ОШТӦ ЭН ЛЫЙ КЫКЫСЬ

Паськыд Яг

Кольӧм арӧ тані сулаліс да нимкодясис на мича-гажа яг!

Мед и эз нин сэтшӧм кузь да шыльыд вӧра, мед и пожӧмыскӧд сор туисны-быдмисны кыдз да пипу, шочиника тшӧтш и коз, но ягыс вӧлі ыджыд, ӧтмоза зымвидзис кузяла и пасьтала, мича-веж вӧлі ягыс быд пӧлӧс вӧрсьыс, лыска пуяснас шувгис и коръя пуяснас сярӧдчис, ӧтсор бура кисьмыліс сэні чӧд и пув, мед эз вывті уна, не сэтшӧм тыра розъя, но быд во гырысь артмыліс вотӧсыс, гӧрд гоб да виж гоб ёна петавліс сэні и, сы вӧсна мый шонділы и зэрлы тырмымӧн восьса вӧлі ягыс, а дзоридз тӧвзьӧдысь да йизьӧдысь чизыр тӧвъяслы тупкӧса, и кузькодь веж нитшкыс шоныд пась этшӧн кыза и небыда шебрыштӧма вӧлі ягсӧ пасьталаыс, быд пу дін и быд вутш юр, вотӧслысь и тшаклысь видзӧ-шонтӧ вужсӧ, зэр ва кутӧ, тулысын усьӧм пу кӧйдысӧс юкталӧ да небзьӧдӧ, выль вуж лэдзны да яг мусиныскӧд йитчыны отсалӧ. А ыджыд-паськыд ягсӧ гӧгӧрыс кытшовтӧны васӧд веж нюръяс, яга-нюра дорӧсӧдыс — медся вотӧсаинаыс — век нин пӧтка бура рӧдмӧдчыліс: дозмӧр и сьӧла, тар и, шочджыка, байдӧг.

Аслас чӧс туйлань веськӧдчигӧн, уна лёк пӧрӧдӧминъяс сьӧкыдпырысь вуджӧм бӧрын Ӧньӧлы век нимкодь лолывліс пырны тайӧ ягас — Паськыд Ягас, кыдзи вӧлі нимтӧны сійӧс — мунігмозыс чӧд тусьясла да пув розъясла копрасьыштны, горштӧ веськӧдыштны шома-юмовнас, паныд лоысь гоз сьӧла лыйны ужнайтӧм вылӧ, а сэсся и весьтас вомӧнавны ягсӧ важ визирӧд, коді шонді югӧр моз ылӧдз-ылӧдз юковтӧ арлӧн зарниӧн мичмӧдӧм вӧрсӧ, коді быттьӧкӧ некор бырлытӧм вылӧ сэтшӧм зумыда сувтӧма татчӧ...

Ӧні важ ягыслӧн помтӧм-дортӧм отын быттьӧкӧ эшвидзис жаль тӧдтӧма вуркӧдӧм-варкӧдӧм вируля дой! И быттьӧкӧ вӧр-ваыс, дзоньнас, век на пыдіа ымзіс-ойзіс татшӧм дойсьыс!..

Шор гуран кайӧм бӧрын, кор татшӧмтортӧ казяліс Ӧньӧ, вомсӧ паськӧдӧмӧн шемӧс сувтіс, дзикӧдз лигышмуніс да лои нёровтчыны пельпомнас коз бердӧ — став вынсӧ быттьӧ ӧтпырйысьӧн пыдзыртісны сылысь, тайкӧ оз усь кок йывсьыс, син бердмӧныс баргӧ-видзӧдӧ сӧмын неморт ногсӧн чушйӧм-чашйӧм ректӧминыс вылӧ да оз и казяв, кыдзи синсьыс сӧдзтысьӧ синва...

Ок, Енмӧй-видзысьӧй, мыйла нӧ Тэ лэдзан тадзисӧ керны?

Гожӧмнад, сыв му вывтіыс чашйысьӧмаӧсь да, ягыслысь топыд нитшка эжсӧ пасьталаыс кыдзисюрӧ гӧрӧмаӧсь и палтыралӧмаӧсь сьӧкыд тракторъясӧн, чаш лыаӧдз да лӧз сёйӧдз бергӧдӧмаӧсь, лыскӧн-увйӧн гудралӧмаӧсь да лойӧмаӧсь, идравтӧм кыддзӧн-пипуӧн вывсяньыс быд ногыс дзобйӧдлӧмаӧсь. Мыйта жмутвидзӧ кыддзыс да пипуыс яг пасьталаыс, сё во чӧж быдмӧмаыс, кузь нэмыс чӧж шонді югӧр и шоныд зэр, и ягыслысь пӧтӧс совъяс босьтӧмаыс! А мыйта и кольӧма на ӧткӧн-ӧткӧн сулалысьыс, коді коньӧра нёровтчӧма, а коді шӧри краджмунӧма да чездасьӧма, а коді нин и сьӧд вужлянас вывлань бергӧдчӧма падера тӧвъясысь. Оз ков ад горшъяслы кыддзыд да пипуыд! Оз вермыны коньӧръясӧс ва туйӧд кылӧдны да...

И ӧд посньыдик понӧльсӧ кыдзисюрӧ талялӧмаӧсь да нырӧмаӧсь ставсӧ! Да мый нин сэн понӧльсӧ! — комын гӧгӧр арӧса пуяссӧ дзобӧдалӧмаӧсь танк кодь тракторъяснас. Майбыр, кӧрт выныд налӧн тырмӧ, паськыд гусеницаыс бура гӧрӧ. Потш кодь вийӧриник на пуыд оз жӧ ков ад горшъяслы, омӧля содтӧ кубометр лыдсӧ, бурджык нин сійӧс варкнитны тракторнас да тшӧтш дзобӧдны няйтас...

