ЛОВЗЬӦМ ЭЖА

Вой шӧр бӧрын Москваын сӧлім ИЛ–62 ӧнія ыджыд самолётӧ да нёль часысь дырджык пуксьывтӧг лэбим асыв-лунвывлань, выль лун вайысь шонділы воча, коді кымын асыввывланьджык лэбим, сымын тэрыбджыка, быттьӧ кыпӧдчис му весьтӧ. Бӧрӧ кольӧны Волга, Урал ю, заводитчӧны помтӧм степъяс-эрдъяс. Кытъястікӧ пемыдвежӧсь, мукӧдлатіыс рудовӧсь, а сэсся и визьӧн-визьӧн чӧлӧсалӧмаӧсь. Меным ставыс тайӧ, дас километр вылнасяньыд, гӧгӧрвотӧм на, ӧд ме — вӧра муын олысь морт, — медводдзаысь на веськала татшӧминад; ме сӧмын и такӧда ачымӧс, мый регыд став йывсьыс лючки-бура тӧдмала... Море кодь ыджыд лӧз ваа Балхаш ты лӧсталӧ асъя шонді водзын. А регыд сэсся и дзирдыштӧны Ала-Тау гӧраяслӧн еджыд йывъясыс. На бердын, шыльыд подулас, паськыда поздысьӧма Алма-Ата, Казахскӧй Сӧветскӧй Социалистическӧй Республикалӧн шӧр карыс. Татысянь Москваӧдз бӧрӧ колис вит сюрс гӧгӧр километр. Да нӧшта Москвасянь гортӧдз сюрсысь унджык...

Шызьӧм сьӧлӧмӧн ме петі шондіӧн ойдӧдӧм му вылӧ, вӧлі жар, комын сайӧ градус, тӧвру эз тӧдчы, ставыс гӧгӧр онишмунӧма шоныдас. А дзик орччӧн, юр весьтын моз, рудӧн-еджыдӧн пӧртмасисны ёсь йыла гӧраяс, быттьӧ чездысьлӧмаӧсь лым потасъясӧн, да кыдзкӧ весиг эз и эскыссьы, мый татшӧм жарас орччӧн вермас лоны некор сывлытӧм лым да йи.

Менам кыдзкӧ пыр жӧ казьтыштсис Иван Куратов йылысь, коді овлӧма тані, вӧвлӧм Верный карас, сёысь унджык во сайын. Дерт, сійӧ унаысь жӧ видзӧдлывліс ловтӧ босьтчӧдысь тайӧ гӧраясыс вылӧ, кодъяслӧн лымъя йывъясыс вочасӧн быттьӧ вуджӧны на весьтын вӧрзьывтӧг ӧшалысь еджыд кымӧръясӧ, ылӧ кольӧм чужан му понда гажтӧмтчысь синъясӧн, кӧнкӧ, видзӧдлывліс Куратов да ыркыд Войвылӧ велалӧм тыяснас кыскис со тайӧ жарсӧ... Кытчӧдз сэсся дзикӧдз эз сотчыны тыясыс...

Но ӧнісӧ меным абу кадыс та йылысь мӧвпавнысӧ — ӧд со мыйта йӧз воӧмаӧсь миянӧс чолӧмавны аэродром вылӧ: дзоридзьясаӧсь, нюмъялысь чужӧмъясаӧсь, шоныд сывъяӧсь...

Бур сьӧлӧмӧн пӧ виччысям тіянӧс, гижысь ёртъяс, Казахстан му вылын! Мед жӧ пӧ ті гӧгӧрбок тӧдмаланныд миянлысь ӧнія олӧмнымӧс! Мед пӧ ті бурджыка гӧгӧрвоанныд Целина!

А медводз миянлы сьӧлӧманым йиджис Алма-Ата, ӧнія ыджыд кар, олысь лыднас воӧдчӧ нин миллионӧдз. Зумыд да уна нога стрӧйбаяс, — важыс и выльыс лӧсьыда орччӧнасьӧмаӧсь, пӧшти быд керка аслас чужӧма-бана, мичмӧдӧма казахъяслӧн национальнӧй серӧн; сӧстӧм уличаяс, сӧдз ваӧн сяльӧдчысь-ворсысь фонтанъяс, вежӧн кышасьӧм балконъяс, и карыс дзоньнас вӧйӧма веж пуяс пӧвстӧ — дуб, акация, тополь, а кар дорланьысджык — фруктӧвӧй пуяс... Менам ёртӧй, быдлаті ветлӧм-мунӧм морт, та кузя сьӧлӧмсяньыс шуис:

— Ме чайтлі, медся веж карыс Киев, а ӧні, буракӧ, татчӧ воӧм бӧрын, вежсяс менам думӧй...

Каркӧд тӧдмасигӧн дыр ми чатрасим-шензим «Казахстан» гостиница вылӧ: буракӧ, судта кызь вит гӧгӧра, башня модаа ёнысь-ён стенъяса-подула, гӧгӧрбок сярвидзысь аслыспӧлӧс ӧшиньяса, юр вылас зарни рӧма корона-шапкаа, — синтӧ кӧть эн вештыв! А орччӧнмоз зымвидзӧ-сулалӧ нӧшта на ёнджыка босьтчӧдысь Ленин нима дворец, кодӧс чужтысь-лэптысьяслы сетӧма СССР-са Государственнӧй премия.

Буретш тайӧ дворецас, мича да кыпыд залын тавося июнь 19-ӧд лунӧ воссис Ставсоюзса творческӧй конференция, кодӧс вӧлі сиӧма Эжа муяс лэптӧм-ловзьӧдӧмын 25 во тырӧмлы. Конференциялӧн темаыс — «КПСС-лысь видз-му овмӧс политика олӧмӧ пӧртӧм да сӧветскӧй сиктса уджалысь мортӧс петкӧдлӧмын ӧнія кадся литературалӧн могъяс».

Страна пасьталаысь татчӧ воисны кыксё сайӧ писатель, вӧліны тшӧтш Казахстанысь партийнӧй да государственнӧй деятельяс, а сідз жӧ асьныс целинникъяс — ёна гожъялӧм чужӧмъясаӧсь, унджыкыслӧн морӧсаныс югъялӧны Социалистическӧй Уджвывса Геройлӧн звездаяс.

