| ЧАХОТКА | ЧАКОТКА |
| I | I |
| Висьӧмъяс вӧчӧны йӧзлы зэв уна лёк. Мукӧддырйи семьяысь висьӧм помысь кулӧ медъён уджалысьыс, семьяӧс вердысьыс. Висьысьӧн лоӧ лун и вой ноксьыны, дӧзьӧритны сійӧс. Висьысь ёна манитӧ гортсаӧс быд уджысь. Зэв нин сьӧкыд вӧдитчыны кузя висьыськӧд. | Віԍӧмјас вӧчӧны јӧзлы зев-уна-ԉок. Мукӧԁ-ԁырјі ԍемјаыԍ віԍӧм-помыԍ кулӧ меԁ-јон уҗалыԍыс, ԍемјаӧс верԁыԍыс. Віԍыԍӧн лоӧ лун і вој нокԍыны, ԁӧԅӧрітны сіјӧс. Віԍыԍ јона маԋітӧ гортсаӧс быԁ-уҗыԍ. Зев-ԋін ԍӧкыԁ вӧԃітчыны куԅа-віԍыԍкӧԁ. |
| Висьӧмъяс эм зэв уна пӧлӧс. Мукӧдыс на пиысь вермӧны вуджны ӧтисянь мӧдлы, ёна паськӧдчыны йӧз пиӧ. Мукӧд висьӧмыс висьӧдӧ сӧмын ӧтка мортӧс, некодлы оз вудж. Сійӧ — вуджтӧм висьӧмъяс. Вуджана висьӧмъясысь колӧ ёна видзчысьны. Сэтшӧмъясыс: чахотка, холера, биависьӧм, лёквисьӧм да уна на мукӧд. Йӧз зэв ёна полӧны биависьӧмысь: сійӧ друг ёна босьтӧ-топӧдӧ морттӧ чорыда, да буракӧ сійӧн. Эськӧ биа висьӧмыс мукӧд висьӧмысь этшаджык на шогъястӧ вайӧ. Сійӧ кыптылас регыдик кежлӧ, висьӧдыштас йӧзтӧ, сэсся дыр кежлӧ бӧр быралас. Мӧд пӧлӧс вуджана висьӧм — чахотка — висьмӧдӧ морттӧ ньӧжйӧникӧн: оз и тӧдлы кыдзи сійӧ висьмас. Омӧльтчыны-косьмыны пондас, сэсся, оз кӧ бурдӧдчы, кулӧ. 1910-ӧд воын Россияын вывті ёна паськавліс холера да, сійӧн вӧлі кулӧма сэки сыысь сӧмын 150 сюрс морт-а, чахоткаыд быд во нуӧ 500 сюрс мортӧс. | Віԍӧмјас ем зев-уна-пӧлӧс. Мукӧԁыс на-піыԍ вермӧны вуҗны ӧԏіԍаԋ мӧԁлы, јона-паԍкӧԁчыны јӧз-піӧ. Мукӧԁ-віԍӧмыс віԍӧԁӧ сӧмын ӧтка-мортӧс, ԋекоԁлы оз вуҗ. Сіјӧ — вуҗтӧм віԍӧмјас. Вуҗана-віԍӧмјасыԍ колӧ јона віԁчыԍны. Сещӧмјасыс: чакотка, коԉера, біавіԍӧм, ԉоквіԍӧм ԁа уна-на мукӧԁ. Јӧз зев јона полӧны біавіԍӧмыԍ: сіјӧ ԁруг-јона-боԍтӧ, топӧԁӧ морттӧ чорыԁа ԁа, буракӧ, сіјӧн. Еԍкӧ, біа-віԍӧмыс мукӧԁ-віԍӧмыԍ ещаҗык-на шогјастӧ вајӧ. Сіјӧ кыптылас регыԃік-кежлӧ, віԍӧԁыштас јӧзтӧ, сеԍԍа ԁыр-кежлӧ бӧр быралас. Мӧԁ-пӧлӧс-вуҗана-віԍӧм — чакотка — віԍмӧԁӧ морттӧ ԋӧжјӧԋікӧн: оз і тӧԁлы кыԇі сіјӧ віԍмас. Омӧԉтчыны, коԍмыны понԁас, сеԍԍа, оз-кӧ бурԁӧԁчы, кулӧ. 1910-ԁ-воын Роԍԍіјаын вывті јона паԍкавліс коԉера ԁа сіјӧ вӧлі кулӧма секі сыыԍ сӧмын 150-ԍурс-морт-а, чакоткаыԁ быԁ-во нуӧ 500-ԍурс-мортӧс. |
| Унаӧн шулӧны, висьӧмъяс йылысь пӧ — кытысь найӧ лоӧны да кыдзи наысь бурдӧдчыны — колӧ тӧдны сӧмын докторъяслы. Сійӧ абу сідз. Быд гӧгӧрвоана мортлы колӧ тӧдны, кыдзи видзны ассьыс дзоньвидзалунсӧ, кыдзи видзчысьны да бурдӧдчыны висьӧмъясысь. Сідзкӧ, колӧ тӧдны, кытысь да мый понда висьӧмъясыс лоӧны. Тайӧ нигаын ми сёрнитыштамӧ сӧмын чахотка йылысь. | Унаӧн шулӧны, віԍӧмјас-јылыԍ-пӧ — кытыԍ најӧ лоӧны ԁа кыԇі наыԍ бурԁӧԁчыны — колӧ тӧԁны сӧмын ԁокторјаслы. Сіјӧ абу сіԇ. Быԁ-гӧгӧрвоана-мортлы колӧ тӧԁны кыԇі віԇны асԍыс ԇоԋвіԇалунсӧ, кыԇі віԁчыԍны ԁа бурԁӧԁчыны віԍӧмјасыԍ. Сіԇкӧ, колӧ тӧԁны, кытыԍ ԁа мыј-понԁа віԍӧмјасыс лоӧны. Тајӧ-ԋігаын мі ԍорԋітыштамӧ сӧмын чакотка-јылыԍ. |
| Чахотка вывті ёна жугӧдӧ морттӧ. Медъёна тыяс пазӧдалӧ. А тыясыс мортыдлы зэв колантор: найӧн сійӧ лолалӧ. Лолалӧмысь кӧ сійӧ дугдас, эштас и олӧмыс: мортыд кулӧ. Сынӧдтӧг овны мортыд оз вермы. | Чакотка вывті-јона-жугӧԁӧ морттӧ. Меԁ-јона тыјас пазӧԁалӧ. А тыыс мортыԁлы зев-колан-тор: најӧн сіјӧ лолалӧ. Лолалӧмыԍ-кӧ сіјӧ ԁугԁас, ештас і олӧмыс: мортыԁ кулӧ. Сынӧԁтӧг овны мортыԁ оз вермы. |
| Мортлӧн кык ты: ӧтар-мӧдар морӧсас. Найӧ быттьӧкӧ зэв поснидик гадьяс. Тыясӧ сынӧдыс воӧ ортсысянь. Медвойдӧр пырӧ сійӧ нырӧ, сэсянь сэсся веськалӧ ловгоршӧ да тарганӧд (тарганыс кык вожа) мунӧ тыясӧ, став гаддяс. Гаддяс гӧгӧрыс зэв уна вир ветлӧдлан туйяс (сӧнъяс). Вирыс тані босьтӧ сынӧдысь вир-яйлы колантор (кислород) да разӧдӧ сійӧс туша кузьта. Мӧдарӧ, туша кузьтаысь чукӧртӧм вир-яйлы ковтӧмтор (углекислӧй газ), вир тыяс пыр да ловгоршӧд бӧр мӧдӧдӧ ортсӧ. | Мортлӧн кык ты: ӧтар мӧԁар морӧсас. Најӧ быԏԏӧкӧ зев-посԋіԃік гаԃјас. Тыјасӧ сынӧԁыс воӧ ортсыԍаԋ. Меԁ-војԁӧр пырӧ сіјӧ нырӧ, сеԍаԋ сеԍԍа веԍкалӧ ловгоршӧ ԁа тарганӧԁ (тарганыс кык-вожа) мунӧ тыјасӧ, став гаԃԃас. Гаԃԃас-гӧгӧрыс зев-уна вір-ветлӧԁлан-тујјас (сӧнјас). Вірыс тані боԍтӧ сынӧԁыԍ вір-јајлы колантор (кіслороԁ) ԁа разӧԁӧ сіјӧс туша-куԅта. Мӧԁарӧ, туша-куԅтаыԍ-чукӧртӧм вір-јајлы-ковтӧм-тор (угԉекіслыј газ), вір тыјас-пыр ԁа ловгоршӧԁ бӧр мӧԁӧԁӧ ортсӧ. |
| ІI | ІІ |
