ЙӦЗЛЫСЬ ПЕМЫДЛУН БЫРӦДАН УДЖ ЛОКТАН ВЕЛӦДЧАН ВО КЕЖЛӦ
РСФСР-са Сӧветъяслӧн 13ʼ съезд колян апрель тӧлысьын шуис йӧзӧс велӧдан удж нуӧдны паськыдджыка, мед эськӧ эз коль бӧрӧ мукӧд овмӧс кыпӧдан уджысь, мед уджалысь йӧз регыдджыка вермас стрӧитны социализм — выль оланног, мед пемыдлун эз мешайт машинаӧн уджалан олӧм лӧсьӧдны. Сы понда колӧ локтан воясӧ: 1) став йӧзсӧ пӧртны грамотнӧйӧ да 2) бурмӧдны удж быдсикаса йӧзӧс югдӧдан учрежденньӧын.
Тайӧ шуӧмъяс серти, миян йӧзӧс югдӧдан учрежденньӧяс лӧсьӧдӧны локтан велӧдчан во кежлӧ уджалан планъяс.
Колян велӧдчан воӧ обласьтувса бюджетысь йӧзӧс югдӧдан удж вылӧ лэдзисны 1.102.212 шайт (31,8% став бюджетсьыс). Локтан воын кӧсйӧны сетны 1.275 000 шайт мында (став обласьтувса бюджетсьыс 33% гӧгӧр). Йӧзӧс югдӧдан удж вылӧ сьӧм сетсьӧ вермӧм серти. Дерт, миян обласьтын пемыдлун бырӧдан удж нуӧдӧм вылӧ зэв на уна сьӧмыд колӧ, — огӧ на вермӧ ёна паськӧдчыны да нуӧдны колӧм серти.
Крестьяна ӧні быд сиктӧ корӧны школа восьтыны, корӧны унджык нига да газет лыддьысян керкаясӧ, восьталӧны „гӧрд пельӧсъяс“ (красные уголки); крестьяна мунӧны югыдлань, кӧсйӧны лӧсьӧдны аслыныс бур оланног, сӧмын судзсьытӧгыд ӧтпырйӧн ставсӧ вӧчны он вермы: оз на тырмы сьӧмыс быд удж вылӧ. Тӧдӧмысь, сы понда кутшӧмкӧ юкӧн йӧзӧс югдӧдан рӧскодысь лоӧ босьтны ас выланыс крестьяналы, йӧз костын уджалысь организацияяслы, кооперативъяслы да мукӧдлы. Улынджык ме пасйышта, кыдзи уджалысь йӧз вермасны отсавны государстволы тайӧ ыджыд уджын.
Став челядьӧс велӧдӧм да ичӧт (І-й ступеня) школа.
1925 воӧ миян сӧвет правительство сетіс закон став челядьӧс велӧдӧм йылысь (обязательное обучение). Сійӧ закон серти 1933–1934ʼ велӧдчан восянь кутасны велӧдны ичӧт школаын 4 во став школаын велӧдчан арлыда (8–11 арӧса) челядьӧс. Тайӧ зэв ыджыд удж вылӧ йӧзӧс велӧдан учрежденньӧясын лӧсьӧдчӧны планъяс серти кык во нин: восьталӧны выль школаяс, важъясас содталӧны велӧдысьясӧс, стрӧиталӧны школаяс улӧ керкаяс, школаӧ ылысь волысь челядьлы лӧсьӧдалӧны узьланінъяс да сёян-юан, сідзи водзӧ.
Ӧні обласьт улын миян эмӧсь нин сэтшӧм сиктъяс да вӧлӧсьтъяс, кӧні локтан арсянь кутасны велӧдны став кӧкъямыс арӧса челядьӧс. Сідзи Сернӧсын, Нюкчимын (Сыктыв у.), Проньдор вӧлӧсьтын (Емдін у.), Изьва вӧлӧсьтын да мукӧдлаын эмӧсь бур школаяс (став челядьыс тӧрасны велӧдчыны), эмӧсь и тырмымӧн велӧдысьяс. Сэтшӧм школаясӧ лоӧ ыстыны унджык нига да мукӧд велӧдчан кӧлуй, сэсся кӧні ковмас, лоӧ сетны отсӧгтор гӧль крестьяна челядьлы. Тайӧ вӧлӧсьтъясын таво арсянь и лоӧ мӧдны велӧдны став 8 арӧса челядьсӧ.