Конференция заводитчан лунӧ воліс тшӧтш КПСС ЦК-лӧн Политбюроса член, партия Казахстанса ЦК-ысь первой секретарь Д. А. Кунаев.

Конференциясӧ восьтіс СССР-са писательяс Союзысь правлениеса первой секретарь Г. М. Марков. Аслас сёрниын сійӧ тӧдчӧдіс, мый Эжа муяс лэптӧм-ловзьӧдӧм лои сӧветскӧй народлӧн ыджыдысь-ыджыд подвигӧн, кызь вит воӧн куш сӧмын Казахстанын гӧрӧма 25 миллионысь унджык гектар выль муяс, и ӧні республика пӧшти быд во сетӧ миллиард пуд нянь! Медся бур шобді сетӧ. Целиналы сӧвмыны-быдмыны отсаліс став страна. Уна народъяслӧн пиян да нывъяс аддзисны тані выль горт, кыпыд уджын сӧвмис выль морт, выль нога видз-му уджалысь, коді вына техникаӧн бергӧдӧ шензьӧдана мында удж. Марков ёрт вайӧдӧ Л. И. Брежневлысь «Целина» книгаын гижӧм кывъяс: «Эжа муяс лэптӧм — Коммунистическӧй партиялӧн тӧдчанасьыс тӧдчана мӧвп, сійӧс олӧмӧ пӧртӧмыс отсаліс, сёрнитны кӧ историческӧй категорияясӧн, пырысь-пыр жӧ пӧртны овтӧм, эндӧдӧм, но бур мусина асыввыв степъясӧс сӧвмӧм экономикаа да вылын культураа крайӧ».

Кыдзи странаса писательяс петкӧдлӧны асланыс книгаясын видз-му овмӧсын уджалысь мортӧс, — талы, кызвыннас, сиис ассьыс докладсӧ СССР-са писательяс Союз правлениеысь секретарь Ю. Суровцев. Сійӧ пасйис, мый миян ыджыд сӧветскӧй литератураын уна талантливӧй авторъясӧн гижӧма сикт да сэтчӧс олысьяс йылысь не этша бур книга, кодъясӧс уна миллион йӧз сьӧлӧмсяньыс радейтӧны да кодъяс бура отсасьӧны миян ӧтувъя делӧлы, миян водзӧ мунӧмлы. Но сикт йылысь ӧнія гижысь водзын сувтӧны выль могъяс, шуӧ Ю. Суровцев, сы вӧсна мый сиктъясным, став видз-му овмӧс уджъясыс вуж выйӧныс вежсисны, и ставсӧ тайӧс колӧ бура тӧдны гижысьяслы, сьӧлӧмнас и вирнас кывны.

Казахстанысь писательяс Союз правлениеса первой секретарь А. Алимжанов сёрнитіс, кыдзи петкӧдлыссьӧ сӧветскӧй литератураын Эжа муяс лэптӧм-ловзьӧдӧм. Сійӧ тӧдчӧдіс, мый ӧні гижысьяслы позьӧ нин ыджыда, Целиналысь став бурсӧ и тырмытӧмторъяссӧ артыштӧмӧн, босьтчыны эпическӧй произведениеяс дінӧ.

Конференция восьтан лунӧ докладъяс вӧчисны сідз жӧ «Литературнӧй Россияса» главнӧй редактор Ю. Грибов да «Октябрь» журналса главнӧй редактор А. Ананьев. Ӧтиыс сёрнитіс, кутшӧма пырӧдчӧ видз-му овмӧс темаӧ литературалӧн медся писькӧс жанр — очерк да публицистика; а мӧдыс ёсьмӧдіс вопрос сы йылысь, кыдзи эськӧ гижысьяслы бурджыка петкӧдлыны ӧнія, научно-техническӧй прогресс кадӧ, сиктса мортлысь ёна вежсьӧм уджсӧ и озырмӧм духовнӧй мирсӧ.

Целинникъяс нимсянь писательяс дінӧ шыӧдчисны бригадиръяс, Социалистическӧй Уджвывса Геройяс И. И. Иванов да М. Е. Довжик. Кыкнанныс найӧ волӧмаӧсь татчӧ медводдзаяс лыдын, кызь вит во сайын, став том выннысӧ сетӧмаӧсь Эжа вывса няньлы, пыдӧ лэдзӧмаӧсь вужъяссӧ татчӧ, но сы пыдди и вылӧ лыбӧма нимныс, кыкнаннысӧ ӧні тӧдӧ став страна.

Та бӧрын ӧтувъя конференция орӧдліс ассьыс уджсӧ — писательяс юксисны торъя котыръяс вылӧ, медым волыны помтӧм-дортӧм Казахстанлӧн быд областьӧ да ас синнаныс видзӧдлыны, мыйджык сэні вӧчсьӧ.

Менам пай вылӧ усис шуд волыны, позьӧ шуны, Целина шӧрӧ — Целиноградӧ, кытчӧ ме и медъёна кӧсйи, но та могысь ковмис бара на лэбны Алма-Атасянь, гашкӧ, нӧшта сюрсӧн-джынйӧн километр республикалӧн Войвывса степъяслань. Миян Коми муын ылынӧсь костъясыд ӧти карсянь мӧдӧдз, а тані Казахстанын — нӧшта нин паськыдӧсь найӧ: ӧд республикаыс нюжӧдчӧма рытыввывсянь асыввылӧ куим сюрс километр, а войвывсянь лунвылӧ — кык сюрс.

Выль туй вылын меным сюрис кад син на син сёрнитыштны Михаил Егорович Довжиккӧд, либӧ, кыдзи пыдди пуктана нимтӧны сійӧс, — Целинаса старӧстакӧд. Менам тшӧтшъя мортыс вӧлӧма, ветымын арӧса. Шӧркоддьӧмысь ыджыдджык тушаа, ён, мусянь тэчӧма кодь. Ӧні кӧть и быд ногыс ыдждӧдлӧны сійӧс, кӧть и депутат да Герой, но кольӧма вежавидзысьӧн, ньӧти вылӧ оз пуксьы, уджалысь мортлӧн гырысь лы-сера прӧстӧй чужӧмыс весиг быттьӧ яндысьыштӧ на.

