КЫДЗИ КРЕСТЬЯНАЛЫ БЫДТЫНЫ БУР МӦС

Данияын^Неыджыд государство Европаын/^ видз-му душ вылӧ зэв этшаӧн воӧ, но сэні крестьяна олӧны ёна бура. Со мый вӧсна найӧ бура олӧны: сэні зэв уна видзӧны скӧтсӧ да ставыс зэв бур рӧд. (Данияын быд 100 десятина пасьта места вылӧ воӧ 50 душ гырысь мӧс, СССР-ын быд 100 десятин вылӧ — 7 душ гырысь мӧс, миян обласьтын — сыысь этша).

Данияад крестьянаыд важӧн нин гӧгӧрвоӧмаӧсь: муыд пӧ оз вермы сетны сымда сёян мортлы, мыйта сетӧ скӧт. Сы понда Данияса крестьяна мувывса быдтасъяссӧ скӧт пыр пӧртӧны яйӧ, выйӧ, йӧлӧ, госӧ да мукӧд добраӧ. Уна скӧтнад найӧ муяссӧ ёна куйӧдалӧны — сы понда этшаник муӧн вермӧны зэв бура бергӧдчыны во гӧгӧр.

Та серти кӧ, миян Коми обласьтын, кужӧмӧн уджалӧмӧн, уна переменаӧн муяс вӧдитӧмӧн да, скӧт видзӧм вермас сетны зэв ыджыд докод и вермас бура овмӧдны коми крестьянаӧс.

Татчӧ унджыкыс шуасны, миян скӧтысь пӧ он на ыджыд пӧльзатӧ босьт. Сідз эськӧ, но позьӧ ӧд ёна бурмӧдны миянлысь скӧт рӧдсӧ йӧладжык мӧскӧс бур ӧшкӧн тырсьӧдӧмӧн да бура, кужӧмӧн быдтӧмӧн.

Куканьӧс быдтыны колӧ татчӧс мӧсъясысь, миян муын овны велалӧм мӧсъясысь. Мукӧд государствоысь да мӧд климата местаысь бур мӧс рӧд вайӧмысь бурыс нинӧм абу. Найӧ оз вермыны миянын овмӧдчыны да рӧд кык-куим бӧрын бӧр жӧ миян ӧнія скӧт кодь лоасны: омӧлик да йӧвтӧм.

Позьӧ, дерт, йӧладжык татчӧс мӧскӧс тырсьӧдны бур пӧрӧдаса (вайӧм) ӧшкӧн. Мед сӧмын эз вӧв ёна ыджыд да сьӧкыд миян мӧсъяслы. Арӧсысь томджык ӧшкӧн тырсьӧдны оз ков. Сэсся оз ков ӧшкӧс бӧрйыны векньыдик топалӧм морӧсаӧс, дженьыдик ордлыа да гӧрба мышкувылаӧс.

Бурджык лоӧ, заводитан кӧ бурмӧдны татчӧс рӧдсӧ вайӧм пӧрӧдаяс дорсьыс. Татчӧс скӧт — йӧладжык мӧслысь бӧрйӧмӧн, бур ӧшкӧн тырсьӧдӧмӧн да бура куканьяс быдтӧмӧн — воысь воӧ, рӧдысь рӧдӧ век кутас бурмыны да кутас вермыны сетны ыджыд докод.

Кукань быдтыны колӧ кужны.

Кукань быдтӧм йылысь крестьяна зэв омӧля мӧвпыштлӧны. Чужис кӧ ловйӧн да дзоньвидзаӧн — сійӧ зэв нин бур. А кыдзи сійӧс видзны водзӧ — оз мӧвпыштлыны. Юкталасны да вердасны кыдзсюрӧ — видзӧдан да, куканьыд висьмӧма, мытитӧ. А куканьлы мыт — медся омӧльтор. Сійӧ век кежлӧ став бур вынсӧ босьтас куканьлысь и нинӧмӧн нин справитны сэсся он вермы. Сідзи миян кукань быдтӧм трудыд и весьшӧрӧ вошӧ. Мед эськӧ сэтшӧмторйыс эз кут лоны, колӧ бурджыка чередитны (радейтны) куканьӧс, колӧ мам рушкусянь сійӧс бурджыка видзны.

