ГИЖӦД СЯМ ИЧӦТ ИВАНЛӦН
Критика йылысь
Некутшӧм бур удж оз вермы артмыны критикатӧг. Босьтам кӧть кутшӧмкӧ зэв кокньыдика артмантор, шуам — нянь зыр вӧчӧм, — и сэтчӧ колӧ критика. Медвойдӧр аслыд колӧ ассьыд уджтӧ критикуйтны — быдлаті-ӧ нянь зырйыд тэ ногӧн бур; аддзан кӧ кыськӧ нелючки — веськӧдны, справитны колӧ. Сы бӧрын сэсся тэнсьыд уджтӧ мукӧдъяс видласны, видзӧдласны, — гашкӧ, медводз аслад гӧтырыд жӧ первойяысь киас босьтігӧн и шуас: абу на пӧ, зонмӧ, зырйыд лӧсьыда артмӧма — лоптыс пӧ вывті векни да шыгыра, воропыс пӧ зэв кузь да некытчӧ он бертчы пӧжасигӧн, дай абу пӧ шыльыд — китӧ желлялан. Тӧдӧмысь, мӧдысь тэнад нянь зырйыд артмас мичаджык да пелькиникджык нин, — шуны кӧ, критикаыд тэнсьыд уджтӧ, киподтуйтӧ бурмӧдіс. Тадзи быд удж дорӧ колӧ инмӧдны сійӧс медічӧтсянь медыджыдторйӧдз. Критикаӧн шусьӧ быдсяма удж гӧгӧрбок видлалӧм, тӧдмалӧм, донъялӧм.
Литература йылысь критикаыс вӧвлі зэв нин важысянь (нӧшта во 350 войдӧр ӧнія эраӧдз на — «рӧштвоӧдз»). Роч литература кузя критика босьтчис ёнджыкасӧ сӧмын на колян (19-ӧд) нэмӧ. Воддза, сэкися критикъяс (критика гижысьяс) пытшкысь ёнджыкыс да гижӧдъяссӧ пыдісяньджык гӧгӧрвоысьыс вӧлі Виссарион Белинский. Чорыда, веськыда критика гижӧмыс вӧсна сійӧс весиг шулісны (нимтылісны) «ланьтлытӧм-бурасьлытӧм (неистовый) Виссарионӧн». Белинскийысь кындзи на роч литературалӧн вӧліны уна гырысь критикъяс: Добролюбов, Писарев, Веселовский да мукӧд. Сідзжӧ эмӧсь и ӧнія (революциябӧрся) роч литературалӧн уна критикъяс. Критикатӧг оз вермы сӧвмыны, кыптыны да паськавны некутшӧм литература, торъя нин художествоа литература. Критика колӧ лолалан сынӧд моз жӧ.
Миян коми художествоа литература вывті на том, муртса на тӧдчӧ. Гижысьяслӧн эськӧ лыдыс зэв нин уна, бура унатор нин и гижӧма, да асьным на огӧ тӧдӧ: шогмӧ оз гижӧдыс, кодарӧ кыскӧ гижӧдыс, кутшӧм сылӧн сямыс, ногыс — пытшкӧсыс, ортсыыс, — шуны кӧ, асланым литература пытшкын (кӧть эськӧ сійӧ дӧза на ляпкыдик да) ми уялам синтӧмъяс моз. Мыйла сідзи? Критикаыс абу да, сійӧн. Мыйта ми вермим гижны ӧнӧдз коми литература — некор на сійӧс ми эгӧ критикуйтлӧ пыдісяньджык. Сідзи кольны водзӧ кежлӧ, дерт, оз позь. КАПП-лӧн ІІ-ӧд конференцияыс шуис критика удж пуктыны бура, лэптыны-тыдовтчӧдны да котыртны критика гижысьясӧс. Тайӧ — зэв ыджыд удж, ёна колана. Критикалы ӧнісянь лӧсьӧдӧма «Ордымын» торъя юкӧд. Тайӧ уджсӧ ковмас водзӧ кежлӧ паськӧдны ёнджыка на.
Ӧні ми видзӧдлам-видлыштам гижӧдсямсӧ (творчество) коми гижысьлысь — Ичӧт Иванлысь (Сажин).
КЫВБУРЪЯС
Выль коми гижысьяс пиысь Ичӧт Иванӧс позьӧ лыддьыны медся важӧн, медся воддзаӧн, — сійӧ гижӧ нин во нёль кымын. Мукӧд гижысьяс моз жӧ, Ичӧт Иван босьтчис гижны кывбуръяссянь ^Кывбуръясӧн ми кутам шуны стикотворенньӧяс, — удмуртъяс сідз жӧ шуӧны (кылбур); тадзи дженьыдджык, мичаджык дай веськыдджык лоӧ./^. Тайӧ сикас гижӧднас Ичӧт Иван эз вермы асьсӧ бур поэт туйӧн петкӧдлыны. Ӧнӧдз гижліс кывбуръяссӧ коми йӧзпытшса олӧм йылысь, уджалӧм йылысь, корсюрӧ серавліс налысь пемыдлунсӧ. Кывбуръясыс сылӧн техника боксяньысджык эз артмывны. Порманас эськӧ дзик кывбур кодь гижӧдыс, сӧмын складыс да ногыс прозалӧн, сэсся рифматӧм дай размерыс торксялӧ. Видзӧдлам «Ордым» журналын петӧм кывбуръяссӧ сылысь ^Став нумерсӧ пасйӧма медводдзасяньыс (абу быд вося)./^.
«СОРТӦВӦЙ ЛЭДЗӦМ (1 №).
Эз на вун батьӧкӧд сортӧвӧй лэдзӧм:
Тӧв шӧрын вӧрын
Лым пытшті келӧм;
Кын пуяс йирӧм —
Пилаӧн, черӧн.
Додь вылӧ пуктӧм —
Зоръясӧн бертӧм.