Война кадся челядь дыр, ичӧтысянь сьӧкыд удж пыкӧм. Ветымын нёльӧд вося водз тулысын, кор партия чукӧстіс том йӧзӧс Эжа муяс вылӧ, Михаил Довжик воис татчӧ Запорожьеысь. Лоис бригадирӧн. Кӧдзыд палаткаын олӧм. Тулысын ӧдйӧ ойдӧм степнӧй юяс. Некутшӧм туйяс абуӧсь. И лючки коллектив абу на, ставыс сӧмын на заводитчӧ. Ковыль степын медводдза бӧрӧздаяс. Да и быдсяма йӧзыс кыссисны на сэки Целина вылӧ — сӧдз визулыскӧд не этша лӧптыс да ёгыс тшӧтш веськавліс.

Сёрниӧ воим, да Михаил Егорович курыд нюмӧн казьтыштіс, кыдзи ӧтчыд куимӧн топӧдасны сійӧс, бригадирӧс: мырдысьӧн пӧ тшӧктӧны гижны наряд вӧчтӧм удж вылӧ. Мӧдыс, честнӧй морт, кыдзи нӧ гижас: ог пӧ! Та вылӧ ӧмӧй пӧ локтім Целина вылас. Сэки лёк йӧзыд кӧинъяс моз уськӧдчасны бригадир вылӧ да нем жалиттӧг нӧйтасны, муртса оз вины. А сэсся и утьыштасны асьныс, кутӧмаӧсь нин сӧмын Челябинскын...

— Дерт, татшӧмъяс йывсьыс, гашкӧ, оз и сулав казьтывнысӧ, — шуӧ сэсся Довжик, — этшаӧнӧсь татшӧмъясыс паныдасьлісны, кызвын целинникыс збыльысь Герой кодь йӧз. Но и Целина вылад быдторйыс жӧ вӧвлі, бурыс и лёкыс. Эстшӧм уджтӧ путкыльтігӧн. Эз жӧ ставыс шыльыда-гылыда шед. Тайӧс тіянлы, гижысьяслы, колӧ жӧ тӧдны.

— А водзӧсӧ кыдзи пуксис Тіян олӧмныд? — юася Довжиклысь.

Читкыралӧ нюмсера синъяссӧ.

— Вӧлі миян бригадаын повариха Валя. Ӧтчыд пуӧма рок, и тӧдлытӧг кык пӧв солалӧма. Войтырыс пуксясны пажнайтны и сьӧласьӧны — сёйны пӧ оз позь. Нылыд чушнитіс, кватитіс чемодансӧ — пышйыны дась миян дінысь. Сэки ме, кыдзи бригадир, ачым паньышті роксӧ да шуа войтырыслы: «Чӧскыд рокыс, позьӧ сёйны». Ставсӧ сэсся панялім, сӧмын бӧртинас унджык ва ковмис юны... — казьтылӧмсьыс Михаил Егоровичлӧн дзикӧдз шоналӧ чужӧмыс. — Сэсся Валя лоис менам гӧтырӧн. Палаткаын чужис миян Володя пиным. Ӧні нин сійӧ, пиным, водзӧ нуӧдӧ менсьым бӧрӧздаӧс... Сэсся ме дінӧ воисны мамӧ, чой, вок... Ӧні «Шуйский» совхозын миян, Довжикъяслӧн, позьӧ шуны, быдса улича. Коркӧ ми, медводдза вонас, садитлім топольяслысь визь, а ӧні посёлокным дзоньнас вӧйӧ веж пуяс пӧвстӧ.

Татчӧ позьӧ нӧшта содтыны, мый неважӧн Михаил Егорович Довжиклӧн аслас петӧма книга, кӧні сійӧ висьталӧ Целина вылын олӧм-вылӧм да удж йылысь.

ТУ–154 самолёт небыда пуксьӧ Целиноградлӧн сьӧдов бетон вылӧ. Лӧза-еджыда национальнӧй платтьӧяса нывъяс мыччӧны миянлы дзоридзьяс да нянь-сов. Целина вылын быдтӧм шобдіысь джуджыд, пушъялысь тупӧсь. Кыдзи он видлы! Сэтшӧм чӧскыд... Бӧртиджыкнас, Целиноградскӧй областьса муяс вывті ветлӧдлігӧн, миянлы не ӧтчыдысь шӧравлывлісны татшӧм тупӧсьяссӧ и ньӧти содтавтӧг шуа: некор на ме эг сёйлывлы татшӧм пушыд, татшӧм кӧра да чӧскыд няньсӧ!

Вӧлӧмкӧ, Эжа муяс вылын быдмӧ сідз шусяна «вына» шобді, кодысь и ловзьӧ медчӧскыд няньыс. Уна шонді колӧ татшӧм шобдіыслы, а тшӧтш и сэзь кос поводдя да, буракӧ, и степса мусиныс. Татшӧм шобдісӧ, кодлӧн уна клейковина, пызьӧ вайӧдтӧдз сорлалӧны мукӧд сортъяскӧд, бара жӧ чӧскыдджык нянь пӧжалӧм могысь, и Целинаса шобділӧн лои нин бур ним мирӧвӧй рынок вылын.

Ми пырам Эжа муяслӧн столицаӧ — Целиноградӧ и быдлаысь — плакатъяс вылысь, керка стенъясысь — аддзам татчӧс мулысь медшӧр символсӧ — нянь шеп! Шобділӧн тшӧг тусьяса да ён уска шептыс сетіс выль олӧм важ Акмолинсклы — ӧнія Целиноград — ловзьӧдіс сы гӧгӧрса помтӧм-дортӧм эрдъяссӧ.