— Да мый нӧ тайӧ керсьӧ олӧмас?! — дзикӧдз матӧ воӧмӧн пондіс норасьны Ӧньӧ сы дінӧ матыстчысь понйыслы. — А, Катшыс? Да кыдзи нӧ позьӧ тадзисӧ уджавны? Этатшӧм йӧй этшӧн пазӧдны вӧрсӧ? Да ӧд мӧд муысь кӧ локтісны кодъяскӧ, медлёк врагъясыс, и то эськӧ тадзисӧ эз чашйыны. А тані асланым жӧ йӧз!.. Да кутшӧм нӧ вӧр выльысьсӧ вермылас быдмыны татӧн? Этадзисӧ гӧрӧм да гудралӧминас? Да кутшӧм нӧ йӧй кӧйдыс тані вермас потны да лэдзны вуж? Да и кысь нӧ пӧ тані кӧйдысыслы лоны ӧні? Да кутшӧм нӧ пув тусь да чӧд тусь вермас ӧні быдмыны тані? Да мый нӧ ӧні вермас кокыштны татысь сійӧ жӧ пӧткаыс? А, Катшыс?..

— Ой, Енмӧй-мездысьӧй, да мыйла нӧ Тэ татшӧм ад горшъясыслысь ки-коксӧ он косьты? — доймӧм лов тырнас лыддьӧдліс Ӧньӧ. — Мыйла яндысьтӧм синнысӧ дзикӧдз он тамышав? Мед сэсся водзӧсӧ эз нин вермыны тадзи пазӧдны да урӧстыны гажа ывла вывсӧ, нэмӧвӧйся вӧрсӧ и васӧ... А то ӧд регыдӧн, тадзинад, немысь-немтор оз коль...Но,кыдзи нӧ позьӧ тадзисӧ уджавны? Да позьӧ ӧмӧй шуны ЙӦЗӦН тадзикӧн кимӧститчысьяссӧ?..

Понйыс, Катшыс, — топыд гӧна, сьӧд вылас мича еджыд морӧса, ён морӧса да кузь кока вӧралан ёртыс Ӧньӧлӧн — сулаліс орччӧн, йыла-сувтса пельяснас вӧрӧшитігтыр кывзіс кӧзяинсӧ да тшӧтш видзӧдіс лёк ногӧн куштӧм-жугӧдӧм ягыс вылӧ. Да, дерт, казьтывтӧг эз ов, кыдзи сійӧ нимкодьпырысь чепсасьлывліс гажа ягыс пасьтала, котралысьсӧ и лэбалысьсӧ туявлывліс да индыліс кӧзяиныслы, а сэсся, ӧтлаын кыйӧм бӧрын, сэтшӧм меліа ошкыліс Бур Кӧзяиныс да чӧскыда вердлывліс. Ӧні, дерт, тані некод котралысь ни лэбалысь оз нин ло сэсся, — ас ногӧныс вежӧрталіс пон нэмсӧ нин олысь да быдторсӧ аддзылысь Катшыс. Некод бӧрысь лоӧ тані вӧтлысьнысӧ. Да и некутшӧм ис ни ру он вермы кывны быдсяма лёк дукъяснас пежӧсьтӧм муыс вылын... Катшыс аслас пон вежӧрнас зілис жӧ эськӧ гӧгӧрвоны, мыйла колӧ кӧзяиныс кодь жӧ мукӧд кык кокаяслы татшӧма бырӧдны быдсяма лэбалысьнас да котралысьнас тыр вӧрсӧ, но пон юр вемад та вылӧ эзджык судзсьышт мывкыдыс. Ӧні сӧмын и колис сылы гӧгӧрвотӧма видзӧдны да ыджыд чикыля бӧжнас легӧдны...

Кысь ӧні корсян татысь Биа-серъя дорӧдз веськыда юковтысь визирсӧ — югӧрсӧ? Некутшӧм пастор, ни весигтӧ ордымыс абу кольӧма... Дерт, шуам, шондіа луннад и визиртӧг на весьтас мунас Ӧньӧ, но лысьтан ӧмӧй ӧні пырны татчӧ, морт киӧн керӧм ад гуранас? Повзьӧдчана вӧр шойнаас? Ӧні ӧд непӧштӧ ачыс сійӧ, Ӧньӧ, ӧні ӧд весигтӧ Катшысыс пырысь-пыр жӧ чегас либӧ музгыльтас тані коксӧ! Весигтӧ ачыс Вӧрсаыс ӧні оз лысьт татчӧ пырны! Пыран да сэсся и бӧрсӧ петны он вермы. Сэтчӧ и ньӧмдан!

Ковмас нин ыджыда кытшовтны нюръяс дорӧсӧд. Кык пӧв унджык кад и вын воштыны... Кытшовтныд эськӧ, шуам, мед нин, да ӧд ӧні Ӧньӧлӧн сьӧлӧмыс кутіс ёнтыны и аслас чӧс туй ягторъяс понда! Найӧ нӧ ловъяӧсь-ӧ нин? Гашкӧ и, ӧти сайын, тшӧтш и найӧс нин тадзи жӧ гындыштісны? Кӧть эськӧ и уна-ӧ пӧ нин сэні туянаджык вӧрыс и колис? Биа-серъя пӧлӧныс векньыдик бурысьторъяс сӧмын нин кольыштісны ӧтилаті да мӧдлаті. Бурджык ягъяссӧ ёна жӧ нин джыбӧдісны тӧвся туйясӧд, ӧти районсянь да мӧд районсянь. Кералысьясыс быттьӧ лёк ногӧн ордйысьӧны ӧта-мӧдныскӧд, кодлы унджык сюрас мичаджык вӧрыс, кодлы унджык яг позяс чашвартны...

Паськыд Ягыс, гашкӧ и, сы понда дырджыксӧ сулаліс ю йывъясас, мый доръяна сёрнияс ёнджыка кыптылісны сы гӧгӧр. Да и некыдз оз вӧлі вермыны юкны сійӧс разнӧй районъяс костас — ӧтияслы ёна колӧ, и мӧдъяслӧн киныс лудӧ...