И он тӧдлы, керйыд кыдз додь вылӧ лыбас.
И коркӧ ва дорӧ кертӧ петкӧдан.
И перыда чом пытшкӧ пыран.
Пельӧсӧ ёкмыльтчан,
Тірзян кынмӧмла,
И виччысян би йылысь сёян.»
Гижанногыс (стиль) — зэв дженьыдик визьяс (мукӧдас ӧтик кыв и эм), лыддьыны кокньыдик, сӧмын гижӧдас топӧдчӧмыс (сжатость) абу, вывті унаысь паныдасьлӧны йитӧдъяс («и»), вывті кузя мунӧ прӧстӧй бӧрйысьӧмыс (ӧтиторсӧ уна пӧрйӧ мӧд ногӧн шуӧм да вывті унатор вылӧ индӧм):
«Миян ва дор
Джуджыд кыръя,
Пыдын йира.
Уна эм сэн ёма:
Вӧрса, васа,
Нюрса, мылькса,
Синма, синтӧм,
Мича, мисьтӧм,
Сюра, бӧжа,
Эм и бӧжтӧм.» («Гажтӧм», «Орд.» № 2).
Сэсся Ичӧт Иванлӧн оз сюр кывбуръяссьыс медколанторйыс, мый мичмӧдӧ да донсьӧдӧ быдсяма гижӧд, — образносьтыс абу. Став кывбурыс сылӧн пӧшти ӧткодь — ӧти нога, ӧти сяма. Сылысь кывбуръяссӧ позьӧ шуны кывбур модаа бур прозаӧн (висьтӧн).
«Пищальӧн вӧралысь
Лым вывті ветлӧ...
Тӧвбыдӧдз ӧтнасӧн
Вӧр пиын олас...
Мый сюрӧ чукӧртӧ,
Ӧтлаӧ нуӧ.» (4 №)
«Гажа жӧ вӧр пиын
Быд мортлы овны.
Пу кості ветлігӧн
Шутьлявны, сьывны...
Паськӧмтӧ крукавлӧ
Пуяслӧн увъяс...
Чурйӧдлӧм нитш увсянь
Юръяссӧ гӧрд гоб.» (7 №)
Унджык кывбурыс (пӧшти ставыс) татшӧм — уджлысь да ывла вывлысь (природалысь) серсӧ петкӧдлӧм (описание). Мукӧддырйиыс, размерсӧ кутӧм вӧсна, гижӧдыс кежӧ грамматика туйысь. Босьтам кӧть татысь жӧ: шуӧма — «Паськӧмтӧ крукавлӧ», колӧ эськӧ вӧлі «крукавлӧны пуяслӧн увъяс» (абу ӧтик «ув»), либӧ «чургӧдӧм» — «чургӧдӧма» пыдди. Сӧмын ӧти боксянь Ичӧт Иванлӧн кывбуръясыс шаньӧсь: ставыс гажаӧсь, кыпыдӧсь, оз нормӧдны-жугыльтны сьӧлӧмтӧ, кыдзи гижӧны мукӧд том гижысьяс (сы вылӧ индіс и КАПП-лӧн ІІ-д конференция аслас резолюцияын):
«Гажа жӧ вӧр пиын...» (№ 7)
«Вӧр сайысь кыпӧдчӧ тӧлысь,
Эзысьӧн дзирдалӧ лым.» (№ 14)
«Эн бӧрд, зарни, муса нылӧй,
Кокни лоас овны тэд.» (№ 6)
Тайӧн ми и помалам Ичӧт Иванлысь кывбуръяссӧ видлалӧмнымӧс. Шулі нин тай, мися, сылӧн кывбуръясыс оз торъявны кутшӧмкӧ мичлунӧн либӧ торъя художествоӧн.
ВИСЬТЪЯС
«Ён тыш». Ичӧт Иванӧс позьӧ лыддьыны медводдза висьт гижысьӧн коми гижысьяс пиысь. Сійӧ висьтъястӧ гижны босьтчыліс нӧшта «Ордым» журналтӧ лӧсьӧдтӧдз на. Медыджыдторйыс на пиын — «Ён тыш» (лэдзӧма торъя нигаӧн). Тайӧ дженьыдик висьтас гижӧма зэв ыджыдтор йылысь — Коми муын гражданскӧй война мунӧм йылысь, еджыдъяс волӧм йылысь, тышкасьӧм-косясьӧм йылысь.
Миян ногӧн, «Ён тыш»-ыс абу на тыр висьт, сійӧ сӧмын на быттьӧ висьтыслӧн сюрӧсыс, панасыс. Колі эськӧ Ичӧт Иванлы тайӧ висьтсӧ гижны (ӧти сайын нин) ёна на ыджыда да паськыда — дас, кызь, комын, сы мында, мыйта гижӧма, мед эськӧ «Ён тыш»-ыс вӧлі зэв ыджыд нига! Мед эськӧ коми войтырлӧн некор эз вунлы, кыдзи коркӧ вермасьлісны, тышкасьлісны, ловнысӧ (юрнысӧ) пуктісны миян вокъясным, батьясным Октябрса революция вӧсна, Сӧвет власьт понда!
