ОЛӦМ ТУЙВЕЖ

Вочасӧн пыр олӧмыд бурмыны кутіс, воддза гырысь дойясыс бурдавны. Справитчыштісны этша и Лямича сиктса, кокньыдджык лои овныс. Видзӧдӧны дай, унджык тӧвар кутісны вӧлӧсьтӧ вайны, потребительскӧй лавканыс кок йылӧ сувтны кутіс. Коммунистъяс да комсомолечьяс кыськӧ, быттьӧ му пытшсьыс, чужисны да сиртурун моз кутісны быд удж дінӧ крукасьны. Восьтісны вичко дорӧ кредитнӧй тӧварышество; дас вит крестянин ӧтувтчисны да видз-му уджалан артель лӧсьӧдісны, — судзӧдӧмаӧсь нин бур плугъяс да куим машина: кӧйдыс весалан, вартан да тӧлӧдчан. Мукӧдлӧн дорысь уджыс и олӧмыс артельыдлӧн тӧдчымӧн кутіс торъявны, бурмыны. Артельӧ ӧтувтчӧмлань дугдывтӧг кутісны кыскыны-синны коммунистъяс. Первойсӧ эськӧ на вылӧ букышӧн видзӧдісны унаӧн, да кор тыдавны кутіс овмӧс кыптӧмыс, ланьтісны, дай пыдди кутісны пуктыны налысь сёрнисӧ. Найӧ жӧ кутчысисны зіля и йӧзкостса уджӧ, эз кольны бокӧ весиг и нывбабаясӧс — найӧс тшӧтш кутісны падмӧдны важ олӧмсьыс да быд стрӧкаын индыны выль уджъяс бердӧ: сӧветӧ, кооперативӧ, отсасян комитетӧ бӧрйыны тшӧктӧны. Нывбабаяс костын уджсӧ нуӧдны индӧмаӧсь весиг торъя мортӧс — вичкодорса крестянин нылӧс, Нила Паладьӧс. Паладьлӧн эськӧ ичӧтик грамота жӧ вӧлі, да эз повзьы сы вӧсна: сьӧлӧмсяньыс кутчысис аслас уджӧ. Быд праздник лунӧ Паладь вӧлі тінгыртӧ кутшӧмкӧ сиктӧ. Чукӧртас вӧлі кытчӧкӧ нывбабаясӧс, мыйтаӧн локтасны — шань, дай восьтас сёрни коми пемыд аньяслысь олӧмсӧ кокньӧдӧм йылысь да асьнысӧ югдӧдӧм йылысь. Ёна вӧлі и сёльгасны сэки бабаяс быдсяматорсӧ. Мукӧддырйиыс вӧлі ыззясны да, став пыдӧсӧдзыс ассьыныс олӧмнысӧ гугӧдасны, весиг медгусяторсӧ, сьӧлӧмпытшкӧсса дзебасъяссӧ ортсӧ петкӧдасны, элясигмоз Паладьлы висьталасны ставсӧ. Паладьлӧн сэкъясӧ жальыс петлас и, сьӧлӧмыс нимкодьысла ӧзйылас и, яндзим лолӧ да кельгов чужӧмыс гӧрдӧдлас и, бабаяскӧд ӧтвылысь чӧскыда серавлас и. Со ӧд кутшӧмӧсь прӧстӧй коми нывбабаясыдлӧн восьса сьӧлӧмсянь сёрнитӧмныс — став шогыд и гажыд петӧ!.. Первойсӧ бабаяс полӧны вӧлі Паладьысь, оз лысьтны локныныс сы дінӧ: тшыкӧдас пӧ коммунисткаыд, шуӧны вӧлі, дай нинӧм пӧ Нила Паладьыд оз путьмы бурсӧ висьтавны. Сы вӧсна первойястӧ сыкӧд сёрнитныд волывлісны зэв этшаӧн. Дерт, абу кокньыд пыдӧ вужъялӧм важ оласногтӧ бертыштныд. Сӧмын ӧд кузя сотӧмӧн и сьӧд биа из гӧрдӧдз доналӧ, либӧ войтӧн-войтӧн и ва вермӧ чорыд из сёртны. Сідз жӧ вочасӧн и Паладь вермис асланьыс кыскыны пемыд нывбабаясӧс, бергӧдыштны ичӧтика налысь мывкыдсӧ выльлань — кыті бур кывнас висьталӧмӧн, кыті асланыс синводзса олӧмыс вылӧ индӧмӧн. Медъёнасӧ зільны лои Паладьлы, дерт, нывбабакостса олан сямсӧ бурмӧдӧм кузя, пемыдлуннысӧ бырӧдӧм понда, тӧдмӧдны нывбаба праваяс йылысь. Унаысь сёрнитлісны и гозъя кост олӧм йылысь, гӧтрасьӧм-юксьӧм понда и, «любова делаяс» кузя и. Бӧрвылас нывбабаяс велалісны Паладь дінӧ асьныс нин волыны: кыласны вӧлі — «Нила Паладь пӧ локтӧма» да кортӧг чукӧртчасны. Тшӧтш кутісны волывлыны и нывъяс. Мужикъяслы, дерт, оз вӧлі глянитчы бабаяслӧн «шӧйтӧмныс», Паладь быттьӧ вомлӧса потш моз найӧ олӧм костӧ сюйсис. Рамджык да полысьджык нывбабаяс, мужикъясныс чирыштӧм бӧрын, шочджыка кутісны волывлыны, а мукӧдыс эз дугдыны — этша нин туны вӧрзьӧм ытватӧ пыкан!

Эз коль Паладьтӧг и Лямича сикт: гоз-мӧдысь нин сэтчӧ воліс. Медводдза волігас чукӧртчыліс сӧмын нёль нывбаба, дай найӧ регыд мунісны бӧр. «Ми пӧ чайтлім, гашкӧ, мися, кутшӧмкӧ добра, тӧвар ли мый ли, тэ вайин, а куш больгӧмтӧ пӧ нинӧм кывзыныд», — шуисны муніганыс. Кор олӧмыс бурмыштны кутіс да Паладьлӧн висьталӧмъясыс збыльмыны пондісны, вӧлисти нывбабаяс небзьыштісны. Медбӧръя волӧмас, пӧкрӧв лунӧ, Арсень Педӧралӧн дзикӧдз керкаыс тырліс нывбабауловӧн. Сэки тшӧтш воліс и Мелек Ӧпим. Кывзіс Паладьлысь висьталӧмсӧ, бабаяскӧд вензьӧмъяссӧ да сёрнияссӧ, да быттьӧ Ӧпимлӧн син водзсьыс вешйис кутшӧмкӧ вевттьӧд, весиг вежӧрыс быттьӧ вежсьыштіс, быдӧн шензьӧм асьсӧ босьтіс:

— Аттӧ дивӧ! — мӧвпалӧ Ӧпим гортас мунігӧн. — Нила Паладь кужӧ этатшӧма сёрнитны!.. Збыльысь ӧмӧй став висьталӧмыс сылӧн ина? Ок-ок, кутшӧм лёка вӧлӧм ми олам, ӧнӧдз на нинӧмтор эгӧ тӧдлӧ, мый вӧчсьӧ му вылас... Со ӧд мый вӧлӧма!..

Ассьыс думъяссӧ Ӧпим некодлы эз висьтавлы, весиг мамыслы кыв ни джын эз шу. Сы бӧрын зэв на унаысь казьтывліс Ӧпим ас костас Паладьлысь кывъяссӧ, сьӧлӧм ӧзтана чуксасьӧмъяссӧ. Татшӧм мӧвпъяссьыс Ӧпимлы аслыс окота лои велӧдчыны, кыскыны кутіс сьӧлӧмыс сійӧс велӧдчӧмлань, югдӧдчӧмлань:

— Ок эськӧ, кӧть ичӧтика, кӧть воробей воськов мында, велӧдчыштны меным! Кысь нин эськӧ Паладь выйӧдз да, кӧть сы джын мында!.. Ок эськӧ да, он нин миян велӧдчы, некор... Дай батьӧ оз лэдз...

Сідз эз и шыасьлы сэсся Ӧпим велӧдчӧм йывсьыс некодлы, сідз кӧсйӧмыс и ланьтіс сьӧлӧмас.

