ПРӦЩАЙ, ЗЭРМАЧ

Кортӧм гӧсьтъяс деревняӧ локтісны асьныс. Татысь мусир корсьӧм йылысь некутшӧм сёрни на йӧз пӧвстын ни газетын эз вӧв, а бура уна кӧлуя войтырсӧ вертолёт жбырйӧдліс нин промхозлӧн эндӧм му вылӧ. Весь овнысӧ абу велалӧмаӧсь ли уджыс тэрмӧдліс, мӧд лунас и сиптісны ас бӧрсяньыс ӧдзӧссӧ вӧвлӧм начальнӧй школалысь, кытчӧ сувтісны патеруйтны. Вежонӧн-вежонӧн сэсся кутісны ылыстчывны Кӧтйӧм ковтысӧ.

Война водзвылын нин сэтысь мусирсӧ корсьлӧмаӧсь. Ӧндрейлӧн ыджыд мамыс быдсӧн уджавлӧма, колхозысь нетшыштлӧмаӧсь. Вӧлӧн ыджыд ящикъясын буритчанінас сёй ваявлӧма. Ляті сыысь вӧчлӧмаӧсь, кодйысигас пӧ уна сійӧ колӧ. Верстысь джуджыдджык юкмӧсысь мусир нильӧгыс кыпалӧма, но мыйлакӧ эновтчылӧмаӧсь. Коми мулӧн войвывладорысь мусирсӧ уна аддзисны да, сы вӧсна, кӧнкӧ. Косьмыны кутісны да дум выланыс усис Катерина саричаӧн на казялӧм пельӧсыс. Парма нюкысӧдыс Эжвасӧ да Камасӧ сы дырйи йитлісны, кӧнкӧ, эз сӧмын вӧр да прӧмыс петкӧдӧм могысь. Гашкӧ, сэк нин вӧлі тӧдса, мый эм тані «сьӧд вирыс»? Висьтавлӧны тай кыйсьысьяс, мый ыджыд кушъясад, кодъясӧс таладорын губаӧн шуӧны, ва вылас нэмыс сыв лякыс гӧвкъяліс. Ачыс Ӧндрей унаысь аддзыліс и.

— Вот и локтісны кырнышъясыд дозмӧр койтӧ, ӧтитӧг кокаласны, — гораа мӧвпыштіс Ӧндрей бокӧвӧй йӧзлӧн локтан лунӧ. Кӧсйис рытнас жӧ ветлыны на дінӧ, но кыдзкӧ другӧн дышӧдіс, ӧти здукӧн лоины мустӧмӧсь брезент паськӧма йӧзыс, кодъяс кутасны шӧйтны пармаӧд, вожмавлыны сылысь чӧс туйяссӧ, повзьӧдлыны ловъя ловсӧ, а сюрас кӧ мусирыс, гӧгӧр ставсӧ урӧсмӧдасны. Со тай телевизор пырыд петкӧдлӧны, мый вӧчсьӧ, кор мусирыс ортсӧ петӧ. Трубаяс потасны да став вӧр-ваыс сирасьӧ, олӧмыс сэні помасьӧ.

Эз кӧсйы паныдасьны да асьныс геофизикъясыс ылі вӧр керкаас локтісны, дас вит верстсайса медся звер-пӧткаа джуджыд пармаас нин пырӧмаӧсь. Ӧндрей буретш лэч туй вылысь воис да лигышмуніс стен бокӧ. Понйыс гораммис да ковмис чеччыны.

Турунвиж паськӧмаясыс вӧліны витӧн: нёль айлов да ӧти нывбаба. Том на, ар кызь вита, нӧшта и мичаник. Татшӧм вылад, он кӧсйы, да бугыльыд и кок вож костсьыд сувтас. Пусьӧ ли тшӧтш жӧ келалӧ. Сійӧ и гӧлӧссӧ сетіс:

— Ачыс кӧзяиныс, буракӧ, гортас, а ми кӧсъям вӧлі записка кольны. Деревняӧдз ылын на да, позьӧ кӧ, шойччыштам.

