ВУЗАСЬӦМ ДА ПОТРЕБИТЕЛЬСА КООПЕРАЦИЯ МИЯН ОБЛАСЬТЫН
Революцияӧдз Коми обласьтын вузасьӧны вӧлі 700 тӧргӧвеч. Став тӧварсӧ вузалӧны вӧлі во гӧгӧрӧн 5 миллион шайт дон, ӧти морт вылӧ усьӧ 25 шайт дон. Став вузасян уджыс вӧлі купечьяс киын. Сӧмын земство вӧлі вайӧ мыйкӧ мында нянь да зэв этша кооперативъяс вӧлі вузасьӧны.
1918–21ʼ воясын тӧваръяс разӧдӧм да юклӧм вӧлі нуӧдӧны Продкомъяс. Няньысь да ёна колан тӧварысь Коми обласьт дӧбельки эз орлы. Коми гӧль йӧз сэки ыджыд отсӧг босьтісны государстволысь: уна сюрс пуд нянь налы вӧлі сеталӧма.
1921ʼ во помсянь да 1924ʼ воӧдз муніс ньӧбасян-вузасян удж лӧсьӧдӧм, тӧвар Комиӧ вайӧм да нуӧм. Вузасян удж лӧсьӧдны да лючки сійӧс нуӧдны миян обласьтын вӧлі зэв сьӧкыд. Обласьтыд миян пукалӧ зэв ыджыд местаын, а олысьыс этша дай пуксялӧмаӧсь посньыдик чукӧръясӧн зэв уна пельӧ. Сэсся ӧд и олӧмыс миян обласьтын ставыслӧн абу ӧткодь: ӧти ног олӧны Сыктывбердса йӧз, мӧд ног олӧны Изьвасаяс, ас ногыс олӧны яранъяс. Кӧрт туй миян абу. Паракод быдлаӧ оз сибав, дай ветлӧ зэв регыд, гожӧмын сӧмын. Трактӧвӧй туй уналаын на абу, а эм кӧ, омӧль зэв. Татшӧм туйясӧн да оланногӧн миянлы лоӧ видзны пыр зэв ыджыд тӧвар запас, тӧвар разӧдан кад ёна нюжалӧ — ньӧжйӧ мунӧ миян туйясӧд тӧварыс. Тӧвар запас зэв дыр бергӧдчӧ, тӧвар вылӧ видзӧм сьӧм падмӧ, некутшӧм докод сэки оз сет.
Кутшӧм вузасьысь организацияяс эмӧсь.
1921ʼ воын кыптісны выль вузасьысьяс: Хлебопродукт, Госторг, кооперативъяслӧн обласьтувса Союз, Союз вӧралысь йӧзлӧн, Пайторг да мукӧд. Сёрӧнджык некымын жебиник частнӧй вузасьысьяс тшӧтш петкӧдчисны.
Тӧварӧн тшыгъялан вояс бӧрти первойсӧ пыртӧма вӧлі обласьтӧ чукӧра тӧвар 1922ʼ воын: 400 сюрс пуд нянь, 24 сюрс пуд чери, 2 сюрс пуд вый, 5 сюрс пуд сакар, 32 сюрс пуд карасин, 800 сюрс аршын ситеча кӧлуй, мукӧдтор. Тайӧ тӧваръяс кындзи миллион шайт дон гӧгӧр вайӧма вӧлі нянь сортовка лэдзысьяслы.
Тӧвар вузалан, прӧмыс ньӧбан удж вӧлі пуктӧма сэки зэв лёка. Быд организация вӧлі тӧждысьӧ сӧмын ас пондаыс, аслас агентъяс пыр ӧктӧ прӧмыс кыдзи вермӧ: ур-сьӧла вылӧ дон лэптӧ, водзвыв сеталӧ тӧвар прӧмыс вылӧ.
