ТАЙӦ — МЕ, ВИКТОР НАПАЛКОВ

1974 воын «Войвыв кодзувлӧн» кык номерын петіс менам медводдза повесьт — «Козьнав меным муслун». Ӧдвакӧ эськӧ аддзис гижӧдӧй лун югыдсӧ, эз кӧ вӧв журналын редакторнас Иван Торопов. Сійӧ и восьтіс мен прозаӧ туйсӧ. Да и сӧмын-ӧ меным? Тӧждысьліс Иван Григорьевич томъяслысь гижӧдъяссӧ печатьӧдз вайӧдӧм вӧсна. Ыджыдсьыс-ыджыд аттьӧ сылы таысь! Сэсся мойвиис мен ӧтлаын уджавны И. Г. Тороповкӧд, пукавны ӧти жырйын. Сэк сійӧ вӧлі журналса редакторӧс вежысьӧн. Босьтліс Иван Григорьевич аслас киӧ медся сьӧкыд уджсӧ — шыльӧдліс-мольӧдліс повесьтъяс, висьтъяс, лыддьыліс корректураяс, закажитавліс публицистическӧй статьяяс. Коркӧ ме вайи журналӧ ассьым мӧд повесьтӧс, сеті главнӧй редакторлы киас. Сылӧн пызан йӧрын повесьтӧй куйліс во, сэсся и, збоймӧдчи да, шыӧдчи Иван Григорьевич дінӧ. Гашкӧ, мися, видзӧдлан менсьым выль гижӧдӧс. Куйлӧ, мися, Шаховлӧн пызан йӧрын во нин. Сійӧ жӧ здукас и пыраліс Пётр Федотовичлӧн кабинетӧ, бӧрсӧ локтіс киас менам гижӧдӧн. Регыд мысти повесьтӧй петіс «Войвыв кодзулын».

Ог, ме ог норась П. Ф. Шахов вылӧ. Мӧдарӧ на, сы йылысь менам медпӧсь казьтылӧмъяс. Сылӧн аслас литературнӧй характер. И кыдзи главнӧй редактор, бура нуӧдіс журналлысь нырвизьсӧ, кутіс коллективын дисциплина. Редколлегиялӧн заседаниеяс вылын пыдісянь видлавлісны журналӧ вӧзйӧм быд гижӧд. И збыльысь, сьӧкыд вӧлі писькӧдчыны сэки журналлӧн лист бокъясӧ. Ӧнӧдз на пельын П. Ф. Шаховлӧн гӧлӧсыс: «Ребята, пыралӧй ме дінӧ! Колӧ журнал йылысь сёрнитыштны!» Мукӧддырйиыс татшӧмторйыс вӧвлі луннас кыкысьӧдз. Пётр Федотович авторъяслысь уна гижӧд шыльӧдліс ачыс, помсянь помӧдз лыддьыліс корректура.

И со, пенсия вылӧ петіс Иван Торопов. «Войвыв кодзулысь» менӧ вуджӧдісны сӧмын на воссьысь «Би кинь» журналӧ. Регыд пенсия вылӧ петіс и Пётр Шахов. Ме сэсся эг нин паныдавлы сэтшӧм уджалысьяссӧ, кодъяс эськӧ на моз жӧ тӧждысьлісны журнал вӧсна. «Би киньын» ме ответственнӧй секретаралі пӧшти квайт во. Кольӧм вося мартын бӧр вуджи «Войвыв кодзулӧ». П. Шаховлӧн мунӧм бӧрын журналын вежсис нин коймӧд редактор. Пӧжалуй, «Войвыв кодзувлӧн» биографияын ӧнія кадыс медсьӧкыд. Журнал лэдзӧм ӧтарӧ донсялӧ. Гӧльмӧны редакциялӧн папкаяс. Пыр унджык петӧны комиӧдӧм гижӧдъяс. Пасъя: 70-ӧд воясын вуджӧдӧм прозатӧ эз сетны. Коми гижӧдъяссӧ йӧзӧдӧм вылӧ вӧлі ӧчередь.

Бӧръя кадӧ журналӧ ыльӧбтісны пьесаяс. Мукӧдыс сцена вылын петкӧдлӧмъяс нин! Тадзи оз вӧч асьсӧ пыдди пуктысь ни ӧти журнал! Кутам кӧ ӧнія моз и водзӧ йӧзӧдны вуджӧдӧмъясӧс да петкӧдлӧм пьесаяс, «Войвыв кодзувлӧн» лолыс петас матысса воясӧ нин. Талун республикаын абу сэтшӧм литератор, коді эськӧ эз гиж пьеса. Коми литератураын драматургия лоис медкокни жанрӧн. Ме, пӧжалуй, этша пиысь ӧти, коді эз на босьтчыв пьесаӧ. Но лыддьысьысьяссянь эмӧсь письмӧяс, кӧні найӧ корӧны, мед аслам повесьтъяс серти гижи сцена вылын ворсантор. «Ме сьӧлӧмсянь аттьӧала тіянӧс сыысь, мый гижанныд зэв бур повесьтъяс. Виктор Егорович! Пока эз на быр коми йӧзыс и лоӧны на видзӧдысьяс, гижӧй пьеса. Тіян гижӧдъясын мича диалогыс, и пьесаыд быть артмас», — со татшӧм письмӧ куйлӧ менам папкаын М. Каневсянь. Шуи думыштлыны.