Дерт, нинӧм абу дорысь, «Ён тыш»-ыс Ичӧт Иванлӧн зэв нин ыджыдтор. Лыддян висьтсӧ да, кино вылын моз жӧ, быттьӧ став вермасьӧмыс-тышкасьӧмыс син водзӧдыд котӧртӧ. Мый он аддзы — сьӧлӧмнад кылан-гӧгӧрвоан. Медводдза лист боксяньыс помӧдзыс (ставыс — посньыдик 53 лист бок) висьтыс тэрыба котӧртӧдӧ лыддигас, он вермы сувтныд — сэтшӧма сійӧ сьӧлӧмтӧ дзерӧдӧ. Лыддигас быттьӧ ачыд тэ тшӧтш сэні мырсян-ноксян: ӧтилаын Павел Ӧльӧксанъяскӧд сӧветуйтчан, Тима Васькаяскӧд вензян, катыдсалысь кывтыдпомсакӧд вермасьӧмсӧ видзӧдан, озыръяслысь власьтӧ сюйсьӧмсӧ видзӧдан, Ӧльӧксанӧс виӧмысь шогсян, еджыдъяслысь локтӧмсӧ кылан, коммунистъяскӧд тшӧтш вӧр керкаясын дзебсясян, еджыдъяслысь зверствояссӧ аддзан — вирыд пузьӧ, сьӧлӧмыд ӧзйӧ, — ставыс быттьӧ тэ дырйи вӧчсьӧ, Чукаыбса косьӧдз, еджыдъясӧс вермӧмӧдз-зырӧмӧдз. Сэки тэ тшӧтш нимкодясян.
Висьтсӧ гижӧма кокньыдик кывйӧн, зэв дженьыдик сёрникузяясӧн (конспект кодь). Сӧмын, шуа тай, вывті дженьыда. Медся нин этша гижӧма Емдінса фронтын Прокушев сетчӧмсянь Чукаыбӧдз вешйылӧм йылысь да сэтчӧдз мунлігас вӧвлӧмтор йывсьыс: сы вылӧ нигаас торйӧдыштӧма сӧмын кык посньыдик юкӧдтор (17 юкӧд пиысь) — 6 лист бок. Медыджыд местасӧ сетӧма, ме чайта, Керчомъяса вермасьӧмлы. Абу весиг пасйӧма Изьвайывса коммунаръяс йылысь («башнясӧ»), ӧтик кывйӧн абу казьтыштӧма Каликова Домнаӧс, — унатор на кольӧма.
Сӧмын колӧ шуны: «Ён тыш» Ичӧт Иванлӧн — зэв ыджыдтор, зэв бур (героическӧй) висьт, — сэтшӧмсӧ некод на ӧнӧдз коми гижысьяс пӧвстысь эз петкӧдлы.
ПОСНИ ВИСЬТЪЯС
Кӧть, шуам, сьӧкыда лоӧ мырсьыны-уджавны коми войтырлы, — лигмунтӧдз мудзлыны, майышмунлыны, — пыр жӧ нин коръясӧкӧ овлывлӧ и гажӧдчан пӧра. Сэтшӧм дырйиыс сьӧлӧм вылад кыдзкӧ лӧсьыдджык, долыдджык, олам серамбанӧн, нюмъявлам, весиг теш босьтас да чӧскыда серавлывлам. Дерт, став шогыс и гажыс мунӧ олӧм помысь: дзескыда кӧ олам да олӧмсьыс кӧ аддзам сӧмын лёктор, сэки сьӧлӧмным жугыльтчӧ, гажтӧм босьтӧ, шогӧдӧ. Мӧдарӧ кӧ, бур олӧмыс сетӧ долыдлун — сэки гажа, нюмъявмӧн-серавмӧн гажа.
Мыйысь миянлы тешкодь овлӧ? Мый вылӧ миян серамным ёнджыка петӧ? Пыр кӧ ӧти сямӧн, ӧти серӧн, ӧти туйӧд, некытчӧ мытшасьлытӧг либӧ бокӧ кежлытӧг миян олӧмным муніс, сэки эськӧ колӧкӧ миян эз и вӧвлы некутшӧм шог ни гаж; сэки эськӧ нинӧмысь эз лолы миянлы гажтӧм ни тешкодь. Оласногас кӧ лоас кытчӧкӧ бокӧ кежыштӧм пыр мунан олан туйсьыс, сэки миянлы овлӧ либӧ шог, либӧ теш. Унаысь овлывлӧ и тадзи: пытшкӧсладорсяньыс эськӧ оласногыс лёк, сӧмын сійӧ оз тӧдчымӧн сьӧлӧмтӧ жугыльт да дойд; сэки миянлы тешкодь жӧ кажитчӧ да тшӧтш серавлам. Бурджыка кӧ да пыдісяньджык кӧ эськӧ мӧвпыштам, дерт, казялам — сералам асьнымӧс, ассьыным лёк олан сямнымӧс. Вот, Ичӧт Иванлӧн став посньыдик висьтъясыс татшӧм олан сямсӧ и серавлӧны.
Эм роч гижысь — Микайлӧ Зощенко. Сійӧ аслас посньыдик висьтъяснас серавлӧ йӧзыслысь лёк ногса олан сямсӧ. Миян Ичӧт Иван сідзи жӧ, весиг гижанногыс Зощенколань мунӧ. Сӧмын Ичӧт Иван гижӧ комиӧн да сиктса олӧм костысь сюрӧсъяссӧ босьталӧ, а Зощенко — роч, карса олӧмысь. Ичӧт Иванӧс позьӧ шуны «коми сиктса Зощенкоӧн».
Медвойдӧр видзӧдлам Ичӧт Иванлысь висьтъяс гижан сямсӧ, ногсӧ. «Ён тышсӧ» кӧ гижӧма сійӧ, кыдз шусьӧ, «серьёзнӧй, делӧвӧй» сёрни кывйӧн, посни висьтъясас сылӧн ёна мӧд сикас кывйыс. Тані быд дженьыдик сёрникузяын (предложение) ляскысьӧмаӧсь мича, серамбана, коми йӧзпытшса кывъяс. Найӧ нин весиг асьныс (сюрӧссьыс ӧтдор) кыпӧдӧны лыддьысьыдлысь тешсӧ, перйӧны нюмсӧ, петкӧдӧны серамсӧ, — сэтшӧм кокньыдик тӧдса кывйӧн гижӧма, дай кужӧма коланінӧ сюйныс йӧзкостса тешкодь образнӧй кывъяссӧ: «рушкуяс джаджъялас», «волысыд крутшнитіс-ори, кузовыд дзобнитчис-уси», «шмуткысис», «тунагай гортӧ котӧртӧ», «звиркнитіс-чеччыштіс», «рузъялӧны-котралӧны» — сідзи и серӧдӧны быдлаті, быттьӧ тшук сэтчӧ и колӧ сэтшӧм кывйыс, быттьӧ сытӧг оз ло сэтшӧм мича.