Паладьлӧн Лямича сиктӧ волывлӧмыс медъёнасӧ чушис Кузьма Спиралы. Сёрнитігъясӧн, дерт, Паладь тӧдмӧдаліс нывбабаясӧс кооперация удж йылысь тшӧтш, чуксаліс вермасьны частнӧй тӧргӧвечьяскӧд, Спира коддьӧмъяскӧд. Нывбабаяс сэтчӧ воча шыасьлісны:

— Кыдзи нӧ Кузьма Спиратӧгыс ми олам? Сійӧ ӧд миян сиктын олӧ да, вывті нин матын миянлы, быд истӧг кӧрӧбкала ӧд он мун сэсся сизим верст сайӧ лавкаад, дай Спираыд уджӧн унатор сетлывлӧ... Велалӧмаӧсь нин ми да, быттьӧ Спираыд ас морт...

— Уджӧн кӧ сеталӧ, сьӧкыд жӧ и мынтыныс лоӧ: сійӧ ӧд кык донӧн кульӧ тіянлысь. Сэсся Спираыд некутшӧм пӧльза оз вай тіянлы ни, государстволы ни, сійӧ ӧд тӧждысьӧ аслас зептыс понда. Колӧ быд керка кӧзяинлы тіян кооперативӧ шленӧн пырны, сэки регыдджыкӧн кооперативыд ёнмас, тӧварыд унджык воас. Тіянсянь, збыльысь, ӧні лавкаӧдзыд ылын. Вот эськӧ, унджыкӧн кӧ кооперативад гижсинныд, сэки позис восьтыны Лямича сиктаныд лавкатӧ, Тупича сиктсакӧд ӧтвылысь. Эстчӧ, Дзуръя ёль нӧрысас кӧ стрӧитанныд выль лавкатӧ, зэв кивыв лоӧ кыкнан сиктыслы.

Нывбабаяслы тайӧ тешкодь первойсӧ кажитчис, сэсся бӧрвылас пыдди жӧ пуктісны Паладьлысь кывъяссӧ. Кӧть помӧн некодарӧ жӧ эз орӧдны-а, шуалісны ёнакодь:

— Дерт, эськӧ да...

— Дерт, эськӧ, люба, сідзи... Дерт, колӧ лавкаыс...

Кывсис мыйӧн та йылысь Кузьма Спиралы, ёна сьӧлӧмыс сылӧн гудрасис, весиг унмыс и вытьыс вошлі бура дыр кежлӧ — войяс эз кут узьсьыны ни, эз понды сёйсьыны-юсьыны ни, дзик пӧгибӧ воліс колысь мортыд. Сэтчӧ ещӧ ӧтлаасис и скӧрлуныс аслас — пиньсӧ йирыштлас вӧлі Паладь вылӧ:

— Варкӧда трасичаӧс!.. Кыскасьӧ, мутитӧ йӧзсӧ, курва! Мекӧд он на зэв водзсась, беспӧлезнӧ!.. Нявда, быд зырым бедьыслы ӧд колӧ ягетируйтны* ещӧ!..

* агитируйтны

Кӧть эськӧ ёна тадзи япитчӧмӧн Спираыд асьсӧ петкӧдліс йӧз водзын збодерӧн, нинӧмысь повтӧмӧн, да сьӧлӧм вылас тай сылы кӧласис на шог да забота.

— А код тӧдас, гашкӧ, антикрист чукӧрыд и збыльысь вермасны менӧ личкыны да? Сідз нин быд ногыс кутісны жмитны со: воттӧ медуна сюйӧны, налогъясӧн пӧдтӧны, быдторйысь йӧртӧны, потшӧны... Прамӧя, тыдалӧ, дзескӧдны менӧ кутчысисны, тӧргӧвляӧс бырӧдны босьтчисны понъясыд. Дзуръя нӧрысӧ пӧ лавка стрӧитны ыштӧдӧ Паладьыд и. Быгйӧсь вом, ызгас быд чикреньсӧ беспӧлезнӧй тварыд!

* * *

Вӧскресенньӧ. Арся видзӧ пырӧмӧдз кольӧма вӧлі куим вежон да джын.

Кузьма Спиралӧн ӧбедайтны пуксисны. Быд сёйигӧн на пызан сайын некод гораджыка кыв эз лысьтлы шуны, а ӧні Спираыс ачыс пуксьӧмӧн тшӧтш гӧтырыслы чорыда шуис, быттьӧ лэчыд лагыра черӧн ыджыд пельӧс тшупыштіс:

— Мед вӧлі видзӧ пыртӧдз Легонӧс гӧтралӧма Мелек Ӧпимкӧд! Тайӧ менам — медбӧръя кыв, сэсся асьныд тӧданныд, ме вылӧ мед элясьӧм эз вӧв бӧрти, беспӧлезнӧ! Кылан, Сандра?

— Сы понда жӧ тай эськӧ и ачым ме тӧждыся, Спира, да Ӧпимыс мыйкӧ ыръянитӧ. Мелек гозъяыс эськӧ зэв радӧсь да...

— Мый сайын нӧ сідзкӧ делӧыс? Мам-батьыс кӧ сетӧны, мый трустсӧ сэсся виччысьныс?..

— Кыдзи нӧ эськӧ ваян, оз кӧ мун, мырдӧн али мый кыскан?

— Кӧть кыдз, а мед наперво вӧлі свадьбуйтӧма видзӧ пыртӧдз... Нюжӧдчыны оз позь — сёрмам!.. Гӧгӧрвоан?

— Ёна эськӧ, Спира, огӧ на сёрмӧ да, Легонлы ӧд кызь арӧс на абу...

— Не арлыдыс понда; арлыдыд беспӧлезнӧ, кӧть комынӧдз-нелямынӧдз мед тювкнитас! Мӧдтор тэрмӧдлӧ гӧтравныс, мӧдтор!..

Ставныс сэтчӧ скӧймунісны, синъяснысӧ паськӧдісны Спира вылӧ. Легонт весиг паньсӧ эз удит вомӧдзыс вайны — киыс сідзи чурвидзӧмӧн и сувтіс. Батьыс нин сэсся аслас паньӧн тувкнитіс паняс да, вӧлисти нуӧдіс вомӧдзыс. Медвойдӧр Сандра кыв лэдзис:

— Мый нӧ, кутшӧмкӧ причча али мый нин бара кӧсйӧ миянӧс суны, Спира?

— Ӧні эськӧ нинӧм на, да водзӧ вермас лоны.

Сэні Спира и висьталіс аслас тӧжд йылысь. Сылысь вӧлӧм со мый муссӧ зыртӧ:

— Дас вит во сайын ме керкаӧс бергӧді рытылӧ банӧн, чайтлі: мися, увсянь кайысьяс аддзыныджык кутасны лавка ӧдзӧсӧс да, ньӧбасьны ме ордӧ пырасны. Сідз ӧд и вӧвлі войдӧрсӧ. Дай став лямичаса йӧзыс, тшӧтш и тупичаса, пыр босьтасьлісны менсьым. Ӧні кӧсйӧны менӧ потшны коммунист чукӧрыд. Быд ногыс нин эськӧ личкӧны, да ещӧ кавшасьӧны дзикӧдз пӧдтыны, тӧргӧвляӧс бырӧдны...

Сандралӧн тайӧ кывъяссьыс быдӧн чужӧмыс вежсис, сэтшӧма повзис. Легонт места вылас эз кут ӧшйыны, весиг кияссӧ пондіс кабравны. Йӧгинь паръяссӧ нюжӧдіс да чужӧмсӧ чукыртӧмӧн юрсӧ вежньӧдлыны кутіс. Сёйӧм эськӧ важӧн нин ставныслӧн вуніс да.

— Ок, пресвятая троерушнича, — сӧмын вермис Сандра шуны.

— Часлы, шамыртла ме ӧні Ӧпимӧс, трасичаӧс! — ошйысигмоз, пинь пырыс дзезгӧбтіс сэтчӧ Легонт. — Оз кӧ бурӧн мун, лёзьӧдыс стервоӧс кыскам!..

— Медвойдӧр эськӧ колӧ лёк вома Нила Паладьӧс горшӧдыс топӧдлыны — сійӧ ӧд ставсӧ мутитӧ, беспӧлезнӧй тварыд! Ыштӧдӧ йӧзӧс пырны кооперативӧ да Дзуръя нӧрысӧ лавка восьтыны. Со ӧд кузь висьӧмыд, мый уджалӧ татчӧ кыскасигас!..

