РАДЕЙТӦ АССЬЫС УДЖСӦ
Сыктывдін районса история да культура музей воссьӧ дас часын, а директор жырйын уджыс пансьӧ кӧкъямыс час асывсянь нин. Порог вомӧн на воськовта сӧмын, а Владимир Николаевич пырысьтӧм-пыр панӧ экскурсия: петкӧдлӧ выль выставкаяс, висьталӧ авторъяс йылысь. И тадзи музейӧ менам быд волігӧн.
Кӧмъяр посёлокысь вужъяса Владимир Николаевич Муравьёв олӧмас кузь туй нин мунӧма, квайт во уджалӧма Коми Республикаса Национальнӧй галереяын, сэсся чужан посёлокса школаас кызь во история велӧдӧма, директоралӧма сэні, юрнуӧдӧма и Ыбса школаӧн, вӧлӧма Коми национальнӧй гимназияын веськӧдлысьӧс вежысьӧн. Куимысь сійӧс бӧрйылӧмаӧсь депутатӧн Выльгорт сиктса да Сыктывдін районса сӧветъясӧ. А 2016 восянь веськӧдлӧ Э. А. Налимова нима история да культура музейӧн. Эмма Алексеевнакӧд важысянь вӧлӧмаӧсь тӧдсаӧсь, туявлӧмаӧсь балалайка вӧчалысь Семён Налимовлысь олӧмсӧ, ӧтлаын зільӧмаӧсь «Коми войтыр» ӧтмунӧмын. Владимир Николаевич енмӧс моз бур кывъясӧн пыр казьтылӧ Эмма Налимоваӧс...
Ачым ме Эмма Алексеевнакӧд бура жӧ тӧдса. Ӧти пӧрйӧ, кольӧм нэмся 90-ӧд воясӧ, сійӧ веськӧдліс «Коми войтырлӧн» Сыктывдін районса представительствоӧн, а ме — Кӧрткерӧссаӧн. Общественнӧй удж кузя могъясӧн тшӧкыда аддзысьлім сыкӧд буретш музеяс.
Некымын во сайын райадминистрацияса веськӧдлысьлӧн сӧветник Владимир Муравьёвӧс корӧмаӧсь видзӧдлыны, коді вермас юрнуӧдны музейнас. Дыр корсьысьӧма туяна мортӧс, но быдӧн, код дорӧ шыӧдчылӧма, чайтӧма тайӧ уджсӧ гажтӧмӧн, смотритель моз пӧ лун-лун пукалӧ-сутшвидзӧ улӧс вылын да видзӧдӧ, медым йӧзыс эз вӧрӧдны экспонатъяссӧ. А Эмма Алексеевна жӧ водзджык на шулывлӧма сылы, тэ кындзи пӧ некод оз вермы водзӧ нуӧдны тайӧ уджсӧ. И Владимир Николаевич босьтчӧма, кӧть эськӧ некор абу мӧвпавлӧма лоны музейса директорӧн.
— Семён Налимовлысь озыр наследиесӧ пыдісяньджык туялӧм да унджык йӧзӧс сыӧн тӧдмӧдӧм могысь Эмма Алексеевна сэки синйис-корсис биа сьӧлӧма мортӧс, коді эськӧ водзӧ нуӧдас корсьысян уджсӧ да босьтас музейсӧ крепыд киӧ, — висьталіс Владимир Николаевич. — Эмма, легендарнӧй Эмма и вайӧдіс менӧ татчӧ. Ме сідзи и шуа сійӧс — Эмма-ышӧдысь, харизмаа. Эмма Алексеевна оліс музейнас, и ӧні на отсалӧ меным мӧдаръюгыдсяньыс. Кор ми вӧчим музейын дзоньтасян удж, мӧвпъяснам ме быд лун сыкӧд сёрнитлі: «Эмма, отсав». И меным чайтсьӧ, отсӧгыс пыр вичмыліс. Сійӧ и ӧні водзӧ нуӧдӧ менӧ, кыдзи Енмыс нуӧдӧ эскысь мортӧс.
— Ӧні казялан нин, мый ставыс ладмӧ-артмӧ уджад? — юалі ме сылысь.
— Кор гижа музей йылысь статья, сёрнита конференция вылын, медводз век казьтыла Эмма Алексеевнаӧс, музей сӧвмӧдӧмӧ сылысь ыджыд пайсӧ. А неважӧн нылыс, Валентина, шуис меным: «Ёнджыка нин аслад удж йылысь висьтась, этшаджык казьтыв мамӧс, ӧд ачыд нин зэв уна вӧчин». Сідзкӧ, уджыс збыльысь лӧсялӧ меным, воддза опытӧй, проектъясӧн ноксьӧмӧй тані ковмисны и.