Пьесаяс йылысь паськыдджыка сёрнитӧны асланыс статьяясын Г. Юшков да В. Мартынов — гижӧдъяссӧ йӧзӧдӧма «Войвыв кодзувлӧн» 8 да 9 номеръясын. Кӧсъя сӧмын тӧдчӧдны: пьесаястӧ гижӧны сцена вылын ворсӧм ради, а оз бӧрыннас журналӧ тувйыштӧм могысь.

Ме важӧн нин кута ас видзӧдлас улын, кыдзи магазинъясын инасьӧны коми книгаяс, киоскъясын — газет-журналъяс. Та йылысь унаысь нин гижлі «Коми му» газетын. Тайӧ статьясӧ пантӧдз бара на волі книгаӧн вузасян Сыктывкарса магазинъясӧ. Этша мый вежсьӧма во джынйӧн.

Ме, пример вылӧ, ог кӧсйы лыддьыны сэтшӧм сборник, коді воссьӧ со татшӧм «кывбурӧн»:

Налысь уджсӧ ставсӧ вӧчид,

Дона аньяс, ті.

Лун и вой ті уджалінныд,

Эз и мудзлыв ки.

А кор лои Победа лун,

Начкид ыджыд ӧш.

Ыджыд радлуныс мед эз вун,

Сур юин дзонь кӧш.

Радла бӧрдӧм сорӧн сьыліг,

Мый враглы воис пом.

Коді ловъя — виччид гортӧ,

Радліс пӧрысь и том.

Позьӧ ӧмӧй тадзи тешитчыны коми поэзия вылын, ӧд книгасӧ лэдзӧма 1993 воын? Татшӧм гижӧдъясыс и кӧдзӧдӧны лыддьысьысьӧс коми литература дінас.

Рынокдорса киоскӧ «Войвыв кодзувлысь» быд номер вайӧны... вит экземпляр. Тайӧ киоскыс Сыктывкарын медся йӧзаинын. Июнь тӧлысся журнал кӧ ньӧбӧмаӧсь ваян лунас жӧ, то 7–8 номеръяс инасьтӧг куйлӧны ӧнӧдз. Вузасьысь шуӧ, ставыс пӧ юасьӧны квайтӧд номер. Меным вӧлі нимкодь, мый буретш сэні йӧзӧдӧма «Прӧстит, аньтусьӧй» повесьт.

Мекӧд орччӧн киоскысь ньӧбасис ар ветымына нывбаба: корис «Би кинь» да «Коми му» газет. Сэсся видзӧдлассӧ чӧвтліс меланьӧ: ті пӧ абу-ӧ Виктор Напалков? Да, тайӧ — ме, Виктор Напалков, — вочавидза. Кысь, мися, тӧданныд менӧ? Ме пӧ «Войвыв кодзув» журналысь лыддя тіянлысь став гижӧдъястӧ. И нывбабаыд став йӧзыслӧн син водзын менӧ весиг топӧдыштліс: быттьӧ пӧ менам олӧм йылысь гижанныд. Ме шӧйӧвоши виччысьтӧмысла. Мед ӧдйӧджык нин, думайта, тыдовтчас 19 номера автобусыс, кодӧс и виччыси. Нывбабаыд ӧтарӧ шуаліс ошкана кывъяс, олам пӧ верӧскӧд сэтшӧмтӧ улича вылын, корис весиг гӧститны. Лок пӧ сьӧрад аслад книгаясӧн, карысь пӧ ньӧбны книгаыд оз сюр. Сы здукӧ и тыдовтчис меӧн виччысяна автобусӧй. Ӧні каитча, мый котӧрті автобуслань, мый дырджык эг сёрнит тайӧ нывбабаыскӧд. Но век жӧ вевъялі юавны ним-овнасӧ да овсӧ. Пасибӧ тіянлы, Альбина Евгеньевна, ышӧдана бур кывъяссьыныд.

Мыйла пырті статьяӧ тайӧ аддзысьлӧмсӧ? Пӧжалуй, литераторлы медыджыд радлунсӧ вермӧ сетны сӧмын лыддьысьысь. Гашкӧ, татшӧм аддзысьлӧмыс менам творческӧй олӧмын вӧлі медводдзаысь и медбӧръяысь? Ӧд критикъяссянь да гижысь ёртъяссянь ошкана кывъястӧ пӧшти ог кывлӧй. Водзӧ вылӧ менӧ ышӧдӧмысь, бӧръя гижӧдъясӧс ошкана кывъясӧн донъялӧмысь аттьӧала Пётр Федотович Шаховӧс. Збыльысь, ыджыдджык ёртсянь моральнӧй отсӧгтӧ муртыштны нинӧмӧн он вермы. А со мый гижӧ меным письмӧын войнаса да уджвывса ветеран, заслуженнӧй учитель, поэт С. Л. Куликов: «Мен зэв нимкодь тэнад бур творческӧй вермӧмъясысь: зэв колана ёсь публицистика, синмӧ шыбитчысь художественнӧй проза да кывбуръяс висьталӧны сы йылысь, мый коми литератураӧ воисны выль, таланта вынъяс. Со и Алексей Попов, менам коркӧя велӧдчысь, петӧ зумыд восьласӧн тӧдчана гижысьяс радӧ». Пасибӧ, Сергей Лукич!