— Ӧдзӧсыс восьса, — веськодяліс Ӧндрей, ӧлӧдіс понсӧ да пестіс бипур. Мустӧмӧсь ли мусаӧсь, а туйвывсаыдлы пӧсь ватӧ колӧ лӧсьӧдны. Тадзи нэмсӧ вӧлі и водзӧ вылӧ кольӧ.

— Ми Кӧтйӧм ковтысын во кык кутам уджавны, — чай ырскигмоз висьтасис тшӧтшӧдӧм тошка айлов, кодӧс ставӧн Иван Савельевичалісны, буракӧ, ыджыдныс. — Мусир эм абу, тӧдмалам. Татысь корсьлӧмаӧсь нин да выль пӧв му гырксӧ кывзыштам. Видзӧда да, ньӧти абу радӧсь. Кӧнкӧ, думайтанныд: сюрас мусирыс да гӧгӧр став ловъяыслы пом вӧчасны?

— Тадз и лоӧ, — кыв лэдзис Ӧндрей.

— Ӧні та бӧрся сюся видзӧдӧны, кикурӧдалӧмнад гачтӧг колян. Но юраныд кӧ сюйинныд, ме мӧдарӧ эскӧдны ог вермы. А парманыд збыльысь зэв озыр. Сьӧла-дозмӧрӧн и ми чӧсмасям. Тіян моз мачтӧм яй велалім сёйны. Сідзи-й эм: кывтӧ ньылыштан. И ком чери ёна чӧскыд, — ньылыд сетіс тошкаыс, быттьӧкӧнӧсь Ӧндрей, кытысь пӧ локтінныд, сэтчӧ и мунӧй, шуас.

Эз окота вӧв сёрнитны да эз и сёрнит. Лӧсьӧдіс локтысьяслы узян места да водз на пырис важиник эшкын улӧ. Но локтысьяслӧн водалӧм мысти чеччыліс да петаліс на сап пемыд ывла вылӧ, видзӧдліс, ставыс-ӧ ладнӧ. Ӧти здукӧн сыркмунлӧ, а унмыс эз лок да и ставыс. Сэтчӧ жӧ ӧти узьысь вӧв моз шкорнитліс, быттьӧ куш му вывті додь кыскӧма.

Виччысь — сюся найӧ видзӧдасны. Медтӧ оз. Ош моз паськыда прудитасны, сійӧ лоӧ. Со тай мый вӧчисны пармасӧ кер лэдзӧмнад. Майбырӧй, ягъясыд кутшӧмӧсь вӧліны, а ӧні весиг подӧн мунны он вермы, сэтшӧма чирсісны. Пасьвартӧм эрдъяс весьтӧд дозмӧръяс пыдди кырнышъяс лэбалӧны, кушъяс да юяс пӧлӧн кольыштӧм вӧр діясӧ лэччысьӧны, кӧні мыйкӧ да мыйкӧ усьӧ на сувтса бугыльяс уланыс.

Видзӧдтӧ, сьӧла-дозмӧрӧн чӧсмасьӧны. Этшаникатӧ чалльӧгъяс пӧлӧн, дерт, эм на, но сьӧд мытыс кӧ брызьнитас — эштіс олӧм. Во дас сайын на куим кытшовсьыд матӧ сюрс сьӧла няшиктыліс, дай гырысьыс на мыйта сюрліс, а кольӧм во кыксёӧдз сӧмын матыстчис.

А юыскӧд мый лоис! Кывтчӧс и катчӧс кок лапа вывті. Пелыс кузьта сиръяс да быгыльтан кодь комъяс пыдди весьт да чаль кузьта черипиян. Кыдзи Прокӧ Иван шулӧ, винт ни пробой, турун ни вурун.