План серти тӧвар вайӧм да вузалӧм сэки эз на вӧв, тӧвар разалӧ вӧлі кыдзсюрӧ. Деньга вылӧ вузасьӧм вӧлі этша: деньгалӧн доныс вӧлі зэв ӧдйӧ усьӧ, а сійӧ, дерт, вузасян уджтӧ ёна дзугӧ.
Сӧмын 1924ʼ воӧ вузасян-ньӧбасян удж кутіс пуксьыны лад вылӧ, деньга дон сэки ёнмис, паськалі сы вылӧ вузасьӧм. Вузасьысь организацияяс сувтісны кок йылӧ да мӧдісны паськӧдчыны обласьт пасьта.
Чужис выль организация — Сельпромкредитсоюз. Государствоса вузасьысь организацияяс кутісны топӧдчыны, уджъяснас юксьыны: Хлебопродукт босьтчис нянь вайӧм бердӧ, Госторг босьтчис прӧмыс ньӧбавны да пабрик-заводса тӧвар вайны неуна, Обсоюз да Изьваса Крайсоюз босьтчисны быдсяма пӧлӧс тӧварӧн лэптыны обласьт.
Миян крестьяналӧн олӧмыс воысь воӧ бурмӧ, а сы серти и тӧвар иналӧм содӧ.
Со мыйта став тӧварсӧ неунаӧн (в розницу) вузалӧма: 1924–25ʼ воын — 8.569.000 шайт дон, 1925–26 воын — 10.481.000 шайт дон, 1926–27ʼ воын — 10.270.000 шайт дон. 1927–28ʼ воын, водзвыв арталӧм серти, кӧсъям вузавны тӧвар 12 миллион шайт дон.
Во чӧжӧн вузалӧм тӧварыс миян обласьтын быд морт вылӧ воӧ 58 шайт да 88 ур.
Медуна тӧвар миян обласьтын разалӧ потребкооперация пыр. 1926–27ʼ воын кооперация вузаліс 75–80% обласьтын став вузалӧм тӧвар письыс. Миян обласьтын частнӧйясӧн вузасьӧм этша, на пыр разалӧ тӧварыс сӧмын 3,2% став вузалӧм тӧвар пиысь.
Обсоюзлӧн да Изьваса крайсоюзлӧн бергӧдчис во гӧгӧрӧн (1925–26ʼ воын) тӧвар 3-ысь, Госторглӧн — 2,2-ысь, вӧлӧсьтса кооперативъяслӧн — 5,5-ысь: шӧрвыйӧн кӧ босьтам, став тӧварыс бергӧдчис — 3,7 пӧв.
Асланым сьӧмыс вузасьысь организацияяслӧн обласьт пасьта 1926ʼ вося октябр тӧлысь кежлӧ лыддьыссьӧ вӧлі вит миллион да квайтсё сюрс шайт.
Во гӧгӧрся барыш воис Изьваса Крайсоюзлӧн замша вузалӧмысь — 133 сюрс шайт; Обсоюзлӧн — 33 сюрс шайт; волӧсьтса кооперативъяслӧн — 143 сюрс шайт.
Банкъяс пыр вӧлі сетӧма вузасьыс организацияяслы уджӧн кык миллион да сё сюрс шайт. Став удждӧм сьӧмыс тӧварын бергалӧ 6 миллионсянь 9 миллион шайтӧдз.
Вузасьысь организацияяслӧн рӧскодъясыс воысь воӧ чинӧны.
Тӧвар дон пыр ӧтарӧ жӧ лэччӧ. Медбӧръя нёль вонас пабрик-заводса тӧвар дон чиніс кык мында. Тайӧ вонас тӧвар дон колян вося донъяс серти чині 13,2% вылӧ.
