СӦМЫН ӦТЧЫД ВӦЛӦМА БУДАЫН ПОН ЯРМАРКА
Дерт жӧ, татшӧм дивӧыс абу вӧвлӧма некӧн таладор югыдас ни Кристосӧдз, ни Кристос чужӧм бӧрын. А вӧвлӧма тайӧ дивӧыс Венгрияын, и стӧч Матяш король юралігӧн.
И вӧлі Будаса мича крепостьын пон ярмарка — вӧв ярмарка либӧ кутшӧмкӧ мукӧд гортса пемӧсӧн вузасян ярмарка кодь.
Татшӧмторсӧ, дерт жӧ, думыштіс Матяш король, коді вӧлі Венгрияын эз сӧмын медся вежӧра корольӧн, эз сӧмын салдатъяс вылын медся сюсь ыджыдалысьӧн, но вӧлі сійӧ венгръяс пиын первой шмонитысьӧн, серам-теш петкӧдлысьӧн да мукӧдлысь теш донъявны кужысьӧн.
Ӧтчыд Матяш король пасьтасис гусар^Гусар — венгрияса салдат./^ паськӧмӧ да петіс туйӧ, быттьӧ мунӧ отпускӧ аслас сиктас ай-мам дорас. Юрас дзоридзӧн мичмӧдӧм шапка, мышкас вӧлӧгаӧн ноп, лядьвей бердас сабля, пельпом вылас мича лента, киас бедь.
Мунӧ Матяшыд тэрмасьтӧг, вӧр-ванас нимкодясьӧ, сьӧлӧм вылас долыд — и аддзӧ: гӧрӧны неылын ӧта-мӧдсяньыс кык крестьянин. Ӧтиыс вӧлӧма озыр: гӧрсӧ квайт ӧш кыскалӧны. А мӧдыс вӧлӧма гӧль крестьянин: сылысь гӧрсӧ кашкигтырйи ӧдва кыскӧны кык омӧлик вӧв — кыдзи сӧмын и лолыс налӧн кутчысьӧ-а?!
Сувтіс Матяшыд да видзӧдӧ, кыдзи коньӧр вӧвъяс мырсьӧны из кодь мусӧ гӧригӧн да кыдзи на гӧгӧр пессьӧ кӧзяинныс: то вӧйпӧдӧ найӧс, то кватитас сийӧсӧдыс, медым отсыштны налы, то пикӧ воас да вурыштас плетьнас коньӧръяслы.
А тайӧ каднас орччӧн озыр крестьянин тэрмасьтӧг, гуляйтігмоз ӧшъясыскӧд орччӧн ветлӧдлӧ, плетьнас сӧмын корсюрӧ ӧвтыштас. Ӧшъясыс кӧ сувтасны — кучкас найӧс либӧ сӧмын «ча!» горӧдас дай ставыс. Долыдысла сӧмын шутьлялӧ.
Югнитіс Матяш юрын мӧвп, и матыстчис Матяшыд квайт ӧшка озыр крестьянин дінӧ.
— Видза олан, кӧзяин! Ен отсӧг тэныд!
— И тэ видза ов, салдат! Мый тэныд колӧ?
— Да со чайта, мый и му дінас колӧ эськӧ лоны сьӧлӧмаджыкӧн. Аддзан-ӧ, кыдзи тэкӧд орччӧн мырсьӧ-пессьӧ вӧвшойяскӧдыс коньӧр морт? Татшӧм вӧвъясыд ӧд оз гӧрны, а сӧмын дойдалӧны мусӧ. Сетлін кӧ сылы ассьыд кык ӧштӧ недыр кежлӧ, сійӧ эськӧ ассьыс ичӧтик муторсӧ ӧдйӧ и гӧрис.
Озыр крестьяниныд та вылӧ сӧмын вак-вакӧн серӧктіс.
— Оз, нинӧм оз артмы! Ме озыр морт, да та вӧсна меным гӧрӧны квайт ӧш. А сійӧ мед гӧрӧ и вӧвшойясӧн, сылы кӧ сідз кажитчӧ. А тэныд, салдат, бурджык эськӧ вӧлі ноксьыны аслад саблянад, а гӧрнысӧ меным нин коль. Кытчӧ оз ков, ныртӧ эн сюй.
Кыв ни джын эз вочавидз та вылӧ Матяш корольыд да матыстчис гӧль крестьянин дінӧ.
— Видза олан, бур морт!
— И тэ видза ов, салдат!
— Нолтӧ копыртчыв ме дінӧ, мыйкӧ петкӧдла тэныд. Сӧмын — зэв ёна тэнӧ кора! — эн повзьы.
Пырысь-пыр жӧ Матяшыд разяліс гусар доломаныслысь^Доломан — гусарлӧн вылыс паськӧм./^ кизьяссӧ да петкӧдліс пытшкӧсса паськӧм вывсьыс зарни кизьяс дай юаліс, тӧдіс-ӧ сійӧ, мый сы водзын сулалӧ Матяш король.
