкин, видзӧдлам! Ӧні меным некор тэкӧд тшӧкӧлдывайтнысӧ! — зэлыда песовтіс начальник Кокшегов да и лэдзис водзлань нетшкысьысь ыджыд вӧвсӧ.

«Но, ӧні, буракӧ, пансяс кияс песовталана выль кось!» — мӧвпалышті ме да ыджыд тэрыб воськолӧн мӧдӧдчи вӧръяс весьтӧд лыбӧдчысь шонділы воча.

А паськыд мир туй вылын менӧ босьтісны асланыс вына бордъяс вылӧ да пондісны лэбӧдны мӧд пӧлӧс думъяс-мӧвпъяс!

Мышланьӧ кольӧны Лукачомдор... И Ыбын... Сэтӧнъясын ме, мамӧ кувсьӧм бӧрын, заводитлі ассьым зимӧгоритӧмӧс. Кыдз шуласны, ас нянь вылӧ йӧз дорӧ петалі... Тайӧ жӧ туй кузяыс... Мыйта жӧ быдторыс дӧнзьыліс сэки меным, дас нёль-дас вит арӧсаыдлы... Лёкыс вӧлі, но и бурыс не этша жӧ вӧлі... Шура Рубакинкӧд кутшӧм лӧсьыда олім, позьӧ шуны, кык вок моз олім, ая-пиа моз ли... Ӧні Шураыс мӧд во нин куйлӧ кыз му улын... Ок-ма жӧ эськӧ да!.. А Нюраыс пӧ, гӧтырыс сылӧн, кывсьыліс, челядьыскӧд бӧр мунӧма ас чужанінас, Дон ю дорӧ, кытысь коркӧ найӧс мырдысьӧн вайӧдлӧмаӧсь миян муӧ...

И Динакӧд ме паныдаси Ыбынас... Эстшӧм шань ныв!.. Сӧмын тай миян сыкӧд шырӧн-каньӧн ворсӧм кодь мыйлакӧ век артмӧ... Век кӧнкӧ торйӧнӧсь ми сыкӧд пондім лоны... Сідзинад ӧтарӧ ылалӧ быттьӧ сійӧ ме дінысь, Динаыс... Кӧть эськӧ и менам, сы йылысь быд казьтылігӧн, ёна шонавлӧ сьӧлӧмӧй. А орччӧнсӧ лӧсялӧны мукӧдъяс... Со тай, Улдзиягас Мича Наста дінӧ виччысьтӧг ыпмунлі... Коскӧс бурдӧдысь дінӧ...

Том сьӧлӧмӧй менам нетшкысьӧ-лэбовтӧ ныв дінӧ, мича-мелі ныв-морт дінӧ, корӧ радейтны, пӧсь мелілунӧн ойдӧдны сійӧс и ачымӧс, но код дінын кӧ ӧти дінын помӧдзсӧ оз на тай бурмы... Да со и олӧмыс быд ногыс нӧйтӧ и шыблалӧ менӧ ӧтарӧ и мӧдарӧ... Выль чӧсъяс окталӧ, он и казявлы, кыдзи шедан наӧ... Он и тӧд, кыдзиджык бурджыкасӧ колӧ...

Но эг-ӧ ме дзикӧдз понды нормыны аслам мӧвпъясысь? Этатшӧм гажа луннас? Кор со тувсов шондіӧн ойдӧдӧм вӧрыс нюдзӧн-вежӧн нин лоӧма, лыска пу и весигтӧ кушӧн на гольвидзысь пипу! Кор гӧгӧр нин туӧ-туктӧ ставсӧ ловзьӧдысь руӧн-рокӧсӧн! Кор со быдлаын сэтшӧм нин пӧся да лӧсьыда сьылӧны тулысӧн ыззьӧдӧм кайяс-лэбачьяс!

Абу ӧмӧй ме и ачым кыпыд лэбачыс кодь на жӧ? Кытчӧ кӧсъя, сэтчӧ и лэбовта! Мый нӧ меным сэтшӧмасӧ вийсьыны?

Ӧд, бура ли лёка ли, олӧмыслысь нӧшта ӧти школа вуджӧма менам лои тӧвбыднас, ӧти класс ли. Ӧтнам со пӧрӧдчи вит тӧлысь чӧж дорвыв лучкӧвӧй пилаӧн! Сё дас норма пыдди кыксё норма вӧчи! Кӧкъямыссё гӧгӧр кубометр вӧр пӧрӧді и чинталі ӧтнам! Став лыссӧ-увсӧ мичаа соті... Мыйта керка позяс лэптыны та мында вӧрсьыс!..