Целиноградын ӧні олӧ 234 сюрс морт. Эм нёль институт, медыджыдыс — видз-му овмӧс кузя. Зымвидзӧны целинникъяслӧн да том йӧзлӧн ловтӧ босьтчӧдысь дворецъяс. Ставсӧ вӧчӧма зумыда, ӧнія кадлы лӧсяланаа, водзӧ лоана йылысь мӧвпалӧмӧн. Кар гӧгӧрын, районъясын паськӧдчӧмаӧсь 160 совхоз да колхоз. 25 воӧн область сетіс 2 миллиард 120 миллион пуд нянь. Сійӧ жӧ — «вына» шобдісӧ. Государстволы воис нин 1 миллиард шайт чистӧй прибыль.

Со кутшӧм сьӧктаыс шобді шептыслӧн!

Куш степын кыптісны посёлокъяс, и найӧ быдтӧны оз сӧмын нянь. Областьын ӧні эм 600 сюрс мӧс, ӧти миллион 200 сюрс ыж, а сідз жӧ уна вӧв да порсьяс. Курӧг видзан Целиноградскӧй объединение быд сутки сетӧ 500 сайӧ сюрс кольк. Быд сутки!

Целиноградлӧн паськыд асфальтируйтӧм уличаяс петкӧдӧны веськыда степӧ. Миянӧс нуӧдӧны Шортанды районӧ. И регыд син водзын воссьӧны збыльысь помасьлытӧм эрдъяс. Пызан пӧв кодь шыльыдӧсь. И некытчӧ синмыдлы крукасьны — оз тыдав ни пу ни мыльк. Муяс, муяс, муяс... Да весьт судта кӧдзаяс помтӧг вежӧдӧны, визьӧн-визьӧн, зэлӧдӧм шӧрт моз веськыд бурысьясӧн, шоныд тӧв сыналӧ веж бурысьяссӧ, и быттьӧ котӧртӧны найӧ син водзад, кытчӧдз сэсся оз саявны код тӧдас кӧні.

Ми корам сувтӧдлыны машинанымӧс, петам шондіа и тӧла ывлаӧ, син паськӧдӧмӧн дзоръялам ӧтарӧ и мӧдарӧ, шензьӧмӧн гӧрӧктылам. Быдладорын ӧткодь серпас: гӧгӧр муяс, пызан пӧв кодь шыльыд муяс! Да тӧв улын небыда ворсӧдчысь шобділӧн веж бурысьяс.

— Но, шуам, ӧти му помасяс, а сэсся водзӧсӧ мый? — юасям миянӧс колльӧдысьлысь.

Партия Шортанды райкомса первой секретарь Пётр Ануфриевич Головач, ар нелямына, серамбана зумыд морт кыпыда серӧктӧ:

— Сэсся бара заводитчас татшӧм жӧ шобдіа му... А сэсся бара... Векньыдик туйяс сӧмын костӧдалӧны найӧс.

— А гырысьӧсь-ӧ му пластъясыс?

— Кызвыннас 400 гектарӧн, кык километр кузьта да кык пасьта... сэсся, видзӧдлӧй, веж костас сьӧдӧдӧны коськӧмъяс — ӧти му уджалӧ, мӧд сэк кості шойччӧ...

Ӧні вӧлись меным лоины гӧгӧрвоанаӧсь самолётсянь тыдалысь разнӧй рӧма лентаясыс. А тшӧтш и рудов кушинъясыс: сэтшӧмнас вӧлӧмаӧсь сідз шусяна солончакъяс, уна сола дикӧй кушинъяс, кодъяскӧд сымда колӧ ноксьыны урожай сетысь культурнӧй муӧдз вайӧдтӧдз — гӧрны, а сэсся сюйны лӧсялана удобрение да сідз водзӧ...

Медым ми ставсӧ тайӧс бурджыка гӧгӧрвоим, миянӧс нуӧдӧны, позьӧ кӧ сідз шуны, талунъя Целиналы лов сетысь центрӧ — нянь овмӧслӧн Ставсоюзса научно-исследовательскӧй институтӧ, коді буретш да и пуксьӧма Шортанды районлӧн муяс вылын.

Куш муа степ вылын регыд мыччысьӧны том вӧр бурысьяс, видзӧд со и пожӧма вӧр, визьӧн сулалӧны том пожӧмъяс, дерт, морт киясӧн ставыс садитӧма, топольяс пытшкӧ вӧйӧмаӧсь олан керкаяс, дзоньнас институтлӧн усадьбаыс. Водзӧ кежавлӧмӧн шуа, мый тані жӧ, некымын гектар вылын, эм дендрарий, кытчӧ чукӧртӧма сымда пӧлӧс пу, кустарник да дзоридз, страна пасьталаысь ваялӧмаӧсь, да, буракӧ, и рубеж сайысь. Ми кыпалӧм сьӧлӧмъясӧн ветлӧдлім сэті, кывзім код тӧдас кыдзи татчӧ веськалӧм кӧклысь мыла кӧкӧмсӧ, и менам юрын сизьдысис шоныд мӧвп: «Мыйсӧ сӧмын оз вермы вӧчны мортыд, ёна кӧ кӧсъяс!»

Институтыс том на, Целинасьыс на томджык. Миянӧс пыртӧдӧны директорлӧн ыджыд кабинетӧ, кодлысь стенъяссӧ пасьталаыс ӧшлӧма быдпӧлӧс диаграммаясӧн да чертёжъясӧн.

Воча сувтӧ олӧма морт, визув лӧз синъяса, кушмӧм юра, быдӧнкӧд чолӧмасьӧ. Тайӧ — ВАСХНИЛ-са академик, Ленинскӧй премияа лауреат, институтса вежсьывтӧм директор Александр Иванович Бараев. Вӧлӧмкӧ, сійӧ войвывса морт жӧ, чужлӧма миянкӧд орчча Вологодскӧй областьын, но институт помалӧм бӧрас пӧшти став олӧмсӧ сетӧма лунвыв муяслы, 1937-ӧд восянь нин Казахстанын. Ӧні сылы сизимдас сайӧ арӧс, но том морт кодь на визув, мудз тӧдтӧг веськӧдлӧ институтлӧн ыджыд овмӧсӧн, пыртӧ олӧмӧ аслас олӧмын медыджыд мӧвпсӧ. Кутшӧм тайӧ мӧвпыс?

Медым мусӧ вӧдитігӧн бура видзны мусинсӧ!