Колян воӧ миян обласьтын велӧдчис ичӧт школаясын став школаӧ ветлан арлыда челядь пытшкысь 85 прӧчент. Вӧлі колян воӧ обласьтын 295 ичӧт школа, 524 велӧдысь, а локтан воӧ лоӧ 309 школа да 548 велӧдысь. Кутас ичӧт школаясӧ тӧрны велӧдчан арлыда челядь пиысь 96 прӧчент.
Тайӧ лыдъяс серти аддзам: челядьӧс велӧдан удж миян обласьтын абу омӧль, а позьӧ шуны буркодьӧн. Дерт, бара кӧ шуны, эмӧсь на сійӧ уджын и нелючкияс. Тӧдам: школаяс уджалӧны оз дзик тырӧн, оз став школа гӧгӧрса челядьыс велӧдчыны, а велӧдчысьясыс уна велӧдчан лун школаӧ оз волыны, сэсся унаӧн велӧдчӧмысь костті дугдӧны. Миян школаын велӧдӧны 4 во, а ӧні унджык челядьыс ветлӧ сӧмын 2,5 во, сэсся дугдасны. Став велӧдчысьсӧ кӧ босьтны, обласьтын шӧркоддьӧма школаӧ ветлӧм лыддьысьӧ 2,6 во.
Быд школаса велӧдысьлы, быд крестьянинлы да крестьянкалы колӧ тайӧ нелючкияссӧ тӧдны да босьтчыны бырӧдны. Челядьӧс кӧ ай-мамыс оз ыстыны велӧдчыны либӧ костті дугдӧдӧны ас пемыдлун вӧсна, найӧлы колӧ висьтавны велӧдчӧмлысь бурсӧ да зільны, мед быд велӧдчысь помаліс школаын велӧдчан срок. Гӧль крестьяналӧн кӧ челядь оз вермыны школаӧ ветлыны кӧмкот-паськӧм понда, найӧлы обществоӧн, исполкомъяс да кооперативъяс пыр да мукӧд ногӧн колӧ тӧкӧтьӧ отсалыштны.
Школаяс восьталӧны сэтшӧм сиктъясӧ, кӧні унджык челядь, а посни сиктъяс кольӧны школаысь ортсӧ да ылын понда мӧд сиктӧ велӧдчыны оз мунны. Медым вермисны сэтшӧм сиктса челядь велӧдчыны, колӧ лӧсьӧдны найӧлы школаын узьланінъяс да пӧсь сёян-юан. Ай-мамлы тайӧ мог понда ковмас тӧждысьыштны тшӧтш да коді мыйӧн вермас отсавны. Тшӧтш сы могӧ колӧ кутчысьны йӧз костын уджалысь организацияяслы.
Сэсся зэв уна лун оз волыны челядь школаӧ гортса удж понда, ас гӧгӧрса вичко праздникъяс понда (унаысь оз волыны и сідзи, кутшӧмкӧ зэв ичӧт мог понда). Сідзжӧ бара унаӧн велӧдчыны пондӧны арнас сёрӧнджык тшӧктӧм кад серти, а тулысын дугдасны водзджык. Локтан воӧ ай-мамлы колӧ мӧвпыштны та йылысь да челядьӧс оз ков кутны гортын дзик нинӧм сулавтӧм могъяс понда. Быд школаын, крестьяналы, быд организациялы колӧ пуктыны мог — бырӧдны татшӧм нелючкияссӧ, мед велӧдчан волӧн кузьтаыс эз вӧв 185 велӧдчан лунысь дженьыд. Сыысь кындзи школаын велӧдысьяслы колӧ пуктыны мог — бура велӧдны челядьӧс лыддьысьны, гижны да артавны (тшӧтайтчыны). Колян воӧ тайӧ уджыс кӧть и бурмыштіс бӧръя вояс серти, сувтны оз на позь: уна на сэні эм вӧчантор. Сӧмын оз жӧ позь тайӧ уджъяснас ӧтарвыв кежны: оз ков вунӧдны челядьӧс тӧдмӧдны йӧзкост оланногкӧд, уджкӧд да ывлавыв тӧдмалӧмкӧд; оз ков вунӧдчыны да кежны важ, сардырся школа туйӧ.