Деревняса йӧйӧсь кӧ-а. Йӧв да, яй да, чери да, мый да котрӧдлӧны локтӧмаыслы, мед сӧмын деньгатор сетыштісны. Уджыд абу да, некысь нажӧвитнысӧ. Сьӧкыд кӧлуйнысӧ Издінӧ мунан важ туйӧд вӧлӧн катлісны-и. Пывсьыны да шойччыны волігъясас кодсюрӧ и телевизор видзӧдны на дорӧ ветлӧ. Би сетан ичӧтик станциянысӧ мый дыра окотитасны, сы дыра и уджӧдӧны, а деревняса станция битӧ вит рытсянь муртса дасӧдз и сетӧ: соляркасӧ пӧ та мында вылӧ и вайӧны. Котраласны-нювсясны, колӧкӧ, и вольпасьнысӧ шонтасны, а бӧрыннас кутасны бӧрдны: тӧдім кӧ, мый тадзи лоӧ, эг эськӧ мыйкӧкерӧй да.

Ойбыртлас да садьмас, ойбыртлас да садьмас, сідзи и асъя югыдаліс. Бара на сэтӧр кӧра пӧсь ва лӧсьӧдліс. Мыйӧн росъяс бӧръяыслысь мышкусӧ сайӧдісны, вӧлисти азымджыка парма кӧрсӧ ас пытшкас кыскис, коддзис быдсӧн.

Сэсся тайӧяс вӧр керкаӧдз эз волыны, буракӧ, мукӧд ордымъясӧд деревняӧ петлісны. Восьтлісны тай сэки вӧр керкаас югыд эжӧда книга кодь картанысӧ, непӧштӧ деревнянысӧ, быд чалльӧг да ёль, ордым да вӧр керка сэтчӧ пасйӧма. Кыті окота, сэті и мун, он, майбыр, вош. Том дырйиыс эськӧ Ӧндрейлы татшӧм картаыд зэв жӧ лӧсяліс, да ӧні, ветымын бӧрад, и сідз ставыс тӧдса. Кыдз шулӧны, син куньӧмӧн вермас Перымӧ кӧть Кировӧ петны. Кымынысь нин ковмис посёлоксаӧс мездыны. Локтасны кыйсьыны ли вотчыны да век вошӧны. Тӧндзи ӧти кыйсьысь кушӧ пырӧма да водзӧ ни бӧрӧ, кык вежон турипув вылын олӧма, куш лыыс кольӧма, сэтшӧма омӧльтчӧма.

Эз волыны, а быттьӧ век орччӧнӧсь вӧліны. Кытшовъясыд Ӧндрейлӧн ыджыдӧсь да мусир корсьысьясыд кӧнкӧ да кӧнкӧ на вылӧ быть сувтлісны либӧ вожмавлісны. Ӧндрей ачыс веськавліс налӧн сулаланінъясӧ, бӧръяысьсӧ Дзуртан бокын. Дзик ю дорас олӧмаӧсь бипурнас да юр сайӧданъяснас. Черитӧ ёна лэпталӧмаӧсь. Катша-рака керӧм сітсӧ кушӧдз кокалӧмаӧсь, а эзысь ком сьӧмыс кыза кольӧма. Сьӧла-дозмӧрнад чӧсмасьӧмаӧсь жӧ. Му бердӧ ляксьӧм гӧн ветьӧкъяс да звер-пӧткаӧн гӧгӧрбок разӧдӧм корпаяс висьталісны та йылысь. И сюраӧс тімбыльтӧмаӧсь. Ӧти нюр бокысь, мый йӧрасьыс кольӧма, аддзыліс. Сюръяссӧ юр чашкасьыс кералӧмӧн перйӧмаӧсь, буракӧ, вундынысӧ нинӧмӧн вӧлӧма.