Ачыс сійӧ, Ӧньӧ, кыдз вӧралысь морт, та кузя ветліс жӧ районӧдз. Не ӧти юралыськӧд бурӧн сёрнитіс и лёкысь вензис сэні. Мый ыштӧ Паськыд Ягсӧ да тшӧтш и сы гӧгӧр кольышталӧм вӧръяссӧ эз нин эськӧ ков пӧрӧдны. А видзыштны заказник пыдди. Да ва чӧжсянін и видзанін пыдди. Ӧд мыйта ю чужӧ тані да мӧдӧдчӧ исковтны ӧтар горув и мӧдар горув... А быть кӧ нин ковмас керасьнысӧ, колӧ зэв видзчысьӧмӧн босьтны сэтысь вӧрсӧ. Бӧрйысьӧмӧн пӧрӧдчӧмӧн. Мед кызвын вӧрсӧ кӧть и лоӧ босьтӧма, но ягъясыс мед эз бырны. Мед эз тшыкны... Гашкӧ либӧ, визьӧн-визьӧн колӧ босьтны вӧрсӧ — ӧти визьӧб мичаа босьтін, а орчча бурысьсӧ сулавны колин... Мед сэсся мича вӧра кольӧм бурысьясыс асьныс кӧдзӧны да овмӧдӧны кушалӧминъяссӧ... А кор сэсся выль вӧр сэтчӧ сувтас, сэки мӧдысь бур ногӧн пыравны ягас да кольӧмасӧ босьтны. И татшӧм ногӧн некор оз быр ни оз помась вӧр-ваыслӧн код тӧдас кор нин лӧсьӧдлӧм НОГЫС! Ю йывъясса пӧтка рӧдмӧдчаніныс! Ур вердчаніныс... И вӧрсӧ колӧ босьтыштавны сэтысь кын вывті да лымъя дырйи нин, мед лёк ногӧн не гӧрны да пузлавны бур нитшка яг эжсӧ...

А со тай, лежнёвкаӧн пырӧмаӧсь да гожӧмнас чашйӧмаӧсь Паськыд Ягсӧ!.. Кыдзи найӧкӧд водзсасян? Кор налӧн киын сэтшӧм вына техника. И государственнӧй план тыртӧны найӧ. Быттьӧкӧ и ставыс вӧчсьӧ закон серти. Кытчӧдз со сӧмын воам-а законъяссӧ тадзисӧ сьӧдас могмӧдігӧн?..

Кузь туруна вӧйласьысь подула нюръясӧд собӧ Ӧньӧ, кымын водзӧ, сымын сьӧкыдджыка лэпталӧ кузь гӧленя кӧтіа кокъяссӧ нюрыслӧн шамрасьысь чабыръясысь да шогӧ усьӧмӧн быдтор йывсьыс мӧвпалӧ. И тэрмасьӧ, тэрмасьӧ Биа-серъялань, кӧні сылӧн муса-дона вӧралан керкаыс.

А, гашкӧ и, бара нин абу сылӧн керкаыс? — кӧдзавлӧмӧн майшасьӧ Ӧньӧ. — Во вит-ӧ-квайт сайын тай ӧтиӧс лэптылісны нин тшын йыв! И ас казявтӧгыс ӧддзӧ воськолыс матӧ воӧм вӧралысьлӧн. И коркӧя шуштӧм вӧвлӧмторыс выльысь на песӧ-дойдалӧ сійӧс.

Ӧньӧ сэки ёна висьмыліс вӧр керкаас тадзи жӧ кайигӧн, кынӧмсӧ орӧдӧ и гугӧдӧ вӧлі. Муртса эз кув сэки... А бара жӧ, мыйысь висьмыліссӧ? Да, тӧдӧмысь, сыысь, мый горшыс вӧлі ёна косьмӧ да, юис лесопунктсайса ёльысь ва. Но, юис и юис, кымынысь нин, войдӧр, веськӧдлывліс тані горшсӧ сэтӧр кӧра чӧскыд ванас, и немтор эз лолы. А сэки со висьмис. А сэсся и казяліс Ӧньӧ вӧр весьтӧд гӧгралысь самолёт да, дерт, вежӧрттӧг эз ов, мый могысь сійӧ лэбалӧ тані: бара на койӧ вӧр вылӧ яда химикатъяс! Мед пӧ важ пӧрӧдӧминъясын том коръя вӧрсӧ пӧдтыны да татшӧм ногӧн лэдзны ӧдйӧджыка да бурджыка быдмыны лыска вӧрыслы. Кодкӧ ӧд мӧвпыштӧма жӧ! Дивӧнад он тырмы! Да ӧд пыдӧ лэдзӧм вужъя винёв кыдз пу кӧ кулӧ-косьмӧ таысь, сэки нӧ, татшӧма пежӧсьтӧм вӧрас, пӧткаыс да пемӧсыс кыдзи вермас ловйӧнсӧ кольны? Ӧтырышъя татшӧм «зэръясыс» бӧрын?.. Кор ёна топӧдіс кынӧмнас Ӧньӧӧс, сэки сӧмын тӧд вылас уси, мый не ӧти ёльысь нин казявліс еджыд кынӧмнаныс вывлань гатшнёвтчӧм чериясӧс. Турдӧм кӧчьяс вылӧ гоз-мӧдысь веськавліс нин и вӧрӧд унатӧ ветлӧдлігӧн...

Кыдз сӧмын нин эз тешитчывны коньӧр вӧр-ваыс вылын! Пожӧм рӧдсӧ пӧрӧдчигас дзикӧдз вылӧ бырӧдасны, выйӧдзтӧ кӧйдыс лэдзысьыс оз коль, а сэсся со яд отсӧгӧн кӧсйӧны выльысь ловзьӧдны...

Либӧ джуджыд канаваясӧн — быдса каналъясӧн! — орйӧдласны да вундаласны ва видзысь паськыд нюръяс, мед, лёк думсьыныс, бара жӧ пожӧм ӧдйӧджык быдмис сэні, а збыль вылассӧ и сэки ставыс дзугсьӧ сӧмын — пожӧмыс нэмӧвӧйся нюр вылас бурджыкасӧ оз быдмы, пасьталаыс сӧмын турунзьӧ нюрыс, лёк эжӧрыс регыдӧн дзикӧдз вылӧ пӧдтӧ быдӧнлы сэтшӧм колана турипув. Дерт, сы бӧрын бара жӧ и пӧтка вошӧ!.. Тьпу! Ягъяс помӧдз куштӧмнас нюрзьӧдӧны, а нэмӧвӧйся нюръяс кӧсйӧны косьтыны да ягӧ пӧртны!.. Да кутшӧм нӧ бур кӧзяин тадзисӧ вӧчлӧ?!