Бура велӧдны вермас сӧмын ёна велӧдчӧм велӧдысь. Велӧдысьяс во вит нин уджалӧны ассьыныс тӧдӧм содтан удж вылын. Сійӧ удж велӧдысьяслы оз ков эновтлыны ньӧти лун кежлӧ, медым вермасны бура лӧсьӧдны школаысь удж. Кор лӧсьӧдам школаса удж бурджыка, сэки оз кут кольны мӧд во кежлӧ пукавны сійӧ жӧ классын 30–40 прӧчент велӧдчысь. Школаяслы колӧ содтыны вын да локтан воӧ лэдзны мӧд во кежлӧ кольысь велӧдчысьяслысь прӧчентсӧ 18-ӧдз. Сэки оз кут лоны школаясын арлыдысь петӧм велӧдчысьяс, найӧ сетасны места велӧдчыны посньыдджык челядьлы, сэки оз понды мунны государстволӧн сьӧм лишнӧй вояс челядьӧс велӧдӧм вылӧ.
Оз на дзик лючкиа мун быдлаын комиӧн велӧдӧм. Ӧткымынлаын крестьяна ӧні на ӧтдортчӧны коми кывйысь, налы колӧ, мед эськӧ челядьӧс рочӧн велӧдісны. Татшӧминъясас велӧдысьяслы да организацияяслы колӧ босьтчыны ёнджыка висьтавлыны крестьяналы: 1) рочӧн кӧ пондасны велӧдны коми челядьӧс медводдза лунсянь, ыджыд тӧлк (пӧльза) оз ло; 2) роч кывйӧ челядьӧс ас каднас школаын велӧдасны жӧ (3ʼ велӧдчан восяньыс).
Гырысьджык школаяс.
Колян во уджаліс обласьтын: крестьяна том йӧзӧс велӧдан 4 школа (школы крестьянской молодежи), 6 семилетка да мӧд ступеня 5 школа (ІІ-й ступени). Велӧдчисны сэнъясын 2.091 морт, а локтан воӧ кутас велӧдчыны 2237 морт. Мӧд ступеня школаяслӧн лыдыс локтан воясӧ оз сод: йӧзлысь пемыдлун бырӧдан учрежденньӧяс став вынсӧ пуктасны тайӧ школаяслысь уджсӧ бурмӧдӧм вылӧ. Медводз ковмас видзӧдлыны велӧдчысьяс удж вылӧ, кыпӧдны найӧлысь тӧдӧмсӧ, сэсся ковмас видлавны велӧданногъяссӧ (методы), лӧсьӧдны велӧдчысьяслысь йӧзкостса удж да сідзи водзӧ.
Крестьяна челядь ӧні зэв унаӧн локтӧны мӧд ступеня школаӧ. Гӧль крестьяна челядьлы, мед вермасны велӧдчыны, сетісны отсӧг сьӧмӧн кык во нин. Локтан во кежлӧ отсӧг вылӧ сьӧмыс бура уна содӧ. Сы понда кутасны вермыны велӧдчыны унджык гӧль том йӧз.
Уна ковмас уджавны крестьяна том йӧзӧс велӧдан школаяс бердын. Сэні велӧдӧны бура нуӧдны видз-му бердса удж, велӧдӧны уджавны кооперативъясын, лӧсьӧдны артеля (коллективнӧй) уджъяс. Мутӧг, уджалан кӧлуйтӧг, аслыссикаса велӧдчан приборъястӧг, нигаястӧг сэтшӧм уджад ёна он велав, а крестьяна том йӧзӧс велӧдан школаяс зэв на миян гӧльӧсь. Локтан во ковмас кутчысьны уджалан да велӧдчан кӧлуй ньӧжйӧникӧн лӧсьӧдны.
Локтан воӧ жӧ пансяс удж семилетка школаясысь лӧсьӧдавны крестьяна том йӧзӧс велӧдан школаяс. Таво арсянь нёль семилеткаын витӧд во велӧдчысьяскӧд кутасны уджавны крестьяна том йӧзӧс велӧдан школаса программаяс серти да сійӧ жӧ велӧдчанногъясӧн (методъясӧн).
