Г. ГЕЙНЕЛЫСЬ КЫВБУРЪЯС И. КУРАТОВӦН КОМИӦДӦМ
Кор ме пана сёрни И. А. Куратов йылысь, сылӧн поэзия йылысь, пыр тӧд вылӧ усьӧны тӧдса роч поэт К. Н. Батюшковлӧн (1787–1855) кывъясыс, коді шуліс аслас поэзия йылысь тадзи: «Мый шуны менам кывбуръяс йылысь!.. Ме сэтшӧм морт кодь жӧ, коді эз во ас водзас сувтӧдӧм могъясӧдзыс, а нуис юр вылас мича доз, коді мыйӧнкӧ вӧлі тыр. Дозйыс уси юр вывсьыс и пуз-паз жугалі. Со сэсся колӧкӧ тӧд ӧні, мый вӧлі дозъяс!»
И. Куратовлӧн поэзия дозъяс, дерт, вӧлі унджык сы дорысь, мый сійӧ дозсьыс воис миянӧдз. Ми бура тӧдам, мый уна кывбуръяслӧн да поэмаяслӧн кольӧмаӧсь сӧмын нимъясыс либӧ торпыригыс. Ме чайта, Гейнелысь Куратовыд комиӧдліс унджык кывбур жӧ сыысь, мый миянӧдз кольӧма.
Куратов Гейнетӧ зэв вылӧ пуктылӧма. Аслас гижӧдъясын не ӧтчыд казьтылӧ сылысь нимсӧ. «Воклы» кывбурысь ми лыддям:
Эг профессияӧ босьт
Виршъяс гижӧм; Беранжекӧд,
Бернскӧд, Гейнекӧд ме кось
Ог и лӧсьӧд.
Тайӧ кывъясыс петкӧдлӧны, мый коми поэт асьсӧ ичӧтӧ пуктӧ Рытыввыв Европаса индӧм поэтъясысь, оз кӧсйы накӧд ордйысьны.
Мӧдлаын Куратов кыв-мӧд висьталӧ Г. Гейне йылысь да шуӧ: «Гейне (1799–1855)^И. А. Куратов сорсьӧма датасӧ индігӧн, колӧ: 1797–1856./^ ачыс немецкӧй кыв вылысь вуджӧдавлӧма французскӧй кыв вылӧ ассьыс мича гижӧдъяссӧ».
Коймӧдлаын Куратов пасйӧ: «Роч книга «Сборник стихотворений иностранных писателей. Выпуск 2. Р. Бернс, Г. Гейне и др.» 1862 г. Этот том следует выписать».
Абу тӧдса, судзӧдліс эз тайӧ книгасӧ коми поэт, а книгаас печатайтӧма комын гӧгӧр кывбур Гейнелысь, но Куратов весиг ӧтиӧс абу комиӧдӧма (гашкӧ, и комиӧдліс, но миянӧдз эз во). Иван Алексеевич тайӧ книгасьыс босьтӧма Р. Бернслысь кывбур «Никому» (роч переводыс В. Костомаровлӧн) да комиӧдӧма. Тайӧ роч оригиналыс зэв матын «Некодлы» нима коми кывбур дінӧ.
Коми литературалы подув пуктысь зэв вылӧ донъявліс Гейнеӧс и не сӧмын сы вӧсна, мый немецкӧй поэтлӧн гижӧдъясыс вӧліны мича серпаса да джуджыд мӧвпъяса, но сы понда, мый Куратовлӧн мировоззрениеыс вӧлі матын немецкӧй поэтлӧн видзӧдласъяс дінӧ.
Кыв-мӧд колӧ шуны Генрих Гейне йылысь. Сійӧ вӧлі ыджыд немецкӧй революционно-демократическӧй поэт. Сійӧ бура вӧлі тӧдса Карл Маркскӧд. В. И. Ленин радейтіс да вылӧ донъяліс Гейнеӧс, кыдзи правда да социальнӧй справедливость вӧсна повтӧм борецӧс. Г. Гейне пӧшти нэм чӧжыс оліс эмиграцияын, Парижын.
Ӧні сэсся видзӧдлам, Гейнелысь кутшӧм кывбуръяс комиӧдӧма Куратов. 1939 вося юбилейнӧй изданиеын пасйӧма вит кывбур: «Кельдӧ пу кор, сімӧ шонді», «Йӧла», «Велӧдӧм и вӧйпӧм уна», «Морта-мортлы мусаӧсь ми вӧлім» да «Йӧзлӧн гаж; ме кыла».