Александр Иванович пӧся, поэт моз кыпыда висьтавлӧ та йылысь. Природа уна сюрс воясӧн чӧжис-чукӧртіс му веркӧс вылын плодороднӧй мусин. Абу и кыз сійӧ. И кужтӧг кӧ кутан вӧдитчыны сійӧн, пырысь-пыр верман жугӧдны, некор бергӧдлытӧм вылӧ пазӧдны.

Академик вайӧдӧ сьӧлӧмтӧ дойдысь лыдпас: 1963-ӧд воын эжа муяс вылын лёк тӧвъяс чашнитісны вит миллион гектар шобді, лои нӧбӧдӧма тусьсӧ и мусӧ. Сьӧд кымӧрӧн тӧвзьӧдӧма. И сыӧдз на мыйта вӧлі тӧв йыв лэптӧма.

Колӧ вӧлі дзоньнас вежны му вӧдитӧмсӧ. Мед кӧть сійӧ и нэмъяс чӧж нин пырис крестьянин вежӧрӧ и сьӧлӧмӧ.

Кыдзи вежнысӧ? Мед мусӧ гӧригӧн не бергӧдны, не путкыльтны пластсӧ, а специальнӧй гӧръясӧн да культиваторъясӧн небзьӧдны мусинсӧ пытшкӧссяньыс, сэки орӧдны ёг турунъяслысь вужсӧ, а идзаподйыс мед сідзи и сулалӧ. Сэсся та вылӧ и кӧдзны.

Позьӧ шуны, пансис чорыд тыш татшӧм ногӧн му вӧдитӧм пыртӧм вӧсна. Колӧ вӧлі вежны йӧзлысь нэмӧвӧйся психологиясӧ, колӧ вӧлі лӧсьӧдны дзик выль техника, выль гӧръяс, кӧдзан машинаяс. Колӧ вӧлі тыдалана пример вылын докажитны выль системалысь коланлунсӧ.

И академик Бараев, тшӧтш и дзоньнас том институтлӧн том коллектив пӧся босьтчисны тайӧс вӧчны. И эз ки пыдӧс пасьта делянкаяс вылын, а сэтшӧм жӧ ыджыд, кыдзи и совхозъяслӧн да колхозъяслӧн, ыбъяс вылын. Институтлы торйӧдӧма 65 сюрс гектар му, сы лыдын 25 сюрс гектар вылын кӧдзӧны нянь. Экспериментируйтӧны, вӧчӧны став позянасӧ, мед бурмӧдны кӧйдыс, кыпӧдны урожай.

Мый сетӧ шыльыд муяса вӧвлӧм степъяс местаын выль ногӧн му вӧдитӧм? Ӧти-кӧ, и тайӧ, буракӧ, медся главнӧйыс, тӧвъяс дугдісны нӧбӧдны плодороднӧй мусин: идзаподйыс да тшӧтш и му вылӧ кольӧм-разӧдӧм идзасыс оз лэдзны лёк тӧвъясыслы чашнитны му веркӧссӧ; мӧд-кӧ, бурджыка пондіс кутсьыны да йиджны муӧ тӧлын усьӧм лым, а тайӧ коланасьыс колана жӧ, сы вӧсна мый Целина вылын пӧшти быд гожӧм пӧдтӧ кос жар. Позьӧ шуны, мый мусинӧ чӧжӧм ва — зарнисьыс зарни!

Академик Бараев диаграммаяса лыдпасъясӧн эскӧдӧ миянӧс, мый сетӧ выль ногӧн му вӧдитӧм. 1965 воын пласт бергӧдӧмӧн гӧригӧн институтса муяс вылын вӧлі чукӧртӧма гектар вылысь 5,9 ц шобді, а 1978 воын, выль ногӧн мусӧ небзьӧдігӧн, — 20,9 центнер.

Татшӧм ногӧн му вӧдитӧмыс ӧні паськаліс нин унджыклаас Казахстанын да мукӧд Эжаяс вылын. Позьӧ шуны — му вӧдитӧмас лои дзонь революция, и республикалӧн шобді тупӧсьыс пыр ӧтарӧ сьӧктаммӧ и сьӧктаммӧ, бӧръя воясӧ сійӧ воис нин миллиард пудйӧдз. А кыпыд лӧз синъяса академик Бараев шонтӧ нин асьсӧ и быдӧнӧс выль ыджыд надеяӧн — мед эськӧ быд во босьтны миллиардӧн-джынйӧн пуд нянь!

Институтса научнӧй сотрудник Эрвин Францевич Госсен (видз-му овмӧс наукаясса кандидат, Ленинскӧй премияа лауреат) нуӧдліс миянӧс опытнӧй участоклӧн муяс вылӧ, кӧні уджалӧ Станислав Иванович Гаврилюклӧн бригада. Сэтшӧм жӧ яра быдмӧ шобді, ньӧти ёгтӧм веж бурысьяс котӧртӧны муыскӧд ӧтлаасьысь енэжтаслань. Бригадаас дас мортыс абу, а вӧдитӧны 6 сюрс гектар шобді! Уджалӧны вынйӧра К–700 («Кировец») тракторъясӧн, паськыд выль гӧр-пиняясӧн да кӧдзан машинаясӧн.

Гоз-мӧд кыв окота шуны выль кӧдзан машинаяс йылысь, кодӧс ӧтвылысь сэтшӧм кужӧмӧн мӧвпыштісны да вӧчисны агрономъяс да инженеръяс. Сійӧ ӧтпырйысьӧн орӧдӧ ёг турунъясӧс вужвыйӧдзыс, сюйӧ кӧйдыс, вынсьӧдӧ удобрениеӧн кӧйдыс визьсӧ, а бӧрсяньыс сэсся тшӧтш и личкыштӧ катокъясӧн. Та бӧрын кӧйдыс визьыс лоӧ гуранкодьын моз, кыкнан дорсяньыс ӧнісянь сійӧс потшӧны-видзӧны муыслӧн рӧчторъяс, кольӧм изаподыскӧд тшӧтш чорыд тӧвъясысь видзӧны, а тшӧтш и этшаник зэръяс дырйи на вывсянь ваыс исковтӧ буретш кӧйдыс вылас. И сувтӧ шобді, зэлӧдӧм шӧрт кодь веськыд визьясӧн сувтӧ, чизыр тӧвъяскӧд да сотысь жаркӧд вермасигӧн кыпӧдчӧ.