Челядьӧс видзанінъяс (садъяс, плӧщадка-яслияс).
Колян воясӧ быд гожӧмын уна сиктын обласьт пасьта крестьяна кутісны лӧсьӧдны челядьӧс видзанінъяс (плӧщадка-яслияс). Таво гожӧмын уджалӧ обласьтын 14 плӧщадка-ясли. Крестьяна кутісны нин тӧдны плӧщадка-яслияслысь бурсӧ: сэні челядьӧс видзигӧн мамъяс прӧстӧсь, вермӧны мунны удж вылӧ; плӧщадка-яслиясын челядьӧс бура видзӧны — вердӧны-юкталӧны да ещӧ велӧдыштӧны грамотаӧ, челядь ёнмӧны, лоӧны вежӧраӧсь, велалӧны асьнысӧ сӧстӧма видзны. Сы понда плӧщадка-яслияс вылӧ унджык рӧскодсӧ крестьяна босьтӧны ас выланыс. Дерт, налы отсалӧны и кооперативъяс да йӧз костын уджалысь организацияяс, сӧмын велӧдысьсӧ видзны сетӧ сьӧм государство.
3–7 арӧса челядьлы велӧдчыны-ворсны обласьтын эм 11 челядь сад. Тамында садъяд тӧрасны челядь, тӧдӧмысь, этша, а восьтыны унджык челядь сад — сьӧм оз судзсьы. Сы понда локтан воясӧ лоӧ на видзны челядь плӧщадка-яслияс, кодъяс уджалӧны гожӧмын тӧлысь 2–2½ кымын. Локтан во гожӧм кежлӧ колӧ унджык восьтыны сэтшӧм плӧщадка-яслияссӧ.
Лыддьысян керкаяс да пемыдлун бырӧдӧм.
Быд вӧлӧсьтын вӧлі, дай локтан во лоӧ ӧти лыддьысян керка; ставыс лоӧ 94. Сыысь кындзи сиктъясын уджалӧны 149 „гӧрд пельӧс“ (красные уголки). Лыддьысян керкаяслӧн лыд оз сод, — лоӧ бара жӧ уджавны найӧлысь уджсӧ бурмӧдӧмлань.
Зіля босьтчыны ковмас бура лӧсьӧдны удж кружокъясын. Крестьяна ёнджыка локтӧны видз-му уджавны велӧдчан (сельско-кӧзяйственнӧй) да кооперативнӧй кружокъясӧ. Найӧлы колӧ отсавны, индавны кыдзи да мый кружокын уджавны. Колӧ быд видз-му уджавны велӧдчан кружоклы нуӧдны удж му вылын, нигаясӧ гижӧм серти. Уна кружок ӧні сідзи и нуӧдӧ ассьыс уджсӧ. Урожай найӧлӧн артмӧ бурджык орчча му вылын серти. Сы понда крестьяна ёна босьтчӧны велӧдчыны кружок удж вылын. Кор сэні кутасны сёрнитны ас видз-му бердса нелючкияс йылысь да урожай содӧм йылысь, сэки кружоклӧн уджыс мӧдас мунны бура. Сідзжӧ кооператив кружокъяс бура кутасны уджавны, кор найӧ кутасны кыпӧдны удж ас сиктса кооперативлысь, кор кутасны зільны уськӧдны тӧвар дон да сідз водзӧ.
Чорыда босьтчыны ковмас арсянь военнӧй кружокъяслысь удж кыпӧдны. Оз позь личӧдны лыддьысян керкалы и мукӧд удж нуӧдӧм: гӧль йӧзкӧд, том йӧзкӧд, нывбабаяскӧд, справка сеталан удж да мукӧдӧс.
Таво арсянь жӧ лоӧ ёнджыка важ серти видзӧдлыны гортын велӧдчӧм вылӧ (самообразование). Верстьӧ йӧз и том йӧз ӧні ёна босьтчӧны велӧдчыны: велӧдчӧны гортын. Лыддьысян керкаяс, кыдзи вермасны да кужасны, кутасны гортын велӧдчысьяслы отсавны.
