СЬӦЛӦМЫСЬ ПЕТӦМ КЫВБУРЪЯС
Ме сувтӧді шкапӧ ещӧ ӧти книга. Кыв да мича коркаа ёртъяс дінас сійӧ омӧля и пондіс тыдавны — ичӧтик, вижоват, вӧсньыдик, — сувтіс джаджвывса стройӧ яндысьысь зонка моз...
Но век жӧ тайӧ ичӧтик книгасӧ ме эськӧ эг веж уна мукӧд кызьяс вылӧ.
Мыйла?
Часлы, дженьыдика видла вочавидзны. Медводз шуа: книгасӧ лыддигӧн ме быттьӧ кылі ачымӧс комиӧнджык. Ме выльысь, кыдзкӧ пыдісяньджык кылі, мый менам эм аслам му, батьяслӧн да пӧльяслӧн пӧсьӧн да вирӧн вынсьӧдӧм му; ме кыдзкӧ ясыдджыка гӧгӧрвои, мый менам эм аслам народ, аслас, сӧмын сылы лӧсялана чужӧмбанӧн, унатор кужысь да сяммысь народ, кодлӧн гӧг вужйыс гӧрддзасьӧма кӧнкӧ зэв пыдіын, дзор историялӧн йиркын; книгасӧ лыддигӧн ме сьӧлӧм тырпам нимкодяси сылӧн мича, лӧсьыд, быдтор вежӧртны вермысь кывйӧн.
Тайӧ неыджыд книгаыс — кывбур чукӧр, нимыс сылӧн — «Сьӧлӧм петас». Гижис Геннадий Юшков. Лэдзис Коми книжнӧй издательство.
Но мыйла нӧ татшӧмыс лоис мекӧд? Буракӧ, сы вӧсна, мый и аслыс авторыслы зэв дона чужан коми муным, сылы мусаӧсь аслас землякъясыс да найӧс кытшалысь мича да озыр вӧр-ваыс. Кывбуръяссӧ лыддигӧн сідзи и кылан, кыдзи гижысьыслӧн бурмӧ сьӧлӧмыс, кор сійӧ вермӧ висьтавны коми войтырлӧн кутшӧмкӧ буртор йылысь — налӧн повтӧмлун да сям йылысь, уджавны кужӧм йылысь; кор сійӧ вермӧ казявны мыйкӧ выльӧс коми мортлӧн характерысь.
Ми шудаӧсь, но югыд шудыс тайӧ
Эз ачыс усь, эм уналӧн сэн пайыс.
Иван Куратов пемыдас на сьыліс,
Мый аддзӧ нин, кыдз рӧммӧ вӧртас йылыс.
Ми сетчим водзӧ. Каликова Домна
Сэк юрсӧ пуктіс, мичаник и том на.
И Виктор Савин сиктысь сиктӧ ветліс
Да медся тшыгӧм воас сьӧлӧм сетліс.
А ковмис вӧр, ӧд стрӧитчис странаным,
И тырыс козьналіс Антон Карманов.
Война. Фашизм мед шуднымӧс эз помав,
Танк улӧ водіс Михаил Шуктомов.
И ӧні ми ог кык ки вежынь олӧй:
Ми некытчӧ на дась вылас эг волӧй.
Татшӧм сяма жӧ руӧн, ме эськӧ шуи, ас йӧз вӧсна тӧждысяна руӧн, йиджтысьӧмаӧсь и Г. Юшковлӧн уна мукӧд кывбуръяс («Кымын герой миян», «Ми — комияс», «Бара вой тӧв лымсӧ кӧдзис» да сідз водзӧ). Оз ӧд весьшӧрӧ автор шу:
Медся кокни мортлы чужан муас:
Век нин гортас, мый кӧть сійӧс суас.
Но и медся сьӧкыд чужанінас:
Ставсӧ колӧ босьтны сьӧлӧм дінас.
Кывбуръясыс Г. Юшковлӧн дженьыдӧсь. Та вӧсна первойсӧ весиг мӧвпыштлан: «Мый со бара та ыдждаад тӧрӧдан-а?» Но гижысь и медся дженьыдъясӧ тӧрӧдӧ ыджыд мӧвп, коді и лоӧ гижӧдыслы топыд сюрӧсӧн. Буретш татшӧмтор ми аддзам «Ленин», «Коммунизм», «Рочьяс йылысь» да уна мукӧд кывбуръясысь. Да ӧд мӧд ног оз и вермы лоны! Кыдзи быд керкалы колӧ ён, зумыд подув, сідз жӧ и быд гижӧдлы — ыджыдлы и ичӧтлы — колӧ джуджыд да ясыд мӧвп, мед бура тыдаліс, мыйла сійӧс гижӧма, мыйкӧд вермасьӧ авторыс.