Мам рушкуын видзӧм йылысь.

Куканьӧс колӧ заводитны быдтыны чужтӧдзыс на (2–3 тӧлысь водзвыв). Куканьыд чужӧм мысти сувтӧ нин ас кок вылас. Сідзкӧ, сійӧ быдмис да ёнмис мам рушкуас. Вӧлӧмкӧ, куканьыд бӧръя 3–4 тӧлысьнас зэв ӧдйӧ быдмӧ да ёнмӧ. Чужтӧм кукань ачыс оз сёй — сы пыдди сёйӧ мамыс да вердӧ аслас вирӧн писӧ. Сідзкӧ, медым пиыс бура быдмис мам рушкуас, колӧ сэки мамсӧ бура да кужӧмӧн вердны.

Мамыслы сёянсӧ, аслыс тырмымӧн ӧтдор, колӧ содтыны тшӧтш писӧ вердны. Пиыслы содтӧдсӧ сетны заводитны колӧ тӧлысь куим-нёль куканясьтӧдзыс ӧти тув мында кымын пӧтӧса сёянтор (нянь, жмык да мукӧдтор). Куканясян кежлас содтыны нин тувйӧн-джынйӧн. Оз ков вердны мамсӧ пӧдӧм, сісьмӧм да кынмӧм сёянъясӧн; сідзжӧ оз ков юктавны кӧдзыд юанӧн да тӧлын юкмӧс дорын.

Тыра мӧслы колӧ уна да бур сынӧд: аслыс да и кукань пыдди лолавны. Мӧс карта колӧ лӧсьӧдны сідзи: 1) мед эз вӧв дука — вӧчны колӧ сынӧд вежан труба; 2) мед вӧлі кос, мед эз чукӧрмы уна няйт да куйӧд; 3) мед вӧлі югыд да шоныд; 4) колӧ мӧскӧс быд лун сынавны да идзасӧн ниртыштавны, медым этша буссӧ да няйтсӧ кучик вывсьыс идравны.

Сэсся мӧскӧс быд лун колӧ лэдзлывлыны вӧля вылӧ, шоныдджык да гажаджык кадын.

Кӧть кутшӧм скӧтинаӧс, а тыратӧ нин дерт оз ков нӧйтны (кучкавны, чужъявны). Сідзи вермас доймыны рушкупытшса куканьыд. Сідзжӧ оз ков тыра мӧскӧс лэдзны ӧдйӧ ветлыны.

Куканьӧс чужӧм бӧрын видзӧм.

Тадзи мӧскӧс видзӧмӧн кукань чужас зэв нин кокниа, морт отсавтӧг. Вермас, дерт, ӧткымынысь мӧскыд и торксьыны куканясигӧн — сэк колӧ корны скӧт пельшӧрӧс.

Мыйӧн кукань чужас, колӧ гӧгсӧ сылысь кынӧм дінтіыс (сантиметр 4–6 кузя вылітіджык) вундыны да вирсӧ пычиктӧдны сэсь. Бур лоӧ — вундӧм местасӧ кӧ мыськыны 2% карболка сора ваӧн, либӧ пузьӧдлӧм ваӧн. Сэсся чышкыны куканьӧс мича ветьӧкӧн, вомсьыс да пельсьыс идравны нильӧгсӧ дай сетны мӧслы нювны. Лӧсьӧдны торъя вежӧс — позьӧ потшыштны мӧс картаад, мед сӧмын вӧлі кос, югыд да шоныд. А кӧдзыдджык кӧ — медводдза лунъяссӧ колӧ видзны гартӧмӧн либӧ шоныд гӧбӧчын. Пузчужӧм куканьыд ӧд зэв кынмысь — мам рушкуад шоныд вӧлі да.