Та бӧрын вӧлисти этша кокньыдджыка лолыштісны ставныс.

— Сідзкӧ тай нинӧм на вывті повныс, Спира. Ме чайті кӧ, мися буракӧ кутшӧмкӧ зэв нин ыджыд загреки суӧма миянӧс...

Сандра, дерт, эз гӧгӧрво Спиралысь кывъяссӧ, эз гӧгӧрво медыджыдторсӧ: кооперациялӧн Дзуръя нӧрысса лавкаыс ӧд лоас ыджыд из гӧра кодь ӧклупеньӧн асланыс лавкалы да поньталас лямавтӧдзыс налысь вузасьӧмнысӧ. Сы вӧсна и Спираыс сэтчӧ скӧрысь, лёк гӧлӧсӧн эрӧбтіс:

— Кыдз нӧ нинӧм? Тэ тай, баба, дзик беспӧлезнӧй йӧй!.. Тӧдан он тэ, мый сійӧ лавка восьтӧмыс лоӧ? Да нӧшта Дзуръя нӧрысӧ, кык сикт костас? — ачыс веськыда быттьӧ кӧсйӧ синъяснас Сандраӧс сёйны.

Колӧ жӧ вӧлі мыйлакӧ сэтчӧ Легонтлы шыасьны! Тӧдӧ нин ӧд эськӧ батьыслысь сямсӧ: кор сійӧ сэтшӧм скӧра сёрнитӧ, лучшӧ нин эн торк.

— Миянлы нӧ мый? Мед кӧть дас лавка восьтасны! — шуис Легонт, дай ачыс эз тӧдлы, кыдз батьыс сылы аслас ыджыд паньӧн ныр гӧчас брунӧбтіс.

— Кӧсӧй бӧлбан! Тэнӧ сэтчӧ юалӧны?

Легонтлӧн быдсӧн би петаліс синсьыс. Кыкнан кинас тупкис чужӧмсӧ. Недыр мысти нырсьыс сылӧн вир кутіс войтавны, дай Легонт пондіс шлюпиктыны-бӧрдны.

— Мун, пет пызан сайсьыс! — тшӧктіс батьыс. — Беспӧлезнӧй!.. Мыйла, кытчӧ оз юавны, сюйсян? Водзӧ кежлӧ эн лысьт сэсся тадзи!..

Бура дыр сы бӧрын некод нинӧм эз шу. Легонт чеччис да мыссян дорӧ муніс. Дыр сульсис-керис, мыськис ныр-вомсӧ.

— Но, ӧвсис кӧ пув ваыд тэнад, лок бӧр пуксьы! — букыша видзӧдлӧмӧн шуис Спира пиыслы.

Легонт чышкысис сьӧдасьӧм кузьчышъянӧ да нырнас шлюпиктігтырйи бӧр пуксис пызан сайӧ. Спира бара кутіс велӧдны, кыдзи колӧ челядьлы кутны асьнысӧ бать водзын. Сэсся воддза сёрниас вуджис:

— Ті со, ме видзӧда да, дзик беспӧлезнӧй мӧмӧтъяс кодьӧсь, нинӧмтор онӧ гӧгӧрвоӧ. Ӧд Дзуръя нӧрысад кӧ стрӧитасны выль лавкатӧ, миян тӧргӧвляным пондас чинны, усьны, дай дзикӧдз тупкысяс. Эм кӧ тіян этша башканыд, колӧ жӧ гӧгӧрвоны сійӧс! Коді сэки локтас миянӧ ньӧбасьныд?

— Мыля нӧ, Спира, оз локны? — полігтырйи юаліс Сандра. — Лямичаса да, тупичаса да, увсянь кайысьяс да, пыр на жӧ кодкӧ да кодкӧ и миян ордӧ пырас.

— Сы вылӧ, баба, сэки этша нин надеяыд лоӧ... Аттӧ, нинӧм жӧ, тыдалӧ, тіян вежӧрныд абу! — скӧрмис бара Спира. — Быдторсӧ тіянлы юраныд колӧ нӧшкӧн моз тувъявны!.. Ӧд коммунистъясыд сира гезйӧн моз кыскӧны йӧзсӧ кооперативӧ... Мед та йылысь тіян больӧдчӧм эз вӧв — ставнытӧ сэки чужъяла!

Ӧти кывъяссьыс нин ставныс сэки повзисны, быттьӧ збыльысь нин ставныс вылӧ ырыштчис сэні Спираыд кутшӧмкӧ ыджыд оружйӧӧн.

— Шуа тай: мися, коммунистъяс кыскӧны йӧзсӧ кооперативӧ. Унджыкӧс кӧ сэтчӧ пыртасны да Дзуръя нӧрысӧ лавкатӧ пуктасны — миянлы сэки эштӧма лавка ӧдзӧстӧ тупкыны да гырысь плакаясӧн тувъявны. Сэки — беспӧлезнӧ. Йӧзыд кутас мунны асланыс лавкаӧ...

Вӧлисти сэки гӧгӧрвоисны ставныс, кутшӧм «загреки» налы юр выланыс кыпӧдчӧ. Гӧгӧрвоис эськӧ тшӧтш и Легонт, да бать кучкӧмсьыс лӧг кузя быттьӧ сылы нимкодь лои: «Сідзи и колӧ тэныд!» — мӧвпыштіс. — «Мед асланыс лавкаысь ньӧбасясны, онджык кут сэки тэ вывтіасьны!..» Сэтчӧ весиг Йӧгинь шыасис небыдика:

— Сэки нӧ, батьӧ, кыдз сэсся ме кута овныс? Мича платтьӧясӧй кӧ менам оз лоны, коді менӧ и коралас? Ӧні жӧ сідзкӧ колӧ меным верӧс сайӧ мунны, бӧрти некод оз босьт сэсся да, «эндӧм нылӧн» кутасны менӧ нимтыны...

— Эндін тай сэтчӧ дзик пыр! Эн на сэтшӧма пов. Тэнад чужӧм-рожаыд, ен сыкӧд, оз на пырысь-пыр воймы, либӧ вир-яйыд оз на сӧрмы...

— Лавкатӧ кӧ плакаяснад тувъялан — кодлы ме сэки лоа коланторйӧн да вежаланторйӧн?.. Вайӧ менӧ регыдджык верӧс сайӧ иналӧй, батьӧ-мамӧ! Бӧрти Митрей Опонь кодь корысь сайӧ лоӧ меным мунны...

Сандра эськӧ мыйкӧ кӧсйис сэтчӧ шуны да эз удит — Спира водзвыв гӧлӧссӧ лэптіс:

— Ланьт, Йӧгинь, эн веньгы сэн нинӧм абусӧ! Тэнад верӧс сайӧ мунӧмыд беспӧлезнӧй на. Первой колӧ тайӧ бӧлбансӧ гӧтравны да ассьыным тӧргӧвлянымӧс кутны...

Легонт эз вермы терпитны да, бара сэтчӧ шыасис паръяссӧ нюжӧдӧмӧн:

— Мый бурсӧ нӧ менам гӧтрасьӧмыс тэныд сетас? Ӧпимыс ӧд оз тэныд ло?

— Бӧлбаныд — бӧлбан и эм, беспӧлезнӧ! — скӧрмис Спира. — Мый лешакыс вылӧ, прӧсти господи, меным ковзис тэнад гӧтырыд!.. Колӧ асьтӧ тэнӧ кӧзяинӧ пӧртны. Гӧтыртӧм мортыд ӧд — абу кӧзяин, сійӧ — челядь на сэки, кычи вежӧра детина!

Спиралысь татшӧм нога «философиясӧ» унаысь нин эськӧ кывлывлісны да вензьыны некор на некодӧс сійӧ эз лэдзлывлы. Ӧні, дерт нин, татшӧм скӧр дырйиыд, некод эз лысьт весиг вомсӧ калькнитны. Спира босьтчис да босьтчис висьтавлыны, бара семьясӧ олӧмӧ велӧдны, — муртса и помаліс. Бӧрвылас сэсся шуис:

— Сы понда со и колӧ Легонӧс регыдджык гӧтравныс, мед сійӧ ачыс кӧзяин туйӧ воис да ыджыд керка зымгис Дзуръя нӧрысас. Сэки миян кык лавка лоас: тані да Дзуръя нӧрысын. Сэки вӧлисти ми вермам кокньыдджыка лолыштны. Ерӧ Мелеклӧн нылыс, тыдалӧ ӧд, абу зэв омӧлик. Сійӧ идӧрӧн да асланым сюсьлунӧн ми вермам на, гашкӧ, и кокнымӧс нюжӧдлыны да вомлӧнавны коммунистъяслы туйсӧ. Сійӧн тай, мися, ме и шуа: Легонӧс мед вӧлі гӧтралӧма тайӧ видз костас жӧ! Кылан, Легон?