Сідзкӧ, верми тай ме, батьӧ, ассьым кӧсйысьӧмӧс могмӧдны. Таысьтӧ меным ӧні немтор гӧрдӧдны тэ водзын ни йӧз водзас...

А водзӧ вылӧ, гашкӧ и, мукӧд буртор на верма ме вӧчны...

Тыдалӧ, тэсянь, батьӧ, да тшӧтш и мамӧсянь бурыс-шаньыс меным мыйкӧ да мыйкӧ кольӧма жӧ. Таысь нин ыджыд аттьӧ тіянлы!..

Видзӧд со, кӧть и абу нин ловъяӧсь ті, а кыдзкӧ да мыйкӧ век на жӧ быттьӧ велӧдыштанныд менӧ, тшӧтш быттьӧ кутышталанныд олӧмас дзикӧдзсӧ вошӧмысь-торксьӧмысь... Ті весиг быттьӧ асьныд, батьӧ да мамӧ, кутшӧмкӧ ногӧн кольыштінныд менам лов вылӧ, энӧ бырӧй дзикӧдз. Сідзкӧ, и менам олігчӧж тшӧтш жӧ лоанныд мекӧд...

Пӧсятӧ мӧвпалігад ме эг и казявлы, кыдзи кералі-воӧдчи Лёкан-позйӧдз. Нёль керка тані сулалӧ, пӧчинӧкас, Лёкан рӧдысь петалӧм войтырлӧн. Гажаин коркӧ бӧрйылӧмаӧсь Лёканъяс! Гортладорсянь воигӧн татчӧ колӧ кайны зэ-эв кузь да джуджыд керӧс. Но абу тай повзьылӧмаӧсь ни керӧсысь, ни немторысь зіль войтыр! Медтыкӧ кыпыдджыка овсис! Медтыкӧ бурджык видз-му шедіс выль гортныс гӧгӧрысь. Медтыкӧ кыйдӧсаджык вӧраланінъяс вӧліны быдладорын...

Менсьым сьӧлӧмӧс кыдзкӧ ёна вӧрзьӧдӧ-босьтчӧдӧ татшӧм пӧчинӧкъясӧ позтысьӧм коми войтырлӧн олӧмыс. Ӧд волывлісны найӧ сьӧд вӧр шӧрӧ, сиктсянь со дас вит километр. Мыйта жӧ кер ковмыліс пӧрӧдны керка-картасӧ лэптӧм могысь. Мыйта мыр ковмис бертны видз-мусӧ лӧсьӧдігӧн. И ставсӧ куш сӧмын аслад сой вынӧн...

И ветлысь-мунысьысь водзтіясӧ эз вӧв налӧн полӧм, ставыс вӧлі восьса и йӧз син водзын. Комияс пӧвстын гусясьысь да йӧз эмбур вылӧ ки нюжйӧдлысь сэки эз рӧдмӧдчыв. Быдӧн бура тӧдіс, кутшӧм сьӧкыда шедӧ эмбурыс и быдторыс сы кодь жӧ мортыслы, да лолыс эз лыблыв йӧз пуктӧмасӧ-керӧмасӧ вӧрзьӧдны...

Кузь чой горув мӧдӧдчытӧдз ме бергӧдчылӧмӧн видзӧдлі на нёль керкаа Лёкан-поз вылӧ, ӧд ӧні менам кор на выльысьсӧ лоас татчылань волӧмыс. А гашкӧ и, некор нин выльысьсӧ ог аддзыв ме сійӧс, ӧд код на пӧ тӧдас, кутшӧм туйвежъясӧ веськӧдас менӧ олӧмыс... Да ӧд и вочасӧн быралӧны нин тай татшӧм пӧчинӧкъясыс Коми му вылысь...