| Ӧні, кытысь, мый понда лоӧны вуджана висьӧмъясыс? Велӧдчӧм йӧз та вылын важӧн нин уджалӧны, корсьӧны висьмӧдысьяссӧ. Найӧ тӧдмалӧм серти вуджана висьӧмъяс лоӧны зэв поснидик ловъя ловъясысь. Сэтшӧм найӧ посньыдӧсь, прӧстӧй синмӧн он и аддзы. Позьӧ сӧмын видлавны аслыссяма приборӧн гырсьӧдана стеклӧяс пыр, шусьӧ микроскопӧн. | Ӧні, кытыԍ, мыј-понԁа лоӧны вуҗана-віԍӧмјасыс? Велӧԁчӧм-јӧз та-вылын важӧн-ԋін уҗалӧны, корԍӧны віԍмӧԁыԍјассӧ. Најӧ тӧԁмалӧм-ԍерԏі вуҗана-віԍӧмјас лоӧны зев-посԋіԃік ловјаловјасыԍ. Сещӧм најӧ посԋіԁӧԍ, прӧстӧј-ԍінмӧн он і аԁԇы. Поԅӧ сӧмын віԁлавны аслыс-ԍама-пріборӧн гырԍӧԁана-ԍԏеклӧјас-пыр, шуԍӧ мікроскопӧн. |
| Ми ставным тӧдам, мый яй тор шоныдінын сісьмӧ. Сійӧ сісь яй торнас кӧ ми мавтыштам стеклӧ да видзӧдлам микроскоп пыр, аддзам: стеклӧ вылас зэв уна уна пӧлӧс ловъя гагъяс гыӧны: гӧгрӧсъяс, кузьмӧсъяс да мукӧд пӧлӧс. Дырджык кӧ яйыд олас шоныдінын, кутас паськавны, киссьыны, сэсся ньӧжйӧникӧн дзикӧдз бырӧ: микроскоп пыр тыдалан поснидик гагъясыд джыбасны-сёясны сійӧс. Сэтшӧм поснидик гагъясыс шусьӧны микробӧн, либӧ бактерияӧн. Налы сідз жӧ, кыдзи и быд ловъя ловлы, колӧ сёйны-юны да шоныдін; сідз жӧ быдмӧны, рӧдмӧны. Котырмӧны найӧ вывті ӧдйӧ. Холера гаг (микроб) дас кык часӧн вермӧ сетны нелямын миллиард пи. Найӧ чужӧмӧн тшӧтш лэдзӧны чорыд яд, коді и тшыкӧдӧ морттӧ: войдӧр омӧльтчӧдӧ, сэсся, он кӧ ви найӧс, асьныс тэнӧ виасны. Бактерияяс эмӧсь быдлаын: ваын и муын, сынӧдын и, керкаясын и паськӧмын, сёян юанын и. Мукӧдыс на пиысь некутшӧм лёк оз вӧчны мортлы, а мукӧдыс висьмӧдӧны сійӧс. | Мі ставным тӧԁам, мыј јај-тор шоныԁ-інын сіԍмӧ. Сіјӧ сіԍ-јај-торнас-кӧ мі мавтыштам ԍԏеклӧ ԁа віԇӧԁлам мікроскоп-пыр, аԁԇам: ԍԏеклӧ-вылас зев уна уна-пӧлӧс ловја-гагјас гыӧны: гӧгрӧсјас, куԅмӧсјас ԁа мукӧԁ-пӧлӧс. Ԁырҗык-кӧ јајыԁ олас шоныԁінын, кутас паԍкавны, кіԍԍыны, сеԍԍа ԋӧжјӧԋікӧн ԇікӧԇ бырӧ: мікроскоп-пыр-тыԁалан-посԋіԃік-гагјасыԁ җыбасны-ԍојасны сіјӧс. Сещӧм-посԋіԃік-гагјасыс шуԍӧны мікробӧн, ԉібӧ бакԏеріјаӧн. Налы сіԇ-жӧ, кыԇі і быԁ ловјаловлы, колӧ ԍојны-јуны ԁа шоныԁін; сіԇ-жӧ быԁмӧны, рӧԁмӧны. Котырмӧны најӧ вывті ӧԁјӧ. Коԉера-гаг (мікроб) ԁаскык-часӧн вермӧ ԍетны ԋеԉамын-міԉԉіарԁ-пі. Најӧ чужӧмӧн-щӧщ леԇӧны чорыԁ јаԁ, коԁі і щыкӧԁӧ морттӧ: војԁӧр омӧԉтчӧԁӧ, сеԍԍа, он-кӧ ві најӧс, аԍныс тенӧ віасны. Бакԏеріјајас емӧԍ быԁлаын: ваын і муын, сынӧԁын-і, керкајасын і паԍкӧмын, ԍојан-јуанын-і. Мукӧԁыс на-піыԍ ԋекущӧм ԉок оз вӧчны мортлы, а мукӧԁыс віԍмӧԁӧны сіјӧс. |
| 1882ʼ воын велӧдчӧм морт немеч Роберт Кох аддзис чахоткаӧн висьмӧдысьӧс. Сійӧ вӧлӧм зэв ичӧтик, нач веськыд бедь кодь гаг. | 1882-ԁ-воын велӧԁчӧм-морт ԋемеч Роберт Кох аԁԇіс чакоткаӧн-віԍмӧԁыԍӧс. Сіјӧ вӧлӧм зев ічӧԏік, нач веԍкыԁ-беԃ-коԃ гаг. |
| Чахотка гаг зэв полӧ югыдысь: гожся шонді водзын сійӧ кулӧ кызь-комын часӧн. Пемыдінын да васӧдінын вермӧ овны во мӧд. Дыр найӧ олӧны сьӧвзьӧм шыжын (кашельын). Чахоткаӧн висьысьлысь кӧ шыжсӧ видзны ваын, сійӧ шыжас чахотка гагъясыс вермӧны овны дзонь во. Вины найӧс позьӧ сӧмын ёна васӧ пуӧмӧн (вит минутысь регыдӧн оз кувны). | Чакотка-гаг зев полӧ југыԁыԍ: гожԍа-шонԁі-воԇын сіјӧ кулӧ кыԅ — комын часӧн. Пемыԁ-iнын ԁа васӧԁінын вермӧ овны во-мӧԁ. Ԁыр најӧ олӧны ԍӧвԅӧм-шыжын (кашеԉын). Чакоткаӧн-віԍыԍлыԍ-кӧ шыжсӧ віԇны ваын, сіјӧ шыжас чакотка-гагјасыс вермӧны овны ԇоԋ во. Віны најӧс поԅӧ сӧмын јона-васӧ-пуӧмӧн (віт-мінутыԍ регыԁӧн оз кувны). |
| Чахоткаӧн, йӧз кындзи, висьӧны и кывтӧм пемӧсъяс, медтшӧкыда мӧсъяс да курӧгъяс. Шочджыка — вӧвъяс, порсьяс, понъяс, ыжъяс-межъяс, каньяс да мукӧд. | Чакоткаӧн, јӧз-кынԇі, віԍӧны і кывтӧм-пемӧсјас, меԁ-щӧкыԁа мӧсјас ԁа курӧгјас. Шочҗыка — вӧвјас, порԍјас, понјас, ыжјас-межјас, каԋјас ԁа мукӧԁ. |
| Мӧсъяслӧн унаысь висьлывлӧ вӧраыс, пыкталӧ. Сёян кӧ сэтшӧм мӧслысь йӧвсӧ либӧ яйсӧ, верман висьмыны чахоткаӧн. | Мӧсјаслӧн унаыԍ віԍлывлӧ вӧраыс, пыкталӧ. Ԍојан-кӧ сещӧм-мӧслыԍ јӧвсӧ ԉібӧ јајсӧ, верман віԍмыны чакоткаӧн. |
| Чахотка гаг кытчӧ овмӧдчас, сэті и висьмӧдас. Висьлӧны тыяс, горш пытшкӧс, гырк пытшкӧс, нерӧдъяс, лыяс, кучик, вӧрк да мукӧдлаті. | Чакотка-гаг кытчӧ овмӧԁчас, сеті і віԍмӧԁас. Віԍлӧны тыјас, горш-пыщкӧс, гырк-пыщкӧс, ԋерӧԁјас, лыјас, кучік, вӧрк ԁа мукӧԁлаті. |
| Чахотка йӧз костын вывті ӧдйӧ паськӧдчӧ, регыдӧн кӧласьӧ мӧда-мӧдсянь. | Чакотка јӧз-костын вывті-ӧԁјӧ-паԍкӧԁчӧ, регыԁӧн кӧлаԍӧ мӧԁа-мӧԁԍаԋ. |
| Кыдзи чахотка пазӧдӧ тыяс? | Кыԇі чакотка пазӧԁӧ тыјас? |
| Тыясӧ веськалӧм чахотка гаглы шоныд, сёян-юан тырмымӧн, овны лӧсьыд. Ёна ӧдйӧ сійӧ сэні рӧдмӧ. Медвойдӧр гаг овмӧдчанінын лоӧ ичӧтик, проса шыдӧс ыджда кымын, рудоват рӧма чорыд йӧнгыль. Микроскоп пыр кӧ видзӧдлам тайӧ йӧнгыльсӧ, аддзам: пытшкас чахотка гаг пукалӧ, быттьӧ кайпи позъяс. | Тыјасӧ-веԍкалӧм-чакотка-гаглы шоныԁ, ԍојан-јуан тырмымӧн, овны лӧԍыԁ. Јона-ӧԁјӧ сіјӧ сені рӧԁмӧ. Меԁ-војԁӧр гаг-овмӧԁчанінын лоӧ ічӧԏік, броса-шыԁӧс-ыжԁа-кымын, руԁоват-рӧма чорыԁ јӧнгыԉ. Мікроскоп-пыр-кӧ віԇӧԁлам тајӧ-јӧнгыԉсӧ, аԁԇам: пыщкас чакотка-гаг пукалӧ, быԏԏӧ кај-пі позјас. |