Либӧнӧсь сир вийӧдасны кутшӧмкӧ ыліджык ягысь. Мед бурджыка пычкысис пожӧмсьыс сирыс, бара жӧ йиджтасны пытшкӧсас быдсяма ядсӧ. А сэсся и вунӧдасны ас кадӧ пӧрӧдны тайӧ ягсӧ, мӧд вожӧ на шыбӧлитчасны. И сулаланвывсьыныс косьмӧны виртӧммӧм пуясыс, лысныс чорзьӧ, кӧть быттьӧкӧ и, видзӧднысӧ, веж на. Кокалас татшӧм чорзьӧм, ем кодь ёсь йыла лыссӧ дозмӧр, да и розялӧ коньӧрлӧн чулльыс. И ачыс оз гӧгӧрво, мыйысь кулӧ... Тшӧтш и чорзьӧм сир войтсӧ, яднас йиджтысьӧмасӧ, из пыдди кокыштӧ да кулӧ...

И ставыс тайӧ вӧчсьӧ планӧвӧй овмӧс нимсянь! Ылӧ водзӧ видзӧдысь овмӧс нимсянь!

Дозмӧр моз, кӧч моз ли, муртса жӧ эз чергысь сэки Ӧньӧ кынӧм висьӧмсьыс. Ӧдва-ӧдва нёль кокӧн нин кыссис-воис керка ягӧдзыс, весигтӧ сьӧкыд нопсӧ туй вылас кольліс, коз пу увйӧ ӧшӧдліс, мед нин сӧмын кыдзкӧ-мыйкӧ ловйӧн воӧдчыны аслас керкаӧдз, кытчӧ сылӧн арся вӧралігкежлӧ быдторсӧ нин вӧлі водзджык катӧдлӧма, тшӧтш и быдсяма лекарствосӧ, тшӧтш и спирттор дзебассӧ... Но воӧдчис сэки татшӧм коньӧрнас Ӧньӧ дона-муса поз дорӧдзыс да со кытӧні муртса эз пезьды. Керка пыддиыс рудӧдіс кыз пӧим! А водзын вӧлі йи кынтана кӧдзыд вой! А сылысь, ядӧн пежӧсьтӧм васӧ юӧм бӧрын, воигчӧжыс нин вӧлі гугӧдӧ кынӧмсӧ! Выныс сылӧн ставыс нин пыдзыртчис ортсыӧ, вийӧдӧм сира пожӧмысь моз. Весиг вемӧдзыс кӧтасьӧм вӧрын би пестыны эз коль выныс! Сэки сылы кыдзкӧ-мыйкӧ лои ӧзтыны ягсьыс ыджыд кодзувкоткар! Кодӧн сыӧдз век нимкодясьліс Ӧньӧ... Ковмис коткарыслӧн косӧн да шоныдӧн мездысьны гегдӧмысь-кулӧмысь... А сэк кості мӧдӧдны Катшыссӧ гортас отсӧгла... Бур, мый тӧлка понйыд гӧгӧрвоис сэки да бара на мездіс дзикӧдзсӧ матӧ воӧмысь...

А сэсся и выль керка тшуписны пияныскӧд, важ кодьыс жӧ лӧсьыдӧс да шоныдӧс... Эз эновтчы сэки сійӧ татчӧс гажа-муса вӧръяссьыс, кӧть эськӧ и быд ногыс падмӧдалісны и джӧмдӧдалісны. И водзӧ на со вӧралӧ...

Казьтылӧ ӧні ставсӧ тайӧс Ӧньӧ, да лёк ногӧн пузувтӧм Паськыд Ягӧн вӧрзьӧдӧм сьӧлӧмыс водзӧ на доймасьӧ, да тэрмӧдлӧ, тэрмӧдлӧ сійӧс вӧр керкаланьыс... Сэтшӧма тэрмасьӧ Ӧньӧ, мый весигтӧ Катшыс увтчӧм вылӧ оз ветлы, а тшӧктана чуксалӧ сійӧс дінас, мыйысь мӧдыс, кӧть эськӧ и кывзысьӧ, но, дерт, дӧзмытӧг да скӧравтӧг оз ов...

Сэсся и петісны жӧ найӧ кыпыд-гажа Биа-серъя дінӧ! Но, ен сыкӧд, буракӧ тай, абу на пӧрӧдӧмаӧсь берег доръяссӧ, абу на жӧ лысьтӧмаӧсь воӧдчыны туйнас ва видзан медбӧръя колясъясӧдзыс...

Ок, матушка, мичыс татӧні! Ӧньӧӧс быттьӧкӧ кутшӧмкӧ шуда-шоныд руӧн пырысь-пыр жӧ ойкнитӧдӧ сы водзын воссьысь пасьтаыс да мичыс! Кымынысь нин аддзыліс сійӧ олігчӧжыс тайӧ шемӧсмӧдана кыпыдсӧ да гажсӧ, но тай некыдзи оз вермы велавны сы дінӧ, будичи быд выль воигӧн ӧтарӧ пыр ёнджыка на вӧрзьӧдӧ да шемӧсмӧдӧ-а!..

Ӧньӧ ружӧктӧмӧн лэдзис мышсьыс сьӧкыд нопсӧ — мӧвпыштны кӧ, олігчӧжыс мыйта нин кыскалӧма татшӧм сьӧкыд нопсӧ, ӧтарӧ да мӧдарӧ, вӧралысь мортыдлӧн! — мынтӧдіс Ӧньӧ вывсьыс личкысь сьӧкыдсӧ, лысьӧм рутшмунтӧдзыс веськӧдчис, ыджыда лолыштіс, и пырысь-пыр жӧ быдлаті личаліс и кокняліс вӧралысьлӧн, буракӧ, вир-сӧныс пасьталаыс воссьыштіс сьӧкыдсьыс мынӧм бӧрын, тайкӧ вӧр весьтӧдзыс оз лыбӧдчы Ӧньӧ.