1926–27ʼ вося арталӧм серти, тӧварлӧн вузалан доныс артмӧ вӧлӧм со кыдзи:
Ньӧбӧм дон .... 100
Содтӧд (наценка) вузасьысь организат. тӧвар вылӧ миян обласьтӧ вотӧдз 1,3
Тӧвар ваян рӧскодъяс .... 10,7
Мукӧд пӧлӧс накладнӧй рӧскод .... 1
Туйын тӧвар чинӧм, видзӧм да мук. рӧскод .... 1,2
Тӧвар дон лэдзӧм .... 1
Прӧчент удждӧм сьӧм вылӧ .... 4
Налогъяс .... 4,6
Уджӧн сеталӧм вошӧм .... 0,5
Приказчикъяслӧн судзсьытӧм .... 0,4
Служащӧйяс вылӧ рӧскод .... 6,7
Мукӧд пӧлӧс посни рӧскодъяс .... 2,6
Барыш .... 4,0
Ставыс .... 137
Ёна на миян вузасьысь организацияяслы колӧ мырсьыны рӧскодъяс чинтӧм вӧсна да тӧвар вайӧмсӧ (туйсӧ) донтӧммӧдӧм вӧсна. Водзӧ вылӧ колӧ зільны тӧварсӧ вайны сэтшӧм кадӧ, кор меддонтӧм сувтӧ вайӧмыс; обласьтса туйяс колӧ вӧчӧдны, бурмӧдны; тӧвар колӧ босьтны да местасяньыс веськыда нуны кытчӧясӧ колӧ, а не чукльӧдлыны да сы вӧсна лишнӧй рӧскодъяс вӧчны (босьтам со: колӧ Емваӧ тӧвар. Мый эськӧ Котлассянь не пыртны Емваӧ веськыда? Нуласны войдӧр Сыктывдінкарӧ, сэсся сэсянь вӧлисти мӧдӧдасны Емваӧ). Колӧ тӧвар бергӧдчӧм (вузалӧм) дай деньгаяс бергӧдчӧм ӧддзӧдны.
Потребительса кооперация.
Войнаӧдз ӧнія обласьт пасьта вӧлі сӧмын 30–40 кооператив. Сэні кооперативъяс костын эз вӧв некутшӧм йитӧд, уджалӧны вӧлі ас сьӧмнас, коді кыдзи кужӧ. Тӧварыс кооперативъяс пыр во гӧгӧрӧн вӧлі бергӧдчӧ 200–300 сюрс шайт дон.
Гражданскӧй война дырйи кооперативъяс водзын вӧлі сулалӧ ыджыд удж — ӧтмында разӧдны тӧвар уджалысь йӧз костын. Тайӧ сьӧкыд олан кадъяснас кооперативъяслӧн быри асланыс став сьӧмыс; кооперативса шленъясыс дай йӧзыс кӧдзӧдчисны кооперативъяс бердыс, кутісны петавны шленсьыс.
Сӧмын 1921ʼ восянь, выль ногӧн овмӧс кыпӧдан туй лӧсьӧдӧмсянь, да кор чужис Коми обласьтын Обсоюз, йитіс, ӧтувтіс став кооперативъяссӧ, ӧтсямӧн кутіс нуӧдны уджсӧ на пыр, сӧмын сэки кооперация прамӧя ловзис, да кутіс лючки быдмыны. Сы бӧрын кооперация кутіс зэв зіля мыйкӧ да мыйкӧ стрӧитавны: мельнича, дьӧгӧдь да сир заводъяс, кирпич заводъяс, сідзи водзӧ. Сэсся босьтчис лӧсьӧдавны быдсяма пӧлӧс артельяс: видз-му уджалан, машина ньӧбан, нюр косьтан да мукӧд пӧлӧсӧс.
Зэв уна пӧлӧс удж бердӧ кутчысис, став обласьт пасьта паськӧдчис миян жебиник на потребкооперация; эз артав сэки, — вынсьыс вывті босьтӧ ас вылас уджсӧ. Уна уджъяссӧ ас вылас босьтӧм вӧсна потребкооперация эз кут вермыны лючки нуӧдны ассьыс медколан уджъяссӧ.