Сэсся нӧшта ӧти ногӧн мичмӧдӧ Ичӧт Иван ассьыс висьтъяссӧ. Коми йӧз костын сёрнитігъясӧн унаысь (кыкысь-куимысь) ӧтиторсӧ шуасны. Тешкодинъясӧ кӧ ӧтитортӧ кык пӧв шуан, кыдзкӧ быттьӧ нӧшта тешкодь лоӧ. Сідзи и Ичӧт Иван вӧчӧ. Сӧмын мукӧддырйиыс «грешитлӧ» жӧ: вывті нин уна пӧв шуас; сэки вошӧ сэтшӧмторйыдлӧн теш петкӧдланлуныс, весиг лыддьысьяс вермасны дӧзмыны (дӧнзьыны). Босьтам кӧть: «Ӧльӧкан ӧтнас да ӧтнас и сёрнитӧ... весиг и мунігтырйиыс сёрнитӧ», — тайӧ эськӧ и шань вӧлі, а кор Ичӧт Иван нӧшта сэтчӧ содтас: «Туй кузя мунӧ да мунігас и сёрнитӧ, лючкиа ӧд сёрнитӧмӧн и сёрнитӧ; ӧдйӧн, гора гӧлӧсӧн, ыджыд гӧлӧсӧн и сёрнитӧ», — артмӧ нин вывті кузя; либӧ мӧдлаын (печатайттӧм висьт «Портфель»): «Асьныс зэв ёна кильскӧны-сералӧны; туй кузя ветлӧны да асьнысӧ оз вермыны кутны серамысь. Асьныс куснясьӧмӧн сералӧны, а висьтавны некодлы оз висьтавны, — сералӧны, а мый пӧ и сералӧны. Нинӧм оз тӧдны, а ставныс сералӧны; войтыръяс серам вылӧ серамныс петӧ; ставныс сералӧны; ёна и гажаа сералӧны» — тайӧ, дерт нин, вывті, татшӧм гижӧда иныд оз содты тештӧ, сӧмын дӧнзьӧдӧ, быдӧн вермасны шуны: «Но, вывті жӧ нин тай!..» Татшӧминъясыс Ичӧт Иванлӧн бура уналаын паныдасьлӧны.
Том коми гижысьяс костысь Ичӧт Иван медвойдӧр босьтчис висьтъяс гижавны. Пӧшти быд нумерысь «Ордым» журналысь (1-сянь 23-ӧдз) аддзан сылысь кутшӧмкӧ висьт. Ми тані сылысь босьтам видлалӧм вылӧ кымынӧскӧ — медводдзасяньыс ӧніӧдз — да тӧдмасям: мыйджык йылысь Ичӧт Иван гижӧ (пытшкӧссӧ, сюрӧссӧ), мыйясӧнджык сійӧ миянлысь тешнымӧс перйӧ, мый вылӧ ми сералам? Зощенколӧн эм нига да, нигаыс ачыс юалӧ: «Код вылын сераланныд?» («Над кем смеётесь») — нигаыслӧн сэтшӧм и нимыс. Ичӧт Иванлысь, час, видлам кымынкӧ висьт да мӧвпыштам: мый вылӧ, збыльысь, ми Иванкӧд тшӧтш сералам?
«СЁ СИКАС»
1-я нумерын «Ордым» журналын Ичӧт Иванлӧн петліс кык висьт: «Нинӧм сёйны либӧ сё сикас» да «Регыд ныр-вомад рабышта». Бӧръяыс сюжетнас мунӧ «Демьянова уха» баснялань. Сэні Демьян пӧгибӧ воштӧ Покаӧс юкваӧн — мырдӧн тшӧктӧ морттӧ сёйны, кӧть эськӧ некытчӧ нин сылы оз тӧр да; тані Ивӧ Степанӧс винаӧн (самӧкурӧн) Петыр мырдӧналӧ: ю да ю, «он кӧ ӧд, регыд чашканас швачнита!» Степанӧс восӧдӧ нин-а, Петыр век горзӧ: «Степан, эн колӧкӧ чиганитчы, эн колӧкӧ пышъяв! Лок колӧкӧ, а то, мунан кӧ, регыд ныр-вомад рабышта!»