Ӧні Владимир Николаевич мырдысьӧн корӧ районса администрациялысь мӧд уджалысьӧс Ыбса филиалас — Александра Александровна Куратова нима музейӧ. Ӧтка мортлы пӧ зільны сэні, экспонатӧн озыр музейын, зэв сьӧкыд. Кӧсъям пӧ, медым финн-йӧгра этнопаркӧ волысьяс тшӧтш пыравлісны и сэтчӧ. Сыктывдін районса музейлӧн эм и мӧд филиал — Нювчимын Прометей Ионович Чисталёвлӧн керка-музей.
— Владимир Николаевич, кыдзи тэ паськӧдан ӧні музейын уджсӧ да збыльмӧдан Эмма Алексеевналысь кӧсйӧмъяссӧ? А вочавидзтӧдзыд пасъя, мый унатор видзӧдлі-лыдди ӧтуввезйысь музей удж йылысь, варовиті музейӧ волысьяскӧд, и менӧ шензьӧдіс тэ йылысь ӧти нывбабалӧн висьтасьӧм: «Муравьёв радейтӧ ассьыс уджсӧ, радейтана синмӧн видзӧдӧ экспонатъяс вылӧ, некодӧс сэсся бокысь оз аддзы». Тайӧ тадзи?
— Збыльысь, уджӧс ассьым радейта. Ме сэтшӧм морт, коді сетӧ уджыслы асьсӧ ставнас. Школаын зілигӧн на пырӧдчи проектъяс збыльмӧдӧмӧ. Медводдзаӧн мойвиис шедӧдны «Коми му кузя ме муна» Сыктывкарса уджтас серти сьӧм. Тайӧ ышӧдіс «Коми войтырлӧн» представительство пыр пырӧдчыны и гранта мукӧд конкурсӧ. «Сыктывдінса рӧдвуж» да «Колана удж» проектъяс олӧмӧ пӧртӧм могысь кыкысь сетлісны президентсянь грант. Эмма Алексеевна Налимовалӧн водзмӧстчӧмӧн на босьтчылім тайӧ уджтасас. Бӧръя кадас мойвиліс босьтны сьӧм, медым Коми Республикалӧн 100 вося юбилей кежлӧ том сьылысь Михаил Наумов йӧзӧдіс важ коми сьыланкывъяс выль ногӧн сьылана альбом. Альбомыс зэв колана, ӧд том йӧзсӧ тӧдмӧдӧ чужан кывъя сьыланъясӧн. Дзик на ӧні воис гранта субсидия вӧчны музейса жыръясын пандус, медым вермытӧмъяслӧн лоис позянлун падмывтӧг тӧдмасьны экспонатъясӧн. Регионса Госсӧветысь депутат Степан Чураков вичмӧдіс сьӧм йӧзӧдны Майя Бурлыкиналысь Э. А. Налимова йылысь небӧг.
Бӧръя проектным — «Налимъяслӧн» Санкт-Петербургысь Выльгортӧ, мастер чужанінӧ ветлӧм» («налимнас» тшӧкыда шулӧны С. Налимовӧн вӧчӧм инструментъяссӧ). Кольӧм во Петербургса Шереметевскӧй дворечын меститчӧм музыка музейын аддзысьлі Ольга Алексеевна Великановакӧд, и сэки чужис Семён Налимовлӧн 165 вося юбилейлы сиӧм проект йывсьыс мӧвпыс. Ӧтвылысь збыльмӧдім сійӧс, а таво шедӧдім та вылӧ Коми Республикаса юралыссянь содтӧд грант. Музыка музейсьыс Налимовӧн вӧчӧм шылада инструментъясыс некор на некытчӧ эз петавлыны. И Выльгортӧ, мастерлӧн чужанінӧ, кык балалайка, домра, альт да гусли вайӧмыс лоис мир пасьтала шензьӧданаторйӧн. Ни миян, ни Комиысь мукӧд музейын Налимовӧн вӧчӧм инструментыс абу. Тайӧ проектнас ми кыпыда пасйим нималана землякнымлӧн чужӧмсянь тшупӧда пассӧ.