Эрвин Францевич нетшыштӧ ӧти веж быдмӧг да висьтавлӧ миянлы:

— Со видзӧдлӧй, шобдіыслӧн бура нин тӧдчӧны кык пӧлӧс вужъяс. Этайӧяс со первичнӧйяс, а вылынджыкъясыс — сідз шусяна куст паськалысь гӧрӧд. Воддза вужъясыс писькӧдчӧны-пырӧны му пытшлань, васӧдджык слӧйлань, а вылі гӧрӧдсяньыс вужъясыс паськалӧны му веркӧсӧдджык. Тайӧяслы быть колӧ зэр. Лоӧ кӧ ас кадӧ зэрыс — коль кодь шобді сярӧбтас. А оз кӧ ло зэрыс, быдмӧгыс кутас овны да сӧвмыны куш сӧмын воддза вужъяссяньыс, кодъяс вермӧны пырны метрӧн-джынйӧнӧдз...

— Сы пыдна?! — шензям ми.

— Природаын ставсӧ бура артыштӧма...

— И тадзисӧ вермас жӧ быдмыны шобдіыс?

— Быдмас! — эскӧдӧ учёнӧй. — Ас кадӧ кӧ кӧдзӧма. Бура кӧ кутӧма да йиджтӧма муӧ тувсов ва... Со мый вӧсна тӧвся лымсӧ ставсӧ колӧ босьтны миянлы, не лэдзны бокӧ визувтны. Выль ногӧн му вӧдитӧм буретш да и ёна отсалӧ талы... Мукӧддырйиыс, гожӧмнас, кос жарысла муыс потласьӧ, лӧм позьӧ дзоньнас сюйны потасъясас, а шобді сулалӧ.

— А таво кутшӧмджык урожай виччыссьӧ Целина вылын?

— Ӧнӧдз быдлаын бурӧсь петасъясыс. Медся бур воясын кодьӧсь...

— Но колӧ нин зэр... — кымӧртӧм енэжлань чатӧртчигмоз сюйсьӧ сёрниӧ бригадир С. И. Гаврилюк.

Сэсся тыдовтчӧ, мый бригадирыс тшӧтш и агроном, помавлӧма сельхозтехникум, ӧні сэсся кыкнан профессиясӧ ӧтлаӧдӧма. Ачыс том на, комын гӧгӧр арӧса, ыджыд тушаа, лӧсьыд чужӧма да статя.

Эрвин Францевич висьталіс миянлы, мый Гаврилюклӧн бригада сетӧ республикаын медся бур да медся донтӧм шобді. Ачыс бригадир нюмъёвтӧмӧн содтіс татчӧ:

— Позьӧ шуны, мый миян бригадаса быд механизатор вердӧ няньӧн дас сюрс мортӧс...

— Дас сюрсӧс?!

— Да, быд во дас сюрсӧс. Со кутшӧм миян производительность.

Дерт, оз жӧ ставыс сідз-тадз сетчы. Ставсӧ колӧ артыштны Целина вӧдитысьлы. Агроном-бригадирлӧн эм торъя книга, кытчӧ сійӧ быд во пасъялӧ ставсӧ: кутшӧм кадӧ кӧдзӧма сійӧ либӧ мӧд му, кутшӧм воӧ корджык зэрӧма, уна-ӧ сюйӧма минеральнӧй удобрение да сідз водзӧ...

А рытнас культура Керкаын аддзысьлім видз-му уджалысьяскӧд: ми, гижысьяс, выступайтім сэні, ме тшӧтш асланым ылі Коми му йылысь сёрниті, а татчӧс самодеятельнӧй артистъяс петкӧдлісны концерт. Шоналӧм сьӧлӧмӧн ме казялі сьылысьяс пӧвстысь тшӧтш и бригадир-агроном Станислав Иванович Гаврилюкӧс...

Водзын ме казьтышті нин, мый ӧні Целиноградскӧй областьын 160 совхоз да колхоз, найӧ быд во шӧркодя сетӧны 106 миллион пуд нянь. Мед бурджыка тӧдмасьны ӧти кутшӧмкӧ овмӧсӧн, ми ветлім «Казахстанлы 18 во» нима колхозӧ.

Ыджыд посёлок вӧйӧма веж пуяс пӧвстӧ, асфальт туйяс, еджыд кирпичысь тэчӧм ён керкаяс, ӧшинь увъясын дзоридзьяс, пырысь-пыр жӧ синмад шыбитчӧ зэв уна пӧтка — дзодзӧгъяс, уткаяс, чипанъяс...

Но водзысяньыс медъёна мӧрччӧ сьӧлӧмӧдзыд сиктлӧн выль административно-культурнӧй центрыс. Сэні — сійӧ жӧ еджыд кирпичысь вӧчӧм зэв ыджыд культура керка, залас, буракӧ, квайтсё морт тӧрӧ, сэсся код тӧдас на мыйта мукӧд пӧлӧс залыс да жырыс; орччӧн — спортивнӧй зал, купайтчан бассейн; мӧдар бокас — колхозлӧн кык судта контора, кирпичысь жӧ, сэні жӧ матын кык судта ясли-садик, кык судта тӧргуйтан центр, кык судта школа, больнича, книжнӧй магазин, библиотека, торйӧн — челядьлы библиотека.

И ставыс тайӧ абу карын либӧ райцентрын, а колхозын.

Овмӧсӧн дыр кад чӧж веськӧдлӧма Социалистическӧй Уджвывса Герой Кан-Де-Хан, кодӧс тані радейтӧмӧн ыдждӧдлӧны Дмитрий Хасеновичӧн. Неважӧн сійӧ петӧма пенсия вылӧ, мортыдлы вӧзъясны бур оланін Целиноградысь, карысь, но оз мун — став вужъясӧй пӧ менам тані, колхозын, и татчӧ пӧ и кольчча нэм кежлӧ. Ӧні Дмитрий Хасенович быдтӧ овмӧслы дзоридзьяс...