Воддза висьтыслӧн сюрӧсыс (пытшкӧсыс) ыджыдджыктор йылысь. Варук пуӧма-пӧжалӧма, лӧсьӧдӧма «сё сикас» сёян-юан да коралӧ бабаясӧс гӧститны, печканъясӧн пукалыштігмоз. Нинӧм эськӧ абу лӧсьӧдӧма, да сідз кӧть мед прӧста пукавны воласны; гӧстяясӧс коравны нывсӧ ыстігӧн велӧдӧ Варук. Сашук (нылыс) асывводзсяньыс котралас сикт кузя кык пӧрйӧ. Бабаяс локталасны. Медвойдӧр быдӧнӧс Варук винаӧн юктӧдӧ. Уна пӧлӧс вина лӧсьӧдӧма: прӧстӧй вина, сакара вина, чӧдъя, сэтӧра, льӧмъя, озъя, ӧмидза, сьӧлаозъя, кампета, «компассея», — быд сикасыс! Пуксяласны пызан сайӧ сёйны. Гӧстяяс шензьӧны: «Аттӧ, тэнад, Варук, сёян лӧсьӧдӧма! Сикас вылӧ сикас. Поткӧдны кӧ тэ йӧзсӧ кӧсйӧмыд-а?» — «Чӧлӧй, нинӧм ӧд эг прамӧя лӧсьӧд, — шуӧ Варук. — Мед пӧ ^Ичӧт Иванлӧн «пӧ» пыдди «но» гижӧма. — А.В./^ мыйкӧ, няньсӧ да мый да сёйинныд, мед нуръясьыштінныд...» Эськӧ мыйсӧ абу лӧсьӧдӧма! Няньтӧ пӧжалӧма: ид сора тупӧсьтӧ и, шобді сора тупӧсьтӧ и, еджыд няньтӧ и, кӧвдумтӧ и, рыська шаньгатӧ и, шыдӧса шаньгатӧ и, картупеля шаньгатӧ и, нӧкъя шаньгатӧ и, анькытша пирӧгтӧ и, шыдӧса пирӧгтӧ и, кӧлачьяс, преникъяс, ляпаяс, сӧчӧнъяс!.. Сёянтӧ пуӧма-лӧсьӧдӧма: кельчи черинянь, сир черинянь, сола черинянь, порсь яя шыд, свежӧй кукань яя шыд, нӧкйӧн жаритӧм картупель, жаритӧм яй, пражитӧм чери, шыдӧса рок, картупеля рок, гречуга рок, роч анькытш, йӧла рок, госа рок, проса рок, риса рок, яеснича, дрӧчӧна, шобді пызя нӧкъя дрӧчӧна, льӧмъя ляз, чӧдъя ляз, сэтӧра ляз, сэсся дас пӧлӧс кисель, сэсся чужва, паренча, пӧжӧм йӧв, пувъя йӧв, чӧдъя йӧв, рыся-нӧкъя. Сёйигчӧж Варук юктасьӧ сурӧн, ырӧшӧн, винаӧн. Бабаяс сёйӧны, юӧны. Коддзӧны. Сьылӧны: «Ой, дай гӧгыль кӧ гӧгыль» да мый да. Пырас сэтчӧ баба чукӧрад Ёгора да сы вылын ёна тешитчасны — гачьяссӧ лэдзласны и быдтор... Ёна «гажӧдчасны»...
Лыддян тайӧ висьтсӧ да кочкавтӧдзыд серамыд петас. Эськӧ пыдісяньджык кӧ мӧвпыштан, серамыс тані ньӧти абу — тані шог! Петкӧдлыссьӧ миян пемыд коми аньяслӧн омӧлик оласногыс, лёк ногӧн «гажӧдчӧмыс»: жӧритӧны рушкуяс джаджъявмӧн, вина юӧны, морт вылын смекайтчӧны, — лёк ӧд зэв сійӧ эськӧ да, миян серамным петӧ. Ичӧт Иван сідзи кужӧма гижныс ичӧтик висьтсӧ, весиг тайӧ лёк олас ногыс быттьӧ оз и усь син водзад. Сідзи и колӧ: гижис кӧ сійӧ мӧд ногӧн — артмис агитка, ассьыс художество донсӧ висьтыс эськӧ сэки воштіс.
«ШЕВА ЧУМАН»
14-ӧд нумерын «Ордымын» эм висьт «Шева чуман». Талӧн тэчасыс (построение) мӧд ногсаджык нин. Дерт, лыддигас и тані петас серамыд, сӧмын помасьтӧдзыс он тӧд, кыдз мый ставыс и эштас: кытысь усьӧма Ӧпрӧсьлы карта пос улас чуманыс? Чуманыс кӧ эськӧ сюрис посводзысь ли, джаджйысь ли, кысь ли, кытӧн унаысь овлывлӧ чуманыд, сэки эськӧ и сёрниыс некутшӧм эз вӧв. А тайӧ ӧд сюрӧма карта вылысь, коді сэтчӧ вайис да пуктіс? Дерт, «еретнича» кутшӧмкӧ! Сэсся, чуман кӧ, дерт нин, абу прӧстӧй чуман: сэтшӧминын ӧд оз овлы сӧстӧм чуманыд, сійӧ — «шева чуман» нин, дерт. «Чуманыс эськӧ абу на омӧль, абу на ёна и важ; кодкӧ ещӧ бур сюмӧдысь вӧчӧма, доргӧгӧртіыс мичаа куснялӧма; сідзсӧ эськӧ и мича да, шева чуманыд да мисьтӧм кажитчӧ». Сійӧ чуманыд вӧсна ноксьӧмыд мый ыджда кыптас! Кымын пӧлӧс сёрниыд, полӧмыд лыбас! Сиктсӧ ставсӧ шызьӧдас «шева чуманыд». Мыйсӧ оз вӧч Ӧпрӧсь тьӧткаыд! Дзонь нӧб туся пу ваясны, гӧгӧрбок тшынасны. Сэсся пачсӧ кыкысь лӧдсавлісны да жар вылас чумантӧ и брызнитісны-шыбитісны. Чуман сотчис, весиг ӧти ӧгыр чир эз чеччышт, дзик ставнас сотчис. Керкасӧ и картасӧ гӧгӧр тшынасны: ачыс и, челядьыс и, скӧтыс и кольмасны. Ӧпрӧсьлы лигышмунтӧдзыс лоас. А полӧмыс! Кӧть сотчис нин «шева чуманыд»-а, век на ӧзйӧ: «Ставным нин, тыдалӧ, пропадитам, — лыддьӧдлӧ кольмӧм челядьыс водзын. — Кутшӧм омӧльыслы нӧ шева чумансӧ миянлы колі вайны? Кутшӧм грек нӧ миянӧс татчӧ суис? Коньӧръясӧй дай бобӧясӧй, сёшайтъясӧй дай сӧкӧлъясӧй! Тіянлы нин со, тыдалӧ, тшӧтш мӧрччӧма, тіянлысь нин, тыдалӧ, тшӧтш сьӧлӧмнытӧ сёйӧ. Став мӧстӧ и вӧвтӧ, тыдалӧ, миянлысь тшыкӧдас. Оз нин нинӧмтор коль. Донаясӧй дай дитюкъясӧй!» Ӧпрӧсь бӧрдӧ, дай став челядьыслӧн тшӧтш синваныс петӧ. Рытнас локтас Ӧпрӧсьлӧн медыджыд нылыс, Агни, да вӧлисти ставыс тыдовтчас: Агни, вӧлӧм, кӧсйӧма мамсьыс гусьӧн Ӧгрӧлы (сы ордын унаысь войпукъяс овлӧны да) петкӧдыштны гоз-мӧд кольк да чумантӧ водзвыв и дасьтас — пуктас карта пос улас. Со и ставыс.