Сыктывдін районса музейын ӧні позьӧ тӧдмасьны «Балалаечный Страдивари» планшета выставкаӧн. Ноябрын сійӧс петкӧдласны С. И. Налимов нима музыка школаын. Выльгортса ныв-зон аддзасны, кыдзи Семён Иванович вӧчлӧма инструментъяссӧ, кыдзи пансьылӧма В. В. Андреевкӧд ӧтувъя уджыс, кыдзи юргӧма-нимавлӧма сылӧн Императорскӧй оркестрыс. Выставкаыс висьталас и нималана йӧз йылысь. Сідз, Фёдор Иванович Шаляпин ёртасьлӧма В. В. Андреевкӧд. Комиын котыртӧма «Шаляпинскӧй общество», веськӧдлӧ сыӧн Майя Ивановна Бурлыкина, а ме сэні сопредседатель. Котырыс аддзысьлӧмъяссӧ нуӧдӧ и Сыктывдін районса музейын. Ноябрь 3 лунӧ нин тані лоас концерт.
Музыка школаын бӧрти планшета выставкасӧ петкӧдлам культура да искусство колледжъясын, Национальнӧй библиотекаын, Ёртасян керкаын, драма театрын, искусство гимназияын.
«Балалаечный Страдивари» выставка восьтігӧн воліс Россияса заслуженнӧй артист, Н. П. Осипов нима оркестрысь солист Игорь Сенин. Гастроль графиксӧ вежӧма, Выльгортын да Нювчимын «Времён связующая нить» фестиваль дырйи дон босьттӧг кык концерт петкӧдліс, ворсіс аслас коллекцияысь С. Налимовӧн вӧчӧм балалайкаӧн. Аттьӧ колӧ висьтавны енбиа татшӧм йӧзыслы, кодъяс сьӧм босьттӧг отсасьӧны музейясын уджалысьяслы.
— Кыдзи музейнытӧ донъялісны Шереметевскӧй дворечса — музыка музейса гӧсьтъясыд?
— Ог соссьы — зэв вылӧ! И Владимир Васильевич Кошелев, сэтысь старшӧй научнӧй сотрудник, и Варвара Сергеевна, сэні уджалысь, шензисны, тіян пӧ чукӧртӧма шылада ворсанторъяса зэв бур коллекция. И тайӧ збыльысь сідзи, весиг республикаса Национальнӧй музейын да и Национальнӧй галереяын сэтшӧмыс абу. Миян музейын эмӧсь Владимир Яковлевич Павловӧн вӧчӧм коми йӧзкостса ворсанъяс. Найӧ ӧтлаын уджалӧмаӧсь учёнӧй, композитор, шылада инструмент чукӧртысь Прометей Ионович Чисталёвкӧд. Ме петкӧдлі Петербургысь гӧсьтъяслы и Помӧсдінысь Михаил Николаевич Опаринӧн 1942-ӧд воӧ вӧчлӧм сигудӧк, мастеритлӧма сійӧс консерв банкаясысь. Сигудӧкыс и ӧнӧдз на ворсӧ аслыспӧлӧс шыясӧн. Тайӧ дивӧ-ворсанторйыс Кулӧмдін районӧ ветлігас сюрӧма Прометей Чисталёвлы. Татшӧмсӧ Питерса гӧсьтъясыд абу на аддзылӧмаӧсь. Владимир Васильевич ворсыштіс и быдӧн сигудӧкнас. Дерт, консерв банкаясыд уна вонад сімыштӧмаӧсь, но ворсны кужысь киад «ловзис» да мичмӧдіс-шызьӧдіс музей жыръяссӧ мича да нор шыясӧн.
— Владимир Николаевич, тэ сӧмын на ветлін Москваӧ да Петербургӧ. Мый йылысь сёрнитчинныд та пӧрйӧ?
— Менам и отпуск дырйи уджвывса могыс оз вунлы. Москваын космонавтика музейын «Единство непохожих» конференция вылӧ чукӧртчылісны Россия пасьталаысь да Белоруссияысь войтыр. Витебскысь воӧмакӧд сёрнитчим, мый 2023 воас налӧн музейын котыртлам коми йӧзкостса ворсанторъяса выставка. Инструментъяссӧ вӧчисны культура колледжса студентъяс, а сьӧмсӧ та вылӧ ми шедӧдім Коми Республикаса Ёртасян керкалӧн гранта конкурсын.
Галина Николаевна Кулаева ӧтувтӧма живопись да декоративно-прикладнӧй искусство да артмӧдӧма аслыспӧлӧс мича выставка. Сійӧс ми окотапырысь петкӧдлам миян музейса жыръясын.