Шмонитӧмӧн миянлы висьталісны татшӧмтор. Ӧтчыд пӧ, председателялігас на, Кан-Де-Ханлысь юаласны, кымын кывъя йӧз пӧ олӧны тэнад колхозын? Мӧдыс ньӧти падъявтӧг вочавидзас:

— Дас нёль национальность да ӧти кореец, сійӧ — ме.

Но шуны кӧ нин — став тайӧ йӧзыс бура лӧсялӧны овмӧсын — казахъяс, рочьяс, украинецъяс, немецъяс... Ставныс найӧ ӧти котыр, ставӧн целинникъяс...

Колхозса ӧнія председатель — Анатолий Игнатьевич Подольский, ёна гожъялӧм чужӧма шӧр арлыда морт, висьтавліс миянлы со кутшӧм лыдпасъяс:

— Став видз-муыс колхозын 28 сюрс гектар, сы лыдын кӧдзаяс — 22 сюрс гектар. Вонас шӧркодя сетам 25 сюрс тонна нянь. Основнӧй средствоясыс артавсьӧны 12 миллион шайт дон. Эм овмӧсын 100 трактор, на пиысь 90 «К–700», 100 автомашина, 60 комбайн да мукӧд техника. Видзам тшӧтш и скӧт; колхознӧйыс эм 4,5 сюрс гырысь скӧт, сы лыдын — 2 сюрс мӧс, видзам 3 сюрс порсь, 100 вӧв... Таысь кындзи быд семья видзӧ ӧти да кык мӧскӧн, порсь видзӧны, ыжъяс, а пӧткасӧ мыйта тшӧгӧдӧны, ми огӧ и лыддьӧй... Колхозникъяслы отсалам кӧрымӧн, быд нажӧвитӧм шайтысь сетам килограммӧн нянь. Колӧ кӧ изны пызь, эм асланым мельнича.

Юасям председательлысь: волӧны оз отсӧг вылӧ, урожай идравны да мый да, карса йӧз?

— Став уджъяссӧ во гӧгӧр чӧж бергӧдам асьным, асланым вынъясӧн, — дӧвӧля шуӧ председатель. — Колхозын ставыс 1300 морт, на пиысь уджалысьыс — 600. Пӧшти став механизаторыс вермӧны уджавны быд пӧлӧс машинаяс вылын, и кор колӧ вежӧны ӧта-мӧднысӧ. Кольӧм во босьтім чистӧй прибыль ӧти да джын миллион шайт. Колхозникъяслӧн керкаясӧ локтӧ газ, ва. 50 личнӧй автомашина эм йӧзлӧн, вайисны кӧ машинаяссӧ мыйта колӧ, пырысь-пыр жӧ ньӧбисны эськӧ нӧшта ветымынысь не этшаджык семья.

Да, Целина вылын унатор шензьӧдӧ-вӧрзьӧдӧ выльӧн локтӧм мортӧс: помтӧм шыльыд муяс, зумыд керкаяса, мича дворецъяса том посёлокъяс да быдмысь каръяс, вынйӧра техника... Быдлаын тӧдчӧ ыджыда босьтчӧм, сідз кӧ нин шуны — размах...

Но век жӧ, буракӧ, медъёна лов вылад пуксьӧ Целинаса морт...

Ме уна мӧвпалі та йылысь: и йӧзкӧд муяс вылын паныдасьлігъясӧ, и учёнӧйяскӧд, партийнӧй да государственнӧй уджалысьяскӧд сёрнитлігъясӧ, и сэк, кор пукавлі залын да видзӧді яръюгыд концертъяс. А колӧ тані шуны, мый Целиноградын, бӧръя лунас, том йӧзлӧн Дворецын вӧлі некор вунӧдлытӧм рыт. Сьылісны-ворсісны-йӧктісны сюрс морт! Видз-му уджалысьяс, студентъяс, зонъяс, нывъяс, олӧма йӧз... Ыджыд сценаыс пӧртмасис-ворсіс став рӧмнас, ызгис-юргис став шыяснас, и ыджыд зал тырыс пукалысь йӧзсӧ дзоньнас шызьӧдіс-босьтчӧдіс...

Ме мӧвпала став тайӧторъяс йывсьыс, и ог вермы нимкодьпырысь не пасйыны, мый Целина вылын кызь вит воӧн чужис-лоис видз-му овмӧсын уджалысь выль ногаджык морт. Страна пасьталаысь, каръясысь и сиктъясысь, воисны сэтчӧ вына йӧз, пӧсь сьӧлӧма йӧз, жебджыкъяссӧ дырӧн-кадӧн пожналіс олӧмыс, бӧр усйысисны найӧ, а вынаясыс да ыджыд сьӧлӧмаясыс кольччисны, бура уджалӧны найӧ, кыпыда олӧны и лов тырнас нимкодясьӧны сыысь, мый эм налӧн страна пасьта тӧдса, став мир пасьталаын тӧдса ним — Целинник.

Водзынджык казьтылӧм нин йӧзкӧд кындзи ми паныдасьлім, шуам, тракторист Леонид Картаузовкӧд. Ичӧт дырйиыс, война помасян воӧ, мортыс веськалӧ мина вылӧ, воштӧ кыкнан коксӧ. Сирӧта. Война бӧрын уджалӧ Ленинградын сапожникӧн. А сэсся локтӧ Целина вылӧ и лоӧ трактористӧн. Коктӧгыс!.. Ӧні Леонид Михайлович Картаузов — Социалистическӧй Уджвывса Герой, СССР Верховнӧй Сӧветса депутат.

Либӧ босьтам бригадир Наталья Владимировна Геллерӧс. Статя ныв кодь на ачыс, а, вӧлӧмкӧ, дас во нин уджалӧ механизаторӧн, кольӧм во вартӧма 500 тонна нянь...

Целиналӧн медся мӧрччӧдана вермӧмъясысь ӧтиӧн лоӧ и сійӧ, мый тані быдмисны овмӧсъясӧн веськӧдлысь тӧлка, ёна велӧдчӧма, вылын культураа йӧз. Совхозъясса директоръяс, объединениеясӧн веськӧдлысьяс; найӧ тӧдӧны, кыдзи колӧ нуӧдны овмӧс, кужӧны йӧзкӧд уджавны и оз повны вынсьӧдны сійӧ либӧ мӧд решение.