1924ʼ воын организуйтчис да паськӧдны мӧдіс обласьт пасьта ассьыс кооперативъяссӧ Сельпромкредитсоюз. Сэсянь потребительса кооперативъяслы лои кодсюрӧ уджъяссӧ сетны мукӧд пӧлӧс кооперативъяслы. Сы бӧрын Обсоюзлы колис сӧмын тӧвар судзӧдан да вузалан удж. Сы кындзи Обсоюз ӧнӧдз на чукӧртӧ обласьт пасьта пушнина да куяс.
Медбӧръя квайт воӧн кооперация ёна быдмис да паськаліс.
1927ʼ вося октябр тӧлысь кежлӧ вӧлі 148 кооператив, налӧн вӧлі уджалӧ 205 лавка.
Кооперацияӧ пырӧмаӧсь шленӧ быд сё овмӧсысь 68 овмӧсыс. Обласьт пасьта лыддьысьӧ шленын кооперативъясын 28 сюрс морт; найӧ костын нывбаба шленъяс — 3458 морт. Пай чукӧртӧма шленъяслысь 102 сюрс шайт, ӧти шлен вылӧ воӧ 4 шайт да 20 ур.
Асланыс сьӧмыс кооперативъяслӧн — 1535 сюрс шайт; сэтысь Обсоюзлӧн лоӧ 970 сюрс шайт да вӧлӧсьтса кооперативъяслӧн 565 сюрс шайт; быд шлен вылӧ воӧ 55 шайт. Миян кооперация, сідзкӧ, абу гӧль, — вит воӧн вермӧма чукӧртны со мыйта сьӧмсӧ. Ми тані эгӧ индӧ на Изьваса кӧр видзан артельяс, найӧ лыддьысьӧны Изьваса Крайсоюз бердын, налӧн асланыс сьӧм чукӧртӧма 100 сюрс шайт нин.
Удждӧм сьӧм кооперативъяс пыр бергалӧ тӧварӧн 3 миллион да 560 сюрс шайт; сійӧ сьӧмсьыс 3.260 сюрс шайтсӧ кооперативъяслы судзӧдӧ Обсоюз. Та серти тыдалӧ — кооперативъяс удждысьӧны, уджӧн ньӧбасьӧны сӧмын Обсоюз пыр.
Банкъяслы кооперативъяс уджйӧзаӧсь 900 сюрс шайт; мукӧдсӧ уджйӧзаӧсь тӧвар лэдзысь организацияяслы да пушнина да ку ньӧбысьяслы.
Сӧвет правительство отсалӧ коми кооперациялы сьӧм удждӧмӧн, сетӧ уджӧн 420 сюрс шайт ӧти восянь вит воӧдз кежлӧ.
1925–26ʼ воын вӧлі вузалӧма союзъяс пыр (Обсоюз пыр да Изьваса Крайсоюз пыр) тӧварсӧ 4 миллион да 800 сюрс шайт дон. Сэки жӧ Изьваса Крайсоюз вузалӧма вӧлі замша да мукӧдтор 250 сюрс шайт дон.
Сійӧ жӧ вонас вӧлі ӧктӧма Союзъясбердса кооперативъяс пыр пушнина да ку 927 сюрс шайт дон. Став ӧктӧм пушнинаыс да куыс Обсоюзлы лыд вылӧ эз сюр, кодсюрӧ кооперативъяс пушнинасӧ да кусӧ вузалӧмаӧсь Госторглы да мукӧдлаӧ.
Кооперативъяс унджык тӧварсӧ (75–80%-сӧ) ньӧбӧны союзъяс пыр. Союзъяс сетӧны тӧваръяссӧ асланыс кооперативъяслы уджӧн найӧ мынтысьны вермӧм серти: кымын крепыд да ас выйӧн сьӧма, кымын регыд вермас вузавны тӧварсӧ да мынтыны ассьыс уджйӧзсӧ кооперативыс, сымын уна позьӧ сылы уджӧн сетны тӧваръяс.