— Пӧтлытӧм адъяс! — сӧмын и артмис Ӧндрейлӧн. — Дерт, сэсся кансерыд мытсалас.

Ӧти бур вӧлі: чӧс туй вылысь эз шышкавны. Кокниа аслыныс сюрис да, буракӧ, сы вӧсна. Гашкӧ-и, Ӧндрейысь полісны. Висьтавлісны эськӧ войладорынджык кыйсьысьяс, мый кодсюрӧлысь джӧбӧдӧны, но киӧд абу кутӧма да, гусясьысьӧн шуны грек. Сыланьджык посёлокысь волывлӧны, йӧра вуджан туй буретш мунӧ да. Вирӧн мыссьӧмӧдз лоліс. Чорыдакодь кодсюрӧӧс ковмис велӧдны, мед пармаса законсӧ пыдди пуктісны.

Кык во кымын и гӧрсис экспедицияыс. Муніс да эз быттьӧ и вӧвлы. Сӧмын районса газетын гижлісны, мый мусирыс Кӧтйӧм ковтысын эм.

Асланыс тӧждъясӧн кыкысь волісны тӧв, тулыс, гожӧм, ар, и бара деревняӧ жбыргис вертолёт. Тайӧ пӧрйӧ вӧлі весиг районса юралысь. Быдсӧн чукӧртлісны вӧвлӧм клубӧ, кӧні код тӧдас кор нин бӧръяысьсӧ сьывлісны-йӧктылісны.

Юралысь сёрнитіс:

— Ті тӧданныд, мый войнаӧдз на тіян деревня гӧгӧрын корсисны мусир. Геофизикъяс, кодъяс тай кык во сайын волісны, стӧчмӧдісны, мый мусирыс збыльысь эм. Медым сійӧс аддзыны, колӧ писькӧдны джуджыд юкмӧсъяс. Та могысь и локтасны выль йӧз, вель ыджыд котыр. Талун ми Ухтаса специалистъяскӧд медводдза юкмӧс местасӧ видзӧдлыны да ӧттор-мӧдтор кузя сёрнитчыны локтім. Юкмӧс писькӧданінас медводз ковмас вӧчны туй, сэсся стрӧитны оланінъяс, а гашкӧ, и ӧтпырйӧ ставсӧ вӧчны, Москва кӧ сьӧмсӧ тырмымӧн сетас. Ті черӧн-пилаӧн вӧдитчыны бура кужанныд, бокиысь йӧзсӧ ог и корӧй. Бура вештысьны кӧсйӧны. Сэсся и юкмӧсъяссӧ писькӧдігӧн кужысь киясыд ковмасны. Со тіянлы и удж весь олӧм дорысь. Челядьнытӧ мусир дорас уджавны велӧдӧй. Ыджыдтор ӧд миянын пансьӧ, оз ӧти во кежлӧ.

— Сідзтӧ эськӧ сідз, да лёка горзьӧдлыны тіян мусирысь кутас. Неунатӧ ӧд гӧгӧрвоам жӧ, мый вермас лоны, сьӧд йӧлыс кӧ чепӧсъяс, — ӧдӧбаліс Тима Педӧр.

— Да код тіянлы висьталіс, мый кутшӧмкӧ лёктор лоас? — скӧрмискодь весиг юралысь, быдсӧн паськыд сьӧд усъясыс лэптысисны, вот-вот лэбзясны гӧгрӧсіник чужӧм вывсьыс. — Ӧні зэв стрӧг та кузя, сё син видзӧдны кутас. Ме ог нин шу страна да республика йылысь, районлы ёна колӧ, мед сюрис мусирыс, сэки эськӧ судзсянаджык кутім овны. Тіянлы кокни пыксьынытӧ, а видлӧй районлӧн бюджетӧ сьӧм корсьны, медым ставӧн пӧтӧсь вӧліны — велӧдысьяс и бурдӧдысьяс, челядь дорын бергалысьяс и культураса уджалысьяс. Тонӧ Изьваын мусирыд сюрис да муртсаӧн вося бюджетсӧ тыртӧны. Зэв жӧ горзӧны вӧлі да, небось, дугдісны.