А кутшӧм сӧмын рӧмъясӧн оз ворс да оз верав югыд шондіыс водзын Биа-серъялӧн ылӧдз тыдалысь ковтысыс! И, гажыс бырӧма да, кутшӧм меліа варовитӧ воысьяскӧд уліын визувтысь юыс! И ёна жӧ бур, мый вӧрыс дзонь на сулалӧ! И кутшӧм шыльыда да гӧгрӧса лэччӧны сора вӧра ягторъясыс сӧдз ваа юлань. Кутшӧм шыльыд да гӧгрӧс быдлаті вӧр-ваыдлӧн. Кутшӧм сӧстӧм да яр рӧмъясӧн ворсӧдчӧ быдлаті. Со тай нӧ мӧдлапӧв нӧрысас, зумышкодь козъяс пӧвстын, югыда серӧктӧны зарни мича нывъяс — кыдзьяс... Ӧньӧ весиг водзӧ на чуймыштӧ татшӧмторсӧ казялӧмысь да вежӧртӧмысь. «Эз-ӧ сійӧ, Ӧньӧ, пӧрысьмандорыс унджык на понды казявны вӧр-ваыслысь мичсӧ? Эз-ӧ сылы окота ло матӧджык куландорыс унджык босьтны и кыскыны став тайӧ мичсӧ лов вылас?» — весигтӧ мӧвпыштіс та кузя вӧралысь.

Бӧр нимкодьмис Ӧньӧ Биа-серъя дінын! Сэтшӧма виччысян бур вӧралӧм на вермас артмыны сылӧн! Тӧлысь чӧж, пӧшти ноябр праздникӧдз, позяс гӧгравны том дырсянь мусмӧм ягъясӧдыс да нюръясӧдыс. Чӧс туй дзоньтавны и сиавны. Дозмӧр кыйны да, мед шоныдджык дырйиыс оз тшыксьы, кыз чигъя кӧяяссӧ косьтыштны. Ком вугралыштны Биа-серъяысь да, шедас кӧ, солыштны. Колӧ тшӧтш и бура кисьмӧм чӧскыд пув вотыштны да дзебас колодаӧ личкыштны... Олыштам, Катшыс, вӧля вылас да лӧнинас! Да вӧр сёян вылас! Мыськовтыштам асьнымӧс Биа-серъя ванас да сӧстӧм сынӧднас!.. А сэсся и ур воас-едждӧдас, туланлӧн мича пасяс гӧныс сукмас, — на вылӧ вочасӧн сетчам тэа-меа, кыдзи тай ӧні газетын гижӧны, — небыд зарни ми кутам вӧрысь перйыны йӧзлы...

Биа-серъя катыдлань мыйкӧ дыра тірӧдыштӧм бӧрын Катшыс пондіс азыма исасьны нитшсялӧм ыджыд колода дінын, весигтӧ скӧрысь эрӧктыштавны мӧдіс да бӧр кокъяснас мусӧ парсавны-резны. Ӧньӧ кежыштіс жӧ сэтчӧ да пырысь-пыр и казяліс, кыдзи кодкӧ пузлалӧма да палтыралӧма гӧрдов жуг-жагӧдз сісьмӧм-тӧрмӧм пусӧ. Сэсся гуранкодьын косьмыштӧм няйтысь Ӧньӧ казяліс бур печат моз штябкӧбтӧм кок туй — ясыда тӧдчысь гыж пасъяса, мортлӧн паськыд ки пыдӧслань мунысь ыджыд кок туй.

— Но, Ыджыд Мишӧыд нин тай таті ветлӧдлӧ да пучӧй корсьысьӧ! — гӧгӧрвотӧг эз ов вӧралысь. — Тэ ӧд, кӧнкӧ, тӧдін жӧ сійӧс, Катшыс? Ме шуа, Паськыд Ягса кӧзяинсӧ? Водзті тай нӧ сійӧ быттьӧкӧ эз кывсьыв ни эз петкӧдчыв миянладорын? А ӧнісӧ мый ковмӧма? Али ягсӧ пазӧдісны да, некытчӧ лои воштысьны дядьӧыслы? Аслас угоддьӧын немторӧн лои пӧткӧдчыны?.. Мед эськӧ, шуам, и гӧститӧ миянын да, бурӧн кӧ да ладӧн кӧ да. Оз кӧ понды лёк ногӧн шышкайтны да пакӧститчыны...

Сэсся водзӧ восьлалӧ Ӧньӧ, но ӧні, дерт, и тӧждысьыштӧ нин Ыджыд Мишӧӧн дзик на неважӧн кольӧм кок туйысь. Ӧд код на пӧ тӧдас, кутшӧмджык могъясӧн сійӧ шӧйтӧ таті! Ӧні ковмас нин век лоны дасьӧн сыкӧд паныдасигкежлӧ...

Но да немтор, нэмӧвӧйся вӧралысь Ӧньӧ оз на пов ошъяссьыд! Мед кӧть и тайӧ Ыджыд Мишӧ! Аслас нэмӧ сійӧ чергӧдліс нин вит-ӧ-квайтӧс, кодъяс чӧс туйын шышкавлісны да сикт дорын пакӧститчисны: то мӧскӧс косявласны, то, колхоз дырйи на, муяс вылын юмов зӧр шырзьӧны... А тайӧ, гашкӧ и, пырмунігмоз на парсасьыштіс тані, помӧдз эз на бӧрйы выль оланінсӧ. А сэсся, кор казялас, мый пищаля морт — ош ногӧн кӧ, Куш Пель дай сылӧн Увтчысь Кӧиныс бара на овмӧдчисны татчӧ, сэки сійӧ, ставсӧ гӧгӧрвоысьыд, ӧдйӧ на кытчанькӧ водзӧ вешъяс. Ӧд со Кӧдзыд Тӧв матысмӧ, дыр кежлӧ водан кад сылы воӧ, и быть колӧ тайӧ кывкутана кадыс кежлӧ бурджыка дасьтысьны: чӧжны кыдз позьӧ унджык гос да выль гу места на колӧ бурджыка бӧрйыны, мед сэні шоныдджык вӧлі, да и водз тулысын ва эз лок, важ гусӧ ӧд, кӧнкӧ, трактор гусеницаясӧн варкнитісны Куш Пельяс, да и лёк ногӧн сӧмын на рӧзӧритӧм яг вылад ӧні ӧдвакӧ лысьтас сійӧ узьмӧдчыны тӧвбыд кежлад, мед кӧть и ыджыд вына Мишӧ сійӧ, кӧть эськӧ и коркӧ чужліс сійӧ Паськыд Ягыс вылын да дыр кад чӧж сэтӧні вӧлі сылӧн муса горт и поз...

