КӦНІ СЁРНИТӦНЫ КОМИӦН?
Дерт жӧ, паськыд Коми муын. А сідзжӧ Коммуын, тадзи коркӧ нимтӧмаӧсь Коми-Пермяцкӧй автономнӧй округсӧ — коми-пермякъяс, налӧн сёрниыс неуна торъялыштӧ миянысь (еджыд пыдди шуӧны
Кола кӧджын, Мурманскӧй обласьтын, да Ненецкӧй автономнӧй округын коми войтыр кӧр видзӧны да чери кыйӧны саамъяскӧд да ненечьяскӧд орччӧн.
Коми гор кывсьӧ и Ямало-Ненецкӧй да Ханты-Мансийскӧй округъясын, а сідзжӧ Урал сайса да Сибырса мукӧд муясын: Тюменскӧй, Омскӧй, Курганскӧй, Новосибирскӧй обласьтъясын, кытчӧ колян нэмын няняинъяс корсьны мӧдӧдчылӧмаӧсь коми крестьяна.
Комиӧн сёрнитӧны оз сӧмын комияс, но и ненечьяс, хантыяс, манси, кодъяс олӧны коми войтыр пӧвстын Тюменскӧй обласьтын да Ненецкӧй автономнӧй округын.
Комиӧн сёрнитӧны и учёнӧйяс, кодъяс велӧдӧны коми кыв Сыктывкарын, Москваын, Таллинын, рубеж сайын...
Коми кыв юргӧ Москваса Б. В. Щукин нима театральнӧй институтын, кӧні дасьтӧны том коми артистъясӧс, Максим Горькӧй нима литературнӧй институтын, сэні быдтӧны переводчикъясӧс, роч вылӧ коми авторъясӧс вуджӧдысьясӧс.
Удмуртскӧй государственнӧй университетын студентъяслы лыддьӧны коми кыв кузя лекцияяс, Перымса педагогическӧй институтын дасьтӧны коми-пермяцкӧй кыв да литература велӧдысьясӧс. Сэтчӧс студентъясӧс сідзжӧ тӧдмӧдӧны миян кывйӧн, кодӧс учёнӧйяс нимтӧны зырянскӧйӧн, медым торйӧдны пермяцкӧйысь.
Коми кыв кылӧ и финно-угроведъяслӧн ставмирса чукӧртчылӧмъяс дырйи, кодъяс нуӧдсьӧны 1960 восянь быд вит во мысти Венгрияын, Финляндияын, СССР-ын, кӧні олӧны финн-угор кывъя йӧз.
Рубежсайса уна учёнӧй бура тӧдӧ коми кыв, сэтчӧс университетъясын студентъяслы лыддьӧны коми кыв кузя лекцияяс, велӧдчысьяс тӧдмасьӧны коми литератураӧн да йӧзкостса поэзияӧн. Сэтчӧс коми кыв велӧдысьяс оз сӧмын лыддьысьны да гижны комиӧн, но и сёрнитӧны, тӧдӧны коми сьыланкывъяс, мойдъяс, лыддьӧны коми гижысьяслысь произведенньӧяс, судзӧдӧны «Войвыв кодзув» журнал, «Югыд туй» газет. Унаӧн на пиысь волӧны Сыктывкарӧ, коми сиктъясӧ тӧдмасьны талунъя коми кывйӧн.
Татшӧм учёнӧйяс пӧвстысь колӧ пасйыны Эркки Итконенӧс, Гюнтер Стипаӧс, Райя Бартенсӧс — Хельсинкиса университетысь, Карой Редэиӧс — Венаса университетысь, Энікӧ Сійӧс, Петэр Домокошӧс — Будапештса университетысь, Аттила Добоӧс — Печса университетысь (Венгрия), Ференц Молнарӧс да Антал Кишӧс — Дебреценса университетысь (Венгрия), Иштван Баториӧс — Боннса университетысь, США-са профессоръясӧс: Роберт Аустерлицӧс (Нью-Йорк, Колумбийскӧй университет), Роберт Хармсӧс (Техас, Аустинса университет), Англияса профессор Джон Коутсӧс Кембридж университетысь да Робин Бейкерӧс Норичса университетысь.
Рубежсайса учёнӧйяс окотапырысь велӧдӧны коми кыв: Паула Кокконенӧс (Финляндия) кыскӧ коми кывлӧн мичаа юргӧмыс, венгр Аттила Добо пасйӧ коми кывлысь ясыдлунсӧ, англичанин Джон Коутслы воӧ сьӧлӧм вылас сійӧ, мый коми мортӧс нимтігӧн казьтӧны тшӧтш сылысь батьсӧ-пӧльсӧ, та вӧсна коми учёнӧйяскӧд сёрнитігӧн да письмӧасигӧн английскӧй профессор асьсӧ ыдждӧдлӧ коми ног — Педӧр Ваньӧн. Джоныс миян ног — Ваньӧ, а батьыслӧн нимыс вӧлӧма Теодор, комиӧн кӧ — Педӧр.