А гижны дженьыда и ӧттшӧтш пыдіа — абу зэв кокни. Сідзкӧ, позьӧ гӧгӧрвоны, кутшӧма уджалӧ Г. Юшков аслас кывбуръяс вылын, кыдзи сійӧ помся шыльӧдӧ мольӧдӧ найӧс, корсьӧ налы сюрӧсъяс миян олӧмысь.
Ме аддзылі, кыдз бӧрдіс коркӧ вӧв:
Дзик миян моз жӧ синва сылӧн петіс.
Эз ымзы сӧмын, куйліс коньӧр чӧв.
А чизыр тӧлыс бурысьсӧ пыр летіс.
Эз вермы некыдз вӧрзьӧдны кер додь,
И ямщикыс эз жалит сэки сійӧс.
И водіс, кувны лӧсьӧдчӧма кодь.
Делянка шӧрӧ: колӧкӧ пӧ виӧй.
О, морт! О, мыйда овлӧ тэнад лёк,
Кор сӧмын асьтӧ олӧмас тэ тӧдан!
...А меным век на овлӧ таысь шог
И век на вӧвсӧ аддзывлывла вӧтӧн.
Тайӧ куим строфаа гижӧдыс не сӧмын вӧрзьӧдӧ сьӧлӧмтӧ, но и унатор йылысь висьталӧ... Ми вокыс, кодъяслы вичмис война кадся сьӧкыд удж, зэв бура тӧдам поэтӧн вайӧдӧм серпассӧ. Кор тэныд быть колӧ лэччӧдны кер додьсӧ ю дорӧ, а омӧлик вӧлыд некыдз оз вермы вӧрзьӧдны сійӧс. Татшӧм драматическӧй здукъясас не ӧтчыд петкӧдчылісны йӧзлӧн характеръясыс.
Ӧтияс босьтлісны зор, мунлісны додь мышканыс, зэвтчылісны да, мый вермылісны, отсавлісны вӧлыслы. А мӧдъяс сувтлісны вӧвныскӧд орччӧн да сэтшӧм жӧ зорйӧн мый вынсьыс кульлісны-нӧшавлісны коньӧрӧс... Дерт, татшӧмъясыд лёкӧсь не сӧмын кывтӧм пемӧсъяскӧд. Найӧ и йӧзкӧд оз ёна бурасьны-меліасьны, налы медтыкӧ аслыныс бур вӧлі. Буретш татшӧм йӧзыслы паныд и сувтӧ поэт, сьӧлӧмӧдзыд мӧрччана серпасӧн да кывъясӧн чуксалӧ мортӧс лоны бурджыкӧн, мортсямаджыкӧн.
Тайӧ жӧ кывбурыс бура висьталӧ и сы йылысь, кутшӧм сюсь синъясӧн видзӧдӧ поэт олӧм вылас, кутшӧма сійӧ мӧвпалӧ олӧмыслӧн сійӧ либӧ мӧд петкӧдчӧм вылын. Мукӧдлӧн, гашкӧ, татшӧм серпастӧ аддзигӧн некыт эз и вӧрзьыв, а сылысь со сьӧлӧмсӧ дойдӧма вӧвлӧн синваыс да ышӧдӧма воӧдчыны морт олӧм йылысь ыджыд мӧвпӧдз.
Сьӧлӧмад йиджысь пытшкӧсса драматизмӧн тыр и «Уса вомӧн пос» кывбур. Тайӧ поссӧ стрӧитӧмны войналӧн сьӧкыд кадӧ жӧ. Кӧрт сэки лишаланаыс эз вӧв, да лои дзоньнас вӧчны пуысь. А пуыд сійӧ пу и эм! Сэсся поссӧ вӧчисны.... политзаключённӧйяс, «народлӧн врагъяс». И, гашкӧ, врагъясыд нарошнӧ вӧчисны тюпки-ляпки, мед из шом тыра медводдза составысь вармунас поскыс. Сэки... Сьӧкыд думыштны, мый эськӧ лои сэки коньӧр йӧзкӧд. И со, уна-уна морт сулалӧ-видзӧдӧ, кыдзи дона груза поезд ньӧжйӧникӧн пырӧ пос вылас. Поскыс некыт весиг эз ратшмун. И вӧлись
...Уна-уна жугыль син
Сӧдз мича нюмӧн тырліс сэки.
