КАДӦ ВОТЪЯС МЫНТӦЙ — ДЕНЬГА ДОНСЯЛАС, ЭМБУР СОДАС!
Сӧвет власьт, войнаяс помалӧм бӧрын, чорыда босьтчис став ӧтувъя Республикалысь (СССР) кыпӧдны эмбурсӧ, олӧмсӧ, озырлунсӧ.
Куим вося сарскӧй войнаыд, сэсся сы бӧрын еджыд генералъясыдкӧд, атаманъясыдкӧд водзсасьӧмыд, найӧс вермалӧмыд, став том, дзоньвидза, бур уджалысь йӧзсӧ миянлысь нетшыштліс овмӧс бердсьыным. Сійӧн йӧзыдлӧн эмбурыд, овмӧсыд ставыс киссис, путкыльтчис, немтор эз кольлы.
Пабрик-заводыд лӧсьӧдіс сэки сӧмын воюйтан кӧлуйяс. Крестьяналӧн эмбурыс муніс дзоньнас война вылӧ жӧ. Казна кушмис, лои ӧтарӧ бумага деньга лэдзны, дон сылӧн уси. Правительство, ӧтвылысь уджалысьяскӧд, крестьянакӧд, мыйӧн вермис вӧтлыны быдлаысь еджыдъясӧс, буржуйясӧс, босьтчисны овмӧс выль ног лӧсьӧдны. Пабрик-заводыд надзӧникӧн дугдіс война уджысь, мортӧс виалан оружйӧяс пыдди кутіс вӧчавны видз-му уджалан машинаяс, новлан, сёян-юан, быдсяма коланторъяс. Красноармеечьяс белӧйясӧс вермӧм бӧрын локталісны гортаныс, кутчысисны удж бердӧ, овмӧс бердӧ.
Туйяс кузя косясянторъяс пыдди кутісны новлӧдлыны быдсяма тӧвар.
Ӧні быдлаті нин, гӧгӧрбок миян Республикаяс кутісны кыпавны, ёнмыны. Во кык-куим сайын ӧмӧй чайтлім тадзи справитчиг?
Дерт, медыджыдторйыс, олӧмсӧ босьтчӧдысьыс, медбӧръя кадӧдз на эз вӧв лӧсьӧдӧма. Сӧмын февраль витӧд (5) лунӧ шуисны ВЦИК Совнаркомкӧд, сэсся март 7 лунӧ СНК, Союз ССР тшӧтш шуис сійӧторсӧ пырысь-пыр лӧсьӧдны. Тайӧ медыджыд коланторйыс — дон усьтӧм деньга лӧсьӧдӧм.
Мый вӧсна нӧ та дыра эз вермы миян деньга дон усьӧмыс сувтны? Мыйла ӧнӧдз эз вермыны прамӧй деньга лӧсьӧдны?
Таысь войдӧр лоӧ миянлы тӧдмасьны — мый лоӧ сійӧ деньгаыс, мыйла сылӧн дон эм, мый бур вылӧ сійӧ лӧсьӧдӧма.
Деньгаыд сэтшӧм жӧ тӧвар, сӧмын сылӧн аслас некутшӧм дон абу: сійӧс оз позь сёйны, юны, кӧмавны, пасьтавны.
Сійӧн сӧмын водзвыв шуӧмӧн мерайтӧны-арталӧны став коланторъяслысь, тӧварыслысь донъяссӧ. Сійӧ сэтшӧм жӧ рӧсписка, вексель государстволӧн, сы серти быдлаысь сетӧны мортлы коланторъяс.
Прамӧй, дон усьтӧм деньга ӧні быдӧнлы зэв ёна колӧ. Ставным вывті муніс вежласьӧмнад ньӧбасьӧм-вузасьӧмыд. Шуам кӧть тадзи. Петыр вайӧма базар вылӧ нянь ситеч вылӧ вежны. Мӧдлы — рабочӧй Иванлы — деньга пыдди пабрикысь сетӧны ситеч. Тайӧ кык мортыс аддзысясны базарын, сӧмын Иванлы нянь оз ков, сылы колӧ вый, яй. Найӧ корсясны коймӧд мортӧс. Семӧ вайӧма базарӧ яй, вый; сӧмын сылы колӧ плуг. Найӧ куимнаныс корсьысьӧны колан тӧвара йӧзӧс.
Оз сюр регыдӧн тӧвар, лоӧ вежлавны мыйсюрӧ вылӧ гоз-мӧдысь, сэсся вӧлисти коркӧ дыр мысти босьтны коланторъяс. Мыйта найӧ бур пӧрасӧ воштісны, донтӧм донӧн вежлалісны!
Деньганад лӧсьыд быдӧнлы ньӧбасьны-вузасьны. Вузалін ассьыд тӧвартӧ водзвыв лӧсьӧдӧм донӧн, сэсся мун кытчӧ гажыд, мый колӧ тэныд ньӧбав. Пӧраыд оз вош, он вошты донсӧ аслад тӧварыд вылӧ вежлалігад моз. Со ӧд кутшӧм буртор деньгаыд.