Кокньыдик мывкыда Легонтлӧн вуніс нин батьыс вылӧ лӧгалӧмыс. Радысла гӧтов сійӧ кӧть ӧні мунны да кыскыны Ӧпимӧс: бурӧн, ас вӧляысь мунӧм Ӧпимлысь сійӧ оз и чайт, оз и верит.

— Ме, батьӧ, гӧтов, кӧть ӧні жӧ Ӧпимтӧ юрсиӧдыс кыскыны!

— Оз кӧ бурӧн лок, ковмас, дерт, мыйкӧ вӧчны, нинӧм видзӧдны быд ыръянитӧм вылӧ... Вот гӧтралам тэнӧ да таво тӧвнас жӧ и керка вӧр тэныд лэдзам. Зымгам Дзуръя нӧрысӧ ӧкмыс пельӧса керка, ӧбшывайтам, краситам. Ме чайта, миян водзджык на сэні лавкаыд воссяс налӧн дорысь.

Ставныслы быттьӧ нимкодьджык лои. Ӧбед помалісны сэсся шы ни тӧв. Быдӧнлӧн юраныс бергалісны аслыспӧлӧс торъя думъяс. Пызан идралігӧн Сандра ассьыс думъяссӧ висьталіс Спиралы:

— Мый и керны, Спира? Ӧпимыс ӧд пыксьӧ, оз мун Легонт саяд...

— Сы йылысь менам тэкӧд сёрниыс бӧртиджык лоас. Ме сійӧ ог и верит, ыштӧ кутшӧмкӧ лямичаса ныв оз мун миян пи сайӧ. Беспӧлезнӧ!..

Вӧскресенньӧ кузя ӧбед бӧрын Спира тшӧктіс Сандрасӧ юр вуштыштны, челядьсӧ ыстіс лавкаас:

— Да мед ӧрӧжки, преник-кампет эз вӧв вӧрзьӧдӧма — кыкнаннытӧ зульӧда! Менам ӧд ставыс лыда, нинӧм энӧ лысьтӧй босьтны!.. Донсӧ быд тӧварлы пасйӧма, лючки видзӧдӧй, да деньгатӧ бура лыддьӧй, уджӧн грӧш дон мед эз вӧв сетӧма некодлы... Ачым регыд локта, тіян помысь ӧд беспӧлезнӧ.

Гозъя, мыйӧн колисны ӧтнаныс, сёрни налӧн бара кыптіс Легонтӧс гӧтралӧм йылысь. Лӧсьыда тоясигмозыд и варовитісны! Медъёнасӧ лои быргыны Ӧпимӧс кыскӧм понда. Бура уна ног сэки Спира бергӧдліс ассьыс юрсӧ гӧтыр пидзӧс вылас: балябӧжсӧ тшӧктылас вуштыны и, плеш водзсӧ лӧсьӧдлас и, пель водзсӧ пуктылас и, — ӧти здук оз вермы кутны юрсӧ вӧрзьӧдлытӧг. Бӧртинас сэсся воисны жӧ гозъя сёрни помӧ, мыйла Ӧпимыс сэтшӧма петитчӧ Легонт сайӧ мунӧмсьыс.

— Митрей Опоньӧс пӧ радейтӧ Ӧпимыс да, сійӧн и ышнясьӧ сідзи, — висьталіс Сандра. — Опоньыс пӧ эськӧ оз и видзӧд сы вылӧ да, мый сэсся йӧй нылыдкӧд вӧчан. Ме ог тӧд, мыйсяма озырлун аддзӧма Ӧпимыс сэсь? Якӧ Митрейысь гӧля олысьыд сэсся став Лямича кузяыс оз сюр-а, челядьыс пыр киссьӧм паськӧмӧн ветлӧны, семьяыс — арава кодь чукӧр-а, мый прӧсти господи вылас и ыштӧ Ӧпимыс? Ещӧ пӧ ӧд Опоньыс видзӧдчӧ миян Йӧгинь вылӧ дай, быдсяма дивӧыд тай лолӧ жӧ енма-муа костад!..

Спира зэв ӧдйӧ чеччис да юрсӧ шыльӧдігмоз шуис:

— Сідзкӧ тэ, Сандра, талун жӧ помӧн тӧдмав: мунас али оз Ӧпимыс бурӧн Легон сайӧ? Оз кӧ морт ногнас кӧсйы мунныс — Дзимбыр Парась ордад лоӧ ветлыны, нинӧм сэсся и геджгыны сы понда. Мед вӧлі видзӧ пыртӧдз гӧтралӧма Легонӧс, кыдз гажныд! — чорыда шуис сэтчӧ Спира да петіс лавкаас.

Сёрниыс Спира гозъялӧн та йылысь вӧлі жӧ нин коркӧ. Найӧ лӧсьӧдчылісны нин ас костаныс: бурӧн кӧ Ӧпим оз мун, ветлыны нимвидзысь дінӧ да загӧвӧрӧн бергӧдны — «смилитны».

Дзимбыр Парась, ар ӧкмысдаса кымын старука, олӧ Тупича катыд помын. Керкаыс сылӧн Педӧралӧн дорысь нин важджык да омӧльджык. Ачыс оз нин вермы уджавны да, кынӧмсӧ вердӧ нимвидзӧмӧн да «пывсьӧдчӧм» помысь. Пӧрысь-пӧрысь эськӧ, да пыр на аслас кокӧн ветлӧ. Аслас кузь нэм чӧжнас бура уна йӧзӧс нин эськӧ ылӧдліс Парасьыд, да пемыд йӧзыд синтӧм гутъяс моз век на жӧ сы дінӧ локтӧны быд висьӧмнас, быд приччанас, быд шогнас. Уна ныв-зонмӧс и «смилитавліс» тшӧтш, кӧть унджыкысьсӧ некутшӧм «загӧвӧр» сылӧн некодлы эз имитлы-а.

Рытгорувнас Сандра и ветліс Парась ордӧ. Кутшкыртчӧмӧн кывзіс пӧрысь «тӧдысь» Сандралысь могсӧ да велӧдіс, мый колӧ вӧчны:

— Тэ, люба, пиыдлы тшӧкты судзӧдны Ӧпимыслысь юрсисӧ да корсьны энь байдӧгӧс. Байдӧгыслысь сьӧлӧмсӧ юрсинас сэсся кӧртав дай косьты жель йылын. Мед некод эз аддзыв — сэки смилитӧмыслӧн выныс вошас. Куимысь лун кежлӧ байдӧг сьӧлӧмсӧ видлы да лыддьы татшӧм нимкыв: «Кыдзи тайӧ энь байдӧг сьӧлӧмыс косьмӧ, сідз жӧ мед Ӧпим нывлӧн сьӧлӧмыс менам пиӧй Легонӧй вӧсна косьмас», сэсся пӧльышт да нӧшта сэтчӧ содты: «пырнёлӧн да гартолӧн Легонӧс да Ӧпимӧс ньӧтчыд мынлытӧм вылӧ, ньӧтчыд разьсьытӧм вылӧ, аминь, аминь, свято, свято да нерушимо». Ӧкмыс лун мысти, байдӧг сьӧлӧмыс косьмас да, тупича тышкӧн колӧ сійӧс крӧшитны дай кыдзкӧ пызьнас и вердны нывсӧ. Сэки нылыд ачыс кутас тэнад пиыд дінӧ локны, сьӧлӧмыс пондас кыскыны, косьмыны.

Уна пӧв ковмис висьтавны «нимкывсӧ» Сандралы — некыдз оз велав да.