Унджык тӧварыс кооперативъяс пыр мунӧ асланыс шленъясыс киӧ, — сё шайт дон тӧвар пиысь сизимдас шайт доныс.
1926–27ʼ воын первойя джынъяс Обсоюзса кооперативъясын тӧвар дон вылӧ содтӧдыс (наценка) вӧлі 10,1%, а рӧскодыс — 8,1 %. Сійӧ жӧ каднас Обсоюзлӧн аслас рӧскодыс вӧлі 7,6%. Тӧвар вайӧмыс, вузалӧмыс рӧскодсӧ лэптӧ тӧвар вылас прейскурант дон серти 30–35% вылӧ.
Тӧвар дон кооперацияын воысь воӧ чинӧ, вузасьӧмыс бурмӧ.
Потребкооперация ёна тӧждысьӧ гӧль крестьянаӧс ас пытшкас пыртӧм вӧсна. Медым гӧль крестьяналы отсавны пырны шленӧ, 1926ʼ воын вӧлі торйӧдӧма кооперативъясын сьӧм вит сюрс шайт.
Йӧзӧс велӧдӧм могысь кооперативъяс судзӧдалӧны газетъяс да журналъяс, отсалӧны сьӧмӧн челядь яслияс лӧсьӧдны; вузалӧны уджалысь йӧзлы колан нигаяс. Сӧмын тайӧ уджыс, югдӧдчан уджыс кооперативъяслӧн зэв на омӧля мунӧ. Кад чорыдджыка босьтчыны та бердӧ.
Эм и зэв омӧльтор кооперативъяс уджын: уналаын приказчикъясыс оз судзсьывны тӧварӧн; тайӧ медбӧръя куим-нёль вояснас приказчикъяслӧн тӧварӧн да деньгаӧн тырмытӧмыс лыд вылӧ босьтӧма 40–45 сюрс шайт гӧгӧр. Судъяс, дерт, тайӧ омӧльторнас вермасьӧны.
Дас во сайын миян овмӧсным вӧлі зэв жеб. Тӧваръяс бырліны, вузасьӧм косьмыліс.
Сӧвет власьт да уджалысь йӧз зіля, сьӧлӧмсяньыс босьтчисны да лӧсьӧдісны выль нога вузасьӧм важсьыс, сардырсяысь бурджыкӧс. Важ купечьяс да кулакъяс пыдди став Сӧвет Республика пасьта (тшӧтш миян обласьт пасьта) паськӧдчис Сӧветса кооперация.
Тайӧ дас воӧн Сӧвет власьт зэв уна вӧчис вузасьӧм удж бурмӧдӧм вӧсна. Водзӧ кежлӧ колӧ вӧчны ещӧ на уна. Сӧвет власьт, уджалысь йӧз отсӧгӧн, нинӧмысь оз йӧрмы, мый колӧ, ставсӧ вӧчас.
Медколан уджъясыс ӧні коми кооперация водзын со кутшӧмъяс:
1. Зільны паськӧдны видз-муысь, скӧтысь да прӧмысъясысь воӧм тӧваръяс индӧм, мед крестьяна овмӧсын лӧсьӧдны кутісны унджык вузӧс.
2. Колӧ лэдзны нянь дон да пабрик-заводса тӧвар дон.
3. Зырны дзикӧдз вузасян удж бердысь частнӧй купечьясӧс.
4. Ёнмӧдны да бурмӧдны кооперацияӧс, мед сійӧ вермас тырмымӧн вайны да разӧдны уджалысь йӧзлы колан тӧвар.
Став коми уджалысь йӧз отсӧгӧн, Коми кооперация ас водзас сулалан уджъяссӧ вермас нуӧдны дай нуӧдас олӧмӧ.
Т. М.