Тайӧ висьтсьыс ачыс нин моральыс тӧдчӧ, оз ков висьтавны. Ми чайтам, лыддян кӧ тайӧ висьтсӧ Ӧпрӧсь кодь кутшӧмкӧ коми аньлы, помасяс да ачыс серавны пондас. Тайӧ висьтсӧ позьӧ зэв лӧсьыда пӧртны ворсанторйӧ (инсценировка) да сцена вывсянь петкӧдлыны.
«СЬӦД ШОР»
Быд сиктын эм кутшӧмкӧ да кутшӧмкӧ «гажтӧм» ин, медся гажтӧмӧн лыддьыссьӧны шоръяс. Кӧнкӧ кӧ эм шор перевод — сійӧ гажтӧм нин. Йӧзыд сыысь полӧ, сэті ветліг-мунігъясӧн шуштӧм босьтӧ. Унаӧн чайтӧны: сэтшӧм шоръясас пӧ мутивӧйяс олӧны, мортъясӧс пӧ куталӧны да быд омӧляс найӧс пӧртӧны. Ӧти сэтшӧм «гажтӧм» шор йылысь — «Сьӧд шор» йылысь и висьталӧ Ичӧт Иван 18-ӧд нумерын «Ордым» журналын.
Сиктсянь матыникын, зэв кузь коз вӧра да пемыд логйын, эм ичӧтик шор — Сьӧд шор. Важысянь нин йӧзыс лыддьӧ тайӧ шорсӧ гажтӧмӧн. Быдторсӧ больгӧны шор йылысь, весиг васӧ (зэв эськӧ югыд да чӧскыд да) некод оз ю, «пань ва некод оз босьт: юан кӧ пӧ, сэсся «гажтӧмӧ» пӧран да мутивӧй моз жӧ чиклясьны пондан, сюр да бӧж пӧ быдмасны и», — шуалӧны сиктсаяс. Ӧтчыд тайӧ шор дорас вӧлі локтӧ рытын Митрей дядь, полысь сьӧлӧма морт. Тшак вотны ягӧ кайлӧма да, тшак тыра кузовӧн да наберушкаӧн гортас вӧлӧм лэччӧ. Шор дорад кутас воны да, сьӧлӧмыс мортыдлӧн и повзяс: «пельяссӧ торгӧдӧма, синъясыс кольча кодьӧсь, юрсиыс тшӧть моз сувтӧма, шапкасӧ весиг лэптӧ; мышку кузьтаыс кӧдзыд пӧсь визувтӧ, быттьӧ кӧдзыд нидзув виззьӧдӧ, став яйсӧ тшӧтш гежмалӧ, кӧдзыдӧн кезйӧдлӧ». Шортӧ чеччыштігӧн Митрейлӧн ӧтар кузов волысыс и орӧ. Сыысь повзясны ракаяс (пукалӧны вӧлӧм козъясад) да шаркнитасны-лэбзясны. Тайӧ шумсьыд Митрейыд нӧшта ёна повзяс, мӧд волысыд кузовыдлӧн орӧ да, шмуткысяс кузовыд муас; шевкнитас кинас — дай наберушкасьыд тшакыд киссяс — ельдӧгъяс да ягсеръяс ставыс разі-пели гӧгыльтчасны. Кутшӧм нин ӧктысьӧм! Митрей сынисадь, тунагай гортӧ котӧртӧ, мый вермӧ толькӧ тӧвзьӧ. Шапкатӧм, юрсиыс летъялӧ, дукӧсыс разьсьӧма да пӧлаясыс шпавъялӧны. Сы шӧрӧ-водзӧ гӧра йылас вӧлӧма Степа тьӧтка, — мӧс корсьны ветлӧма. Аддзас Митрейтӧ да лясмунтӧдзыс повзяс. Гортас ӧдва ловйӧн воас Степаыд да висьталас: «Садь быртӧдз Сьӧд шорад повзьӧдісны. Гажтӧмыс ӧд попӧ пӧртчӧма да сідзи и лэбалӧ. Ыджыд паськыд ризіа, лёзь юрсиа...» Аскинас Митрей висьтавлӧ уна йӧзлы (чукӧртчӧмаӧсь да): «Гашкӧ, дасӧн уськӧдчылісны. Первой мышсянь кодкӧ тойыштіскодь да кузов вылӧ пуксис, кыкнан волысыс ори... Ме — пышйыны. Гӧра йылас ӧтик кайӧма да горзӧ: «Кутӧй пӧ сійӧс, кутӧй!» — кутшӧмкӧ баба кодь быттьӧ ачыс... Шапкаӧй уси да эг-ӧ небось копыртчыв... Мед нин, мися, став тшакӧс и шапкаӧс сёясны-тувъяласны пеж горшаныс, а ассьым юрӧс ог на жӧ сет...» Йӧзыд кывзӧны да шензьӧны, быдӧн полӧныкодь. Некод оз лысьт мунны. Кык лун мысти вӧлисти Митрей смелмӧдчис да ветліс Сьӧд шор дорӧ кузовысла (висьталіс сылы Педӧсей Ӧньӧ да). Тшаксӧ бӧр кузовас да наберушкаас тэчис. Кузовлы волысъяс вӧчис да гортас нуис. Ачыс шензьӧ: «Вот дивӧыд, ӧд сьӧктаыс и быдӧн важ кодьыс! Нинӧм абу и лоӧма? Со эськӧ сэсся и шензьы!»