Ӧні вайӧда пример, кыдзи ошкӧ (кулитӧ) гижысьясӧс «Быдӧнлӧн аслас ордым» статьяын Г. Юшков («Войвыв кодзув», август). «Со неважӧн на Коми книжнӧй издательство лэдзис «Дзиръя ӧшинь дорын» книга. Ӧти лэбулӧ чукӧртӧма дас ӧти гижысьлысь висьтъяссӧ. Гижысьяс пӧвстысь кодсюрӧ арлыдаӧсь нин, но унджыкыс томӧсь на. Висьтъяс йывсьыс кӧ сёрнитны, мыйкӧ шуны, пасъя, мый найӧ абу ӧткодьӧсь: кодлӧнкӧ артмӧмаӧсь, кодлӧнкӧ жебджыкӧсь на. И век жӧ гижысьяс пӧвстас эмӧсь йӧз, кодъяс вылӧ позьӧ нин лача кутны... Ӧд тайӧ книгаас эмӧсь чуймӧдана, сьӧлӧмад мӧрччысь гижӧдъяс, уна висьтын бура петкӧдлӧма коми мортлысь аслыспӧлӧс этшсӧ, характерсӧ. И тайӧ книгаыс кутшӧмкӧ да кутшӧмкӧ воськов коми литератураас», — тадзи гижӧ авторыс и оз казьтышт ни ӧти ним, ни ӧти висьт. Кодлы колӧ тадзсӧ ӧтарӧ-мӧдарӧасьӧмыс? Ӧд тайӧ книга йывсьыс коліс гижны паськыдджыка да веськыда. Мед весиг уна во мысти сійӧ либӧ мӧд автор ошйысьӧмпырысь шуис: со пӧ кыдзи менӧ донъявліс народнӧй писатель Геннадий Юшков!

Ог эскы ме и Юшковлӧн татшӧм кывъяслы: «Сэсся и мыйкӧ торйӧн пасйыны висьт-повесьт лӧсьӧдысьяслысь сьӧкыд. Весиг республикаын тӧдса нин писательяслӧн эз лоны топыд тэчаса, сьӧлӧмтӧ да ловтӧ вӧрзьӧдысь гижӧдъяс, кодъяс йылысь позис эськӧ паськыда сёрнитны, гашкӧ, и вензьыштны».

Гижысьяслӧн кӧкъямысӧд съезд бӧрын прозаыс петіс сы мында, мый йылысь позьӧ вензьыны некымын во. Журналын да торъя книгаясӧн петісны гижӧдъясыс А. Лыюровлӧн (роман), В. Тиминлӧн, Н. Куратовалӧн, А. Ануфриевалӧн, Г. Фёдоровлӧн (роман), Е. Афанасьевлӧн, А. Поповлӧн, А. Ульяновлӧн, Е. Рочевлӧн, А. Размысловлӧн... Эм, эм на пӧвстын «сьӧлӧмтӧ да ловтӧ вӧрзьӧдысь гижӧдыс». Эз ӧмӧй позь сёрнитны гораа, журнал лист бокъясын мичаа вензьӧмӧн Алексей Поповлӧн да Александр Ульяновлӧн медводдза книгаяс йылысь? Ме думысь, кыкнанныс найӧ таланта гижысьяс; буретш тайӧ кык писательыс вермасны лоны матысса во кызьсӧ коми литератураын мыджӧдӧн. Ог тӧд сӧмын, кутшӧм ковтысӧ веськӧдасны ассьыныс талантсӧ. И мед эськӧ кадысь водз эз тшапмыны. Во кызьнад Коми муыд помӧдз нин вермас рочмыны, и ӧдвакӧ ковмас сэк коми гижысьыд. Сійӧ, мый ӧні вӧчсьӧ коми кыв сӧвмӧдӧм кузя, миянлы, кыдзи нациялы, этша мый сетӧ. Комиӧн сёрнитысь ӧтарӧ на чинӧ.

А помнитанныд-ӧ, гижысь ёртъяс, мед писательяслӧн съезд вылын кодкӧ коркӧ сёрнитіс комиӧн? Ыджыд-ӧ пӧльзаыс сыысь, мый кыв да литература сӧвмӧдӧм йылысь кӧ сёрнитӧны рочӧн? Гижысь котырлӧн контораын кӧ мунӧ кутшӧмкӧ собрание и сэні кӧ пукалӧ кӧть ӧти роч морт, соборуйтам нин роч кыв вылын. Кӧть и сійӧ роч гижысьыс уна во нин олӧ Комиын и пӧра нин тӧдны коми кывсӧ. Вот тасянь и пансьӧ асьнымӧс омӧльтӧмыс. Тані ме ог кут тӧд вылын Елена Габоваӧс да Виктор Кушмановӧс — найӧ тӧдӧны коми кывсӧ.