| Позъяс гӧгӧр гагъяс понда тыяс кельдӧдӧмаӧсь нин-а, морт нинӧм на оз тӧд висьмӧм йывсьыс. Гагъясӧн лэдзӧм яд ньӧжйӧникӧн паськӧдчӧ водзӧ: вир разӧдӧ сійӧс туша кузяыс. Мортлӧн выныс кутас бырны, ӧдйӧ мудзны уджалігӧн. Кутас омӧльтчыны, кельдӧдны чужӧм вылас да тшӧкыда кызны. Морт норасьӧ вермытӧм вылӧ, но оз на чайт прамӧя висьмӧм. | Позјас-гӧгӧр гагјас-понԁа тыјас кеԉԁӧԁӧмаӧԍ-ԋін-а, морт ԋінӧм-на оз тӧԁ віԍмӧм-јывԍыс. Гагјасӧн-леԇӧм-јаԁ ԋӧжјӧԋікӧн паԍкӧԁчӧ воԇӧ: вір разӧԁӧ сіјӧс туша-куԅаыс. Мортлӧн выныс кутас бырны, ӧԁјӧ муԇны уҗалігӧн. Кутас омӧԉтчыны, кеԉԁӧԁны чужӧм-вылас ԁа щӧкыԁа кызны. Морт нораԍӧ вермытӧм-вылӧ, но оз-на чајт прамеја-віԍмӧм. |
| Йӧнгыльяс тыясын пыр ӧтарӧ содӧны, гырсяммӧны, ӧтлаасьӧны мӧда-мӧдыскӧд. Гагъяс яд лэдзӧны унджык, ёнджыка тшыкӧдӧны мортлысь вирсӧ. Висьысьлӧн синъясыс нин вӧйӧны, оз сёйсьы ни юсьы сылӧн. Кызӧм ещӧ ёна тшӧкаммӧ, лёкысь петӧ шыж. | Јӧнгыԉјас тыјасын пыр ӧтарӧ соԁӧны, гырԍаммӧны, ӧтлааԍӧны мӧԁа-мӧԁыскӧԁ. Гагјас јаԁ леԇӧны унҗык, јонҗыка щыкӧԁӧны мортлыԍ вірсӧ. Віԍыԍлӧн ԍінјасыс-ԋін вӧјӧны, оз ԍојԍы ԋі јуԍы сылӧн. Кызӧм јешщӧ-јона щӧкаммӧ, ԉокыԍ петӧ шыж. |
| Нӧшта олыштан, чорыд йӧнгыльяс тыясын небзьӧны, быттьӧ рысьмӧны. Шыж петӧ сук, рысь кодь торпыригъясӧн. Тадзи ньӧжйӧникӧн пазалӧны висьысьлӧн тыясыс. | Нӧшта олыштан, чорыԁ-јӧнгыԉјас тыјасын ԋебԅӧны, быԏԏӧ рыԍмӧны. Шыж петӧ сук, рыԍ-коԃ-торпырігјасӧн. Таԇі ԋӧжјӧԋікӧн пазалӧны віԍыԍлӧн тыјасыс. |
| Чахотка гагъяс ньӧжйӧникӧн пазӧдӧны тшӧтш вир ветлан туйяссӧ, вир сӧнъяс тыясысь. Мукӧддырйи казявлан шыжысь гырд, либӧ дажӧ вир сӧнъяс. Сэки нин, инӧ, висьӧмыд ёна мунӧ, гырдыд вермас тшӧтш горшӧд петны, ӧтпырйӧ зэв уна. Висьысь вӧлисти повзяс да котӧртас доктор дінӧ. | Чакотка-гагјас ԋӧжјӧԋікӧн пазӧԁӧны щӧщ вір-ветлан-тујјассӧ, вір-сӧнјас тыјасыԍ. Мукӧԁ-ԁырјі каԅавлан шыжыԍ гырԁ, ԉібӧ ԁажӧ вір-сӧнјас. Секі-ԋін, інӧ, віԍӧмыԁ јона мунӧ, гырԁыԁ вермас щӧщ горшӧԁ петны, ӧтпырјӧ зев уна. Віԍыԍ вӧԉіԍԏі повԅас ԁа котӧртас ԁоктор-ԁінӧ. |
| Чахоткаӧн висьысь зэв няр, быд нинӧмысь скӧрмӧ, пыр синваыс доршасьӧ. | Чакоткаӧн-віԍыԍ зев ԋар, быԁ ԋінӧмыԍ скӧрмӧ, пыр ԍінваыс ԁоршаԍӧ. |
| Дырӧн тыяс пытшса посни йӧнгыльяс быдмӧны гырысь комокъясӧ, шӧркоддьӧм картупель кодьӧсь лоӧны. На пиын рысь кодь сісьмӧм ты торъяс. Найӧ петӧны ортсӧ шыжӧн. Гырысь йӧнгыльяс местаӧ тыын кольӧны тыртӧминъяс — дойяс. Висьысьӧс биалӧ, кынтӧ. Войясын зэв ёна пӧсялӧ. Морӧсыс да бокъясыс висьӧны, сьӧлӧмыс чеччӧ, зэв ёна тіпкӧ. Вой и лун висьысь кызӧмысь оз дугдыв. Сэсся кутас сійӧс пӧдтыны, лолавныс быттьӧ сынӧдыс оз тырмы. Эськӧ сынӧдыс эм, тырмымӧн, да аслас тыясыс омӧля нин уджалӧны: бырны нин кутӧмаӧсь. | Ԁырӧн тыјас-пыщса-посԋі-јӧнгыԉјас быԁмӧны гырыԍ комокјасӧ, шӧркоԃԃем-картупеԉ-коԃӧԍ лоӧны. На-піын рыԍ-коԃ сіԍмӧм-ты-торјас. Најӧ петӧны ортсӧ шыжӧн. Гырыԍ-јӧнгыԉјас-местаӧ тыын коԉӧны тыртӧм-інјас — ԁојјас (јазвочкі) Віԍыԍӧс біалӧ, кынтӧ. Војјасын зев јона пӧԍалӧ. Морӧсыс ԁа бокјасыс віԍӧны, ԍӧлӧмыс четчӧ, зев-јона тіпкӧ. Вој і лун віԍыԍ кызӧмыԍ оз ԁугԁыв. Сеԍԍа кутас сіјӧс пӧԁтыны, лолавныс быԏԏӧ сынӧԁыс оз тырмы. Еԍкӧ, сынӧԁыс ем, тырмымӧн, ԁа аслас-тыјасыс омӧԉа-ԋін уҗалӧны: бырны-ԋін кутӧмаӧԍ. |
| Висьысь зэв ёна омӧльтчӧ, сӧмын лыыс да кучикыс кольӧны. Эбӧсыс дзикӧдз бырӧ — морттӧ водтӧдӧ вольпасьӧ. Татшӧм висьысьӧс бурдӧдны он нин вермы. | Віԍыԍ зев-јона омӧԉтчӧ, сӧмын лыыс ԁа кучікыс коԉӧны. Ебӧсыс ԇікӧԇ бырӧ — морттӧ воԁтӧԁӧ воԉпаԍӧ. Тащӧм-віԍыԍӧс бурԁӧԁны он-ԋін вермы. |
| Висьысьлӧн тыяссяньыс висьӧмыс вермас кайны горшас: шыж петігас чахотка гагъяс вермасны кутчысьны горш пытшкӧс кучикӧ. Сэки сэні йӧнгыльяс жӧ лоӧны. Горш пытшкӧстӧ пондас гильӧдны, доймыштны ньылалігӧн. Ты пытшса йӧнгыльяс моз жӧ паськаласны, быдмасны, сэсся лоӧны дойяс. Гӧлӧс мортлӧн вошӧ, ньылалігӧн горшыд зэв ёна доймӧ. Тайӧ висьӧмсӧ шуӧны горш висьӧдан чахоткаӧн. | Віԍыԍлӧн тыјасԍаԋыс віԍӧмыс вермас кајны горшас: шыж-петігас чакотка-гагјас вермасны кутчіԍны горш-пыщкӧс кучікӧ. Секі сені јӧнгыԉјас-жӧ лоӧны. Горш-пыщкӧстӧ понԁас гіԉӧԁны, ԁојмыштны ԋылалігӧн. Ты-пыщса јӧнгыԉјас-моз-жӧ паԍкаласны, быԁмасны, сеԍԍа лоӧны ԁојјас. Гӧлӧс мортлӧн вошӧ, ԋылалігӧн горшыԁ зев јона ԁојмӧ. Тајӧ-віԍӧмсӧ шуӧны горш-віԍӧԁан (горловаја) чакоткаӧн. |