Рубежсайса исследовательяс эз жалитны сьӧлӧм бинысӧ ни олӧмнысӧ миянлысь кыв туялігӧн.
Колян нэмся учёнӧйяс пиысь, кодъяс велӧдісны коми кыв, колӧ быть пасйыны Матиас Кастренӧс. Тайӧ финскӧй академикыслы кулігас вӧлі сӧмын 39 арӧс. Том учёнӧй сьӧкыд туйяс вылӧ видзӧдтӧг повтӧг ветлӧдліс Европа да Азия войвывті, вӧліс тшӧтш Коми муын, Изьва да Печора пӧлӧнса сиктъясын. Уса бердса Колва сиктын финскӧй учёнӧйлы мешайтӧмаӧсь гижнысӧ керка кӧзяиныслӧн ном мында посни челядьыс, и Кастрен наысь мынтӧдчӧм могысь ломзьӧдлӧма пӧнар да лэччывлӧма кӧбрегӧ, но сэні наысь абу этшаджык вӧлӧма... шырыс.
Сыктывкарса квайтӧд ставмирса финно-угроведъяслӧн конгресс йылысь гижигӧн финскӧй газетъяс унаысь казьтывлісны Кастренӧс: «Барабанӧ кучкалӧм шыяс улӧ шаманлысь сьылӧмсӧ кӧр видзысь чомйын кывзігмоз гегдӧм киӧн финскӧй учёнӧй гижалӧ глаголъяслысь морта формаяс». Татшӧм зіль, повтӧм сьӧлӧма войтырыс и пуктісны ӧнія финно-угроведенньӧ наукалы подувсӧ. Кастрен кодь учёнӧйяслӧн зільӧмӧн лои позяна нуӧдны финн-угор йӧзӧс тӧдмалан научнӧй конгрессъяс.
Матиас Кастрен гижис «Коми грамматика», сы дінӧ содтіс изьватас кывйысь словар, книгасӧ лэдзис 1844 воӧ Хельсинкиын. Войвывса сьӧкыд туйяс чорыда мӧрччисны сылы, и Кастрен томӧн-такӧн кувсис, но наукаын сылӧн нимыс босьтіс тӧдчана места.
Нималана венгерскӧй профессор Давид Рафаэль Фокош-Фукс оліс кузь нэм — 93 во, уна вын пуктіс коми кыв туялӧмлы. Будапештын 1959 воӧ петіс сылӧн коми словар, сэки авторыслы тырис нин 75 ар. Водзкывъяс профессор гижӧ: «Вӧлі ме том да пӧрысьми». И збыльысь, тайӧ книгасӧ дасьтӧмлы сійӧ вичмӧдіс 48 во, медводзысь Фокош-Фукс воліс Коми муӧ 1911 воӧ, кор сылы вӧлі на 29 ар, медым тӧдмасьны ловъя коми сёрниӧн. Фокош-Фукслӧн тайӧ медся ыджыд коми словар: 1564 лист бокӧ пасйӧма 20 сюрс сайӧ торъя кыв, ставсӧ озыра серпасалӧма шусьӧгъясӧн, нӧдкывъясӧн, кывйӧзъясӧн, пасйӧма, кытысь босьтӧма кывсӧ.
Финно-угроведъяслӧн мӧд конгресс дырйи, 1965 воын, Хельсинкиын, профессор шыӧдчис учёнӧйяс дінӧ «Видза оланныд» кывъясӧн да аслас докладын тӧдчӧдіс, кыдзи артмӧма тайӧ коми чолӧмалана кывйыс.
Мӧд венгерскӧй профессор Петер Хайду Сыктывкарын, квайтӧд конгресс дырйи (1985 во), шыӧдчис гӧсьтъяс дінӧ комиӧн жӧ, аттьӧаліс миянлысь мунымӧс конгресс котыртӧмысь, тӧдчӧдіс, мый коми да венгерскӧй кывъяс ӧтвывтӧ оз сӧмын инфинитивлӧн ӧткодь суффиксъясыс, но и миян йӧзлӧн ӧтувъя история, коми да венгр войтыр костын важъя йитӧдъясыс.