Роч литератураӧ кызвыннас нин пырис рынок. И государственнӧй, и кооперативнӧй издательствояс кызвыннас лэдзӧны сэтшӧм книгаяс, кодъяс сетӧны прибыль. Кыдзи юӧртӧ Россияса печать, издательствояс пӧшти дугдісны печатайтны сэтшӧм авторъясӧс, кодъяс водзті гижлісны серьёзнӧй проза, и мый «в современных условиях большая часть — если не вся — средней поэзии будет вытеснена с русского литературного рынка». И водзӧ: «Перемены в писательском положении да ещё и при меняющейся экономике, породили мрачные думы и беспокойство у ряда людей относящих себя к категории писателей и внезапно узнавших, что таковыми не являются». Абу пельдӧма та кузя и миян республиканым. Кывбур гижысьясыс, кодъясӧс шуам поэтъясӧн, абу этша. А мукӧддырйиыс «Войвыв кодзулын» йӧзӧдӧм вылӧ абу ни ӧти кывбур. Ог нин шу, мый уна пиысь бӧръям медбуръяссӧ. Нинӧм бӧрйыны и художествоа проза пиысь. Авторъясыс, тыдалӧ, дышмисны ичӧт гонорар вӧсна.

Вайӧда татшӧм пример. Водзті куим строфаа кывбурысь журналын мынтылісны 12 шайт. Сы вылӧ позис ньӧбны 12 пачка песок. Ӧні сэтшӧм жӧ кывбур вылас оз шед песокыд весиг пачка джын. Либӧ: куим авторскӧй листа повесьтысь (машинка вылын печатайтӧм 75 лист бок) ӧні мынтӧны ёна этшаджык тӧлысся пенсия серти. Оз вермы лышкыдасьны и Коми издательство. А сылӧн уджӧ кӧ пыртасны рыночнӧй экономика, то коми книгалӧн нэмыс помасяс. Ни народнӧй, ни ненароднӧй, ни заслуженнӧй писательяслӧн ичӧт тиража книгаяс оз вермыны вештыны весиг бумага донсӧ.

Ыджыд гонораръяс вылӧ лача кутны, дерт жӧ, нинӧмла. Литературнӧй удж помсьыд ӧні этша сёян выя няньтӧ. Но муным кӧ шусьӧ Коми Республикаӧн, сідзкӧ и, оз ков жалитны средствояс коми газетъяс, книга-журналъяс лэдзӧм вылӧ.

Ми воштам ог сӧмын вӧр-валысь озырлунъяссӧ, воштам и медся донаторсӧ — национальнӧй гордосьтнымӧс. Ми, кӧреннӧй олысьяс, кутім вошны мукӧд национальносьта йӧз пӧвстын. Ичӧтик грездъяс бырӧны, ыджыд сиктъяс рочмӧны. Субӧтаӧ ли вӧскресенньӧӧ волӧй Сыктывкарса рынок вылӧ. Уна сюрс йӧз пӧвстас весиг он гӧгӧрво, кутшӧм республикалӧн столицаын олан тэ. Кылан быд сикас сёрнисӧ, сӧмын коми сёрни оз кыв. Вот тіянлы и коми характер! Син водзын татшӧмтор. Во-мӧд сайын (КПСС ловъя на вӧлі) миянӧс автобусӧн нуӧны Сыктывдін районса ӧти сиктӧ турун пуктыны. Луныс мича, шондіа. Воим ӧти грездӧ, и шензьӧм босьтіс. Верстьӧ мужичӧйяс да нывбабаяс петӧмаӧсь ывлаӧ, мыджсьӧмаӧсь потшӧс праслаяс вылӧ и миянлы, асланыс отсасьысьяслы, кулакнысӧ петкӧдлӧны: дыша кӧ пӧ кутанныд уджавны, обкомӧ норасям! Кодкӧ и шуис автобусын: талун пӧ ен праздник, юӧ пӧ деревняыд. Сідз некод эз и волы миян дінӧ весиг нырвизь нуӧдысь пыдди.

Неважӧн аддзысьлі Дереваннӧйса композитор Василий Чувьюровкӧд. Талунъя деревня йылысь вель дыр сёрнитім. Паметьӧ колис сылӧн шуӧмыс: юсисны пӧ коми йӧзыс, унаӧн кок ув мусьыс ӧтдор нинӧм эз кутны аддзыны, вунӧдны нин кутісны енэжыслысь рӧмсӧ. Мый татчӧ содтыны? Эз сӧмын сиктын, но, видзӧда да, и карса комиясыс юсисны. Г. А. Юшков локтан съезд вылын аслас отчётын висьталас, кымынысь вӧлі видлалӧма расширеннӧй правленньӧяс вылын журналъясын удж дисциплина вопроссӧ.

Нӧшта некымын пас комияслӧн характерысь. «Войвыв кодзув» юӧртліс конкурс медбур гижӧд вылӧ. Редакция кык пӧрйӧ вӧчис итогъяс и кыкнанысьсӧ первой места вӧлі шуӧма сетны «Ме тэнӧ радейта» повесьтлӧн авторлы. Буретш сійӧ гижӧдыс тырвыйӧджык вочавидзис конкурслӧн условиеяслы. Да и лыддьысьысьяс анкетаяс вылӧ воча кывйын тайӧ повесьтсӧ донъялісны медвылӧ. Но журналын редколлегия нимсянь йӧзӧдӧма конкурслы дзик мӧд сикас итогъяс. Коді да мыйла тадзисӧ вӧчис? Главнӧй редактор В. В. Тимин вочавидзис: ми пӧ выльысь чукӧртчылім. Коді «ми»-ыс — эз висьтав. Юалі редакцияса некымын ёртлысь, тшӧтш и отв. секретарь А. С. Одинцовлысь, но некод нинӧм эз тӧд. Сідзнад, оз и ков вӧлі юӧртны итогъяссӧ редколлегия нимсянь...