А со и асланыс налӧн, Ӧньӧлӧн да Катшыслӧн, гажа позныс-чомныс тыдовтчис! Ен сыкӧд, дзоньӧн на тай сулалӧ пожӧма яг вылас! Воймытӧм на, ловъя рӧма на керъяснас босьтӧ этшаник шоныдсӧ рытланьӧ катовтчӧм арся шонділысь.

— Видза олан, керкаӧй дай сё муса Бурӧй! — нимкодьмӧмсӧ дзебтӧг гораа шыасис вӧралысь Ӧньӧ. — Лэдз жӧ бара миянӧс олыштны ас ордад! Видз миянӧс кӧдзыдысь и тӧлысь-падераысь, лэчыд пиня-гыжъясысь и лёк йӧзысь!

Вӧр пу улын сулалысь керкалӧн, тӧдӧмысь, ёна жӧ нин гажыс бырис, да сійӧ нимкодьпырысь мыйкӧ вочавидзис жӧ налы матын визувтысь Биа-серъялӧн сяльгӧмӧн да джуджыд тугана пожӧмъяслӧн шувгӧмӧн.

Вӧр да йӧз

Чӧс туйыс Ӧньӧлӧн ыджыда кытшовтӧ Биа-серъяӧ лэччысь Ӧньӧ-ёль гӧгӧръясӧд, вель ылӧдз ёль вӧрзянінъясӧдз кайлӧ, нюръяс костӧ керавтӧм на ягторъясӧ да бурджык шор нюкӧскаясӧ кежавлӧ, — бура кӧ ставсӧ вӧдитны да эновтчытӧг сиасьны да кыйны, уджыд тырмас. Важ ордымыс вылӧ петӧм бӧрын Ӧньӧ бара на кутіс мӧвпавны сы йылысь, колӧ-ӧ сылы бурджыка дзоньтавны да выльмӧдавны чӧссӧ и лэчсӧ. Дырджык кыйсьӧм вылӧ кӧ на надея кутны, — колӧ! Абу на тай сійӧ пӧрысь, муртса на петіс пенсия вылӧ, кок вын и сой вын, ен сыкӧд, эм на, синмыс на бура аддзӧ и, бур ногӧн кӧ, сӧмын и воссис сылы вӧралан кадыс! Чӧжсьӧм сямнас да олӧмас зумыдджыка кутчысьӧмнас!.. Но сэк жӧ и падъялӧ да шогӧ усьлӧ Ӧньӧ водзӧ вӧралӧмыс кузя — быд ногыс со дзескӧдӧны да топӧдӧны, вӧр кушӧдз пӧрӧдӧны, регыд, буракӧ, и сылӧн чӧс туйӧдз воӧдчасны. Да и сытӧг нин быд ногыс падмӧдӧны, чӧсъястӧ и лэчьястӧ вӧрӧдӧны, керкатӧ нин сотлісны и...

А сэтшӧма на оз кӧсйыссьы эновтчыны вӧралӧмсьыс тайӧ гажа-озыр пельӧсоксьыс! Кӧні со весиг чӧс туй ёльыс шусьӧ Ӧньӧ-ёльӧн. Дерт, шуам, абу сылӧн, ӧнія Ӧньӧлӧн, тайӧ нимыс, а кутшӧмкӧ зэв важся рӧдпомлӧн. Код дінӧдз сійӧ, ӧнія Ӧньӧ, оз нин весиг вермы сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн посйысьнысӧ... Но коркӧ вӧвлӧма жӧ сійӧ, зэв важся Ӧньӧыс, налӧн жӧ рӧдысь вӧвлӧма! Сійӧ Ӧньӧыс медводз казялӧма ёль гӧгӧрсьыс дозмӧра-сьӧлаа ягъяссӧ да и писькӧдӧма чӧс туйсӧ. А сэсся и ёльсӧ нимтӧмаӧсь сы нимӧн. Ӧньӧ-ёль!.. Таысь ӧмӧй абу нимкодь да кыпыд тшӧтш и сылы, ӧнія Ӧньӧлы? Сійӧ жӧ важ рӧдсьыс петӧм вӧралысьлы? Ӧд, позьӧ шуны, ёльыс тшӧтш сылӧн, ӧнія Ӧньӧлӧн, нимӧн шусьӧ! Мыйта жӧ нин сійӧ, ӧнія Ӧньӧыс, тані кыйсис! Таляліс важ ордымсӧ! Мыйта сьӧла-дозмӧр и ур-тулан лэччӧдліс татысь! И батьыс сылӧн, ӧнія Ӧньӧлӧн, и пӧльыс, и пӧльыслӧн пӧльыс век нин кыйсьылӧмаӧсь Ӧньӧ-ёль гӧгӧръясын. И век жӧ бура шедлӧма налы быдтор. Сы вӧсна воысь-во век лючки шедліс, мый ставныс найӧ шань мывкыдӧн кужлісны кыйсьыны да вӧравны. Сы вӧсна мый найӧ талунсӧ кыйигӧн, да тшӧтш и вӧрсӧ мый этшкӧ босьталігӧн, век мӧвпалісны да тӧждысисны и аскиа лун йылысь. Сы понда тшӧтш ёна тӧждысисны, мыйджык колясны найӧ асланыс пияныслы, кутшӧмджыкӧн колясны асланыс рӧдныслы чӧс туйсӧ. Кутшӧмӧн колясны сы гӧгӧрса вӧръяссӧ водзӧ лоысь йӧзыслы... Та вӧсна некор эз бырлы ни яг ни нюр, ни сэні лэбалысь ни котралысь...