Сэсся колӧ шуны: лыддьысян керкаяс миян зэв на гӧльӧсь. Уналаын кӧдзыдӧсь да видзӧны няйта, оз тырмыны волысьяслы пызан-улӧс. Государство ӧтпырйӧн оз вермы лэдзны сы вылӧ сьӧм. Бара жӧ ковмас кыдзкӧ ас костын кытсюрӧ тӧкӧтьӧ вӧчыштавны, дзоньтыштавны да гажӧдыштны, мед эськӧ сэні эз вӧв кӧдзыд, пемыд, няйт, мед гажа лыддьысян керка ачыс кыскис йӧзӧс велӧдчӧмлань.
Обласьтын эм ещӧ уна „гӧрд пельӧс“ (красные уголки), сӧмын унджыкыслӧн налӧн уджыс оз мун. „Гӧрд пельӧсъясын“ лӧсьӧдны, бурмӧдны удж пемыдлун бырӧдан учрежденньӧяслӧн абу некутшӧм сьӧм. Йӧз костын уджалысь организацияяслы колӧ отсавны бурмӧдны да нуӧдны „гӧрд пельӧсъясын“ удж. Найӧ вермасны ыстыны „гӧрд пельӧсӧ“ газет, вермасны волыны гораа лыддьӧмъяс вӧчны, вермасны и мукӧд ногӧн ловзьӧдны удж. Вӧлӧсьтувса лыддьысян керкаяслы оз ков вунӧдлыны ыставны „гӧрд пельӧсъясӧ“ новлӧдлан библиотекаяс (передвижки).
Кольӧм воӧ гырысь йӧзӧс велӧданінъясӧ (ликпунктъясӧ) пыраліс велӧдчыны 3.484 лыддьысьны-гижны кужтӧм (неграмотнӧй) морт. Найӧ пытшкысь помӧдз велӧдчисны сӧмын 1.958 морт. Кольӧм воӧ крестьяналы овны вӧлі сьӧкыд: уна йӧзлы ковмис мунны уджавны заводъясӧ, каръяс вылӧ. Сы понда гырысьясӧс велӧдӧм муніс омӧля. Локтан во кежлӧ обласьтын лыддьыссьӧ 14-сянь 35 арӧсӧдз — 14.453 лыддьысьны-гижны кужтӧм морт. Налы велӧдчыны лоӧ восьтӧма 110 велӧдчанін (ликпункт); сэтчӧ тӧрас велӧдчыны 4.950 лыддьысьны-гижны дзик кужтӧм да 550 кутшӧмакӧ кужысь велӧдчысь.
Локтан велӧдчан воӧ гырысьяслӧн велӧдчӧмлы колӧ мунны бурджыка кольӧм вося серти: таво нянь воӧ бурджык, гортын кутас уджавны йӧзыс унджык, сэсся велӧдысьяс кольӧм гожӧмын вӧлісны курс вылын, лӧсьӧдӧма гырысьясӧс велӧдан программаяс да сідз водзӧ.
Помалігмоз содтам: Октябрса революция вӧлӧмсянь таво арнас тырӧ дас во. Революция дырйи рабочӧйяс да крестьяна шыбитісны буржуйяслысь да помещикъяслысь власьт. Быд йӧзӧс велӧдан учрежденньӧ: школа, челядь сад, ликпункт, лыддьысян керка кутас артавны, мый сійӧ вӧчӧма дас во чӧжӧн уджалысь йӧз костын пемыдлун бырӧдӧм могысь. Быд крестьянинлы да крестьянкалы колӧ сійӧ лунъясӧ матӧдчывны йӧзӧс велӧдан-югдӧдан учрежденньӧяс дінӧ да видзӧдлыны, мый найӧ вӧчӧмаӧсь, мый абу вӧчӧмаӧсь.
Сӧвет власьтлы дас во тыран лунсянь коми уджалысь йӧзлы колӧ ещӧ чорыда босьтчыны пемыдлун бырӧдан удж бердӧ, мед коми йӧз вермас мунны тшӧтш мукӧд йӧзкӧд социализм вӧчан паськыд туй вывті.
Д. Жданов.