Тайӧ вит кывбурсьыс медводдзаыс меным эз сюр ни немецкӧй оригиналсьыс, ни роч переводъясысь. Тайӧ кывбурыс, буракӧ, абу Гейнелӧн, кӧть и пасйӧма Куратовыс Гейне нимӧн. Тыдалӧ, торксьӧма тадзи пасйигас. Сэсся и содержание сертиыс тайӧ кывбурыс кыдзкӧ быттьӧ оз лӧсяв Гейне творчестволы.^Тайӧ кывбур йывсьыс тӧдмаліс да гижис «Войвыв кодзув» журналӧ (1975 во, № 6, 57 л. б.) В. Н. Дёмин. Кывбурсӧ гижӧма 1854 воын А. К. Толстой да йӧзӧдӧма «Современник» бердын петысь «Литературнӧй ералаш» нима содтӧдын, кыдзи пародия на вылӧ, кодъяс зільӧны гижны Гейне моз. Кырымалӧма пародиясӧ «Козьма Прутков»./^
Мукӧд нёль кывбурыслӧн сюрины немецкӧй оригиналъясыс и роч переводъясыс. Кыдзи Ф. Шиллерлысь, Г. Гейнелысь кывбуръяссӧ абу немецкӧй оригиналъяс серти комиӧдӧма, а роч переводъяс серти. Тайӧ нёль кывбурыс, тыдалӧ, сэки паськыда вӧлӧм ветлӧны Россияын кыдзи сьыланкывъяс, нота вылӧ пуктӧмӧн. Кыдзи сьыланкывъяс найӧ вӧлі паськалӧмаӧсь и Рытыввыв Европаса странаясын.
Кутшӧмджык роч переводъяс серти Куратов комиӧдіс тайӧ нёль кывбурсӧ? Татшӧм юалӧм вылас воча кыв сетны абу кокни — кывбуртӧ вуджӧдігӧн текстыс зэв ёна вежласьӧ, мукӧддырйиыс, идеясьыс кындзи, нинӧм оз коль переводас. Сы могысь, мед петкӧдлыны, кыдзи разнӧй переводчикъяс быдӧн аслысногӧн вуджӧдӧны, босьта кывбур, кодӧс Куратов нимтӧма «Йӧзлӧн гаж; ме кыла».
Немецкӧй оригиналас падвежа (перекрестнӧй) стӧч рифмаяс, первой да коймӧд строкаясас женскӧй рифмаяс, а мӧд да нёльӧд строкаясас — мужскӧй. Вайӧда подстрочнӧй (буквальнӧй) перевод роч кыв вылӧ:
Я слышу, как звучит песенка,
Это пела когда-то возлюбленная,
Так пела, что разрывалась грудь
От проникающей боли.
Меня привела моя мрачная тоска
Вверх, в лес, на гору,
Там залилось слезами
Мое безмерное горе.
А ӧні роч переводъяс. Первойыс М. Л. Михайловлӧн, йӧзӧдӧма 1858 воын:
Только до слуха коснется
Песня, что милая пела,
Сердце заноет, забьется,
Вырваться хочет из тела.
К лесу тоска меня гонит;
Спрятался б в чащах дремучих...
Хочется слез мне горючих:
В них мое горе потонет!
Тайӧ переводыс Пётр Вейнберглӧн, кодӧс йӧзӧдӧма 1860 воын:
Чуть только песню услышу,
Что пела когда-то она, —
И грудь моя хочет разбиться,
Стесненья и боли полна.
И мчит меня мрачное горе
Высоко, к лесным вышинам;
Мое бесконечное горе
В слезах разрешается там.
Г. Гейнелысь тайӧ кывбурсӧ И. Куратов комиӧдӧма 1870 воын тадзи:
Йӧзлӧн гаж; ме кыла
Тӧдса сьыланкыв...
Тӧд вылӧ мем уси
Коді оз тан сьыв.
Йӧзысь вӧрӧ шогӧн
Пышъя бӧрдігтыр —
Этша-этш тай аддза
Туйсӧ синва пыр.