Москваысь поэтесса, серпасасьысь Алевтина Алексеевна Стручкова нуӧдӧ искусстволы сиӧм «Арт-маяк» фестиваль. 2017 восянь нин ёртасям сыкӧд, сійӧ тшӧкыда петкӧдлӧ ассьыс творчествосӧ миян дорын.
Санкт-Петербургысь Владимир Васильевич Кошелев кӧсйысис, кывла кӧ пӧ, мый кодкӧ аслас коллекцияысь вузалӧ Семён Налимовлысь балалайка, пыр жӧ висьтала тіянлы. Тӧдса ӧд, мый Налимовлысь уна вӧчӧмтор видзӧны Россияса да суйӧрсайса асшӧр коллекцияясын. Уна во сайын Владимир Кошелев вӧзйылӧма нин миян музейлы татшӧмсӧ, но музейлӧн сьӧмыс абу тырмӧма, и балалайкаыс веськалӧма асшӧр коллекцияӧ. Ме чайта, коліс эськӧ ньӧбны, и пукті ас водзӧ татшӧм могсӧ. И Эмма Алексеевналӧн вӧлі жӧ Водзмӧстчӧм татшӧм кӧсйӧмыс, сійӧ пыр вӧлі шуӧ: «Колӧ, и ставыс!». Миян музейӧ быть колӧ Семён Налимов киӧн вӧчӧм балалайкаыс.
Владимир Кошелевкӧд жӧ сёрнитчим локтан воӧ котыртлыны асшӧр коллекцияысь кӧрт да кабала сьӧмлысь «Деньги с изображением музыкальных инструментов» выставка. Мед деньгаыс ваяс миян музейӧ сьӧм, ӧд ми, тані уджалысьяс, пыр корсьысям сійӧс.
— Владимир Николаевич, а Тверь обласьтса Удомля карӧ ветлӧмыс лоас?
— «Юрган» телекомпанияысь Елена Красильникова тӧдмӧдліс менӧ С. Налимовлӧн наследиесӧ сэтчӧс видзысьяскӧд. 2017 воын Удомлясьыс Выльгортӧ волісны краеведъяс да вайисны клён саженечьяс, пуктісны миян музей водзын. Буретш татшӧм клёнсьыс миян земляк-мастерным вӧчавлӧма балалайкаяссӧ В. В. Андреевлӧн Императорскӧй оркестрлы. Удомлясакӧд и водзӧ мӧдам ёртасьны.
Колӧ пасйыны, меным мойвиис уджавны водзмӧстчысь нывбабаяскӧд: Эмма Алексеевна Налимовакӧд, «Коми войтыр» ӧтмунӧмын ӧтлаын зілим Нина Александровна Нестеровакӧд, Евгения Петровна Шеболкина котыртліс Сыктывдінса учёнӧйяслысь клуб. Аслам бур ёртъясӧн шуа историк Анна Николаевна Сивковаӧс, Майя Ивановна Бурлыкинаӧс, Татьяна Николаевна Шестаковаӧс, коді сетіс музейлы Жаков рӧдысь тӧдчана учёнӧй Евгения Ивановна Кириченколысь наследиесӧ, «Юрган» телекомпанияысь Елена Красильниковаӧс, выль уджтасъясӧ босьтчыны ышӧдысь Светлана Терентьеваӧс. Светлана Борисовна Коми Республикаса уна сикас войтыр министерствоӧн веськӧдлігас 2001 воын котыртліс Сыктывдінса музейкӧд Прометей Ионович Чисталёвлӧн чужӧмсянь 80 вося юбилейлы сиӧм гаж. 2016 восянь чужан республикаас быд волігӧн сійӧ пыралӧ музейӧ, сійӧ жӧ тӧдмӧдіс Алевтина Стручковакӧд. Тайӧ бур йӧзыс ышӧдӧны менӧ творческӧй, корсьысяна выль уджӧ. Налы таысь висьтала зэв ыджыд аттьӧ.
— Кыдзи музейын уджалысьяс мӧвпаланныд паськӧдны том войтыр пӧвстын Налимовлысь наследиесӧ? Ышӧданныд-ӧ та могысь волонтёръясӧс?