| Чахотка гагъяс вермасьны веськавны гырк пытшкӧ, шыж ньылыштӧмӧн либӧ сёян-юанӧн. Сэні сідз жӧ йӧнгыльяс да дойяс лоасны. Морт пондас норасьны кынӧм висьӧм вылӧ. | Чакотка-гагјас вермаԍны веԍкавны гырк-пыщкӧ, шыж-ԋылыштӧмӧн ԉібӧ ԍојан-јуанӧн. Сені сіԇ-жӧ јӧнгыԉјас ԁа ԁојјас лоасны. Морт понԁас нораԍны кынӧм-віԍӧм-вылӧ. |
| Чахотка гаг висьмӧдӧ и кучиктӧ. Сэтчӧ пырӧ сійӧ гыжйыштӧм туйӧд либӧ дойӧд. Вермас локны висянінсянь вирӧн. Унджыкысь чахоткаӧн висьмылӧны чужӧм кучик да ныр гӧгӧрті. Мукӧддырйиыс висьӧмыс чужӧм пасьта паськалӧ, лэччӧ голяӧдз. Висьӧдӧ кузя, оз другӧн босьт. | Чакотка-гаг віԍмӧԁӧ і кучіктӧ. Сетчӧ пырӧ сіјӧ гыжјыштӧм-тујӧԁ ԉібӧ ԁојӧԁ. Вермас локны віԍанінԍаԋ вірӧн. Унҗыкыԍ чакоткаӧн віԍмылӧны чужӧм-кучік ԁа ныр-гӧгӧрті. Мукӧԁ-ԁырјіыс віԍӧмыс чужӧм-паԍта паԍкалӧ, летчӧ гоԉаӧԇ. Віԍӧԁӧ куԅа, оз ԁругӧн боԍт. |
| Висьлывлӧны и лыяс. Сэтчӧ чахотка гаг унджыкысьсӧ веськалӧ висянінсянь вирӧн. Овлывлӧ, матігӧгӧрса лыясӧ гагъяс асьныс вуджӧны: тыяссянь вермӧны кыссьыны ордлыӧдз либӧ сюрсалыӧдз. Лы пытшкыс кутас сісьмыны, чукӧрмас сэтчӧ ор. Сійӧ пондас писькӧдчыны ортсӧ, восьтас аслыс туй дай пондас сэті виявны. Овлывлӧ, оркӧд лы торъяс тшӧтш петӧны. Дырӧн чахоткаыд вермас лыястӧ ёна пазӧдны. Унаысь сюрсалытӧ пазӧдас дай кусыньтас сійӧс, гӧрбыльтас морттӧ. Лядьвей да пидзӧс лыясӧ кӧ гагйыд веськалас, мортыдлы нэм чӧжыс лоӧ чотны. | Віԍлывлӧны і лыјас. Сетчӧ чакотка-гаг унҗыкыԍсӧ веԍкалӧ віԍанінԍаԋ вірӧн. Овлывлӧ, матігӧгӧрса-лыјасӧ гагјас аԍныс вуҗӧны: тыјасԍаԋ вермӧны кысԍыны орԁлыӧԇ ԉібӧ ԍурсалыӧԇ. Лы-пыщкыс кутас сіԍмыны, чукӧрмас сетчӧ ор. Сіјӧ понԁас піԍкӧԁчыны ортсӧ, воԍтас аслыс туј ԁај понԁас сеті віјавны. Овлывлӧ, оркӧԁ лы-торјас щӧщ петӧны. Ԁырӧн чакоткаыԁ вермас лыјастӧ јона пазӧԁны. Унаыԍ ԍурсалытӧ пазӧԁас ԁај кусіԋтас сіјӧс, гӧрбыԉтас морттӧ. Ԉаԃвеј ԁа піԇӧс-лыјасӧ-кӧ гагјыԁ веԍкалас, мортыԁлы нем-чӧжыс лоӧ чотны. |
| Чахотка гагыд зэв нин ёна челядьӧс ӧбӧдитӧ, мунӧ сійӧ на вывті зӧлӧтукаӧн. Челядьлы тшӧка увъясас лэдзалас нерӧдъяс. Мукӧддырйиыс голя пасьта быттьӧ ӧрешки кисьтӧма. Овлывлӧ, нерӧдъяс кольк гырсяӧсь. Нерӧдъясын войдӧр лоӧны йӧнгыльяс, сэсся, кор пытшкӧсыс небзяс, воссяс да ор кутас сэтысь виявны. Зӧлӧтукаа челядьлӧн орӧссьӧны синъясыс, виялӧны пельясыс. Тушаас да юрас унаысь кисьтлывлӧ, лӧмӧссьӧны. Сэтысь сӧдзӧ ва. | Чакотка-гагыԁ зев-ԋін јона чеԉаԃӧс ӧбӧԃітӧ, мунӧ сіјӧ на-вывті зӧлӧтукаӧн. Чеԉаԃлы щӧкаувјасас леԇалас ԋерӧԁјас. Мукӧԁ-ԁырјіыс гоԉа-паԍта быԏԏӧ ӧрӧшкі кіԍтӧма. Овлывлӧ, ԋерӧԁјас коԉк гырԍаӧԍ. Ԋерӧԁјасын војԁӧр лоӧны јӧнгыԉјас, сеԍԍа, кор пыщкӧсыс ԋебԅас, воԍԍас ԁа ор кутас сетыԍ віјавны. Зӧлӧтукаа-чеԉаԃлӧн орӧԍԍӧны ԍінјасыс, віјалӧны пеԉјасыс. Тушаас ԁа јурас унаыԍ кіԍтлывлӧ, лӧмӧԍԍӧны. Сетыԍ сӧԇӧ ва. |
| Энӧ вунӧдӧй, зӧлӧтукаыд сійӧ жӧ чахотка, колӧ зільны бурдӧдны кагатӧ. | Енӧ вунӧԁӧј, зӧлӧтукаыԁ сіјӧ-жӧ чакотка, колӧ зіԉны бурԁӧԁны кагатӧ. |
| ІІI | III |
| Мый вӧсна йӧз висьӧны чахоткаӧн? | Мыј-вӧсна јӧз віԍӧны чакоткаӧн? |
| Ӧти-кӧ, висьӧдӧ сійӧс чахотка гаг; мӧд-кӧ, мортӧс вермӧ аслас жӧ омӧлик, слаблуныс. | Ӧԏікӧ, віԍӧԁӧ сіјӧс чакотка-гаг; мӧԁкӧ, мортӧс вермӧ аслас-жӧ омӧԉік, слаб-луныс. |
| Мый вӧсна жӧ морт омӧльтчӧ, слабмӧ? | Мыј-вӧсна-жӧ морт омӧԉтчӧ, слабмӧ? |
| 1. Морт омӧльтчӧ пӧтмӧн сёйтӧм-ютӧмысь да лёк, нуртӧм сёян-юанысь. Сэки сійӧ вир-яйлы оз ло тырмымӧн коланторйыс, нинӧмӧн лоӧ кутны дзоньвидзалунсӧ. Тшыгъялігӧн да омӧль сёян сёйигӧн вир-яй оз вермы водзсасьны висьӧдан гагъяскӧд. | 1. Морт омӧԉтчӧ пӧтмӧн-ԍојтӧм-јутӧмыԍ ԁа ԉок,-нуртӧм-ԍојан-јуаныԍ. Секі сіјӧ вір-јајлы оз ло тырмымӧн коланторјыс, ԋінӧмӧн лоӧ кутны ԇоԋвіԇалунсӧ. Щыгјалігӧн ԁа омӧԉ-ԍојан-ԍојігӧн вір-јај оз вермы воԇсаԍны віԍӧԁан гагјаскӧԁ. |
| 2. Дзескыдінын да няйта олігӧн сідз жӧ йӧз омӧльтчӧны. Мортлы пыр колӧ сӧстӧм сынӧд. Быд пельӧс кӧ керкаад йӧзӧн тырӧма, дерт нин сэні сынӧдыс абу сӧстӧм. Нӧшта нин омӧль, пемыд кӧ оланіныд, ватлалӧ. Пемыдіныд да, ватлаланіныд да, няйтыд да, — вывті бур чахотка гаглы. Сэтшӧминын олігӧн дзоньвидзалунтӧ он нин вермы кутны. Сэтшӧминын олысьяс кельдӧдӧмаӧсь, вижӧдӧмаӧсь — вир пас чужӧм вылас абу. Медся нин омӧль татшӧм оланіныд челядьлы: ичӧтысяньыс найӧс вермас чахоткаыд. | 2. Ԇескыԁінын ԁа ԋајта-олігӧн сіԇ-жӧ јӧз омӧԉтчӧны. Мортлы пыр колӧ сӧстӧм сынӧԁ. Быԁ-пеԉӧс-кӧ керкааԁ јӧзӧн тырӧма, ԃерт-ԋін сені сынӧԁыс абу сӧстӧм. Нӧшта-ԋін омӧԉ, пемыԁ-кӧ оланіныԁ, ватлалӧ. Пемыԁ-іныԁ-ԁа, ватлаланіныԁ-ԁа, ԋајтыԁ-ԁа, — вывті бур чакотка-гаглы. Сещӧм-інын-олігӧн ԇоԋвіԇалунтӧ он-ԋін вермы кутны. Сещӧм-інын-олыԍјас кеԉԁӧԁӧмаӧԍ, віжӧԁӧмаӧԍ — вір-пас чужӧм-вылас абу. Меԁԍа-ԋін омӧԉ тащӧм-оланіныԁ чеԉаԃлы: ічӧтыԍаԋыс најӧс вермас чакоткаыԁ. |