Сьӧкыд веськыда висьтавны, кутшӧм роч перевод серти Куратов комиӧдӧма тайӧ кывбурсӧ. Рифмуйтӧм сертиыс позьӧ чайтны, вӧчӧма Вейнберг перевод серти. Куратовлӧн Вейнберг моз жӧ рифмуйтчӧны мӧд да нёльӧд строкаясыс, а мукӧд роч переводъясас (кыдзи и Гейнелӧн) падвежа рифма. Коми поэт аслас переводъясын пыр зільӧ кольны оригиналыслысь рифмуйтан сямсӧ. Но Куратов текстсӧ гижӧма дзик аслысногӧн — кывбурсьыс сӧмын медшӧр мӧвпъясыс кольӧмаӧсь: кылӧ тӧдса сьыланкыв, сійӧ дум вылас вайӧдӧ муса мортӧс, коді коркӧ сьывліс тайӧ сьыланкывсӧ и коді ӧні кӧнкӧ ылын; лирическӧй геройыслы лоӧ шог и сійӧ пышйӧ пальӧдны шогсӧ вӧрӧ.
Кывбуръястӧ комиӧдігӧн Куратов оригиналыслысь размерсӧ оз пыр соблюдайт: тайӧ кывбурсӧ комиӧдӧма хорейӧн, кӧть немецкӧй оригиналыс и роч переводъясыс абу хорейӧн гижӧма.
Интереснӧ пасйыны, мый Куратовлӧн комиӧдӧм кывбурыс зэв дженьыд, сэні 24 кыв сӧмын, немецкӧй оригиналас 37 кыв, а роч переводъясас 33–34 кыв. Тані, дерт, тыдалӧ не сӧмын Куратовлӧн топыда да дженьыда гижан сямыс, но и коми кывлӧн аслыссикаслуныс: этша кывйӧн унатор висьтавны позянлуныс.
Ӧні сэсся вуджам мукӧд кывбуръяс йылысь сёрниӧ. Миянлы колӧ тӧдмавны, кутшӧм оригиналъяс серти комиӧдӧма найӧс. Босьтам «Йӧла» кывбур. Гейне и роч переводчикъяс тайӧ кывбурыслы сетӧмаӧсь «Горный голос» ним. Куратов, тыдалӧ, кывбурсӧ комиӧдӧма И. Семёновлӧн перевод серти, коді петіс 1858 воын «Стихотворения из Гейне» книгаын. Но Куратов кывбур комиӧдан датасӧ пуктӧ 1857 во. Кыдзи индім нин, роч книгаыс петӧма ӧти во сёрӧнджык. Тыдалӧ, книга петтӧдзыс роч переводыс петалӧма кутшӧмкӧ журналын водзджык, и коми поэт босьтӧма текстсӧ журналсьыс. Тайӧ пессимистическӧй кывбурсӧ Куратов комиӧдӧма семинарияас велӧдчигӧн на. Немецкӧй оригиналас и роч переводъясас строфаясыс квайт строкаа, кӧні первой да коймӧд строкаясыс оз рифмуйтчыны, а мӧд, нёльӧд, витӧд да квайтӧд строкаясыс ӧти сяма рифмаӧн рифмуйтчӧны. Куратов комиӧдӧм кывбурсӧ мӧд ног тэчӧма: сылӧн нёль строкаа строфаяс, кӧні сійӧ вӧдитчӧ падвежа рифмаясӧн.
Керӧс вывті рӧдтӧ зон,
Мый-я юрсӧ копыртӧма.
Сійӧс личкӧ сьӧкыд он?
Али дзугыль сьӧктӧдӧма?
Роч переводас строфасӧ тадзи тэчӧма:
Как долиною горной плетется ездок;
Он печальной плетется рысцой.
Где отраду найду я? В объятьях ея,
Иль отрада в могиле сырой?
И пустынное эхо в дали голубой
Отвечает: В могиле сырой!
Роч переводас размерыс анапест, а Куратов комиӧдӧ хорейӧн. Семинарияын велӧдчан вояссяньыс сӧмын тайӧ переводыс кольӧма. Гейнелысь мукӧд переводъяссӧ вӧчӧма сёрӧнджык. «Морта-мортлы мусаӧсь ми вӧлім» кывбур комиӧдӧма 1866 воын М. Л. Михайловлӧн перевод серти. Тайӧ лирическӧй кывбурсӧ ме вайӧда ставнас. Первой М. Л. Михайловлысь переводсӧ:
Когда-то друг друга любили мы страстно...