Тайӧ висьтыс петкӧдлӧ, кыдзи нинӧм абуторйысь (ракаяс лэбзьӧмысь да кузов волыс орӧмысь) пемыд коми войтыр костын вермӧны артмыны «гажтӧмъяс» да кыдзи сы йылысь сэсся паськалӧ больгӧмыс-сӧрӧмыс. Гижӧма ёна бура, тешкодя, позьӧ чӧскыда серавны!
«ӦЛЬӦКАН»
Ӧні босьтам Ичӧт Иванлысь медбӧръя висьтсӧ — «Ӧльӧкан» («Ордым», № 23). Мый петавліс Ичӧт Иванлӧн кык воӧн «Ордымын», на пиысь тайӧ медыджыд висьт. Ӧльӧканӧс суседъясыс сералӧны, бабаыс нёльӧд ныв нин вайӧма да, а пиыс век абу. Ӧльӧканлы забеднӧ да, юӧ, ыждалӧ бабаыс водзын, скӧралӧ, — ачыс эськӧ сідзсӧ абу скӧр сяма да, йӧзыд тай воштасны сы выйӧдзыд морттӧ. Сэсся кыдзкӧ и аслыс абу жӧ лӧсьыд йӧз водзас — пыр ӧтарӧ помся ныв да ныв мыйлакӧ бабаыслӧн чужӧ? Ӧльӧкан чайтӧ: чирыштан кӧ бабатӧ, гашкӧ и, пиӧс чужтас да? Ёна и чиршӧдліс сэсся гӧтырсӧ бӧръя ныв кагасӧ вайӧм бӧрын: «Тэ, баба, наросьнӧ нин, тыдалӧ, менӧ бестшеститан. Наросьнӧ ныв вылӧ ныв ваян. Пӧдтыны али мый кӧсъян? Ещӧ кӧ ныв меным ваян, ловтӧ и босьта. Кыкнаннытӧ ловйӧн гуала!»
Тані — зэв ыджыд оласногса трагедия. Ӧти-кӧ, йӧзыд лёка видзӧдӧны ныв кага чужӧмыд вылӧ, пи вылӧ — ёна бурджыка: ныв помсьыд пӧ ӧд нинӧм абу бурыс; мӧд-кӧ, мужик мортыд (верӧс) быттьӧ яналӧ йӧз водзас сы вӧсна; коймӧд-кӧ, чайтӧны, быттьӧ нывъясӧс чужтӧмысь пыр ӧтнас баба мыжа. Та серти позьӧ сэсся гӧгӧрвоны, мый вӧчсьӧ сьӧлӧманыс Ӧльӧкан гозъялӧн! Ичӧт Иван ёна бура вермӧма петкӧдлыны кыкнанныслысь мучитчӧмнысӧ, сьӧлӧм пыдзрасьӧмсӧ (душевные переживания). Тайӧ висьтсӧ (кӧть кытсюрӧ гижӧма и кокньыдик-тешкодиник кывъясӧн) оз позь лыддьыны тешкодьӧн, сераланторйӧн; тайӧ — йӧзлысь психология тӧдмалӧм (анализ). Уна нывбабаяслӧн (дай мужикъяслӧн), кодъяс вывті мунліс татшӧм кодь олӧмыс, ме чайта, тайӧ висьтсьыс сьӧлӧмъясныс майышмунласны-нюкыртчыласны — сэтшӧм тайӧ збыль да веськыд гижӧд!
Ӧльӧкан гӧтыр бара нин нӧбасьӧ. Бара тіралӧ-полӧ, мед эськӧ эз жӧ нин бара ныв чуж. Шогысла юрсиыс весиг усьӧ. «Кыдз нӧ эськӧн тӧдан — пи али ныв? Уна ныв да пи кӧ эськӧ вайлін и, дерт колӧкӧ и водзвыв тӧдан. Гашкӧ, пинад кыдзкӧ мӧд ногӧн нӧбасьӧны да? Пи кагаыд, гашкӧ, и рушкуад кыдзкӧ мӧд ногӧн быдмӧ да? Питӧ вайлытӧгыд мыйӧн тӧдан? Кутшӧм бара писӧ новлӧдлӧмыс-а? Нывъястӧ тай зэв сьӧкыд-а, ӧдва и ловтӧ колясны — сэтшӧма мучитасны. Пиыд, гашкӧ, оз и мучит да?..» Ме чайта, уна нывбабаяс нӧбасигъясаныс тадзи нетшкысьӧмӧн думайтлӧны... А кутшӧма шогӧдіс Ӧльӧкан гӧтырӧс, кор гидын сылӧн чужис бара ныв кага! Синваыс, коньӧрлӧн, тюргӧмӧн-тюргӧ: «Мый бара, дитюкӧй, миянлы тэкӧд лоӧ-а? Мыйла со тэ свет вылас чужин-а?..» Дыр бӧрдіс. Ӧльӧкан эз вӧв гортас — юӧ да ветлӧ, оз инась. Воис кор да тӧдіс, ёна и скӧрмис, сьӧлӧмыс пузис. Сёрйысь ӧщӧпек кватитіс да бабаыслы кокас швачнитіс — чорыда кучкис. Баба эз весиг и вӧрзьӧдчыв. Чужӧмыс векняммӧма, кельдӧдӧма, весиг ӧтик вирпас абу. Синмыс вӧйӧма гуранӧ. Визувтӧ синва. Вом дорсьыс чепӧсйӧ вир. А морӧс бердас, нёнь дорас, ляскӧма кагасӧ, акань кодь ичӧтик кага! Ставнас ачыс тіралӧ... Ӧльӧканлӧн сэки друг быттьӧ вежӧрыс воссис, синваыс тюрӧбтіс, бабаыс водзӧ пидзӧсчанясис да ыджыд гӧлӧсӧн бӧрддзис: «Прӧстит... прӧстит менӧ, пьянникӧс!.. Тэ мучитчин, а ме... а ме... Прӧстит менӧ, дона морт! Некор нин сэсся ог вӧрзьӧд. Мед сераласны кӧ... Мед миян нывъяс кӧ... Мед сераласны, чӧрту!.. Татшӧм ичӧтиксӧ, мичасӧ, донасӧ!.. Со кутшӧм юрсиыс небыд!..» Ӧльӧкан зэв небыдика шыльӧдӧ кагасӧ, муртса-муртса кисӧ инмӧдыштлас. Шыльӧдӧ тшӧтш и бабасӧ, дзугсьӧм юрсисӧ ньӧжйӧник веськӧдалыштӧ. Юрлӧссӧ лӧсьӧдӧ, шебрӧдӧ да синва сорӧн кевмысьӧ: «Прӧстит менӧ, баба!.. Мед сераласны кӧ, ньӧтчыд нин сэсся тэнӧ ог вӧрзьӧд. Дас ныв ещӧ вай, помала и вай даснансӧ! Весиг чуньӧн ог вӧрзьӧд!»