Чужӧм бӧрын куканьӧс позьӧ юктавны сӧмын йӧлӧн. Медводдза лунъяссӧ колӧ омӧльджыка вердны (лун кежлӧ 3–5 стӧкан йӧв, водзӧ сэсся неунаӧн содтавны). Медбур вердны чӧжйӧвнас пырысь-пыр жӧ лысьтӧм бӧрын, пуӧдтӧг. Пуӧдтӧм чӧжйӧв весалӧ да крепитӧдӧ куканьлысь гырксӧ.

Кутад кӧ юктавны йӧлӧн мӧд мӧслысь — колӧ пуӧдлывлыны да мӧс вӧра шоныдӧдз кӧдзӧдӧмӧн (30–35° Цельсий серти) вӧлисти юктавны. Куканьӧс юны колӧ велӧдны первой лунсяньыс жӧ дозйысь (ведраысь либӧ шайкаысь). Зэв лӧсьыд велӧдны чуньӧн, сӧмын колӧ сӧстӧм чуньӧн.

Медся нин ёна колӧ видзчысьны, мед юаныс эз вӧв важ да кӧдзыд (33–35° буретш лоас). Юкталан доз мед абу няйт. Няйт, шома да тшыкӧм юанысь куканьясыд медъёнасӧ и мытитӧны. Мытыд ӧд медъёна куканьтӧ тшыкӧдӧ: мытнад висьлӧм куканьсьыд бур мӧскыд оз нин вермы лоны.

Куканьлӧн мытитӧмыд да кынӧм висьӧмыд нӧшта вермас лоны ёна вердӧмысь. Сідзкӧ, колӧ тӧдны — уна-ӧ колӧ сетны юны да сёйны куканьлы.

Мыйӧн да мындаӧн вердны куканьӧс быдмигчӧжыс, кор кутшӧм сёян вежлавны — эмӧсь таблицаяс. Сӧмын та йылысь ми ичӧтика сёрнитыштам жӧ. Чужӧм бӧртиыс колӧ юктавны куканьӧс мам йӧлӧн, 4–6–14 тувйӧдз сутки кежлӧ. Сідзи кык вежон — заводитны 4 тувсянь, сэсся пыр содтавны 14 тувйӧдз.

Кык вежон бӧрти сылы колӧ йӧвсӧ век содтыны, позьӧ пуд джынйӧдз сутки кежлӧ. Сэк жӧ сылы позьӧ заводитны сетыштавны неунаӧн посни бур турун. Та бӧрын быд 3–4 лун бӧрын йӧвтӧ чинтыны ӧти бутулка мында, а сы пыдди сетны сымда жӧ болтушка, либӧ пунт четверт (1/4) зӧр пызь куртӧм йӧв пытшкын гудралӧмӧн.

Нёльӧд вежонсянь позьӧ юктавны вылыссӧ босьтӧм йӧлӧн. Витӧд вежонсянь позьӧ нин куканьлы сетны 2–3–4 тув турун да и лэдзлывлыны вӧля вылӧ йирсьыны (сӧмын пӧт йылысь).

Кӧкъямысӧд вежонсянь йӧвсянь позьӧ вуджны шоныд пызя ва вылӧ (ныас вылӧ).

Коймӧд тӧлыссянь позьӧ вердны турунӧн, мында сёяс.

Нёльӧд тӧлыссянь позьӧ дугдыны юктавны ныасӧн. А юктавны куш ваӧн да торйӧн вердыштавны пызьӧн — суткиын пунт 4–5. Тадзи и вердны куканьӧс арӧсӧдз. Арӧссянь кымын заводитны вердны сідз жӧ, кыдзи и сулалан мӧскӧс.

Куканьӧс чужӧмсяньыс колӧ луннас вердны пырджык ӧтик пӧраӧ: асылын, лунын да рытын.

Куканьясӧс колӧ видзны водз (2 арӧсӧдз) тырсялӧмысь.

Татшӧм быдтӧм трудыд крестьянинлӧн некор оз вош, сӧмын колӧ быдтыны йӧладжык мӧслысь да бур ӧшкӧн тырсьӧдӧмаӧс.

Куканьысь артмас бур мӧс, ваяс уна пӧльза, крестьяна кӧ пондасны кужӧмӧн быдтысьны.

Истомин А.