Ме ногӧн, тайӧ кык строчкаыс, кодъяс кывкӧрталӧны моз кывбурсӧ, зэв вынаӧсь. Наын — и мыжтӧг мыжалӧм йӧзлӧн ыджыд дой, и налӧн югыд радлун, мый, мед кӧть и вӧлі ёна сьӧкыд, найӧ сяммисны бура вӧчны поссӧ; радлун сыысь, мый со мунӧ из шом Ленинградлы, кодлы ӧні сійӧ колӧ «кыдзи биалӧмлы ва».
Мукӧд дырйиыс Г. Юшков вылӧ шуасьлӧны: сійӧ пӧ радейтӧ корсявны олӧмсьыс вуджӧраджыкинъяссӧ, быттьӧ бурсӧ оз аддзы. Ме эськӧ тадзи эг шу. Ме ногӧн, Г. Юшков зільӧ петкӧдлыны олӧмсӧ сэтшӧмӧн, кутшӧм сійӧ эм збыль вылас, и, дерт, сылӧн гижӧдъясӧ быдсямаыс веськалӧ — югыдіныс и пемыдіныс, сы вӧсна мый олӧмас ӧтиыс и мӧдыс жӧ эм.
Ми быдӧн тӧдам и аддзам, кутшӧм шемӧсмӧданаторъяс вӧчис миян народ Сӧвет власть воясӧ, кор ветымын во чӧжӧн ми нинкӧмсянь воим космосӧ качысь ракетаясӧдз. Но ӧд гижысьяс кӧ пондасны сӧмын ошйысьны, петкӧдлыны сӧмын мичасӧ, бурсӧ, сэки найӧс омӧля кутасны лыддьыны. Йӧзыс пондасны шуны: мый нӧ пӧ тайӧ лоӧма гижысьясыскӧд, тамышмӧмаӧсь али мый найӧ — ӧтар бансӧ сӧмын казялӧны олӧмыслысь. Петкӧдлӧны пӧ олӧмсӧ рай кодьӧн, а сэк кості кодъяскӧ ыджыдӧ пуксьӧны, гусясьӧны, ылӧдчӧны, юӧны, усьласьӧны йӧз вылӧ пемыд войясӧ.
А ӧд литератураыд — сійӧ, кыдзи шуліс великӧй роч критик, — олӧмсӧ збыль ногӧн серпасалӧм (воспроизведение действительности). Литератураыд сійӧн и вына, мый трачкӧдӧ ӧта-мӧдыскӧд олӧмсьыс босьтӧм бурсӧ да лёксӧ, мисьтӧмыскӧд да туйтӧмыскӧд чорыда тышкасигӧн зільӧ тшӧтш сӧвмӧдны-бурмӧдны мортӧс, отсалӧ матыстны югыд аския лун. Сідзкӧ, быд ыджыд писательлӧн сьӧлӧмыс оз вермы не нӧйтчыны-пессьыны нелючкисӧ аддзигӧн. Сійӧ
Ӧти ӧдӧн небыдика тіпкӧ.
Лӧня вӧчӧ олӧм кутан мог.
Но, а шог кӧ — морӧспаньӧ діпкӧ,
Торйӧн сэк, кор мӧдлы кӧнкӧ шог.
Сэк оз вермы овны сійӧ чӧла,
Бурӧдны он вермы, мый кӧть доль.
Менам сьӧлӧм, быттьӧ тувсов йӧла,
Воча кывтӧг нинӧмтор оз коль.
Буретш татшӧм мӧвпӧ и воан Г. Юшковлысь выль книгасӧ лыддигӧн. Со, шуам, сійӧ гижӧ сы йылысь, мый сиктын этша кутіс кольны том йӧз. Найӧ мунӧны и мунӧны каръясӧ, кӧть эськӧ гортас ӧні пӧтӧса нин олӧны. Тӧдчӧ, мый авторлысь сьӧлӧмсӧ ёна дойдалӧ тайӧ. Та вӧсна сійӧ висьталӧ ньӧти чукльӧдлытӧг: «Кӧсъям чӧскыда сёйны-юны. Оз кӧ сиктыд сет — сэсся кысь?!» Кор тэнад сьӧлӧмыд доймасьӧ тадзи, сэки, дерт, и сёрниыд лоӧ ёсьджыкӧн да мӧрччанаджыкӧн. Г. Юшков оз пырмунігмоз казьтыв тайӧ ыджыд проблема йывсьыс (кыдзи унаӧн мукӧдъяс вӧчлывлӧны), сійӧ зільӧ сюйны нырсӧ пӧтшваӧдзыс, помӧдз тӧдмавны, мыйла лоӧ тадзисӧ:
...Пыдди пуктыны зонсӧ колӧ,
А не пинявны: «тыр» да «быр».
Пӧтіс сылӧн мед тшӧтш и лолыс,
Со мый колӧ ӧд. Пырысь-пыр!