Любили хоть страстно, а жили согласно.
Женой ее звал я, она меня мужем;
День целый, бывало, играем, не тужим.
И боже спаси, чтоб затеяли ссору!
Нет, все б целоваться — во всякую пору!
Играть наконец мы задумали в прятки
И в чаще лесной разошлись без оглядки.
Да так-то сумели запрятаться оба,
Что верно друг друга не сыщем до гроба.
И. А. Куратов тайӧс комиӧдӧма 1866 воын тадзи:
Морта-мортлы мусаӧсь ми вӧлім,
Мусаӧсь кӧть вӧлім, а пыр ӧлім
Аслыным ми морта-мортӧс ёрны!
Гӧтырӧн ме сійӧс, кор мый корны,
Сійӧ менӧ верӧсӧн пыр шуис.
Миян олӧмын зэв сійӧ туйис.
Кытчӧдз ми морта-мортлы колім,
Сэтчӧдз пыр сыкӧд ворсім-олім.
Ӧтпыр дзебсясьӧмӧн пондім ворсны
Вӧрын ми и некоднаным корсьны
Эгӧ кӧсйӧ: кыдзи пырим вӧрӧ,
Разӧдчим ми видзӧдлытӧг бӧрӧ.
Куратовлӧн рифмаыс Михайловлӧн кодь жӧ — парнӧй, но размерыс абу сылӧн кодь: Михайловлӧн амфибрахий, а Куратовлӧн хорей — коми кывбурлы медбура лӧсялан размер.
1865 воын Межадорын олігӧн Куратов комиӧдӧма Гейнелысь серамбана кывбур «Велӧдӧм и вӧйпӧм уна». Вайӧда тайӧ кывбурсӧ:
Велӧдӧм и вӧйпӧм уна
Йӧзлысь кывлі быдся лунӧ:
«Чӧв пӧ, эн зэв норасьлы;
Отсалам нин коньӧрлы!»
Пуктыси ме бур йӧз вылӧ —
И сэк отсӧг виччысиг
Этшаника эг кув тшыг.
Тӧдан, эг мун эськӧ ылӧ,
Да ен бур мортӧс на мем
Сетӧм: вердӧ-удӧ нэм,
Быдся лунӧ нянь тай вайӧ
И оз корлы сьӧмӧс тайӧ.
Сьӧлӧмшӧрысь сійӧс мем
Дзигӧдны кӧть морӧс дінӧ
Коліс зэв, да кыдзи инӧ?
Тайӧ бур морт ме и эм!
Тайӧ коми текстыс зэв матын роч перевод дінас, кодӧс вӧчӧма П. Карп да медводдзаысь йӧзӧдӧма Г. Гейнелӧн «Бӧрйӧм гижӧдъяс» книгаын. Немецкӧй оригиналас, роч переводас и коми текстас рифмуйтӧма орчча строкаяссӧ.
Роч переводсӧ вӧчӧма дактильӧн, а комисӧ хорейӧн. Став кывбуръясас Куратов рифмуйтӧ сідз, кыдзи роч оригиналас, но размерсӧ вежлалӧ: вайӧдӧм кывбуръясыслӧн роч оригиналас размерыс разнӧй (ямб, дактиль, анапест, амфибрахий), а Куратов ставсӧ вуджӧдӧ хорейӧн.
И сідз, миянӧдз воӧма сӧмын нёль кывбур, кодъясӧс Куратов комиӧдӧма Гейнелысь. Вӧчӧма тайӧс разнӧй кадӧ: 1857, 1865, 1866 да 1870 воясӧ. Водзджык кадся кывбуръясыс торъялӧны бӧръяджыкъяссьыс кывбур тэчан техника боксяньыс. Водзджык комиӧдӧм кывбуръясын коми поэт рифмуйтӧ ы да и, а бӧрынджык татшӧм рифмаясыс абу нин. «Йӧла» кывбурын (1857 во) рифмуйтчӧ «вартӧдіс» — «сьӧлӧмыс». «Велӧдӧм и вӧйпӧм уна» кывбурын (1865 во) эм татшӧм жӧ рифмуйтӧм: «тшыг» — «виччысиг». Мӧд кык переводас: «Морта-мортлы мусаӧсь ми вӧлім» (1866 во) да «Йӧзлӧн гаж; ме кыла» (1870 во) — ставыс тыр-бур рифмаяс.
1976