| 3. Ёна нетшыштӧны мортлысь ёнлунсӧ сьӧкыд уджъяс. Чоботаръяс, вурсьысьяс да пӧшти ставныс чахоткааӧсь. Найӧ уджалӧны пыр пуксӧн, копыртчӧмӧн. Сы вӧсна морӧсыс налӧн пыр кусыньтчӧма, топӧдӧма. Вӧляысь ни пыдіджыка лолавны найӧ оз вермыны. Сы вӧсна тыясын сынӧдыс омӧля вежласьӧ, вир оз лючки ветлы. Морт омӧльтчӧ. | 3. Јона ԋещыштӧны мортлыԍ јонлунсӧ ԍӧкыԁ уҗјас. Чоботарјас, вурԍыԍјас-ԁа пӧшԏі ставныс чакоткааӧԍ. Најӧ уҗалӧны пыр пуксӧн, копыртчӧмӧн. Сы-вӧсна морӧсыс налӧн пыр кусіԋтчӧма, топӧԁӧма. Вӧԉаыԍ ԋі пыԁыҗыка-лолавны најӧ оз вермыны. Сы-вӧсна тыјасын сынӧԁыс омӧԉа вежлаԍӧ, вір оз ԉучкі ветлы. Морт омӧԉтчӧ. |
| Медся ёна омӧльтчӧдӧ йӧзтӧ буса да лёк дука сынӧд лолалӧмысь: из шом перъянінын, типографияясын, кодсюрӧ пабрик-заводъясын. | Меԁԍа-јона омӧԉтчӧԁӧ јӧзтӧ буса ԁа ԉок-ԁука-сынӧԁ (газ)-лолалӧмыԍ: із-шом-перјан-інын, ԏіпографіјајасын, коԁ-ԍурӧ пабрік-завоԁјасын. |
| 4. Табак да коддзӧдан юанъяс сідз жӧ омӧльтчӧдӧны морттӧ. Табак тшыныс ловгоршӧд пырӧ тыясӧ, дырӧн поводнӧя омӧльтчӧдӧ найӧс. Юысь мортлӧн гырк пытшкӧсыс омӧля уджалӧ. Сійӧ дзоньвидза морт моз оз вермы сёйны-юны, — сы вӧсна бара жӧ омӧльтчӧ. Слабиник йӧзыдлӧн кызыслӧн слабиникӧсь челядьыс лоӧны, пыр зыньгӧны. Оз вермыны найӧ венсьыны висьӧмъяскӧд, пыр висьӧны. | 4. Табак ԁа коԁԇӧԁан-јуанјас сіԇ-жӧ омӧԉтчӧԁӧны морттӧ. Табак-щыныс ловгоршӧԁ пырӧ тыјасӧ, ԁырӧн повоԁнеја омӧԉтчӧԁӧ најӧс. Јуыԍ-мортлӧн гырк-пыщкӧсыс омӧԉа уҗалӧ. Сіјӧ ԇоԋвіԇа-морт-моз оз вермы ԍојны-јуны, — сы-вӧсна бара-жӧ омӧԉтчӧ. Слабіԋік јӧзыԁлӧн кызыслӧн слабіԋікӧԍ чеԉаԃыс лоӧны, пыр зыԋгӧны. Оз вермыны најӧ венԍыны віԍӧмјаскӧԁ, пыр віԍӧны. |
| 5. Лёквисьӧмӧн висьӧм бӧрын, кынтӧм бӧрын, пӧрӧсъяс бӧрын мортлӧн выныс сідз жӧ бырӧ. | 5. Ԉоквіԍӧмӧн-віԍӧм-бӧрын, кынтӧм-бӧрын, пӧрӧсјас-бӧрын мортлӧн выныс сіԇ-жӧ бырӧ. |
| 6. Войнаясыд сэсся йӧзыдлысь вынтӧ ёна кыскӧны. Уна миллионъясӧн ӧд салдатъясыд олісны ва да няйт окопъясын, ёна тшыгъялісны. Мыйта вир киссис ранаясысь. Пленын кымын морт пессис, тюрмаясын, баракъясын да. | 6. Војнајасыԁ сеԍԍа јӧзыԁлыԍ вынтӧ јона кыскӧны. Уна-міԉԉонјасӧн-ӧԁ салԁатјасыԁ олісны ва ԁа ԋајт-окопјасын, јона щыгјалісны. Мынԁа вір кіԍԍіс ранајасыԍ. Пԉенын кымын морт песԍіс, ԏурмајасын, баракјасын-ԁа. |
| ІV | IV |
| Кыдзи веськалӧ мортлы чахотка гаг? | Кыԇі веԍкалӧ мортлы чакотка-гаг? |
| Медъёна чахотка гагъястӧ паськӧдӧны асьныс жӧ йӧзыс. Чахоткаа морт пытшкын чахотка гагйыс миллиардъясӧн. Найӧ петӧны ортсӧ шыжӧн. Сы вӧсна ёна колӧ видзчысьны чахоткаӧн висьысь шыжысь. Висьысь быдлун сьӧлалӧ шыжӧн миллиард гаг. Шыжыс косьмас дай пӧрӧ бусӧ, кайӧ вывлань, сынӧдӧ. Сійӧ сынӧдӧн сэсся ми лолалам, гагъяссӧ кватлалам тыаным — висьмам. Мый сійӧ збыльысь сідзи, петкӧдлӧ со кутшӧм висьт: | Меԁ-јона чакотка-гагјастӧ паԍкӧԁӧны аԍныс-жӧ јӧзыс. Чакоткаа-морт-пыщкын чакотка-гагјыс міԉԉіарԁјасӧн. Најӧ петӧны ортсӧ шыжӧн. Сы-вӧсна јона колӧ віԁчыԍны чакоткаӧн-віԍыԍ шыжыԍ. Віԍыԍ быԁлун ԍӧлалӧ шыжӧн міԉԉіарԁ гаг. Шыжыс коԍмас ԁај пӧрӧ бусӧ, кајӧ вывлаԋ, сынӧԁӧ. Сіјӧ-сынӧԁӧн сеԍԍа мі лолалам, гагјассӧ кватлалам тыаным — віԍмам. Мыј сіјӧ збыԉыԍ сіԇі, петкӧԁлӧ со-кущӧм віԍт: |
| Ӧти велӧдчӧм морт мавтӧма чахоткаа морт шыжӧн джодждӧра. Косьтӧма сійӧс. Сэсся кос корӧсьӧн тшӧктӧма пыркӧдны сійӧс, лэптыны бус кроликъяс оланінын. Мый жӧ лоӧма? — Нелямын кӧкъямыс кроликысь нелямын сизимыс висьмӧмаӧсь чахоткаӧн. | Ӧԏі-велӧԁчӧм-морт мавтӧма чакоткаа-морт-шыжӧн җоҗԁӧра. Коԍтӧма сіјӧс. Сеԍԍа кос-корӧԍӧн щӧктӧма пыркӧԁны сіјӧс, лептыны бус кроԉікјас-олан-інын. Мыј-жӧ лоӧма? — Ԋеԉамын кӧкјамыс кроԉікыԍ ԋеԉамын ԍіԅімыс віԍмӧмаӧԍ чакоткаӧн. |
| Чахоткаӧн висьысь йӧз зэв уна. Найӧ сьӧлалӧны кытчӧ сюрӧ: джоджӧ, муӧ, стенӧ. Некутшӧм доз шыжыслы оз лӧсьӧдны. Шыжыс косьмӧ да бусӧн кайӧ вылӧ, разалӧ дзоньвидзаяс пӧвстын. Челядь кыскасьӧны джоджын, кӧлалӧны быдсяма няйтсӧ, тшӧтш и шыжтӧ. Няйт чуньяссӧ сэсся вомас сюйӧны — висьмӧны. Ӧтлаын олігӧн чахоткаа морткӧд висьӧмтӧ зэв ӧдйӧ верман кӧлавны: сылӧн сёрнитігӧн дулльыс вермас вомад резыштны, сідз жӧ несйигӧн, лолалігӧн вермас вуджны. Вуджӧны ӧтлаысь, ӧти тасьті паньӧн сёйигӧн, окасигӧн, чигарка помъясӧн, киасигӧн (висьысь зэв тшӧкыда ассьыс вомсӧ чышкалӧ кинас). Верман висьмыны пузьӧдлытӧм йӧв либӧ ёна путӧм яй сёйигӧн, веськаласны кӧ найӧ висьысь мӧслӧн. Сэсся гутъяс ёна разӧдӧны висьӧмтӧ. Найӧ ӧд со быдлаын лэбалӧны. Гӧграласны висьысь морт гӧгӧрыд, кватлаласны висьӧдан гагъястӧ, сэсся пуксясны сёян-юан вылӧ — гагъяссӧ сэтчӧ и колясны. | Чакоткаӧн-віԍыԍ-јӧз зев уна. Најӧ ԍӧлалӧны кытчӧ-ԍурӧ: җоҗӧ, муӧ, ԍтенӧ. Ԋекущӧм