Гӧтырлӧн сьӧлӧм діныс шоналіс татшӧм кывъяссьыд. Нимкодьысла синваыс тюргӧ. Ставныс бӧрдӧны раднысла, серамбанӧн: асьныс и, пӧч-мамыс (гӧгиньыс) и, челядьыс и...
Сӧмын Ӧльӧканӧс йӧзыд сералӧны да, забедаыс босьтлас жӧ. Код юръяснад унаысь скӧравлӧ. Бара нин бабасӧ видчывлӧ куш нывъясӧс помала вайӧмысь. Квайтӧд кагаӧс чужтыны гӧтырыс эз нин лысьт гортас, петіс йӧзӧ, Парӧ ордӧ. Чужис пи. Мамлысь нимкодьлунсӧ он вермы гижныс. А Ӧльӧканлӧн радыд! Кыліс да, садьтӧгыс моз локтіс баба дінас: «Донаӧй, зӧлӧтӧйӧй, зарниӧй, бобӧӧй!.. Пи! Збыльысь нӧ пи?.. Ыджыд пир вӧчлам, мед став йӧзыс тӧдласны, мед став мувывса олысьыс тӧдлас: Ӧльӧканлӧн пи чужӧма!.. Пи! Аслам пи!.. Видзчысьӧй ӧні меысь, лёк йӧз!.. Час, кодӧс понданныд серавныныд?..» Ӧльӧкан этшсӧ оз тӧд ассьыс: быд керкаын ошйысьӧ, быд мортлы ошйысьӧ: «Тіян ӧд пиянныд мый, зырымбедьяс! А ме вот прӧмышляйтны нин кӧсъя мунны аски!.. Шабаш ӧні став писарыслы тшӧтш!.. О, менам пи лоӧ мастер! Ме думайта, ставнас лёк олӧмтӧ путкыльтас, ставсӧ шыльӧдас. Ті ӧд мый, йӧршитӧмныд пиянтӧ да некытчӧ онӧ и лэдзлӧ. Колӧ вӧля сетны, мед этша юр вемнысӧ песлӧдласны. Мед ставсӧ тӧдмаласны!..» «Сэтшӧм нимкодь Ӧльӧканлы пи чужӧмсьыс! Став яйыс радлӧ: ӧд пи чужӧма, пи! Чӧлӧй пи, дзонь морт! Аслас пи!» — тадзи помасьӧ тайӧ висьтыс. Кытсюрӧ кӧ шыльӧдыштан (вывті унаысь ӧтитор йылысь шуӧмъяссӧ), тайӧ висьтыс Ичӧт Иванлӧн став висьт письыс лоӧ медбурӧн, тані медпыдіті оласногсӧ гӧрыштӧма сійӧ. Кӧнсюрӧ тайӧ висьтас эмӧсь нелючкияс, босьтам кӧть: пузчужӧм кагаыд кияснас оз на вермы мам нёньтӧ корсьны; кагатӧ керкаын коми йӧзыд оз купайтлыны — пывсянын мыськывлӧны; гӧгсӧ войдӧр кӧрталӧны, сэсся вӧлисти вундӧны, да «чӧрс дозъяд» оз пуктыны ловъя гӧг яйсӧ, пуктӧны гӧг помсӧ, кор сійӧ кагаыдлӧн усьӧ (косьмас). Эмӧсь тані вывті «восьса» кывйӧн гижӧминъяс, — вермасны, гашкӧ, кодсюрӧ лыддьыны весиг вульгарнӧй туйӧ, — сӧмын татшӧм сикас висьтад кытсюрӧ неуна восьтытӧгыс оз позь.
Вот, татшӧмӧсь висьтъясыс миян коми гижысьлӧн — Ичӧт Иванлӧн. Ми аддзылім-тӧдмасим сійӧ гижӧд ногӧн, гижӧд сямӧн. Сералыштім мукӧдінъяссӧ лыддигӧн. Ӧні весиг позьӧ нин и гӧгӧрвоны, мый вылӧ серамным петӧ, мый сералім. А серавлім ми гижысьыскӧд ӧтвылысь лёк оласногсӧ коми войтыр костысь.
Ичӧт Иванысь артмӧма нин бур коми гижысь, гижӧ гӧгӧрвоӧмӧн, мичаа, шыльыда, лӧсьыда, кокньыда. Кывбуръясыс дорысь прозаыс сылӧн ёна вылын быд ногӧн. Колӧ босьтчыны Иван ёртлы сэсся ыджыдджык висьтъяс (повести, романы) гижавны. Сійӧ удж вылас, ми чайтам, нӧшта на буртор петкӧдлас коми войтырлы миян Ичӧт Иван.