Парась ордсянь бӧр гортас локтігӧн Сандра туй чӧжыс пыр вашкӧдіс аслыс нимкывсӧ: «Кыдзи тайӧ энь байдӧг сьӧлӧмыс косьмӧ, сідз жӧ мед Ӧпим нывлӧн сьӧлӧмыс менам Легонӧй вӧсна косьмас», сэсся пӧльыштас — «пфу!» да содтас: «пырнёлӧн да гартолӧн...» Эз и тӧдлы, кыдзи Дзуръя ёльсӧ вуджсьӧма. Ерӧ Мелек дінті мунігӧн Сандра друг мӧвпыштіс: «Час жӧ пырала, оз-ӧ Ӧпимыслӧн кыдзкӧ юрсиыс сюр?» Мукӧддырйи кӧ эськӧ, дерт, гашкӧ, эз нин и пыр татшӧм сёрӧн кодьнад, а тарыт кежис на, эз и сувтыштлы весиг мӧвпыштны: «Пырны-ӧ, абу-ӧ?» — веськыда сідзи и пырис.

Мелеклӧн оз на вӧлі узьны. Пызан весьтас, вӧсньыдик сутуга йылын тоньвидзӧ ичӧтик ӧшалан лампа, стеклӧыс сьӧдасьӧма да биыс ӧдва-ӧдва тӧдчӧ. Буретш вӧлі ужнайтсьӧма да, пызансӧ идралӧны.

— Онӧ на узьӧй? Чолӧм-здорово тіянлы!

— Лок, шойччы, Микайловна! Кокыд дженьыд — удзӧдім, — шуис Мелек.

— Ме ужына нин талун, Мелек. Видзӧд, со петі пӧрысьӧ-нэмӧ войпукны, — шпыньмуніс да пуксис лабичас.

— Мый нӧ сэсся! Ӧні пӧ тай позьӧ весиг и пӧрысьяслы гуляйтныд, не воддза пӧраясыд! — шыасис Наталь. — Миян тай Ӧпим проч вӧлявмис-а, быд рыт пышйӧ кытчӧкӧ гортысь. Талун важӧн нин кеньгӧ Педӧра ордӧ бара мунны со.

Сандра эськӧ кӧсйис дивитыштны Ӧпимӧс гуляйтӧмысь, да думсӧ мӧдарӧ вежис, мед эз нин ло дӧзмӧдӧма ассьыс моньпусӧ:

— Бура ветлӧмысь, Наталь, дерт, нинӧм кутныс. Ныв дырйиыд, майбыр, и красуйтчыныс! Мед ветлас, медтыкӧ ассьыс мывкыдсӧ кужас видзныс-а.

Шань улӧ кӧ лэччысян, дерт нин, колӧ шаньӧн и кутны асьтӧ. Пызан идралӧм бӧрын Ӧпим кутіс пасьтасьны.

— Вывті сёрӧдз эн ветлы, Ӧпим, — шуис батьыс.

Сэтчӧ Сандра сувтіс, матыстчис Ӧпим дінӧ да шуис меліа:

— Оз бур нылыд дыр гуляйт, — шуис дай малыштіс юрӧдыс веськыд кинас.

Ӧпимлӧн мича вежов кузь юрсиыс кыз кӧсаӧн нюжвидзӧ коскӧдзыс. Сандра топыда шамыртӧмӧн кӧсасӧ ки пырыс нуӧдіс помӧдзыс, алӧй лента кӧртӧдӧдзыс.

— Ен сыкӧд, кутшӧм мича тэнад, Ӧпимушко, кӧсаыд!..

— Эн вомдзав, Сандра тьӧтка! — серамӧн моз шуис Ӧпим.

— Господь мед видзас, бур нылӧй! Ме ӧд эг лёк сьӧлӧмӧн вежалӧм кузя сідзи шу, — вочавидзис сэтчӧ Сандра, ачыс мӧвпыштіс: «Мед эськӧ шедас жӧ кӧть гоз-мӧд сі».

Пуксис бӧр лабичас да гусьӧникӧн видзӧдліс аслас киӧ: певъя водз чуня костӧдыс везъялӧ кымынкӧ юрси сі. Нимкодьпырысь, зэв видзчысьӧмӧн Сандра ӧтилаӧ ставсӧ чукӧртіс-ёкмыльтіс да питшӧгас сюйис. Ӧпим пасьтасис да кӧсйӧ нин вӧлі петны, Сандра сэтчӧ бара шыасис:

— Ме эськӧ, бур нылӧ, тэ дінӧ могӧн локті да, мунан тай-а. — Ачыс мӧвпыштіс: «Гашкӧ, смилиттӧгыс судзсяс мывкыдыс да?»

— Мый сяма мог нӧ, Сандра тьӧтка?

— Тӧдан ӧд, Ӧпимушко, миянлысь могнымӧс. Ог нин нӧ кут тэнӧ, люба, манитны... Мый нӧ, тэнад думыд эз на вежсьы, бур нылӧй? Мунан он нӧ миян Легон саяс?

Ӧпимлӧн серамыс петіс сэтчӧ:

— Ог на тай кӧсйы-а... Дай ӧдвакӧ ме сы сайӧ муна. — Ӧдзӧсӧд петігас сэсся бергӧдчылӧмӧн шуис: — Ог мун сэтшӧм ӧлук саяд!

«Он кӧ бурӧн мун, керӧмӧн кыскам, — лёкысь моз думыштіс Сандра. — Мыйӧн сьӧлӧмыд косьмыны кутас — ачыд вӧзйысьны пондан, любушкаӧй!»

Бура дыр на варовитісны куимӧн ӧнія ныв-зон самӧвӧлитчӧм йылысь.

— Ті нӧ эськӧ быттьӧ асьныд мый шуанныд? — юаліс Сандра.

— Миян сайын, Микайловна, некутшӧм мытшӧд абу, — шуис Мелек. — Миян важӧн нин кыв тырмӧма сы кузя.

— Сідзкӧ нинӧм и видзӧдныс... Вывті нин вӧлявмӧмаӧсь ӧнія нывъясыд, Мелек, регыд и мам-батьнысӧ оз кутны пыдди пуктыны; сійӧ и виччысь, мед эськӧ эз пиавны да мам-батьыслы жӧ чуркаяснысӧ эз вайны быдтыны...

Быттьӧ паськыд ворга воссис, быд лёкторсӧ кутіс ызгыны Сандра ӧнія нывъяс йылысь.

— Миян Ӧпимным абу на, Сандра, сэтшӧм самӧвӧлька, — небыдика шуис Наталь.

— Тэ, люба, «абутӧ» эн шу кыкысь ӧнія пӧраясӧ... Он и тӧдлы, шашнитӧ вӧчасны...

— Вӧчас кӧ ӧд, гортысь чужъяла курваӧс! — чорыда шуис сэтчӧ Мелек. — Сідз, пасьтӧгыс, дзик кушӧн и тойлала немортӧс!

— Позьӧ на ӧд сы выйӧдзыс не воштысьны. Ми тай тіянӧс бур пыдди пуктӧмӧн коралам нывнытӧ асланым Легон сайӧ. Оз кӧ бурӧн мун — позьӧ на ӧд и тшӧктыны... Ме чайта, миянын оз кут сылысь муссӧ зыртны, красуйтчас-олас, майбыр!

— Дерт эськӧ да, кыдзкӧ тай быттьӧ абу жӧ лӧсьыд невӧлитныс ӧтик нывтӧ, — шыасис ышловзигтырйи Наталь.

— Сы вылӧ эськӧ нинӧм видзӧдныс да, — шуис Мелек. — Гашкӧ, ачыс на мунас да?

— Медъя эськӧ господь бур мывкыд сылы сетіс!.. Тайӧ видз костас эськӧ и колі свадьбуйтныс, нинӧм нюжӧдчыныс сэсся.

— Ог тӧд, Микайловна, удитам огӧ, зэв нин ӧд этша коли кадыс сэтчӧдз да нёль вежоныс нин ӧд, буракӧ, арся видзӧ пырӧмӧдзыд абу? Колӧ жӧ кӧть ичӧтика лӧсьӧдчыштны свадьба кежлад...

Сандралӧн сэки сьӧлӧмыс этша бурасис, сёрнитны кутіс ачыс небыдджыка.

— Мый унасӧ и лӧсьӧдчыныс. Ыджыд приданнӧй миянлы оз ков — асланым эмбурным, слава тебе господи, тырмас. Ичӧтик пир кодьӧс вӧчыштам, дай ставыс.