Тӧкӧтьӧ кыліс тайӧс коньӧр крестьяниныд, — уськӧдчыны нин кӧсйис пидзӧс вылас, да корольыд сійӧс кутіс:
— Но и йӧюк! Эн жӧ менӧ вузав! Сулав веськыда да сюся кывзы менӧ. Тшӧкта ме тэныд аски жӧ вузавны ассьыд вӧвъястӧ. Став сьӧм вылас, мый сетасны наысь, ньӧбан понъясӧс да вайӧдан Будаӧ базар вылӧ, а сэсся нин ставыс ме сайын.
Гӧль крестьяниныд сідзи и вӧчис, кыдзи тшӧктіс Матяш корольыд. Вузаліс вӧвшойяссӧ да ньӧбис понъясӧс. Зэв вӧлі нимкодь сылы — а кыдз нӧ! Ӧд рӧдтӧм, некытчӧ туйтӧм понъяссьыныс сылы нӧшта на грӧшӧн ли, кык грӧшӧн ли содталісны. Ыджыдкодь пон чукӧр артмис. Сэсся и петіс накӧд туйӧ Будалань. А мунігас пон чукӧр дінад пондісны лемасьны быдсяма понъяс: и кӧзяинтӧм понъяс, кодъясӧн тырӧсь Венгрияса туйяс, и кӧзяина понъяс — найӧ пышъялісны гортсьыныс, быттьӧ наӧн веськӧдліс кутшӧмкӧ тун: понъясыс быттьӧ ыжъяс лоисны.
Сӧмын на кӧсйӧ петкӧдчыны асъя кыа, а гӧль крестьяниныд аслас пон чукӧрнас воис нин Будаӧ. Локтіс базар вылӧ, а сэні некод на абу. Гӧль мортыд видзӧдліс гӧгӧрбок, бӧрйис ылысджык пельӧс, пуксис сэтчӧ дай шуис нуръясьыштны: кыскис нопсьыс нянь, порсь тшӧг. А понъясыс тшыгӧсь жӧ вӧліны да пондісны увтны. Сэтшӧм наяна кутісны увтны, мый став Будаса йӧзсӧ садьмӧдісны. Будаса олысьяс повзисны, эз-ӧ пӧ турокъяс миян вылӧ уськӧдчыны. Но ӧшинь пырыс аддзисны, мый сӧмын понъяс ышмӧмаӧсь, да ёна и скӧрмисны. Ӧткымын мужичӧй петіс, медым ӧлӧдны йӧзӧс шызьӧдысь-повзьӧдысьясӧс — нӧйтны, дерт. Но виччысьтӧг сэтчӧ воисны Матяш корольлӧн кесйылӧсъясыс да эз сетны нӧйтны гӧль мортлысь понъяссӧ. Кесйылӧсъяс водзвыв тӧдісны тайӧ гӧль мортыслӧн локтӧм йывсьыс да виччысисны нин сійӧс.
Асывнас висьталісны корольлы, мый гӧль крестьянин понъяснас тані нин, Будаын.
Матяш король пырысь-пыр пасьталіс ассьыс дона паськӧмсӧ, ыстіс вельможаясысла да накӧд петіс Будаса вузасянінӧ. Воисны вельможаяс базар вылӧ зэв мича да озыр паськӧмаӧсь, а водзвыланыс — Матяш король. Вайӧдіс корольыд найӧс гӧль крестьянин дорӧ дай шуӧ:
— Видзӧда да, тайӧ вузасьысьыслӧн медся мича Альфёльдса^Альфельд — Венгрияын увтасінлӧн ним./^ понъяс. Тіянлы быдӧнлы колӧ ньӧбны татшӧм понъяссӧ — ӧд тайӧ сё дивӧ: кутшӧм шензьӧдана понъяс!
Зывӧкпырысь видзӧдісны вельможаяс, кыдзи ниртчӧны пеж понъяс налӧн мича югъялысь сапӧгъясаныс да исалӧны гӧгӧр. А корольыд бӧрйис медся няйт да мисьтӧм понсӧ, кутіс ошкыны сійӧс да сэсся и ньӧбис 10 зарниысь. Вельможаяс первойсӧ чуймисны, а сэсся серавны пондісны. Серамнад найӧ сэтшӧма гажмисны да ышмисны, мый теш могысь кутісны лэптыны няйт да урӧс понъяс вылӧ донсӧ пыр вылӧджык. Сідз ворсігмозныс став понъяссӧ и ньӧбалісны. Ни ӧти эз коль. Сы мында мынтісны гӧль крестьянинлы сьӧмсӧ, мый юрыс сылӧн кольмис. Нопъяс сы мында сӧвтісны сылы зарни сьӧмсӧ, мый нопйыс тӧкӧтьӧ пельпомсӧ эз орӧд. Сэки Матяш корольыд матыстчис шӧйӧвошӧм гӧль морт дінӧ дай шуис сылы:
— Но, бур мортӧй, ӧні мун гортад да висьтав сиктад, кутшӧм дон сетӧны Будаын понйысь.