ԁоз шыжыслы оз лӧԍӧԁны. Шыжыс коԍмӧ ԁа бусӧн кајӧ вылӧ, разалӧ ԇоԋвіԇајас-пӧвсын. Чеԉаԃ кыскаԍӧны җоҗын, кӧлалӧны быԁԍама ԋајтсӧ, щӧщ і шыжтӧ. Ԋајт-чуԋјассӧ сеԍԍа вомас ԍујӧны — віԍмӧны. Ӧтлаын-олігӧн чакоткаа-морткӧԁ віԍӧмтӧ зев ӧԁјӧ верман кӧлавны: сылӧн ԍорԋітігӧн ԁуԉԉыс вермас вомаԁ резыштны, сіԇ-жӧ ԋесјігӧн, лолалігӧн вермас вуҗны. Вуҗӧны ӧтлаыԍ, ӧԏі-таԍті-паԋӧн ԍојігӧн, окаԍігӧн, чігарка-помјасӧн, кіаԍігӧн (віԍыԍ зев щӧкыԁа асԍыс вомсӧ чышкалӧ кінас). Верман віԍмыны пуԅӧԁлытӧм-јӧв ԉібӧ јона-путӧм-јај ԍојігӧн, веԍкаласны-кӧ најӧ віԍыԍ-мӧслӧн. Сеԍԍа гутјас јона разӧԁӧны віԍӧмтӧ. Најӧ-ӧԁ со быԁлаын лебалӧны. Гӧграласны віԍыԍ-морт-гӧгӧрыԁ, кватлаласны віԍӧԁан-гагјастӧ, сеԍԍа пукԍасны ԍојан-јуан-вылӧ — гагјассӧ сетчӧ і коԉасны. |
| V | V |
| Чахотка оз став висьысьсӧ ӧтмоза висьӧд. Мукӧд чахоткаа мортыс нэмыс оз тӧдлы ассьыс висьӧмсӧ. Сӧмын докторъяс, морт кулӧм бӧрас нин, пытшкӧссӧ видлалігӧн аддзӧны тысьыс чахотка поз. Мукӧдсӧ чахоткаыд регыдик, кокньыдика висьӧдыштӧ, бурдӧ сэсся. Мукӧдсӧ кымынкӧ вежонӧн либӧ тӧлысьӧн нинӧмӧ воштас. Татшӧм ӧдйӧ нуысь висьӧмсӧ рочӧн шуӧны «скоротечнӧй чахоткаӧн». Овлывлӧ, чахоткаыд висьӧдас дас воясӧн, дырджык да. | Чакотка оз став віԍыԍсӧ ӧтмоза віԍӧԁ. Мукӧԁ-чакоткаа-мортыс немыс оз тӧԁлы асԍыс віԍӧмсӧ. Сӧмын ԁокторјас, морт-кулӧм-бӧрас-ԋін, пыщкӧссӧ віԁлалігӧн аԁԇӧны тыԍыс чакотка поз. Мукӧԁсӧ чакоткаыԁ регыԃік, кокԋіԃіка віԍӧԁыштӧ, бурԁӧ сеԍԍа. Мукӧԁсӧ кымынкӧ вежонӧн ԉібӧ тӧлыԍӧн ԋінӧмӧ воштас. Тащӧм-ӧԁјӧ-нуыԍ-віԍӧмсӧ рочӧн шуӧны „скороԏечнеј чакоткаӧн“. Овлывлӧ, чакоткаыԁ віԍӧԁас ԁас-војасӧн, ԁырҗык-ԁа. |
| Мыйла чахотка оз ӧтмоза быдӧнӧс висьӧд? | Мыјла чакотка оз ӧтмоза быԁӧнӧс віԍӧԁ? |
| Важӧн шулывлӧмаӧсь, чахоткаыд пӧ нуӧдӧ гагъяс серти: ён али омӧль гаг веськалӧ мортлы. | Важӧн шулывлӧмаӧԍ, чакоткаыԁ-пӧ нуӧԁӧ гагјас-ԍерԏі: јон аԉі омӧԉ-гаг веԍкалӧ мортлы. |
| Сійӧ абу сідзи. Ёна да омӧля висьӧдӧмыс абу гаг сайын, а морт дзоньвидзалун саяс: дзоньвидзалуныд ёна паныдалӧ висьӧмтӧ. Дзоньвидза мортыд либӧ оз тӧдлы висьӧмсӧ, либӧ висьыштас регыдик. Омӧлик, слабиник йӧзлы сьӧкыд: висьӧмыд найӧс регыдӧн вермӧ. | Сіјӧ абу сіԇі. Јона ԁа омӧԉа-віԍӧԁӧмыс абу гаг-сајын, а морт ԇоԋвіԇалун-сајас: ԇоԋвіԇалуныԁ јона паныԁалӧ віԍӧмтӧ. Ԇоԋвіԇа-мортыԁ ԉібӧ оз тӧԁлы віԍӧмсӧ, ԉібӧ віԍыштас регыԃік. Омӧԉік, слабіԋік-јӧзлы ԍӧкыԁ: віԍӧмыԁ најӧс регыԁӧн вермӧ. |
| Морт ас тӧдтӧгыс паныдалӧ висьӧмӧс уна ногӧн. Висьӧдан гагъяс оз вермыны пырны тыясӧ другӧн. Войдӧр ковмас налы мунны нырӧд да ловгоршӧд. Налӧн кучикыс пытшкӧсладорсяньыс нильӧг. Сэні быдмӧны юрси кодь гӧнъяс. Найӧ пӧлыньтчӧмаӧсь ортсылань. Мыйӧн гагъясыд веськаласны ловгоршӧ, юрси кодьясыд мӧдӧдӧны найӧс бӧр ортсӧ, горшлань. Сэтысь сэсся сьӧвзьысьӧны шыжӧн. | Морт ас-тӧԁтӧгыс паныԁалӧ віԍӧмӧс уна-ногӧн. Віԍӧԁан-гагјас оз вермыны пырны тыјасӧ ԁругӧн. Војԁӧр ковмас налы мунны нырӧԁ ԁа ловгоршӧԁ. Налӧн кучікыс пыщкӧслаԁорԍаԋыс ԋіԉӧг. Сені быԁмӧны јурԍі-коԃ гӧнјас. Најӧ пӧліԋтчӧмаӧԍ ортсылаԋ. Мыјӧн гагјасыԁ веԍкаласны ловгоршӧ, јурԍі-коԃјасыԁ мӧԁӧԁӧны најӧс бӧр ортсӧ, горшлаԋ. Сетыԍ сеԍԍа ԍӧвԅыԍӧны шыжӧн. |
| Гырк пытшкӧсӧ пырны гагъяслы бара жӧ абу кокни. Сювйӧ веськавтӧдз колӧ налы мунны рушку пыр. А рушку пытшкӧс кучикысь дугдывтӧг сӧдзӧ шома ва — виӧ гагъяссӧ. | Гырк-пыщкӧсӧ пырны гагјаслы бара-жӧ абу кокԋі. Ԍувјӧ-веԍкавтӧԇ колӧ налы мунны рушку-пыр. А рушку-пыщкӧс-кучікыԍ ԁугԁывтӧг сӧԇӧ шома-ва — віӧ гагјассӧ. |
| Дзоньвидза кучик пыр чахотка гаг яйӧ оз жӧ вермы пырны. Сійӧ пырӧ сӧмын кутшӧмкӧ дойӧд либӧ гыжна туйясӧд. | Ԇоԋвіԇа-кучік-пыр чакотка-гаг јајӧ оз-жӧ вермы пырны. Сіјӧ пырӧ сӧмын кущӧмкӧ ԁојӧԁ ԉібӧ гыжна-тујјасӧԁ. |
| Висьӧдан гагъяскӧд ёна водзсасьӧ вир. | Віԍӧԁан-гагјаскӧԁ јона воԇсаԍӧ вір. |
| VІ | VІ |
| Кыдзи видзчысьны чахоткаысь? | Кыԇі віԁчыԍны чакоткаыԍ? |
| Кытчӧ сюрӧ некодлы оз ков шыж сьӧлавны. Ми ӧд унаысь асьным ог тӧдӧ, висям али огӧ чахоткаӧн. Колӧ быд керкаӧ лӧсьӧдны сьӧлавны доз, ва тырӧн, мед шыж оз косьмы. Ветліг-мунігӧн вӧдитны зептын ичӧтик вевта банка да сэтчӧ сьӧлавны. Чукӧртӧм шыжтӧ оз ков кисьтавны кытчӧ сюрӧ, колӧ сійӧс сотны пачын. Дозсӧ весавны пӧимӧн, мыськавны пуан ваӧн. Висьысьлы колӧ лӧсьӧдны торъя вольпась, тасьті пань, кичышкӧд, паськӧм. Сылысь паськӧмсӧ колӧ мыськыны торйӧн мукӧдысь, ёна пуны. Керкатӧ колӧ видзны сӧстӧма, пелька. Быд лун пызан-лабичтӧ да ӧшинь вывъястӧ колӧ чышкавны лапыд ветьӧкӧн, джоджтӧ — ва корӧсьӧн, мед бус оз кай. Гутӧсь во кӧ, наысь колӧ ёна видзчысьны, бырӧдны найӧс. Гутъясыд ӧд зэв ёна новлӧдлӧны