— Кысь нин эськӧ ӧнія дзескыд кадъясӧ гажа пиръяссӧ вӧчныс да, приданнӧйтортӧ мыйкӧ мында ковмас жӧ кӧть дасьтыштны: ӧтка нылӧс ӧд дзик кушӧн огӧ жӧ мӧдӧдӧй...

Веськыда кӧ шуны, Сандра эськӧ эз жӧ быттьӧ кут бӧрыньтчыны ыджыд приданнӧйсьыд, сетӧны кӧ — мый не босьтныс, майбыр! Сійӧн сэсся нинӧм эз и шу Натальлы воча. Пыр ӧд сідз овлӧ: кодлы мый колӧ — сы йылысь сійӧ и дольӧ. Мамъяс ёнджыка тӧждысьӧны, кыдз эськӧ нывъяснысӧ верӧс сайӧ сетны ыджыдджык приданнӧйӧн да бурджык козинӧн, мед йӧзыс эз кутны вӧйпны: со пӧ, корысьӧс моз мӧдӧдіс нывсӧ. А батьяслы медтыкӧ свадьба-пирыс гажаджыка муніс-а, сэсся мукӧд вӧзняыд не сэтшӧм колантор нин налы. Коми йӧзлӧн кӧ прӧстӧй праздникъяс дырйи гажыд бур сёян-юан сайын да вина помын, пируйтігад мый нин сэсся шуан — сэк торъя нин ёна колӧ гӧститӧдчыны: дундытӧдз сёйны-юны да востӧдз вина жнипкыны. Сьӧлӧм бурмытӧдз кӧ нӧ да став сикттӧ шызьӧдтӧдз пируйтігӧн трайгыны оз удайтчы — кутшӧм сійӧ свадьба, трустлы!.. Мелеклӧн та йылысь медвойдӧр и думыс кыптіс юрас, кор сёрниыс пансис пируйтӧм вӧсна.

— Колӧ жӧ кӧть неуна чери да пӧтка мыйкӧкерыштны свадьба кежлад...

— Тэныд нӧ, Мелек, дыр-ӧ чери-пӧткатӧ, майбыр, кыйныд, ачыд кыйсьысь-вӧралысь да. Лун-мӧд кежлӧ кӧ вӧрад ветлан — тырыс ваян пӧткатӧ.

— Он на тай зэв курышт, Микайловна, тавоясӧ пӧткатӧ, дзикӧдз кыдзкӧ миян вӧр пӧткаыс бырны пондіс. Со талун асывнас Дзуръя ковтасӧд вель вылӧдз кайлі, да ӧти тар да байдӧг гоз сӧмын и вайи...

Сандралысь быттьӧ кодкӧ друг певйыштіс морӧс пытшкӧссӧ, мыйӧн Мелекыд казьтыштіс байдӧг йывсьыд. Став водзиса сёрниыс вошис сэки сылӧн да юрас бергӧдчис Дзимбыр Парась и, кос байдӧг сьӧлӧм и, «пырнёлӧн да гартолӧн» и, Ӧпимлӧн Легонт понда нюкыртчӧмыс и. «Со ӧд, — мӧвпыштіс Сандра, — енмыд ачыс индӧ меным могманторсӧ».

— Ті со, майбыръяс, байдӧг яйяс сёянныд, а ме ог нин и помнит, корсянь байдӧг кӧрсӧ эг видлы... Кутшӧма эськӧ чӧсмасьыштны окота, да он босьт!.. Он вузав, Мелек, кӧть ӧти байдӧгсӧ меным?

— Кыкнансӧ колӧкӧ сета, Микайловна, ми талун тарсӧ пулім и сёйим нин, а байдӧгъясыс колины на... Вай, Наталь, сет Микайловнаыслы кыкнансӧ, мед мыйкӧкерас...

Ёна нин сёрӧн Сандра петіс Мелек ордысь. Нимкодьлун йывсьыс мыйкӧ колӧ оз шуныс? Сытӧг нин позьӧ гӧгӧрвоны: ӧд кыкнан смилитчанторйыс ӧтпырйӧ сюрис — Ӧпимлӧн юрсиыс и байдӧгыс. Кык байдӧгсьыд, дерт нин, кодыскӧ ӧтикыс энь байдӧг. Да ӧд весиг некутшӧм дон эз босьт Мелекыд байдӧгъяссьыс. Тэрыба-тэрыба муніс Сандра Лямича кузя гортас. Питшӧгас — дона юрси, киняулас, чышъян пиын, — кык байдӧг. Татшӧм чассьӧыд шоча жӧ удайтчывлӧ!

Вежонӧн-джынйӧныс байдӧг сьӧлӧм лӧсьӧдӧмӧ и муніс. Сандра весиг Легонтыслы та йылысь нинӧм эз висьтав, мед эськӧ кыдзкӧ сійӧ эз больснит йӧз дырйи да смилитан выныс эз вош. Ставсӧ лӧсьӧдісны кыкӧн — Сандра да Спира.

«Кузьма-Демьян» лун — Лямича сиктын сура праздник. Спира да Легонт водз мунісны вичкоӧ, Сандра Йӧгиньыскӧд кольччисны страпайтны. Ӧбӧдня кежлӧ Сандра ыстіс вичкоӧ и Йӧгиньсӧ тшӧтш. Сы бӧрын Сандра игнасис, перйис ичӧтик кудйысь тув джын мында кымын донтӧминик кампет да пызан вылас и вӧчис сэсся смилитчантортӧ. Быд кампетлысь разьлас корсӧ (гумагасӧ), пызялас кампетсӧ гӧгӧрыс байдӧг сьӧлӧм пызьӧн нимкыв вашкӧдігтырйи: «Кыдзи тайӧ энь байдӧг сьӧлӧмыс косьмис, сідз жӧ мед Ӧпим нывлӧн сьӧлӧмыс Легон вӧсна косьмас... Пфу! Пырнёлӧн да гартолӧн Легонӧс да Ӧпимӧс ньӧтчыд мынлытӧм вылӧ, ньӧтчыд разьсьытӧм вылӧ, аминь-аминь, святӧ, святӧ да нерушимӧ!..» Сэсся бӧр кампетсӧ гартас. Эштӧм бӧрас Сандра лыддис кампетсӧ да лои дас ӧкмыс — дас ӧкмысысь лоӧма лыддьыны нимкывсӧ!

Ӧбед бӧрын Легонт мӧдӧдчыны кутіс гуляйтны мунны. Мамыс сетіс сылы став кампетсӧ да гусьӧник велӧдіс:

— Ӧпимтӧ гӧститӧд, Легон, тайӧ кампетнас, сэсся некодлы эн сет.

— Код тӧдас, босьтас оз на ещӧ сійӧ. Гашкӧ, бара пондас ышнясьны да.

— Тэ кыдзкӧ меліаджык сы дінӧ сибӧдчы дай босьтас... Да непременнӧ гӧститӧд, мед кӧть ӧти кампет сёяс тэнад чассьӧ вылӧ!..

Легонт сюйис кампетсӧ пинжак зептас, пасьтасис да муніс. Сандра дыр на сьӧлӧмсяньыс сиис, мед эськӧ инас жӧ став вӧчӧмыс. Регыдик мысти и Йӧгинь муніс гуляйтны. Спира гозъя ӧтнаныс колины.

— Ставсӧ лӧсьӧдін? — юаліс Спира.

— Ставсӧ. Босьтіс сьӧрсьыс... Мед эськӧ пресвятая троерушнича отсалас жӧ миянлы!

— Тайӧ кӧ нинӧм оз вермы керны, ковмас мырдӧн гӧтравны... Кык вежон ӧд коли видзӧ пырӧмӧдзыд, а нинӧм на эз пусьы миян, беспӧлезнӧ!..

* * *

Видзӧ пыригкежлӧ пуксис нин омӧлик тӧвся туй: кынмыштіс дай лымъяліс ичӧтика. Лямичаса бура унаӧн медасисны сортовка лэдзны «Северолеслы». Таво весиг Якӧ Митрей эз мун заводӧ — тшӧтш Опоньыскӧд кутчысис кер лэдзны. Кӧть важӧнкодь нин задаткияс босьтавлісны, кодсюрӧыс важӧн нин и сёйисны нянь задаткияссӧ, ӧнӧдз на некод удж вылӧ эз пет — кӧсйысьӧны видзӧ пырӧм бӧрын вӧлисти вӧрӧ мунны.