Сыктывкарса конгресс вылын уна учёнӧй вӧчис докладсӧ коми кыв йылысь: профессор Карой Редэи видлаліс комиӧ веськалӧм иранскӧй кывъяс, профессор Джон Коутс туяліс английскӧй кывъяс, кодъяс бергалӧны коми сёрниын, профессор Роберт Аустерлиц юксис аслас мӧвпъясӧн, мыйла коми да удмурт кывъяс ёна матынӧсь ёрта-ёрт дінаныс, Вольфганг Феенкер (ФРГ) видлаліс коми сёрни шыяс, Энікӧ Сій да Сату Таннер (Финляндия) тӧдчӧдісны коми рӧдвуж нимъяслысь артмӧмсӧ, а Паула Кокконен — ӧткодяліс комиысь да финскӧй кывйысь ветлӧм-мунӧм пасйысь глаголъяс.
Коми кыв дінӧ ыджыд интерес чужис рубеж сайын конгресс водзвылын: Хельсинкиса университетысь профессор Райя Бартенс лэдзис «Кӧка войяс» нима антология, кытчӧ чукӧртіс коми поэтъяслысь кывбуръяс, вуджӧдіс найӧс финн кывйӧ да сетіс орччӧдӧмӧн сборникас. Италияын, Болонья карын, профессор Карла Корриди лэдзис итальянскӧйӧн коми да удмурт йӧзкостса поэзия да литература йылысь книга.
Уналаын йӧзӧдісны книгаяс, кодъяс отсаласны велӧдны коми кыв. Хельсинкиын петіс Паула Кокконенлӧн «Коми грамматика да текстъяс», Рытыввыв Германияын Гамбургса университетысь профессор Вольфганг Феенкер лэдзис комиа-немеч кывъя сёрнитан книга. Эстонскӧй профессор Пауль Алвре Тарту университетын дасьтіс комиа-эстонскӧй кывъя сёрнитан книга.
И Сыктывкарса университет конгресс кежлӧ козьналіс квайт кывъя сёрнитан книга, кодӧс лэдзисны Москваын. Тайӧ книгаын сёрнитанторъяссӧ сетӧма рочӧн, комиӧн, венгерскӧйӧн, финскӧйӧн, немецкӧйӧн, английскӧйӧн.
Финскӧй газетын вӧлі юӧртӧма, мый уна кывъя сёрнитан книгаыс отсаліс конгресс вылӧ чукӧртчӧм войтырлы гӧгӧрвоны мӧда-мӧднысӧ, сійӧ лоас коланаӧн и 1990 воӧ, кор воссяс финно-угроведъяслӧн VII конгресс Венгрияса Дебрецен карын.
Сыктывкарса конгресс дырйи уна гӧсьт зілис висьтавны ассьыс бур кывсӧ комиӧн. Со Емдінса музейын гӧстьяслы лӧсьӧдӧм книгаысь коми гижӧдъяс: «Медводдзаысь ме вӧлі Емва вожын 1964 воӧ, сэки ветлі Емваса сиктъясӧд. Ӧні медводдзаысь локті Емдінӧ. Ставыс тані меным кажитчӧ. Ыджыд аттьӧ. К. Редэи (Австрия)».
«Став бурсӧ Усть-Вымсаяслы. Аддзысьлытӧдз. Аттила Венгрияысь».
«Сыктывкар» гӧстиничаса книгаӧ финскӧй писательяс гижӧмаӧсь: «Ыджыд аттьӧ бура котыртӧм конгрессысь. Ми нимкодьӧсь, мый вермим аддзывны тайӧ мича кар».
Ылі Венгрияысь, Будапештса университетысь, Сыктывкарӧ конгресс помасьӧм бӧрын воис коми гижӧд: «Дона ёртъяс! Ми казьтывлам тані конгресс йылысь, Сыктывкар йылысь, Коми му йылысь. Сьӧлӧмсянь ыджыд аттьӧ Тіянлы миян наукалӧн кыпыдлунъясысь. Висьталӧй быдӧнлы пӧсь чолӧм. Энікӧ Сій».
Воис и Хельсинкиысь уна гижӧд. Синмӧ шыбитчӧ открытка, кодӧс ыстӧ Паула Кокконен. Открытка банладорас уна рӧма шыпасӧн гижӧма сё ветымынысь
И локтан конгрессъяс дырйи учёнӧйяс кутасны сёрнитны комиӧн, коми кыв йылысь, Коми му йылысь, ӧд уна ныв-зон СССР-ын и рубеж сайын пырӧдчӧ коми кыв велӧдӧмӧ. Сыктывкарса конгресс дырйи лыддисны докладъяс коми аспирантъяс: В. Филиппова, Е. Цыпанов, Г. Некрасова, И. Плосков, американечьяс: Кеннет Ниради, Даниэль Абондоло, финка Сату Таннер, венгр Аттила Добо и мукӧдъяс.
Коми кыв туялысьяслӧн лыдыс оз чин. Комиӧн ёна сёрнитӧны и кутасны сёрнитны учёнӧйяс. Колӧ сӧмын аслыным ёна пыдди пуктыны «тайӧ муса кывсӧ».