Либӧ со ещӧ ӧти литературнӧй кроссворд. Журналысь А. Поповлӧн мунӧм бӧрын гижысьяс асланыс собрание вылын «Войвыв кодзувса» главнӧй редакторӧс вежысьӧн индісны писательяс Союзса член, поэт М. А. Елькинӧс. Сылӧн эм нин журналын уджалан опыт: таво помаліс литинститут. Михаил Андреевичлӧн эм зэв бур черта: сьӧлӧмсяньыс радейтӧ уджсӧ, быд гижӧд дасьтӧ кыв кутӧмӧн, оз пов шуны авторъяслы сійӧ либӧ мӧд материал кузя ассьыс мӧвпъяссӧ. Сылӧн сэтшӧм характерыс, мый ачыс асьсӧ некор оз вӧзйы начальникӧ, кӧть и вермас журналын пукавны любӧй креслӧын. М. Елькинлӧн эм ӧти тырмытӧмтор: ме моз жӧ оз ю. Тайӧ ӧмӧй вермис лоны помкаӧн, мед ас тӧдлытӧгыс вештыны сійӧс главнӧй редакторӧс вежысь должносьтысь? Собранньӧ вылын пуктім, сідзкӧ и, чӧвтнысӧ либӧ кольны колӧ вӧлі собранньӧ вылын! Кӧть нин чукӧртлыны коліс редакцияса коллективӧс, коді лыддьыссьӧ журнал учредитысьӧн, да сэні и сёрнитны-сӧветуйтчыны. Огӧ, огӧ пыдди пуктӧй ми, комияс, ӧта-мӧднымӧс. Ме эськӧ чӧв олі, журналнымӧс кӧ лэдзис аслас сьӧм вылӧ торъя морт либӧ кооперативнӧй издательство. Сэк эськӧ вӧліны редакцияын мукӧд сикас правилӧяс.

Вылынджык ме казьтышті анкета йылысь. Сійӧс йӧзӧдлім журналын кольӧм во, мед бурджыка тӧдмавны коми гижӧдъяс йылысь лыддьысьысьяслысь мӧвпъяссӧ. Воис матӧ нелямын письмӧ — Москваысь, Казаньысь, Пермскӧй обласьтысь, Сыктывкарысь, Ухтаысь, Печораысь, Койгорт, Кӧрткерӧс, Изьва, Емдін да мукӧд районъясысь. Зэв тӧлка — ошкана и кулитана — письмӧяс вӧліны. Итогъяссӧ позис видлавны весиг гижысь котырлӧн правленньӧ вылын. Но ызйӧдысьыс эз ло. Ме гарыштлі правленньӧса ӧти ёртлы, но сійӧ крапкис: лыддьысьысьясыд пӧ мыйсӧ оз гижны да. Тшӧкмуні ме сэтчӧ. Сідзнад, паркса топольяслы али мый гижам?!

Анкета вылӧ воча кывъяс зэв бура петкӧдлісны, мый и коми лыддьысьысь умӧма вывті серьёзнӧй литератураысь. Да и кыдзи нӧ он ум, кор сы мында нин лои гижӧма «горш» кулакъяс йылысь, Сӧвет власьт вӧсна тыш йылысь, колхозъяс стрӧитӧм йылысь, коммунизмлысь кыасӧ матыстӧм йылысь... Гашкӧ, та вӧсна и пӧшти быд мӧд письмӧын бур боксянь пасйисны прозасӧ Виктор Напалковлысь, коді, Г. Юшковлӧн кывъяс серти, «кежӧ социальнӧй тӧжд-дойяссьыс, вольпась гӧгӧрджык бергалӧ, мусукасьӧмлань сетчӧ». Тадзи менӧ кулитӧм ради шуалӧма. Но ньӧти ог каитчы повесьтъясӧс ас ног вӧчӧмысь. Ӧні олӧмыс сэтшӧм сьӧкыд, мый пос помсяньыд и заводитчӧны проблемаясыд, и наӧн йӧзлысь юр вемсӧ ог кӧсйы гудыртны. Гӧгӧрвоӧда: колӧ паськӧдны, джудждаммӧдны гижӧдъясӧс, но киӧй оз лыб. Ог аддзы аскиа луныслысь югдӧмсӧ. Этша ӧмӧй кыпӧдӧма проблемасӧ литератураын, но вежсис-ӧ мыйкӧ миян олӧмын? Ставыс на ӧд мӧдарӧ бергӧдчис, гугасис. Политикъяс пурсьӧны, а мыйӧн сійӧ помасяс — некод оз тӧд. Бӧръя повесьтӧй вылӧ нин воисны письмӧяс. Кӧть и арлыда йӧзсянь, некод оз кӧрит «вольпась гӧгӧр бергалӧмысь».