Вермас лоны, сійӧ жӧ зэв важся Ӧньӧыс, — мӧвпалӧ шызьӧм сьӧлӧма ӧнія Ӧньӧ, — гашкӧ и, буретш да сійӧ медводзӧн нимтіс и гажа-мича юсӧ Биа-серъяӧн? Медводзӧн петіс сійӧ сё муса юлӧн джуджыд нӧрыс йылӧ, шемӧса видзӧдліс син водзын воссьысь юлӧн зарни ковтысыс вылӧ да и вӧрзис сьӧлӧмыс. Да и пӧся шуис ёна чуймӧм вӧралысь, дерт, кӧнкӧ, шыа да ньӧввужа на вӧралысь:

«Ок ӧд кутшӧм Биа-серъя!»

Оз, Ӧньӧлӧн сьӧлӧмыс некыдз на оз лэптысь эновтчыны пӧльяслӧн чӧс туйысь да тшӧтш и налӧн кыйсян этшысь-ногысь. Кӧть эськӧ, шуам, и ӧні, бур поннад, да инмысь пищальнад, да мыйта колӧ дрӧбнад-порокнад позьӧ и сідз нин вӧралыштны, чӧс плакаяс лэптавтӧг да лэчьяс сиавтӧг...

Ӧньӧ велалӧмӧн восьлалӧ яг дорӧсъясӧ дыр кад чӧжӧн бура вурыштчӧм, ёль ногыс жӧ чукыльӧн-мукыльӧн кытшлалысь, гӧрд лыскӧн и зарни корйӧн серӧдӧм ордымӧд, — восьлалӧ вӧралысь да быдтор йывсьыс мӧвпалӧ. Сэсся и падъявтӧг нин шуӧ аслыс, мый бара на дзоньталас да, кыті колӧ, лючки выльмӧдалас чӧс туйсӧ. Мед на кыйсьӧ сійӧ ас лӧсьыднас да сямнас! Мед на тшӧтш и ачыс сійӧ, ӧнія Ӧньӧ, нэмӧвӧйся чӧс туй пырыс кыдзкӧ быттьӧ тшӧтш кылӧ важ пӧльяслысь лов шысӧ и тӧждысьӧмъяссӧ!

Со этайӧ керӧса кытшолас сылӧн кык чӧс, ёна нин важмӧмаӧсь, плакаясыс нитшсялӧмаӧсь да ропмунӧмаӧсь, кыкнансӧ выльысь колӧ керны! А мый нӧ, лазсӧ пӧрччас да и керас! Со тай нӧ кос кондаясыс ёнӧсь на матын сулалӧны. И луныс гажа, шондіа, ыркыд тӧв буретша ворсӧдчӧ вӧрын... Тэ, Катшыс, верман сэк кості шойччыштны, ӧд абу жӧ нин том, арбыднас удитлан на мудзтӧдчынысӧ... Немтор, лӧсьӧдлам на чӧсъяссӧ, мед на лючки да бура асьныс кыйыштӧны. А сэк кості ми, бурджык, пув вотны веськӧдчылам, ӧні нин бура воӧма пувйыс, ма кодь юмов. Сэсся и турипувъя нюрӧ на петалам, кузь тӧлыслӧн пӧ тай гыркыс пыдӧстӧм, уна быд пӧлӧс сёян сылы колӧ. А вотӧса сёян-юаныд тай бура лӧсялӧ тшӧтш и мортыдлы, пӧрысьлы кӧть томлы, торйӧн нин посни внукъяслы...

Ӧньӧ пӧрӧдӧ лэчыд чернас ёнкодь конда, орӧдӧ сажень-мӧд кузьта дін кер, сирӧд тувъяс отсӧгӧн шӧри поткӧдӧ: веськыд слӧяыд да, лӧсьыда тай и шковмунӧ шӧри, ӧткызта кыкнан джынйыс пытшкӧсса сирӧд еджыднас сӧмын и пасьмунӧны, а шӧрвыяныс, ӧтиыслӧн и мӧдыслӧн, мичаа визьнитчӧма гӧрдов сьӧмӧс шӧртныс. Ӧньӧ дзикӧдз лӧсалӧ-босьтӧ ропмуныштӧм нин болоньсӧ, шыльӧдӧ плакасӧ, кыз помланьыс гӧгрӧса перйӧ тшупӧд, пысалӧ сэтчӧ нюдз пелысь ньӧрйысь водзвыв песовтӧм кляч, чӧс вом дорӧ тувъявлӧ ён майӧгъяс, вылісяньыс бур тасӧн найӧс йитӧ-зумыдмӧдӧ, ӧтар помӧдыс чурвидзысь увъя, а мӧдар помӧдыс ён крукыля каллян бедь кералӧ шор дінысь, боки пӧвъяс поткӧдлӧ коляс кондаысь да шыльӧдӧ, сэтысь жӧ вӧсньыдджык дзав перйӧ да шыльӧдӧ, мичаа весалӧ чӧс ув мусӧ да весигтӧ посньыдик гальки вывсяньыс койышталӧ сэтчӧ. Сэсся и октӧ-лэптӧ выль сьӧкыд плакасӧ важинӧ.

И октӧм курока пищаль кодь сулалӧ шензьӧдана чӧс! Сюсь синма чукчи казялас мича-сӧстӧм лыасӧ сэтысь, лэччас пуртікасьны, луданінъяссӧ гыжъялыштны. Да тшӧтш и чорыд гальки кокыштны, мед сійӧн вына чульсьыс изкисӧ выльмӧдыштны, мед кузь да кӧдзыд тӧвбыднас бурджыка изіс сійӧ лыска чорыд сёянсӧ... Пырас плака улӧ ыджыд сьӧд чукчи, тувччас дзав вылӧ, и сэк жӧ пезьдӧ мудера йитлӧм-октӧм чӧс...

Водзті, кор коми вӧралысьлӧн эз на вӧв пищаль, да кыйсьыліс сӧмын шы помысь, да ньӧввуж помысь, да пурта-чера помысь, кутшӧм мыджӧдӧн, колӧ чайтны, вӧліны татшӧм чӧсъясыс да сэтшӧм жӧ мудера мӧвпыштӧм быд пӧлӧс лэчьясыс, налькъясыс да гымгаясыс...