— Казьтыштлӧм нин планшета выставканас уна студент да школаын велӧдчысь тӧдмасис. Быд лун томуловкӧд нёль экскурсия нуӧдім. Найӧ ставсӧ бура кывзісны, сідзкӧ, интерактивнӧй программаыс лӧсялӧ томъяслы. Кор ме юавлі налысь, эскӧны-ӧ, мый водзті балалайкаыс вӧлі кык струнаа, челядьлӧн чужліс уна сикас вочакыв, мӧвп. Висьтавлі и легендаяс. Торйӧн кӧ, Айму вӧсна Ыджыд тыш дырйи том морт Михаил Рожков босьтлӧма фронт вылас балалайка да ворслӧма маршал Коневлы «Камаринскӧй». Михаил тэрыба вӧрӧдӧма чуньнас сіяссӧ, салдатъяс нюмъялігтыр кывзӧмаӧсь сійӧс, и другӧн казялӧмаӧсь кык немечӧс. «Энӧ лыйӧй!» — горӧдӧмаӧсь найӧ. Ми пӧ матыстчим кывзыны тіянлысь мича шыладтӧ... Тайӧ петкӧдлӧ, мый йӧзкост шыладыс зэв вына да вермӧ весиг сувтӧдлыны-дугӧдлыны вир кисьтана тыш.
Владимир Николаевич висьтавлӧма том войтырлы, мый Семён Налимов вӧлӧма киподтуя мортӧн, 21 краснодеревщикӧн, кужӧма мастеритны мичаа серӧдӧм улӧс-пызан, шкап. Вишня пуысь Василий Андреевлы вӧчлӧма Фёдор Шаляпин чужӧм-мыгӧра трубка.
— Выльгортса музей пыртӧма туристъяслы путеводительӧ. Юркарӧ воӧм гӧсьтъясӧс вайӧдлӧны тіян дорӧ?
— Тайӧ бур юалӧм, Прокопий Валентинович. Миян музейса филиалъяслы зэв ёна колӧ, медым финн-йӧгра этнопаркӧ волысьяс пыралісны и Ыбса музейӧ. Чайта, колӧ сёрнитчыны, туристъяскӧд уджсӧ ӧтвылысь нуӧдӧм йылысь. Менам видзӧдлас серти, этнопарклӧн нырвизьыс сыын и эм, медым петкӧдлыны тшӧтш коми сиктсӧ вичконас да историко-краеведческӧй музейнас. Владимир Васильевич Кошелев воліс сэтчӧ да вылӧ донъяліс сэні чукӧртӧмторсӧ, республика тшупӧда пӧ коллекцияыс. Та вӧсна ме и кора Ыбса филиалӧ мӧд уджалысьӧс. Ӧткӧннад сьӧкыд нуӧдны и экскурсия, лӧсьӧдны экспонатъяс, чышкыны бус, тӧвнас музей йӧрысь лым зыртны. Меным мыйкӧ пыр оз тырмы, пыр мыйкӧ оз кажитчы ас зільӧмын, та вӧсна ме пыр бротка, и тайӧ менӧ пыр нуӧдӧ водзӧ!
Национальнӧй музейкӧд и Национальнӧй галереякӧд ӧтвылысь зілям, уджалысьясыс миян выставкаяс вылӧ волывлӧны, отсасьӧны, сӧвет сетӧны. Сыктывкарса университетысь Анелия Лянцевич дорын велӧдчысь студентъясӧс практика вылӧ корлам. Велӧданног сӧвмӧдан институткӧд сёрнитчӧм кырымалім и. Выльлунъясӧ Сыктывкарын музейясыс оз уджавны, и туристъяс локтӧны миян дорӧ, ми радпырысь примитам найӧс да нуӧдам экскурсияяс.
Сыктывдінса музей комплекс туристъяслы маршрутӧ пыртігӧн сёрниті культура да туризм министерствоӧн веськӧдлысьӧс вежысь Вячеслав Поповкӧд. Сійӧ ӧні кывкутӧ туризм сӧвмӧдӧм вӧсна да кӧсйысис туристъяслысь тӧдмасян туйсӧ вайӧдны и Сыктывдінса музейясӧдз.
* * *
Владимир Николаевич Муравьёвкӧд сёрнитігӧн, экспонатъясӧн тӧдмасигӧн тыдовтчис меным Сыктывдінса музейлӧн пытшкӧсса аслыспӧлӧс озырлуныс, директорыслӧн сійӧс водзӧ сӧвмӧдан ясыд туйвизьыс. Эскыссьӧ, Владимир Николаевичлӧн ставыс артмас, и Семён Налимовӧн вӧчӧм балалайкалӧн, кор тайӧ реликвияыс аддзас ассьыс инсӧ музейын, мича шыладыс кутас кывны чужан муын.