Нёль лун войдӧр видзӧ пырӧмӧдз, вӧскресенньӧӧ, вӧлі потребительскӧй обществоса шленъяслӧн чукӧртчылӧм. Сэні Нила Паладь кыпӧдіс сёрни Дзуръя нӧрысӧ выль лавка стрӧитӧм йылысь:

— Сэтчӧ непременнӧ колӧ лавкасӧ стрӧитны. Лямичасалы татчӧдз волыны вывті ылын, дай тупичасалы абу зэв матын. Лямичаса ӧні ньӧбасьӧны частнӧй тӧргӧвечлысь, Кузьма Спиралысь. Дерт, сійӧ кык либӧ куим донӧн кульӧ. Колӧ сэтчӧс крестянасӧ нетшыштны Спира кипод увсьыс, тайӧ — миян ставнымлӧн ыджыд мог. Налы кӧ лавкаыд матын лоас, ме чайта, Спира ордад некод оз лок ньӧбасьныд.

Паладь дор унаӧн сувтісны. Лямичаса да тупичаса шленъяс зэв сьӧлӧмсяньныс кутчысисны сійӧ сёрниӧ, кӧсйысисны весиг асьныс тшӧтш отсасьны лавка вылӧ кер лэдзӧмӧн да мукӧд уджӧн. Сӧмын ӧткымын шленъяс паныд шуисны: оз пӧ ков сэтчӧ лавкаыс. Вӧлісполкомын юралысь тшӧтш паныд сувтіс:

— Миян кооперативным абу на сэтшӧм озыр, мед вермис быд сиктӧ лавкаяс стрӧитны. Да сэсся мый куш лавканад вӧчан? Со ӧти лавкаас огӧ вермӧ тырмымӧн колан тӧварсӧ вайныс-а, мый нӧ пондам вузавны выль лавкаяссьыс? Воздукӧн тӧргуйтны кутам али мый? Ме ногӧн, ӧнія пӧраясӧ нинӧм на сёрнитны Дзуръя нӧрысӧ лавка стрӧитӧм йылысь.

Сылы вочакыв сьӧлӧмсяньыс видзис партъячейкаса секретар:

— Тадзи кӧ эськӧ висьталіс кутшӧмкӧ озыр морт, кулак кодь, эз и вӧв дивӧ кывзыныс. А кор тадзисӧ сёрнитӧ вӧлісполкомын юралысь — ме весиг шензьыны ог вермы. Мый вылӧ нӧ ми дугдывтӧг пыр зілям ӧтувтны крестянасӧ кооперативас? Али тайӧ могыс оз инмы Тупъюров ёртлы? Асьныд ті, вайӧ, бурджыка мӧвпыштлӧй: позьӧ оз кольны дзонь кык сикт лавкатӧг, частнӧй тӧргӧвеч улӧ? Дерт жӧ, оз позь. Кык сиктас сё дас кык керка. Налы колӧ лавкасӧ стрӧитны матӧджык. Медся бур местаыс — Дзуръя нӧрыс. Ме чайта, лесничество донтӧг сетас кер билетсӧ потребительскӧй лавка вылад, сэсся мыйкӧ мында сьӧм кооператив торйӧдыштас дай асьныс лямичаса да тупичаса отсавны со кӧсйысьӧны...

— Отсалам, отсалам! — горӧдісны кымынӧнкӧ. — Керсӧ кыскам и!

— Помӧчӧн уджалам и!

— Стрӧитам лавкасӧ!.. Колӧ лавкаыс!..

Та борын некод нин сэсся паныд нинӧм эз шу.

— Тайӧ тӧвнас жӧ и керсӧ колӧ лэдзны. Керка юрӧ куим-ӧ-нёль кернад вайныд абу нин зэв ыджыд удж — кыскам!

Сідзи и шуисны вӧчны: таво тӧвнас лавка вӧр лэдзны, мед тулыссяньыс позис нин кутчысьны лавкасӧ стрӧитны.

Ёна жӧ Кузьма Спира пиньсӧ йирис, мыйӧн кывсис сылы та йылысь. Медвойдӧр топӧдіс гӧтырсӧ:

— Кӧні нӧ тэнад, трасича лысьӧм, свадьбуйтӧмыд? Мый нӧ артмис тэнад загӧвӧрсьыд? Ок тэ, беспӧлезнӧй твар, прӧсти господи! Смилитін Мелек нывтӧ? Ляскысис сійӧ миян ӧлук берданым? Вот, босьта да, пасьварта став ныр-вомтӧ, трасичалысь!.. Мый нӧ вӧчӧма бӧлбаныд байдӧг сьӧлӧм пызя кампетъяснас, висьтавліс эз тэныд? Вердӧма али абу Мелек нывсӧ?

Сандралӧн повзьӧмысла быттьӧ горшыс тасасис, быттьӧ гӧрддзасис кыткӧ голяыс да, бура дыр кыв эз вермы шуны. Этша лӧньыштӧм бӧрын вӧлисти висьталіс мыкталігтырйи:

— Колӧма жӧ эськӧ, Спира, водзвыв висьтавны Легоныдлы сы йылысь, сэки эськӧ, гашкӧ, бурджыка артмис... Ӧні ме ог тӧд, мый лоас... Кампетнас ӧд вердӧма сійӧ унаӧс — нывъясӧс и зонъясӧс, быдӧнлы морт ӧти кампетӧн йӧйыд сетӧма...

— Сідзкӧ ставнысӧ смилитіс бӧлбаныд?.. Мый нӧ сэсся ӧні лоӧ?

— Ме тай сійӧ жӧ и шуа: мый, мися, ӧні лоас?.. Первойсӧ эськӧ сетӧма Ӧпимыслы. Дыр пӧ ышнясис да босьтіс жӧ пӧ коркӧ. Сэсся пӧ мукӧдъяс кутісны дзайгыны, дай ставнысӧ гӧститӧдӧма йӧйыд. Ещӧ пӧ ӧд шуӧны вӧлӧм: бусӧсь пӧ тай кампетыд, Легон, да став байдӧг сьӧлӧм пызьсӧ и чышкалӧмаӧсь...

— Но сідзкӧ ставыс беспӧлезнӧ лои, трасича висьӧм!.. Некутшӧм смилитӧм некодлы оз ин?..

— Ог тӧд, Спира... Ӧпимыслы кӧ оз ин, мукӧдыдлы эськӧ, дерт нин, оз ин да: Ӧпимсӧ ӧд нимкывъяс гартлӧдлӧма вӧлі... Мыйкӧ мында кӧ эськӧ пызьыс веськаліс сы пытшкӧсӧ, колӧ инныс да... Ог тӧд, мый сэсся ӧні и вӧчны...

Спира бура дыр зумышвидзис улыс льӧбсӧ курччӧмӧн. Сэсся друг чеччис да пасьтасьны кутіс.

— Кӧні нӧ миян ӧлукыс шӧйтӧ? Мун корсьны ветлы, мед пырысьтӧм-пыр жӧ гортӧ локтас... Неморт!.. Тіян вылӧ сэсся нинӧм надейтчыны, беспӧлезнӧ! Ачым ветла Мелек ордас! Мун, кор бурлаксӧ, тшӧтш ветлам ая-пиа... Трасичаяс, во гӧгӧр чӧжӧн энӧ вермӧ нылӧс коравны! Кутшӧм нӧ сэсся та бӧрын ті йӧз? Тьпу!.. Страмитанныд сӧмын менӧ тшӧтш... Ме сійӧ ог и верит, ыштӧ кутшӧмкӧ Ерӧ Мелеклӧн ныв петитчӧ менам пи сайӧ мунӧмысь!..

Тэрыба керкасьыс Сандра петіс да тінгыртіс катыдлань. Спира ӧтнас бура дыр на шавкъяліс джодж кузяыс да мургис сьӧласигтырйи. Сэсся зэв ӧдйӧ петаліс лавкаас, перйис стойка увсьыс самӧкур парта да сывнас мерайтіс рудов ситеч, гартыштіс ӧтилаӧ ставсӧ да кабала пытшкӧ и тӧбыштіс.

Недыр мысти Сандра локтіс Легонтыскӧд. Скӧр йывсьыд Спира эз и лэдз лолыштны писӧ:

— Лок, бурлак, мунам!

— Кытчӧ нӧ, батьӧ, нуӧдан?

— Нинӧмла тэныд тӧдныс. Лок!