висьӧмтӧ. | Кытчӧ-ԍурӧ ԋекоԁлы оз ков шыж ԍӧлавны. Мі-ӧԁ унаыԍ аԍным ог тӧԁӧ віԍам аԉі огӧ чакоткаӧн. Колӧ быԁ-керкаӧ лӧԍӧԁны ԍӧлавны ԁоз, ва тырӧн, меԁ шыж оз коԍмы. Ветліг-мунігӧн вӧԃітны ԅептын ічӧԏік вевта-банка ԁа сетчӧ ԍӧлавны. Чукӧртӧм-шыжтӧ оз ков кіԍтавны кытчӧ-ԍурӧ, колӧ сіјӧс сотны пачын. Ԁозсӧ весавны пӧјімӧн, мыԍкавны пуан-ваӧн. Віԍыԍлы колӧ лӧԍӧԁны торја-воԉпаԍ, таԍті-паԋ, кічышкӧԁ, паԍкӧм. Сылыԍ паԍкӧмсӧ колӧ мыԍкыны торјӧн мукӧԁыԍ, јона пуны. Керкатӧ колӧ віԇны сӧстӧма, пеԉка. Быԁ-лун пызан-лабічтӧ ԁа ӧшіԋ-вывјастӧ колӧ чышкавны лапыԁ-веԏӧкӧн, җоҗтӧ — ва-корӧԍӧн, меԁ бус оз кај. Гутӧԍ-во-кӧ, наыԍ колӧ јона віԁчыԍны, бырӧԁны најӧс. Гутјасыԁ-ӧԁ зев јона новлӧԁлӧны віԍӧмтӧ. |
| Челядьтӧ колӧ бурджыка видзны-дӧзьӧритны, унджыкысь мыссьӧдны, медся нин кияссӧ. Оз ков лэдзны найӧс кыскасьны няйт джоджӧд. Вердны колӧ пузьӧдлӧм йӧлӧн. | Чеԉаԃтӧ колӧ бурҗыка віԇны-ԁӧԅӧрітны, унҗыкыԍ мыԍԍӧԁны, меԁԍа-ԋін кіјассӧ. Оз ков леԇны најӧс кыскаԍны ԋајт-җоҗӧԁ. Верԁны колӧ пуԅӧԁлӧм јӧлӧн. |
| Кыдзи бурдӧдчыны висьӧмысь? | Кыԇі бурԁӧԁчыны віԍӧмыԍ? |
| Сӧстӧм сынӧд — медбур лекарство чахоткаысь. Оз ков повны кӧдзыдысь, колӧ быд лун ывла вылын ветлӧдлыштны. Керкатӧ быд лун жӧ колӧ тӧлӧдны, восьтывны ӧдзӧс либӧ ӧшинь, мед пырас сӧстӧм сынӧд. Сэсся шонді зэв бур висьысь мортлы. Гожӧмын быд лун колӧ куйлыштны шонді водзын. | Сӧстӧм сынӧԁ — меԁ-бур-ԉекарство чакоткаыԍ. Оз ков повны кӧԇыԁыԍ, колӧ быԁ-лун ывлавылын ветлӧԁлыштны. Керкатӧ быԁ-лун-жӧ колӧ тӧлӧԁны, воԍтывны ӧԇӧс ԉібӧ ӧшіԋ, меԁ пырас сӧстӧм-сынӧԁ. Сеԍԍа шонԁі зев бур віԍыԍ-мортлы. Гожӧмын быԁ-лун колӧ кујлыштны шонԁі-воԇын. |
| Чахоткаа мортлы колӧ овны югыд кыпыд керкаын. Ӧшиньясыс мед вӧліны лунвылӧ банаӧсь, да оз ков найӧс нинӧмӧн тупкавны: югыдінын гагъяс ӧдйӧджык кулӧны. | Чакоткаа-мортлы колӧ овны југыԁ-кыпыԁ-керкаын. Ӧшіԋјасыс меԁ вӧліны лунвылӧ-банаӧԍ, ԁа оз ков најӧс ԋінӧмӧн тупкавны: југыԁінын гагјас ӧԁјӧҗык кулӧны. |
| Сёйны-юны колӧ бура, пӧтӧса сёян: йӧв, яй, кольк. Яй кӧ абу, колӧ пуны анькытш. Йӧлысь кӧ уман, колӧ вежны рысьӧн, нӧкйӧн, выйӧн. Быд сёян колӧ тшӧкыдджыка вежлавны. Вердны висьысьӧс ичӧтикаӧн да унджыкысь, мед сійӧс оз восӧд. Быд лун колӧ весавны пиньсӧ мел либӧ кыдз пу шом пызьӧн. Быд сёйӧм бӧрын вомсӧ пожъявны дэбыд ваӧн. Оз ков лэдзны овмӧдчыны гагъяслы вомын. Коддзӧдан юан висьысьлы некутшӧма оз ков сетны: сійӧ сылы сӧмын яд. | Ԍојны-јуны колӧ бура, пӧтӧса-ԍојан: јӧв, јај, коԉк. Јај-кӧ абу, колӧ пуны аԋкыщ. Јӧлыԍ-кӧ уман, колӧ вежны рыԍӧн, нӧкјӧн, выјӧн. Быԁ-ԍојан колӧ щӧкыԁҗыка вежлавны. Верԁны віԍыԍӧс ічӧԏікаӧн ԁа унҗыкыԍ, меԁ сіјӧс оз восӧԁ. Быԁ-лун колӧ весавны піԋсӧ мел ԉібӧ кыԇ-пу-шом пыԅӧн. Быԁ ԍојӧм-бӧрын вомсӧ пожјавны ԁебыԁ-ваӧн. Оз ков леԇны овмӧԁчыны гагјаслы вомын. Коԁԇӧԁан-јуан віԍыԍлы ԋекущӧма оз ков ԍетны: сіјӧ сылы сӧмын јаԁ. |
| VІІ | VII |
| Кутшӧм йӧзӧс медъёна висьӧдӧ чахоткаӧн? | Кущӧм јӧзӧс меԁ-јона віԍӧԁӧ чакоткаӧн? |
| Медъёна чахоткаӧн висьӧны да кулӧны гӧль уджалысь йӧз. Озыр пиысь чахоткаӧн кулысь этша. Парижын (Францияын столича) быд дас сюрс мортысь быд во чахоткаысь кулӧ со кыдзи: озыр йӧз пиысь дас, гӧль уджалысь йӧз пиысь ветымын нёль морт. Гӧль уджалысьлы шойччӧг прамӧя оз сюрлы. Уджалӧ сійӧ асъя пемыдсянь рытъя пемыдӧдз. Сёйӧ-юӧ омӧля. Сэсся уджалысьясыд ӧти вежӧсын олӧны морт сизим-кӧкъямысӧн. Найӧ велӧдчытӧмӧсь, оз тӧдны, мый висьысь шыжын эмӧсь гагъяс, оз видзчысьны сыысь да и висьысьыс ачыс оз видзчысь: сьӧлалӧ кытчӧ сюрӧ. Тӧдтӧмысла да эштытӧмысла оланінсӧ дурка, няйта видзӧны. Няйт джоджӧдыс челядьясыс кыскасьӧны. Ставныс сёйӧны ӧти тасьтіысь, узьлӧны ӧти вольпасьын висьыськӧд да сідз водзӧ. Венсьыны висьӧмӧн гӧль уджалысь йӧзлы зэв сьӧкыд. | Меԁ-јона чакоткаӧн віԍӧны ԁа кулӧны гӧԉ-уҗалыԍ-јӧз. Озыр-піыԍ чакоткаӧн-кулыԍ еща. Паріжын (Франтсіјаын стоԉітса) быԁ ԁас-ԍурс-мортыԍ быԁ-во чакоткаыԍ кулӧ со кыԇі: озыр-јӧз-піыԍ ԁас, гӧԉ-уҗалыԍ-јӧз-піыԍ ветымын-ԋоԉ морт. Гӧԉ-уҗалыԍлы шојтчӧг прамеја оз ԍурлы. Уҗалӧ сіјӧ асја-пемыԁԍаԋ рытја-пемыԁӧԇ. Ԍојӧ-јуӧ омӧԉа. Сеԍԍа уҗалыԍјасыԁ ӧԏі-вежӧсын олӧны морт ԍіԅім-кӧкјамысӧн. Најӧ велӧԁчытӧмӧԍ, оз тӧԁны, мыј віԍыԍ-шыжын емӧԍ гагјас, оз віԁчыԍны сыыԍ ԁа і віԍыԍыс ачыс оз віԁчыԍ: ԍӧлалӧ кытчӧ-ԍурӧ. Тӧԁтӧмысла ԁа ештытӧмысла оланінсӧ ԁурка, ԋајта віԇӧны. Ԋајт-җоҗӧԁыс чеԉаԃјасыс кыскаԍӧны. Ставныс ԍојӧны ӧԏі-таԍтіыԍ, уԅлӧны ӧԏі-воԉпаԍын віԍыԍкӧԁ ԁа сіԇ воԇӧ. Венԍыны віԍӧмӧн гӧԉ-уҗалыԍ-јӧзлы зев ԍӧкыԁ. |
| Важӧн докторъяс сӧмын вӧлі бурдӧдӧны висьысьӧс, а ӧні, бурдӧдӧм кындзиыс, велӧдӧны, кыдзи висьӧмъяссьыс видзчысьны. | Важӧн ԁокторјас сӧмын вӧлі бурԁӧԁӧны віԍыԍӧс, а ӧні, бурԁӧԁӧм-кынԇіыс, велӧԁӧны, кыԇі віԍӧмјасԍыс віԁчыԍны. |