Бур казьтылӧм менам кольӧ и казахъяс йылысь. Ӧд найӧ нэмъяс чӧж нин олӧны татчӧс муяс вылын, быд юлы и шорлы сетісны ним. Воӧм целинникъяс шоныда казьтылӧны, кутшӧма отсасьӧмаӧсь воддза сьӧкыд кадас казахъяс: и юртаад пӧ нуӧдасны, и шоныд пасьтӧ сетасны, и руч ку малахайтӧ. Казахъяс лыдысь унаӧн асьныс лоины целинникъясӧн, уджвывса Геройясӧн.

Медбур казьтылӧм миян группаысь быдӧнлӧн — а сэні вӧліны «Литературнӧй Россияса» главнӧй редактор Юрий Грибов, Москваса поэтесса Ирина Волобуева, Курскысь прозаик Пётр Сальников, Украинаса поэт Станислав Зинчук да мукӧд, — кольӧ партия Целиноградскӧй обкомса секретарь Магауия Сеиловна Исмаганбетова йылысь. Шань сьӧлӧма, вежавидзысь нывбаба век ветлӧдліс миянкӧд быдлаті, отсаліс унджык петкӧдлыны, бурджыка гӧгӧрвоны ставсӧ. Мед ёнджыка йиджис миян сьӧлӧмъясӧ казахъяслӧн олан сямыс, помланьыс нуӧдлісны весиг юртаӧ, кӧні лӧсьӧдӧма вӧлі дастархан — гӧститӧдчӧм. Сэні сёйим ми чӧскыдысь-чӧскыд бишбармак (казахъяс нога ыж яй), тшынӧдӧм-пӧжалӧм чань яй да юим жар лунад ловтӧ бурмӧдысь кумыс, кодӧс вӧчӧны кӧбыла йӧлысь. Тані жӧ казахскӧй писательяс Шерхан Муртазаев да Нургожа Уразов лӧсьыда сьылісны ассьыныс важ сьыланъяс, и быттьӧ и збыльысь веськавлім казахъяслӧн нэмӧвӧйся оланінӧ... Татшӧмыд вунас ӧмӧй коркӧ?

Но сэки жӧ меным думыштсис миян, комияслӧн, национальнӧй сёян-юанъяс йылысь. Мися эз кутны лоны найӧ миян. Тадзи жӧ кӧ кодкӧ локтас гӧститны миянӧ, аслыспӧлӧссӧ, миянлы лӧсяланасӧ, немтор и лэптыны пызан вылад. А ӧд, шуам, позьӧ вӧчны коми черинянь, оз али мый тырмы миян чӧскыд чериыс... Либӧ пӧжалӧм дозмӧр. А юан пыддиыс чужва либӧ тагъя сур... А мый нӧ! Миянлы ӧд колӧны жӧ татшӧмторъясыс, национальнӧй кӧраыс... Мед не сӧмын вӧрӧн, из шомӧн да нефтьӧн нималім.

Казахстанын пасьталаті тадзи ветлӧмъяс бӧрын писательяслӧн бригадаяс выльысь воисны Алма-Атаӧ, медым водзӧ нуӧдны творческӧй конференциясӧ. Ӧні нин, быдторсӧ аддзылӧм бӧрын, гижысьяслӧн выступлениеяс лоисны пӧсьджыкӧсь, Целина быдӧнӧс бур ногӧн вӧрзьӧдӧма. И ставӧн ӧти кывйӧ воисны, мый Целина да сэтчӧс йӧз йылысь колӧ унджык да бурджыка гижны; мый ловзьӧдӧм Эжа муяс вылын 25 воӧн чӧжсьӧма нин ӧнія научно-техническӧй революция кадӧ видз-му овмӧс нуӧдан опыт, и бур эськӧ вӧлі, паськӧдны кӧ сійӧс быдлаӧ, торйӧн кӧ, Нечерноземьеӧ, кодӧс ӧні нимтӧма мӧд Целинаӧн. И мед эськӧ сэтшӧм жӧ ён сывъясӧн выныштчыны-паськӧдчыны быдлаын.

Эзысь самолёт бара кыпӧдӧ миянӧс лӧз енэжлань, уліын бӧрӧ кольӧ веж садъяс пытшкын еджвидзысь Алма-Ата, медбӧръяысь дзирдыштӧ еджыд йывъяснас Ала-Тау, сэсся и заводитчӧны шыльыд степъяс. Ми лэбам Рытыв-Войвылӧ, ылӧ-ылӧ кольӧм гортлань. Шоналӧм сьӧлӧмӧн ме видзӧда уліӧ — ӧні меным сэні унатор нин лоис гӧгӧрвоана, шобдіа му лентаяс и руд солончакъяс, и мукӧдтор... Шань йӧзкӧд ветліг-аддзысьлігъясӧ ме бура кылі ачымӧс Казахстан му вылын, Целина бӧрын менам весиг зумыдмис лолӧй вылын.

Но со меным бара дум вылӧ усьӧ Иван Куратов, ӧд сійӧ самолётад эз лэбавлы, да дзик мӧдкодьӧн вӧлі сэки татчӧс муыс. Менӧ сэсся весиг шогӧдыштӧ, мый сӧмын лыда йӧз тӧдӧны Куратовӧс тані. А коліс эськӧ кутшӧмкӧ ногӧн кыпӧдны коми поэтлысь нимсӧ Алма-Атаас, памятникӧн, либӧ кӧть улича нимӧн, ӧд мортыс тшӧтш жӧ вийсис ыджыд сьӧлӧмнас сэкся кадӧ нартитӧм казахъяс вӧсна.

Со нин Балхаш ты мӧдарсянь лӧстыштіс — ӧдйӧ тӧвзьӧдӧ миянӧс ыджыд кӧрт лэбач.

Рахмет, Казахстан, ыджыд аттьӧ тэныд!

Видза колян, Целина, кыпыд шыясӧн горалысь ловзьӧм Эжа!