Анкета вылӧ ӧкмыс воча кывйын ошкисны гижӧдъяссӧ Нина Куратовалысь, кӧкъямыс письмӧын — Геннадий Юшковлысь, сизимын — Борис Шаховлысь да Михаил Елькинлысь, квайтын — Алексей Поповлысь. Писательяс Союзса ӧкмыс членӧс, кӧть и оз этша йӧзӧдны гижӧдъяссӧ, лыддьысьысьяс эз казьтыштны ни ӧтиысь. Мукӧдсӧ пасйисны ӧти-кык письмӧын. Медся радейтана писательяс лыдӧ лыддьысьысьяс пыртісны, алфавит серти кӧ, А. Ванеевӧс, Н. Куратоваӧс, В. Напалковӧс, А. Поповӧс, И. Тороповӧс, Б. Шаховӧс, Г. Юшковӧс.

Сизимдасӧд воясын Коми издательствоын главнӧй редакторӧн уджаліс В. С. Морозов — зэв шань, кывъяснас шыбласьтӧм морт. Сійӧ и корис шыӧдчыны издательствоӧ, мед лэдзны журналын йӧзӧдӧм кык повесьтӧс торъя книгаӧн. Сюйисны книгасӧ 1981 вося темпланӧ. Ставыс муніс лючкиа сэтчӧдз, кытчӧдз рукописьӧй эз веськав издательствоса ӧти том редактор киӧ. Корис менӧ телефон пыр аслас кабинетӧ да и шуӧ: ӧти лист бокас пӧ унаысь мунӧ геройыдлӧн нимыс, колӧ пӧ нимсӧ кыссюрӧ шыблавны. Ме кынми места вылӧ. Тэ, мися, некор на эн лыддьыв ни ӧти прозаа гижӧд али мый? Лыддьылі пӧ. Лыддьылін кӧ, мыйла шуан татшӧмторсӧ? Ӧд геройыслысь нимсӧ лоӧ казьтыштны сы мындаысь, мыйтаысь тшӧктӧ текстыс да диалогыс. Лёка помасис тайӧ сёрниыс. Лун-мӧд мысти редакторыд пыртіс меным «Олӧны-вылӧны Вапӧлын» повесьтлысь рукописьсӧ да сы вылӧ «сьӧд» рецензия: тайӧ гижӧдсӧ пӧ книгасьыд ковмас чӧвтны. Со, лыддьы пӧ Серафим Поповлысь рецензиясӧ... Мыйла, мися, сетӧмыд лыддьыны поэтлы, а абу прозаиклы? А сійӧ вочавидзис: кутан кӧ пӧ кыпъявны, книгаыд и сӧвсем оз пет.

Да, тадзи вӧвлі сійӧ воясас. Кӧсйылісны кӧ, кокниа шедлісны «сьӧд» рецензияяс. Еджыдсӧ шулісны сьӧдӧн, сьӧдсӧ — еджыдӧн. Татшӧм йӧзыс вӧліны этшаӧн, но вӧліны. И ӧні эмӧсь. Мыйла ме эг шыӧдчыв отсӧгла В. С. Морозов дінӧ? Сэк сійӧ вӧлі нин пенсия вылын. Шыӧдчылі Г. А. Юшков дінӧ, коді повесьтсӧ журналын лэдзигӧн вӧлі редколлегияса членӧн, а бӧръя каднас веськӧдліс нин гижысьяслӧн котырӧн. Тӧда пӧ ме сійӧ повесьттӧ, шуис Геннадий Анатольевич и гижис фирменнӧй бумага вылӧ «добро». Г. А. Юшковлӧн кырымпаса бумагаӧн ме котӧрті издательствоӧ, но став зільӧмӧй лои весьшӧрӧ. Геннадий Анатольевич бура тӧдӧ «сьӧд» рецензиялысь рӧмсӧ, сэтшӧмъясыс вӧліны и аслас гижӧдъяс вылӧ.

Колис сизим во, и «бракуйтӧм» повесьтӧс дзик нинӧм вежтӧг бара сюйи выль книгаӧ, кодӧс донъявны издательство сетіс народнӧй писатель Г. А. Фёдоровлы. Со мый пасйӧма тайӧ повесьт йывсьыс аслас рецензияын Геннадий Александрович: «Повесьтас ставыс ас местаын, оз ков содтыны ни чинтыны ни ӧти кыв». «Томъяс» книга, кытчӧ вӧлі пыртӧма тшӧтш и сійӧ гижӧдсӧ, книжнӧй магазинъясысь бырис зэв ӧдйӧ.

Менам киын нӧшта ӧти документ, 1982 вося: «Редакционнӧй заключение В. Напалковлӧн «Туйвежъяс» кывбур чукӧр вылӧ». Сэтысь ме вайӧда бӧръя абзацсӧ: «Туйвежъяс» поэмаын абу развитиеыс геройясыслӧн. Пӧшти ставнас поэмаыс мунӧ информативнӧя. Рукопись лыддьӧм бӧрын воан ӧти мӧвпӧ: татшӧм гижӧдъястӧ Коми книжнӧй издательство лэдзны оз вермы». И помас эсійӧ редакторыслӧн жӧ кырымпас. Со тайӧ жӧ рукопись вылас мӧд редзаключение, кодӧс гижӧма поэт Владимир Попов: рукописьыс дась печатьӧ, кӧть талун жӧ сет типографияӧ. Но книгаыс петіс сӧмын 1986 воын, издательствоын уна во куйлӧм бӧрын. Да сідзи нин вӧсни сборникысь тшӧктісны чинтыны нӧшта сизимсё строка. А «Туйвежъяс» поэмаыс (сы нимӧн и шуӧма книгасӧ) медводдзаысь петіс «Войвыв кодзулын» 1981 воын. Ӧнӧдз помнита редколлегиялысь заседаниесӧ. Пукала сэн и инӧ ог ӧшйы, полакодь. Казяліс тайӧс Степан Семёнович Раевскӧй да водзвыв лӧньӧдіс: эн пӧ пов, Виктор. Поэмаыд пӧ бур, петас... Да, журналын петіс, но книгаӧдз туйкостыс вӧлі зэв кузь. Сэсся Ленинградса поэт Николай Малышев вуджӧдіс сійӧс роч кыв вылӧ. Рочӧн и комиӧн лыддьылісны некымынысь республиканскӧй радио пыр.