— Коді дугдіс — дугдіс, а ме — ог, — эз жӧ чӧв ов Ӧндрей. Кыдзи сійӧ гӧгӧрвоис, медводдза юкмӧссӧ кутасны писькӧдны буретш сылӧн угоддьӧын, Зэрмач бокын. — Кодъяс оз ӧти лунӧн овны, мыйкӧ да вежӧртӧны. Газеттӧ ӧд лыддям, вежоннас ӧтчыд вайлӧны. Бара асьнымӧс асланым киясӧн ыззьӧданныд куштыны! Вӧртӧ тай вербуйтчӧмкӧд да быдсяма ссыльнӧйыскӧд помалім-а. Ӧти Кӧтйӧм бок ӧд и колис нин, сэсся миян нинӧм абу. Звер ни пӧтка оз ло, гӧгӧр кӧ вышкаяс сувтасны. Локтысьясыдлы мый: перъясны и мунасны, а миянлы тані овны. Челядь сорнас нелямын морт нин эськӧ и колим, да ӧд абу понъяс, а мортъяс ми.

— Сідз кӧ нин шуны, му-ваыс, мупытшса озырлуныс — государстволӧн, и сійӧ кытысь лыддьӧ коланаӧн, сэтысь и босьтӧ найӧс, — дзоля кагалы моз тшупис нырас Ӧндрейлы и ставыслы юралысь, но Ӧндрей, кыдзи пуксьыліс лабич вылас, сідзи быттьӧ и пельтӧммис. Пӧсьджыка висьталӧмыс артмис да, быдсӧн вирыс юрас сялькнитіс, синъясыс пемдісны да лолыс топаліс. Вунӧдіс весиг воддзаясыслӧн пакӧститчӧм йылысь висьтавны. Дыр сэсся ас садяс воис, этша кыліс, мый сёрнитісны, но гӧгӧрвоис, мый юралысь ног лоис. Медводдзаяс лыдын и петіс клубысь, мед мустӧм чужӧмъяссӧ этшаджык аддзыны.

Сідзи и артмис, кыдзи вежӧртіс. Бара на деревняса айловъяс деньга вылад ыштісны да тшупсьыны медасисны. И буретш Зэрмач дорса нӧрысӧ самасисны, кӧні сылӧн медылі вӧр керкаыс сулаліс, кытчӧ воддза экспедицияыс вой кежлӧ сувтліс. Сэн пӧ нёль во чӧж медся джуджыд юкмӧссӧ писькӧдны кутасны. Сё метра кост эськӧ вӧр керкасяньыс кольӧма, да эм кӧть абу татшӧм костыд. Вӧр керка сы вылӧ и вӧр керка, мед парма йирын ӧткӧн сулавны.

— Сӧвесьтныд тай тіян ньӧти нин абу, — сиасьны локтӧм бӧрын татшӧмтортӧ аддзис да прорабыслы ли, кодлы ли шуис Ӧндрей. А мый нӧшта вермис вӧчны сійӧ? Ӧтитӧг лыйлыны ставнысӧ? Сотны узиганыс, кыкнан выль керкаыслысь ӧдзӧсъяссӧ пыкӧмӧн? Ен мед видзас, татшӧм грек ас вылас оз босьт. Муыс сэки оз кут сійӧс, кокъясыс кутшӧмкӧ кушӧ нуасны да нитш подулас дзум сюясны. Со мында пӧ и вӧлӧма.

— Кытчӧ индісны, — дӧзмӧм вылӧ дӧзмӧмӧн жӧ вочавидзис экспедициясаыс, сибалӧм гутысь быттьӧ ӧвтыштчис. — Ог, тон, нюрас пырӧй.