Мыйла нӧ эськӧ тайӧ бӧръя вояснас немтор некод оз вӧлі вузав деньга вылӧ? Быдтор вӧлі вежны корӧны? Мыйла деньгаыслӧн доныс вӧлі котӧрӧн усьӧ, лунысь лунӧ, часысь часӧ вӧлі донтӧммӧ? Крестьянин тӧдӧ вӧлі: вузалас кӧ талун деньга вылӧ тӧварсӧ, аски сы вылӧ колан тӧварыс оз нин шед.
Войнаяснад, сэсся революциянад рӧскодыд вывті уна лои государстволӧн. Куш ӧти армия вылас мыйта ковмис видзны! Приход чині, рӧскод соді государстволӧн, сійӧн и лои сэсся пыр ӧтарӧ лэдзны бумага деньгатӧ.
Кымын уна лэдзисны, сымын доныд сылӧн уси — деньга лэдзӧмыс вӧлі донаджык нин деньга дорсьыс сувтӧ.
Сідзи овны эз кут позьны. Республикалы лои ёна мырсьыны деньгатӧ лэдзӧмысь дугӧдны. Деньга лэдзӧмсӧ дугӧдны эз вӧв кокни удж. Войдӧр ковмис лӧсьӧдны, артавны приход-рӧскод (
Став приход арталӧм серти сэсся и шуисны рӧскод вӧчны государстволы.
Государстволӧн приходыс, дерт, налогъясысь лоӧ.
Налогнас государство видзӧ став удж нуӧдӧмъяссӧ, олӧмсӧ, став законсӧ, велӧдчӧмсӧ, став колан бурторсӧ республикаяслысь.
Войдӧр, революцияӧдз, озыр йӧзыдлӧн правительствоыс став налогсӧ босьтліс крестьяналысь, уджалысь йӧзлысь. Медыджыд доходыс сэки воліс вина помысь.
Государство кындзи некодлы эз позьлы винаӧн вузасьны. Сійӧн государство сӧмын йӧзӧс пемдӧдліс, гӧльмӧдліс.
Сӧвет власьт уджалысь йӧзыд вылӧ мӧд синмӧн видзӧдӧ. Сійӧ мырсьӧ йӧзӧс велӧдны, югдӧдны, ӧдйӧнджыка озырмӧдны. Вина доходыд сылы оз лӧсяв, лӧсьӧдӧма налогъястӧ босьтавны овмӧс серти, доход серти. Медуна перйыссьӧ тӧргӧвӧйяслысь, озыръяслысь.
Крестьяналысь, уджалысьлысь босьтсьӧ медэтша, ёна гӧльлысь ньӧти оз босьтсьы.
Ӧні колӧ быд мортлы думыштны та йылысь. Ӧти здук оз ков некодлы нюжӧдчыны налог мынтӧмысь. Быдӧнлы нин пуктӧма вермӧм серти. Срок кежлӧ кӧ кутам мынтысьны быдӧн, казналы кокньыд лоӧ, оз ковмы сэсся выльысь лэдзавны бумага деньгатӧ. Бумага деньга кӧ оз кут содны, кутас тӧвар содны, деньга донсявны. Деньга дон кӧ усьӧмысь сувтас, став тӧвар донтӧммас — уджалысьяс, крестьяна бура овмӧдчасны.
Тайӧ лыддигас, гашкӧ, кодкӧ юалас: мыйла нӧ пӧ эськӧ та дыра Сӧвет власьтыс абу босьтчӧма деньга донсӧ кыпӧдны? — Другӧн оз артмы немтор. Ковмис артавны став рӧскодсӧ-приходсӧ Республикалысь, вӧчны смета казна рӧскодлы, налог йылысь уджсӧ лӧсьӧдны. Ӧні тайӧ ыджыд уджыс эштӧма, ставсӧ лӧсьӧдӧма.
Ӧні сӧмын граждана сайын, ас сайын ассьыным олӧм лӧсьӧдны, кокньӧдны. Вотъяс (налогъяс) мынталӧм энӧ нюжӧдӧй: мӧдысь, коймӧдысь корӧм, штрапуйтӧм энӧ виччысьӧй! Быд лишнӧй удж ӧд — лишнӧй грӧш корӧ, сійӧн аслыным жӧ налогным содӧ.
Энӧ вунӧдӧй: деньга донсялӧмыд — кадӧ вотъяс мынтӧм сайын! Республика озырмӧмыд, овмӧс кыптӧмыд, олӧм кокньӧдӧмыд, эмбур содӧмыд быд мортлӧн деньга донсялӧм сайын!
Евгений Болотов гижӧд вылысь лӧсьӧдіс А. С.