Вит во сайын, меным ветымын арӧс тырӧм водзвылын, ме дінӧ шыӧдчис журналист Василий Амосов: кӧсъя пӧ гижны тэ йылысь «Югыд туйӧ» юбилейнӧй статья и колӧ вочавидзны некымын юалӧм вылӧ. Вопросъясыс пӧ со тані бумага вылас. Воча кывъясыдкӧд пӧ вай тшӧтш фотоснимок. Василий Петровичкӧд ми тӧдім ӧта-мӧднымӧс зэв важысянь, вӧчи ставсӧ сідз, кыдзи тшӧктіс. Лун куим мысти Амосов пырис ме дінӧ киас фотографияӧн: статьясӧ пӧ примитісны, снимоксӧ бергӧдісны. Мыйла? — юала. Напалковыд пӧ абу писательяслӧн Союзса член и снимокыс нинӧмла. И кыкнаннымлӧн петіс курыд нюм.

1991 вося июньын Сыктывкарын уджаліс Россияса гижысьяслӧн приёмнӧй комиссия. Сэні видлалісны кандидатураяссӧ эз сӧмын миян республикаысь, но и мукӧд обласьтъясысь. Союзӧ пырысь литераторъяслысь уджъяссӧ донъялісны Москваса да Ленинградса нималана писательяс. Менсьым повесьтъясӧс да кывбуръясӧс рецензируйтӧмаӧсь Г. Горышин, Д. Жуков, А. Савеличев да Е. Чернов. Нёльнанныс гижӧдъясӧс видлалӧмаӧсь уна боксянь и ставныс донъялісны зэв вылӧ, индісны и тырмытӧмторъяссӧ. Медым шуӧмӧй эз ло пуста, вайӧда Глеб Горышинлӧн рецензияысь некымын абзац (вайӧда дзик сідз, кыдзи гижӧма):

«Автор представил свои сочинения в подстрочном переводе с коми языка. Однако, перевод таков, что вряд ли нужно всё это переписывать при издании книги, достаточно редакторской правки. Текст даёт полное представление о творческих возможностях автора, а также и о его стилевых особенностях, способности образно мыслить». Тадзи шуӧма менам повесьтъяс йылысь.

«Виктор Напалков — поэт Божьей милостью, с открытой миру душой. Я бы его принял в Союз писателей даже за один цикл стихов «Моё дыхание». Если бы в представленном сборнике не было стихов, а были только одни повести, я бы его тоже рекомендовал в Союз».

Вот ӧні и ӧткодялӧй асьныд меным бура тӧдса коми редакторлысь да меным дзик тӧдтӧм роч писательлысь рецензияяссӧ. СССР-са писательяслӧн Союзӧ (тадзи сэк сійӧ шусис) менӧ примитісны ӧтсӧгласӧн — Россияса приёмнӧй комиссияысь дас квайтнан писательыс вӧлі «за».

Тавося февральын ме кайлі Кулӧмдін районӧ. Ас водзӧ ӧти мог и сувтӧдлі: тӧдмавны, кыдзиджык лыддьӧны сэні «Войвыв кодзув», кыдзиджык примитӧны йӧзыс менсьым гижӧдъясӧс? Вель уна йӧзкӧд аддзысьлі да сёрниті: и донъяслӧн ӧтарӧ содӧм йылысь, и винатӧ юӧм йылысь, и литература йылысь. Мен вӧлі зэв нимкодь, мый ыджыд интересӧн лыддьӧмаӧсь Карпатъяс йылысь менсьым очеркӧс. Унаӧн шуисны, мый лыддим пӧ очерктӧ кыкысь. Буретш тадзи жӧ и шуис Сыктывкарса олысь Нина Степановна Лыюрова — писатель А. А. Лыюровлӧн гӧтырыс. Кулӧмдінсаяс унджык очерк корисны йӧзӧдны «Войвыв кодзулын». Бур кывъяс найӧ висьталісны журнал йылысь, тӧдчӧдісны, мед пӧ эськӧ и водзӧ на петас сійӧ.