Керкасӧ, турун пуктӧмнад гожӧмбыд эз волы да, поводнӧя урӧсмӧдӧмаӧсь. Ассьыныс керканысӧ лэптытӧдз тані олӧмӧн олӧмаӧсь. Ас деревняса, кодъяслы вежӧрыс абу пыралӧма. Бокӧвӧйсӧ куимӧс и лыддис.

— Тэ, Гриша Ӧндрей, эн дивит миянӧс, — воліс рытнас вӧр керкаас Сопрон Митрей. — Сёйнытӧ эськӧ вӧр-васьыс сюрӧ дай скӧтӧн на олам, но ӧд челядьнымӧс пасьтӧдны да велӧдны колӧ. Ог кӧ ми тшупӧй, кодъяскӧ мӧдъяс локтасны. Туйсӧ тай посёлоксаяс вӧчисны.

— Куш ме вывті оз мун. Дас во кӧсйӧны писькӧдчыны да, ставным чӧс туйтӧмӧсь колям, — шуис сьӧлӧм сетысьлы. — Абу комияс ми, а омӧлик бабаяс, гӧгӧр жан, ас чужан му вӧсна ог вермӧй сулавны.

Сійӧ арнас сиасьліс на Зэрмач пӧлӧнса кытшолас. Но этша нин вичмис: ас деревнясаяс пармасӧ полошуйтісны (сёйнытӧ ӧд мыйкӧ колӧ) да и бурӧвӧй вӧчысьясыс унаӧн локтісны да кыті веськалӧ кытшлалісны. Кын сьӧлӧмӧн и лэччис гортас ляпкыд лымйӧн на куничаяс бӧрся вӧтлысьыштӧм бӧрын. Тӧв шӧрӧдз жыкруйтлӧ Зэрмачас, а нӧрысыс гораммис дизель шыясӧн да эз вермы водзӧсӧ кутчысьны.

Газетса снимокъяс вылысь сэсся аддзыліс неыджыд посёлоксӧ да йылӧдзыс нин лэптӧм вышкасӧ. Ошйысьӧмаӧсь вӧлі ухтасаыс, мусирсӧ пӧ быть аддзам да тані, гашкӧ, кар на лоас.

И кодкӧ тай йӧткаліс сійӧс видзӧдлыны ас синмӧн Зэрмач бокӧ кыпӧдӧмасӧ. Чарӧм вывті локтіс да ылісянь на кыліс дизельяслысь эргӧмсӧ, ылісянь жӧ аддзис вышкасӧ. Ветымын кымын сыв судта. Кутшӧмӧс кинояс вылын петкӧдлӧны да серпасъяс вылысь аддзыліс, сэтшӧм и эм. Но эз кӧсйы эскыны, мый тайӧ збыль, мый морла колӧ сійӧ нэмӧвӧйся парма шӧрас?

Кӧдзыд вӧр керкаас кӧрт пачыс эз нин вӧв, и важиник вольпасьыс эз тыдав. Пуксис лабичас да вӧлисти горш діныс гӧрддзасис. Эз на сэтшӧма мудз, медым кокъясыс тіралісны, тайӧ, дерт жӧ, буритчӧмсьыс муыс сыркаліс. Ёсь пуртыс бергалӧмӧн пырӧ оз сӧмын пармалӧн, а тшӧтш и Ӧндрейлӧн сьӧлӧмӧ. Коркӧ судзас сэтчӧдз да сьӧд вирӧн ойдӧдас мусӧ и васӧ... и гӧгӧр ставыс кулас.

Мый сійӧ вӧчис, сійӧс и вӧчис. Сук вӧрӧ пыртӧдз бергӧдчыліс да аддзыліс, кутшӧм мичаа сотчис некымын во сайын выльӧн пуктылӧм шоныд позйыс — майбырыс да олан гажыс.

Прӧщай, Зэрмач!