Сы вылӧ видзӧдӧмсьыс Сандраӧс быдӧн шогӧдіс.

— Колі жӧ кӧть вежаньсӧ тшӧтш босьтны, — шыасис небыдика Сандра.

— Эн скӧрмӧд сэтчӧ! Вежанясьны кӧ кутам, бара на дзонь во нюжалас. Беспӧлезнӧ! Ме ачым ставсӧ вӧча — вежаняла и вежаяла!.. Но, мунім! — чорыда кодь нин шуис петігас пиыслы.

Ая-пиа мунісны Мелек ордӧ корасьны. Батьыс мунігмозыс этшаник кывйӧн велӧдіс писӧ, кыдзи колӧ сылы асьсӧ кутны Мелек ордын:

— Мед, наперво, тэнад шыасьӧм эз вӧв, кытчӧдз ме ачым ог юав тэнӧ!

Мелек гозъя пырысьтӧм-пыр и тӧдісны, мый могӧн локтісны гӧсьтъяс. Ӧпимыс эз вӧв гортас — сиктӧ петӧма гуляйтны. Спира здоровайтчис Мелек гозъякӧд «за ручку» да дзик пыр и разис ёкмыльсӧ.

— Нянь-сов водзӧса: ті вӧлі тӧндзи Сандралы сетӧмныд байдӧг гоз, ӧні — месянь босьтӧй ичӧтик гӧснечтор. Тайӧ ситечсӧ Наталлялы сарапан вылӧ, а тайӧн, — сатшкис пызан вылас самӧкур сулея, — Мелентейӧс гӧститӧда! — Ачыс пуксис лабичӧ, краснӧй ӧшинь водзӧ. Легонт пуксис ӧдзӧс дорас, коник лабичӧ.

— Пасибӧ нӧ, — шуис Наталь да ситечнас бура ёна ниртіс ассьыс ныр-вомсӧ «ускӧ, ускӧ, эн пӧръясь» шуалігтырйи. Сэсся гӧснечсӧ пуктіс джаджъяс.

— Вай нӧ сідзкӧ, Спиридон Кузьмич, мыйкӧкер, личӧдчы, — шуис Мелек пызанлань матыстчигмоз. — Наталь, мыйкӧ вай корсьышт закуска вылӧ.

Спира пӧрччис дукӧссӧ, кияснас шыльӧдыштіс юрсӧ да тошсӧ да пырис пызан сайӧ. Наталь вольсаліс пызандӧра да вайис треска черинянь да шкалик.

Мелек видзӧдліс Легонт вылӧ да тшӧтш корис пуксьыны.

— Ме ог, асьныд нин, вайӧ, закуситӧй, — шапкасӧ нямралігтырйи шуис Легонт. — Ми неважӧн на ӧбедайтім...

— Эн ышнясь сэні, — букышӧн моз видзӧдліс батьыс, — мый шванитчан, лок татчӧ мекӧд орччӧн пуксьы.

Легонт сэки пӧрччысис да пернапас муткыртігтырйи батьыс дінӧ пуксис.

Юисны по шкальчику самӧкуртӧ Спира да Мелек. Натальлы кисьтлісны да эз ю. Легонтӧс батьыс эз гӧститӧд. Сёрни некыдз оз вермы воны медколан могӧдзыс, кыдзкӧ быттьӧ слӧйыс оз сюр сэтчӧ вуджныс. Спира нач нин кӧсйылас панны сы йылысь сёрнисӧ, да бара дугдас: «Кыдзкӧ тай быттьӧ абу жӧ лӧсьыд другӧ босьтныс, вочасӧн, час, волам на сэтчӧдз, сы вылӧ и локтім да».

— Закусит, Спиридон Кузьмич... Эн дивит: пӧтка яйӧн ог вермы гӧститӧдны... Час, мӧдысь коркӧ мыйкӧкерам. Ӧні трескасӧ мыйкӧкерышт...

Спира эськӧ, дерт, чайтліс пӧтка яйӧн гӧститӧдӧм, да эз нин тай сідзи ло. «Весиг, тыдалӧ, кӧч яйӧн оз верд», — мӧвпыштіс.

— Кӧчьястӧ ӧд, кӧнкӧ, кыйин жӧ нин, Мелентей? — юаліс сэсся.

— Став кӧчыс кӧ таво мыйкӧкерӧма-а. Ӧти кӧч бӧж на таво эг аддзыв. Кодкӧ лунӧ Дзуръя бокысь эськӧ и аддзылі жӧ кӧч трӧпа, да ӧкмыс капкан мыйкӧкерлі. Кык асыв кыйны кайлі, да некод абу мыйкӧкерӧма. Талун асыв эськӧ, тыдалӧ, ӧти мыйкӧ и мыйкӧкерлӧма, да бӧр, трустыд, мыйкӧкерӧма. Сэсся капканъяссӧ бӧр мыйкӧкери, босьталі... Сэсся тай со пӧтка пыдди треска черинянь лоӧ мыйкӧкерны... Но, вай нӧ, Спиридон Кузьмич, ещӧ по шкалику мыйкӧкерам... Весиг видзӧ пыригкежлӧ таво колим пӧтка яйтӧг... Босьт, вай...

Бара юисны морт ӧти дозйӧн. Ичӧтика юраныс жӧвгыштіс да варовмисныджык. Спиралӧн гӧлӧсыс быттьӧ вежсьыштіс да кывйыс небзьыштіс. Легонтлы мышкас кинас шлапнитіс да меліа кодь шуис:

— Но, вай жӧ, пиӧ, висьтав Мелентей дядьыдлы да Наталля тьӧткаыдлы, кутшӧм могӧн тэ на ордӧ локтін? — Ачыс шваньмуніс.

Мелек гозъя тшӧтш нюммунісны сэтчӧ. Легонт неуна вежыньтчыліс шпыньмунігтырйи да шуис:

— Ӧпимыс абу да, мый висьтала?

Сэтчӧ Мелек шыасис нюмъялігмоз:

— Ӧпимыд, Спиридонӧвич, некытчӧ оз мыйкӧкер, регыд локтас, пажын кад нин со... Тэ ӧд миянӧ он и волывлы да, дерт, прӧста эн лок... Вай, пӧдлиннӧ, висьтав, Спиридонӧвич, кутшӧм могӧн локтін?

Легонт юрсӧ копыртіс да вом дорсӧ курччис, ачыс мӧвпыштіс: «Висьтавны эськӧ ставсӧ да», сэсся тӧд вылас уси батьыслӧн велӧдӧмыс да сӧмын вомгорулас бротнитіс:

— Ме ог куж...

Сэки Спира тошсӧ малыштіс да небыдик кывйӧн и шуис:

— Час нӧ сідзкӧ, пиӧ, батьыс висьталас... Вай, Мелентей сват, кисьт ещӧ по румку, мед гылыдджыка артмас сёрниӧй...

Нӧшта по шкальчику юӧм мысти Спира висьталіс мог йывсьыс Мелек гозъялы. Налы тайӧ висьталӧмыс эз вӧв гӧгӧрвотӧм, эз ло друг, виччысьтӧг, кӧть эськӧ Спира бура ыліті кытшлаліс да, кывъяссӧ чукльӧдліс да. Висьталігас Спира бура унаысь кинас пиыслы пельпомас да мышкуас шлапнитліс, ошйысигтырйи. Легонт сэки сӧмын вашмунлас да юрнас гогнитлас.

— Сэсся ӧні, Мелентей сват да Наталля сваття, тіян сайын кыв, — помаліс Спира. — Ме чайта, онӧ ворссьӧ нывнытӧ Легон сайӧ сетӧмнаныд.

Кӧть эськӧ «сватӧдз да сваттяӧдз» ылын на вӧлі, да Мелек гозъя сідзи ыдждӧдлӧмсьыс эз жӧ дӧзмыны, весиг быттьӧ любӧкодь лои налы. Эз вунӧд Спира ошйысьыштны и выль керка Легонтлы стрӧитны кӧсйӧмӧн:

— Таво тӧв жӧ и керсӧ лэдзам да сэтшӧм коромина зӧркнитам Дзуръя нӧрысӧ — став вӧлӧсьтыслы шензьымӧн лоӧ!.. Но, мый сэсся ті, сватъяс, шуанныд та вылӧ?.. Мелентей сват, вай ещӧ кисьт по румку.