Сэсся дугдыны колӧ сӧрны,
Сӧмын уджын мый мортлӧн шуд.
Мортыд чужӧ оз сӧмын гӧрны, —
Сылы этша нин татшӧм пуд.
Тшӧтш и серавны чужӧ, сьывны,
Панны мустӧмкӧд чорыд вен.
Чужӧ сьӧлӧмнас ставсӧ кывны,
Ставсӧ вежӧртны, кӧн мый эм.
И колӧ шуны, мый Г. Юшков аслас выль сборникын уна мӧвпалӧ сы йылысь, кутшӧмӧн колӧ лоны мортлы. Тайӧс ми казялам и гырысьджык кывбуръясысь, и книга помланьын вайӧдӧм ӧти строфаа гижӧдъясысь.
Олӧмыд — олӧм на! Сэтӧн эм
Уджлӧн кодь панас и пом:
Чужан да — ним тэныд сетӧны,
Кулан да — дон.
Ме чайта, татшӧм кывбур-мӧвпъясыс лыддьысьысьӧс оз жӧ веськодьӧн кольны.
Но абу нач философскӧй мӧвпъясӧн тырӧма Г. Юшковлӧн книгаыс. Сэтысь ми аддзам тшӧтш и мича лирическӧй кывбуръяс, кӧні мелі чувствоӧн шонтӧм кывъяс сёльгӧны-визувтӧны сӧдз ваа парма ёль моз:
Тэнад синъясысь
Зарни киньясыс
Менсьым сотісны
Сьӧлӧм шӧр.
Тэнад синъясысь
Зарни киньясыс
Менӧ кыскӧны татчӧ бӧр.
Мича ижемка,
Эськӧ гижас кӧ
Тэныд кысянькӧ ӧти зон, —
Мича ижемка.
Эськӧ гижас кӧ,
Сылы вочакыв
Сетан он?
Не сӧмын лирическӧй сьыланкывъяс, ставнас «Сьӧлӧм петас» гижӧма мича, сӧстӧм коми кывйӧн, коді быд комилы сэтшӧм жӧ гӧгӧрвоана, кыдзи, шуам, гажа берегъяса Эжваным да яла нитшка пожӧма гулыд яг. Со кӧть босьтам татшӧм поэтическӧй метафораяс: «И быттьӧ чирйыссьӧма кыа, яг пасьта ӧзйӧ воӧм пув». «Матрен пӧчӧлӧн мугов чужӧмӧд кадыс агасӧн быттьӧ вуджӧма...» Лыддян татшӧм кывъяссӧ и кыдзкӧ тӧдлытӧг мӧвпыштан: «Видзӧд со, кутшӧм бура позьӧ быдтор вежӧртны коминад: удж и вӧр-ва, олӧм и мӧвпалӧм, радейтчӧм и шог. Сӧмын колӧ кужны вӧдитчыны сійӧн...»
Со, буракӧ, и ставыс, мый ме кӧсйи висьтавны Г. Юшковлӧн выль кывбуръяс йылысь. Гашкӧ и лои мыйтакӧ ошкыштӧма. Вермас лоны, мый критикъяслӧн сюсь синъясыс, найӧс гӧгӧрбоксяньджык видлалӧм бӧрын, аддзасны тшӧтш и тырмытӧмторъяс. Вермас лоны татшӧмыс... Ме жӧ висьталышті сӧмын сы йылысь, мый чӧжсис менам сьӧлӧмӧ кывбуръяссӧ первойысь лыддигӧн, мый чужис вежӧрын.
А веськыда шуа: эг весьшӧрӧ вошты ассьым кадӧс книгасӧ лыддьӧм вылӧ. Лыддьысигкостіыс ме унатор йылысь думышті: и чужан му йылысь, и ас йылысь, мортлӧн сям йылысь и водзӧ лоысь олӧм йылысь. Таысь окота висьтавны ыджыд аттьӧ и авторыслы, и книгасӧ лэдзысьяслы.
Ме чайта, «Сьӧлӧм петас» книга менам шкапын оз ёна кут бусӧссьыны: ӧнісянь нин сьӧлӧмӧн кыла, мый водзӧ вылӧ ме не ӧтчыдысь на босьтла сійӧс киӧ, не ӧтчыдысь на восьтывла. А кор чукӧртчам ӧтчукӧрӧ другъяскӧд, томдырся ёртъяскӧд, ме и налы на лыддя книгасьыс медкажитчана кывбуръяссӧ.
Таысь гижысь вермас сӧмын нимкодясьны. Ӧд кор сылысь книгасӧ лыддьӧны ӧтчыд, дай мӧдысь, дай коймӧдысь — тайӧ, ме ногӧн, писательлӧн медся ыджыд шудыс.