Сэсся ме дыр ӧтарӧ и мӧдарӧ гоньялі и нюжйӧдлі голяӧс Ваньыб туйвежгӧгӧрса ягъясын. Комынӧд воясӧ пӧрӧдлӧмаӧсь татысь мича вӧрсӧ. Но ӧні! — видзӧд со! — выль вӧр сувтӧма-мӧдӧдчӧма гӧгӧр, посньыдик пожӧмыс тшем петӧма! А мыйла? Сы вӧсна, мый кӧйдыс вылас діторъяс кольыштлӧмаӧсь пӧрӧдчысьясыс, миян батьяс, асьныс сэсся найӧ, кӧйдыс вылас кольӧм пуясыс, кӧдзӧмаӧсь кушалӧминъяссӧ. Вӧр-ваыд тай, тыдалӧ, сэтшӧм сійӧ — оз радейт сійӧ тыртӧминтӧ, век нин мыйӧнкӧ да мыйӧнкӧ кӧдзӧ-вужйӧдӧ да овмӧдӧ!.. Да, видзӧд со, тшӧтш и ӧтка урӧсіник пожӧмъяс, кодъясӧс пӧрӧдчысьясыс, буракӧ, кольлӧмаӧсь мисьтӧмнысла, чукляыс да дженьыдысла, — весигтӧ и татшӧм седун-пожӧмъясыс век на жӧ сулалӧны. И на гӧгӧр том вӧрыс тшӧтш жӧ быдмӧ! А мый нӧ озыс? Ӧд кӧйдыссӧ тшӧтш и найӧ койӧны ас гӧгӧрныс... Ме видзӧда татшӧмторыс вылӧ, и меным чайтсьӧ, мый урӧсіник пожӧмъяс гӧгӧрыс том вӧрыс мисьтӧмджык жӧ и сулалӧ. Ляпкыдджык мича пуяса вӧр діясын дорын серти. А мый нӧ, кутшӧм кӧйдыс, сэтшӧм и рӧд! Мортлӧн и пемӧслӧн тай сідзи жӧ олӧмас!..

Ок, Джуджыд Парма кӧйдысысь кутшӧм жӧ пожӧма вӧръяс выльысь вермасны эськӧ быдмыны! И не сӧмын сэні, важ местаас, но и быдлаын, быд пӧрӧдӧмаинын.

Оз кӧ Ревокатъяс да Исӧ Зосьӧяс тӧлктӧг-ладтӧг ставсӧ пурны-пазӧдны, оз кӧ бур пожӧм рӧдсӧ вуж выйӧныс, некор лолытӧм вылӧ нин бырӧдны...

Сэсся ме сувтлӧмӧн дыркодь видзӧді, кыдзи петӧны сылысь-топалысь лым улысь кузь лыска дзоляник пожӧмъяс. Кыдзисюрӧ нёровтчӧмаӧсь коньӧрушкояс, увныс-бордныс доймӧм лэбачлӧн моз увлань лёткысьӧма... Но немтор, лымйыс сылас дзикӧдз, гӧгӧр косьмыштас, и найӧ бӧр на лыбӧдасны шоныдӧн ловзьӧдӧм тшӧг-веж лыска увъяснысӧ, бӧр на веськӧдчасны да пондасны нюжӧдчыны туганнаныс югыд шонділань!..

Но мыйта на ковмас быдмыны-овны налы, мед лоны ыджыд-гӧгрӧс пожӧмъясӧн?!

Горт сиктлань ме понді матыстчыны пажын бӧрын, ӧдйӧ тай кырссьыссьӧма менам комын километртӧ, кӧть и сӧнікасьӧм тувсов туйӧд нин! Джуджыд Кирӧ Мысйыв весигтӧ кушалыштӧма нин да руасьӧ яр шонді водзын. Сы пӧлӧныд лэччысь туй южыс сісьмалӧма-рушмалӧма да пондӧма вӧйтавны весиг пода мортӧс. Да, збыльысь горша босьтчӧ таво тулысыс! Кыскав пӧ сэсся вӧртӧ татшӧм туйыс кузя, некутшӧм телеграмма оз отсав!..

Некор кынмывлытӧм Джыдж Шор туӧма нин сылысь лымлӧн тувсов ваӧн да мый вынсьыс ызгӧ-бузгӧ, тэрмасьӧ лӧзӧдны пондӧм Сыктылӧ.

А ме, ачым, быд вир-сӧнысь и быдлаысь кыла тувсов шорыс кодь жӧ вын, кыськӧ тай чукӧрмӧма менам мужичӧй выныс-эбӧсыс...

И бара со муса гортӧ ме лэчча, вокъяс дінӧ!

И сӧмын на дас ӧкмысӧд арӧс меным!

Сідзкӧ, и водзӧ олыштам на!

А мукӧд войтырыс Улдзиягысь, вӧлаяскӧд ӧтлаын, сьӧкыдпырысь воисны гортӧ куим лун мысти, кор тӧвся туйыс дзикӧдз нин нёзьдіс-усис.