Жаль, мый очеркъяс, ёсь публицистическӧй статьяяс журналын овлӧны шоча. Кольӧм воясысь кӧ паметьӧ колисны Юрий Васютовлӧн («Пӧль-пӧчлӧн му вылын»), Владимир Безносиковлӧн («Чужан сиктын олӧм-вылӧм»), Алексей Терентьевлӧн («Ад») очеркъяс, то таво сэтшӧм гижӧдыс эз вӧв. Ӧти кывйӧн кӧ, журналысь публицистика бырис, колисны жебиник статьяяс, кодъяс петлӧны сы пас улын. Г. Юшков, Е. Рочев, В. Тимин (да мукӧд) кольӧм во ветлісны Финляндияӧ. Мыйла? Ог тӧд. Мый аддзылісны? Ог жӧ тӧд. Тпру ни ну эз висьтавны писательяс асланыс ветлӧм йылысь. Ни устнӧ, ни журналын. Г. Юшков, Е. Рочев, В. Тимин (да мукӧд) таво ветлісны Венгрияӧ. Мыйла? Ог тӧд. Мый аддзылісны? Ог жӧ тӧд. Мыйла быдлаӧ мунӧны ӧти и сійӧ жӧ йӧз — та йылысь, тыдалӧ, висьталас аслас отчётнӧй докладын Г. Юшков.

Коми гижысьяслӧн ӧкмысӧд съездыс пӧ лоӧ во помнас.

КПСС-лӧн киссьӧм бӧрын тайӧ медводдза съезд. Президиумын медводдзаысь оз кутны пукавны обкомса представительяс. Медводдзаысь обкомлӧн индытӧг гижысьяс кутасны бӧрйыны правленньӧса предӧс, «Войвыв кодзув» да «Би кинь» журналъясса редакторъясӧс. Быд должносьт вылӧ некымын морт пиысь ӧтиӧс. Гижысь котыр правленньӧлӧн контораын кызь во чӧж уджаліс Г. А. Юшков — первой отв. секретараліс, дас вит во — председателяліс.

Бӧръя куим вонас писательяслӧн Союз томмыштіс, но и ӧні сэтчӧс джын литераторыслы (ставыс 35 морт) квайтымын да унджык арӧс. Юшковлӧн предалігӧн воссис челядьлы «Би кинь» журнал, и сэк жӧ «Войвыв кодзувлӧн» тиражыс вевъяліс усьны куим тысяча экземпляр. Этшаммӧ комиӧн лыддьысьысь. Талантливӧй гижысь Г. А. Юшков — Коми Республикаысь Государственнӧй премияа лауреат, «Знак Почёта» ордена кавалер, коймӧд народнӧй писатель, медводдза гижысь стипендиат. Кыкысь дорвыв вӧлі Коми АССР-са Верховнӧй Сӧветын депутатӧн. Кодлы жӧ мойвиас сылӧн креслӧыс?

Ме эськӧ ассянь вӧзйи председательлӧн должносьтӧ Пётр Федотович Шаховӧс. Шань, и сэк жӧ принципиальнӧй да веськыд морт. Бура тӧдӧ коми литература. Ачыс нималана прозаик да драматург. Госпремияа лауреат, культураса заслуженнӧй уджалысь. Сьӧлӧмнас сійӧ век том да кыпыд. Сійӧс вежысьӧн кӧсъя аддзыны Елена Васильевна Козловаӧс — том, водзмӧстчысь литераторӧс. Чайта, мый найӧ вермасны вӧчны писательяс Союзлысь конторасӧ сэтшӧмӧн, мед сійӧ кыскис том и пӧрысь арлыда гижысьӧс. Кыскис юксьыны радлунӧн и шоглунӧн, сёрнитыштны ӧттор-мӧдтор йылысь. Мед тайӧ сьӧкыд кадас литераторъяс эз усьны сьӧлӧмнас.

Локтан чукӧртчылӧмсӧ колӧ вӧчны збыльысь гижысьяслӧн съездӧн. Помнита кольӧм съездсӧ. Зал тыр йӧз, а асьныс писательяс оз тыдавны, гӧсьтъяс пӧвстас вошӧмаӧсь (писательяслӧн организацияын сэки вӧлі 28 морт). Гашкӧ, оз ков дасьтыны и сэтшӧм доклад, кӧні векджык сёрниыс мунӧ гижӧдъясын бурторъяс да тырмытӧмторъяс йылысь. Коми мунымлӧн кольны кутіс сӧмын нимыс. Сылӧн озырлунъясӧдз кинысӧ нюжӧдісны австриечьяс, французъяс, итальянечьяс, шведъяс, американечьяс... Мый таысь вичмӧ республикаса кӧреннӧй олысьяслы? Коді озырмӧ? Ставыс тайӧ вӧчсьӧ писательяслӧн син водзын, а найӧ, мыйлакӧ, чӧв олӧны. Дерт, позьӧ овны-уджавны сьӧдас и нинӧм не казявны. Мый колӧ вӧчны, мед колана вылнаын кутны коми культура да литература, мед издательствоын петісны художествоа книгаяс, мед коми книгаяс лоисны коланаторйӧн лыддьысьысьяслы? Мый думайтӧ правительство коми гижысьясӧс социальнӧя дорйӧм кузя?

Талунъя литератураным авторъясӧн абу гӧль. Алексей Попов, Александр Ульянов, Елена Козлова, Михаил Елькин, Александр Лужиков, Евгений Козлов, Эдуард Тимушев, Вячеслав Бабин — гижысьяслӧн тайӧ томджык кӧлена. Ставныс ёнӧсь, мичаӧсь, талантаӧсь. Лоас кӧ коми лыддьысьысь, литературалӧн аскиа луныс оз ло кымӧра.

«Коми му», 1993 вося октябр.