Мӧдӧдчис шуда гӧль мортыд гортас, и висьтасис первойя жӧ мортлы, коді сылы паныд веськаліс чужан сиктас, а медводдза мортнас лои сылӧн озыр суседыс. Гӧль крестьяниныд петкӧдліс суседыслы, мыйта сьӧм сылы вичмис понъяс вузалӧмысь, дай радпырысь, ньӧти дзебтӧг и висьталіс, мый ӧні и сылӧн лоӧ уна му и мый сылысь мусӧ ӧні тшӧтш квайт ӧш кутасны гӧрны. А озыр крестьяниныд та вылӧ нинӧм эз вочавидз, сӧмын ас кежсьыс лӧгпырысь мӧвпыштіс: «Энлы, регыд тэ кывлан менам вузасьӧм йылысь!»
Мӧд луннас озыр крестьяниныд вузаліс квайтнан ӧшсӧ. Доза уна и сьӧм сетісны! Майбыр! Став сьӧм вылас ньӧбис быдса арава пон. Аслас сиктсьыс этша лои сылы да мукӧд сиктъясысь на ньӧбаліс. Сэсся босьтіс медыджыд нопсӧ сьӧм улас, кодӧс сылы аслас чайтӧм серти мынтасны понъяссьыс, — дай мӧдӧдчис Будалань. Туй чӧжыс пыр арталіс, мыйта сьӧм ваяс гортас, мыйта му нӧшта на ньӧбас. Артасис-артасис да сылӧн артмис, мый сылӧн муясыс паськаласны Тиссасянь Дунайӧдз — ӧти кывйӧн кӧ, Венгрияса пӧшти став муыс лоӧ сылӧн.
Тадзи шудаа мӧвпалігӧн и воис озыр крестьяниныд лун шӧр кадӧ аслас пон араванас Будаса вузасянінӧ. Лун шӧр каднад базар вылын, дерт, тыр йӧзыс. Да нӧшта пон арава кыськӧ воӧма! Базарыд, дерт, шызис. Но озыр крестьяниныд мынтысис вузасян местасьыс дай тшӧктіс висьтавны Матяш корольлы да вельможаясыслы, мед пӧ локтасны ньӧбны дона понъясӧс.
А базарвывса йӧзлы телепит видзӧдлыны вывті нин вылӧ асьсӧ пуктысь вузасьысь вылӧ, коді тшапа висьталіс: менам пӧ вӧвлытӧм, зэв гежӧда паныдасьлысь понъяс, и найӧс пӧ верма вузавны сӧмын корольлы да вельможаяслы.
Сійӧ кадӧ, кор озыр крестьяниныд петук моз тшапа ветлӧдлігмоз ошкис ассьыс тӧварсӧ, некымын тшыг пон мынтӧдчисны дом йылысь да сёян корсьӧм могысь юрнысӧ быдлаӧ кутісны сюйны. Котраліганыс найӧ вузасьысьяслысь кӧрзинаяссӧ да кринчаяссӧ путкыльталісны, колькъяссӧ пусь-пасьварталісны, йӧвсӧ кисьталісны. Мукӧд понъяс, сы мында чӧскыдтортӧ аддзисны да, кыдзи тай вирскӧбтісны став базар пасьталаыс!..
Вузасьысьяс сэтшӧма скӧрмисны да пондісны понъястӧ чужъявны да нӧйтны, и кӧзяиныслы тшӧтш сюрис. Коньӧр понъясыд нора никсӧны, мужичӧйяс пинясьӧны, нывбабаяс чирзӧны. Сэтшӧм шум да зык лэптысис! Некод нин нинӧм оз гӧгӧрво — ставыс увланьюрасис. Татшӧмторсӧ некор на эз аддзыв важысь-важся Буда.
Коркӧ регыдӧн зык-шум вылад котӧрӧн воисны вӧла гайдукъяс^Гайдук — важӧн Венгрияын корольлӧн кесйылӧс./^. Мӧдісны шенасьны ыргӧн черъясӧн. Куталісны базарті шӧйтысь понъяссӧ, домалісны найӧс да вурыштісны кӧзяиныслы мышкас плетьӧн, сы пыдди, медым корольӧс вельможаясыскӧд корны. Пондыліс эськӧ пыксьыны горш мортыд, но гайдукъяслӧн юралысьыс стрӧга орӧдіс:
— Сӧмын ӧтчыд Будаын вӧлі пон ярмарка, водзӧ оз ло! Весась татысь понъяснад и ставнад!
И капрал, гайдукъяслӧн юралысьыс, вӧтліс горш крестьянинӧс, а базарвывса йӧз серамӧн ылӧдз колльӧдісны горш морттӧ.