| Крестьянинӧс сідз жӧ топӧдӧ чахотка. Сылӧн вывті сьӧкыд удж. Гожӧмын уджалӧ кызь часӧдз суткинас, лун ни вой шойччӧг оз аддзыв. Сійӧс кор шонді знӧитӧ лунтыр, кор кӧдзыд тӧв пӧльтӧ, вывсянь зэр швучкӧ. Буса удж налӧн зэв жӧ уна. Вартігӧн, тӧлӧдчигӧн, кудель вӧчигӧн ныр-вом тырӧ бусӧн. Сёян налӧн омӧль, дай кутшӧм сюрӧ. Унаысь удж вылын куш нянь да ваӧн пӧткӧдчӧны. | Креԍԏаԋінӧс сіԇ-жӧ топӧԁӧ чакотка. Сылӧн вывті-ԍӧкыԁ-уҗ. Гожӧмын уҗалӧ кыԅ-часӧԇ суткінас, лун-ԋі-вој шојтчӧг оз аԁԇыв. Сіјӧс кор шонԁі знӧітӧ лунтыр, кор кӧԇыԁ-тӧв пӧԉтӧ, вывԍаԋ зер швучкӧ. Буса-уҗ налӧн зев-жӧ уна. Вартігӧн, тӧлӧԁчігӧн, куԃеԉ-вӧчігӧн ныр-вом тырӧ бусӧн. Ԍојан налӧн омӧԉ, ԁај кущӧм-ԍурӧ. Унаыԍ уҗ-вылын куш-ԋаԋ ԁа ваӧн пӧткӧԁчӧны. |
| Керкаын крестьянинлӧн сӧстӧм сынӧд сӧмын гожӧмын. Тӧлын сійӧ некыт оз убӧлит восьтыны: керкаысь шоныдӧс оз лэдз! Ӧтилаын керкаын олӧны унаӧн. Сэні жӧ косьтӧны нямӧдъяссӧ, кага рузумъяссӧ, кукань куяссӧ. Со кутшӧм сынӧдӧн найӧ лолалӧны. | Керкаын креԍԏаԋінлӧн сӧстӧм-сынӧԁ сӧмын гожӧмын. Тӧлын сіјӧ ԋекыт оз убеԉіт воԍтыны: керкаыԍ шоныԁӧс оз леԇ! Ӧԏілаын керкаын олӧны унаӧн. Сені-жӧ коԍтӧны ԋамӧԁјассӧ, кага-рузумјассӧ, кукаԋ-кујассӧ. Со-кущӧм-сынӧԁӧн најӧ лолалӧны. |
| Керканыс зэв пемыд: ӧшиньяс посниӧсь, нӧшта мукӧдыслӧн тырӧмаӧсь бусӧн. | Керканыс зев пемыԁ: ӧшіԋјас посԋіӧԍ, нӧшта мукӧԁыслӧн тырӧмаӧԍ бусӧн. |
| Крестьянин ёна радейтӧ коддзӧдана юан да табак. Чайтӧ, на помысь долыдлун шедас. Эськӧ — яд. Самӧкуръясысь да винаысь некутшӧм бур абу. | Креԍԏаԋін јона-раԃејтӧ коԁԇӧԁана-јуан ԁа табак. Чајтӧ, на-помыԍ ԁолыԁлун шеԁас. Еԍкӧ — јаԁ. Самӧкурјасыԍ ԁа вінаыԍ ԋекущӧм-бур абу. |
| Висьмасны-ӧ, доймасны-ӧ крестьянаыд, ӧдйӧджык мунӧны «тӧдысь» либӧ «веськӧдчысь» ордӧ. Сэні найӧс вежа ваӧн юктӧдыштасны, пывсьӧдасны, нимвидзасны, унджык быдсяма висьӧмсӧ сюясны. Доктор дінӧ бурдӧдчыны мунӧны кор нин дзикӧдз пӧгибӧ воасны, кор нин оз позь бурдӧдныс. | Віԍмасны-ӧ, ԁојмасны-ӧ креԍԏанаыԁ, ӧԁјӧҗык мунӧны „тӧԁыԍ“ ԉібӧ ,,веԍкӧԁчыԍ“-орԁӧ. Сені најӧс вежаваӧн јуктӧԁыштасны, пывԍӧԁасны, ԋімвіԇасны, унҗык быԁԍама-віԍӧмсӧ ԍујасны. Ԁоктор-ԁінӧ бурԁӧԁчыны мунӧны кор-ԋін ԇікӧԇ пӧгібӧ-воасны, кор-ԋін оз поԅ бурԁӧԁныс. |
| Колӧ став гӧгӧрвоана йӧзыслы сиктын — велӧдысьяслы, агрономъяслы, комсомолечьяслы да — ӧтувтчыны да унджыкысь чукӧртчывны крестьянакӧд сёрнитны висьӧмъяс йылысь. Колӧ велӧдны найӧс видзны ассьыныс дзоньвидзалунсӧ. | Колӧ став гӧгӧрвоана-јӧзыслы ԍіктын — велӧԁыԍјаслы, агрономјаслы, комсомоԉечјаслы-ԁа — ӧтувтчыны ԁа унҗыкыԍ чукӧртчывны креԍԏанакӧԁ ԍорԋітны віԍӧмјас-јылыԍ. Колӧ велӧԁны најӧс віԇны асԍыныс ԇоԋвіԇалунсӧ. |
| VІІІ | VIII |
| Ӧні ми тӧдам нин, чахотка медуна нуӧ уджалысь гӧль йӧзӧс. Сы вӧсна Сӧвет власьт зэв ёна тӧждысьӧ кокньӧдны, бурмӧдны уджалысь йӧзлысь олӧмсӧ, оланінъяссӧ. Висьысьясӧс бурдӧдны восьталӧны санаторияяс. Бурдӧдӧны сэні сӧмын сӧстӧм сынӧдӧн да бур сёян-юанӧн. Санаторияын висьысь велалӧ, кыдзи асьсӧ гортас видзны, мед висьӧмыс мукӧдлы оз паськав. Регыд кӧ висьмӧм бӧрын висьысь веськалас санаторияӧ — бурдас дзикӧдз. | Ӧні мі тӧԁам-ԋін, чакотка меԁ-уна нуӧ уҗалыԍ-гӧԉ-јӧзӧс. Сы-вӧсна Сӧвет-влаԍт зев-јона тӧжԁыԍӧ кокԋӧԁны, бурмӧԁны уҗалыԍ-јӧзлыԍ олӧмсӧ, оланінјассӧ. Віԍыԍјасӧс-бурԁӧԁны воԍталӧны санаторіјајас. Бурԁӧԁӧны сені сӧмын сӧстӧм-сынӧԁӧн ԁа бур-ԍојан-јуанӧн. Санаторіјаын віԍыԍ велалӧ кыԇі аԍсӧ гортас віԇны, меԁ віԍӧмыс мукӧԁлы оз паԍкав. Регыԁ-кӧ віԍмӧм-бӧрын віԍыԍ веԍкалас санаторіјаӧ — бурԁас ԇікӧԇ. |
| Санаторияяс восьтӧны пожӧм вӧраа, вылі местаа, кос инӧ. Йӧз оланінъяссянь ылӧ. | Санаторіјајас воԍтӧны пожӧм-вӧраа, вылі местаа, кос-інӧ. Јӧз-оланінјасԍаԋ ылӧ. |
| Санаторияяс ӧні, тӧдӧмысь, этша на. Миян, Коми обласьтын, сӧмын ӧти — Пӧддельнӧйын. Быд висьысь дерт сэтчӧ он на веськав. Бурдӧдчыны чахоткаысь позьӧ и санаториятӧг, гортын. Сӧмын ов да сёй-ю, кыдзи докторъяс тшӧктӧны, да ставсӧ пыдди пукты, мый тані висьталӧма. | Санаторіјајас ӧні, тӧԁӧмыԍ, еща-на. Міјан, Комі-облаԍтын, сӧмын ӧԏі — Пӧԁԃеԉнејын. Быԁ-віԍыԍ, ԃерт, сетчӧ он-на веԍкав. Бурԁӧԁчыны чакоткаыԍ поԅӧ і санаторіјатӧг, гортын. Сӧмын ов ԁа ԍој-ју кыԇі ԁокторјас щӧктӧны ԁа ставсӧ пыԃԃі пукты, мыј тані віԍталӧма. |
| Эн вунӧд, чахоткаысь зэв позьӧ бурдӧдчыны. Казялан кӧ висьмӧм, эн эновтчы, регыдджык бурдӧдчы — бурдан. | Ен вунӧԁ, чакоткаыԍ зев поԅӧ бурԁӧԁчыны. Каԅалан-кӧ віԍмӧм, ен еновтчы, регыԁҗык бурԁӧԁчы — бурԁан. |
Комиӧн гижис
Худяева А.
Худяева А.
Важ коми гижӧд