Быдса вежон чӧж ковмис Ӧньӧлы тадзи вӧчасьӧмӧн да дзоньтасьӧмӧн, лэч сёръяс вылӧ пелысь розъяс ӧшлӧмӧн кытшовтны чӧс туйсӧ. Дерт, казявтӧг эз ов, мый пӧткаыс таво таті бура олӧ, вотӧсыс таво эськӧ и эз ёна уна артмы, но пӧткаыслы сёймӧныс вӧлі и ӧні на эм — чӧд и пув, льӧм и пелысь. Но казяліс Ӧньӧ тшӧтш и сійӧс, мый кодъяскӧ таті мунлӧмаӧсь нин, полошуйтӧмаӧсь нин тыра позтыръяссӧ да, тӧдӧмысь, и шочмӧдӧмаӧсь лыйсьӧмӧн. Гоз-мӧд позтыр нин сӧмын чукӧраджыксӧ лэптісны Катшыскӧд пув нёняланінысь да, повзьӧдлытӧмъясыд, матӧ и пуксялісны гӧгӧрыс. На пиысь уджалігкостіыс моз кык сьӧд айӧс лыйис Ӧньӧ.

А кодъяс нӧ эськӧ татісӧ, сылӧн чӧс туйӧд, кытшлалӧны? Кодарсянь воӧм йӧз? — тӧждысьтӧг оз ов Ӧньӧ татшӧмторъястӧ казялӧм бӧрын. — Сӧдзва дорсаяс? Али лесопунктсаяс?.. Сӧдзва дорса Туганов Илля ӧдвакӧ пырас менам чӧс туйӧ, — артасьӧ Ӧньӧ. — Сійӧ тӧдӧ, мый ме бара на воа татчӧ арбыд кежлӧ, и мыйкӧ ӧд ковмас меным кыйнысӧ. Тӧдӧмысь, бара на лесопунктсаяс гежмалӧны. Быдлаын тай ӧні найӧ шарйысьӧны, корсьӧны бурджык вӧр, кытысь эськӧ медбӧръясӧ нетшыштны... Да, дерт, и вӧр пӧткасьыд оз жӧ ӧтдортчыны... Катша Мишка лесникалӧ сэні, вӧралысь кодьӧн жӧ лыддьыссьӧ, понма и быдтор жӧ, сӧмын сійӧ и кыйӧдчӧ, кыдзи эськӧ унджыка да кокньыдджыка кӧповтны вӧрысь и ваысь. Быд пӧлӧс начальникъяссӧ, вӧр сёянӧн чӧсмасьны радейтысьяссӧ, сійӧ жӧ Катша Мишкаыс нуӧдлывлӧ кыйны-вийны, машина кӧть трактор налӧн век нин дась — вермасны вӧр кыскан туйӧд дозмӧр койт вылӧ пызйыштны водз тулысын, вермасны и чарӧм вывті чергӧдӧм йӧраӧс ӧдйӧ гургӧдны. Майбыр, оз нин ков сы моз, Ӧньӧ моз, жаявтӧдзыд мыш вылад сьӧкыд ноп кыскавны — ӧтарӧсӧ сёян да кӧлуй, а мӧдарӧсӧ мый шедыштас кыйдӧсыс да мый сюрас вотӧсыс...

Ӧньӧ пысалӧ да сиалӧ кык коз костӧ топӧдӧм сёр вылӧ тыдавтӧм кодь вӧсньыдик сутугаысь петля, ӧтарас и мӧдарас ӧшӧдалӧ пелысь розъяс. Сьӧла казялас гӧрд пелысьсӧ, лэччас сёр вылӧ кокасьны, ӧти роз дінсяньыс мӧд дінӧдзыс мӧдас тапиксьӧдны петля пырыс...

Ставсӧ бура казявлӧмаӧсь да мӧвпыштлӧмаӧсь важ вӧралысьяс! И нюдз-ён си петлятӧ, кодӧс нэмъяс чӧж путшкылісны вӧв бӧж сиысь, ачыс на Ӧньӧ, кытчӧдз сиктын сэтшӧма эз чинтӧдчыны вӧвъясысь, век жӧ татшӧм синас вӧдитчис. И пелысь розтӧ медбур самыс пыдди казялӧмаӧсь жӧ. Абу пув ни, льӧм ни — немтор, а буретш да пелысь! Пелысь розтӧ бура позьӧ ӧшӧдны, тусьыс топыда кутчысьӧ сэні да оз гылав, кӧть тӧвбыд олас. И век гӧрд сійӧ, ылысянь тыдалӧ. Сэсся и сьӧла тӧдтӧг оз ов, мый кынмалӧм бӧрын тайӧ вотӧсыс воштӧ курыдсӧ да шомасӧ, сэні кольӧ сӧмын юмовыс да пӧтӧсыс. И кор мукӧд вотӧсысь тыртӧммӧ вӧрыс, сэки кыдз нӧ сы вылӧ он лэбовт?

Ми мукӧддырйиыс ӧтарӧ сӧмын и ёрам важ олӧмсӧ: ыштӧ сьӧкыд вӧлі, пемыд вӧлі, нӧшта на кутшӧмкӧ вӧлі... И сэтшӧм радӧсь, мый ставсӧ ратшйӧдлім-орйӧдлім, став важсьыс мынтӧдчим и эновтчим... Но ӧд эз жӧ нин и ставыс лёк вӧв, кӧть и важ олӧмас! Шуам, сійӧ жӧ вӧралӧмыс кузя босьтам. Кутшӧм повтӧмлун вӧлі колӧ та вылӧ! Да кутшӧм веськыдлун!.. Шуам, кодкӧ ӧмӧй лысьтліс пырны сэки йӧз чӧс туйӧ? Кӧть эськӧ и найӧс, сійӧ жӧ чӧс туйяссӧ, вӧлі юклӧма эз вылісянь тшӧктӧм серти, а асьныс, вӧралысьяс костын ӧта-мӧдныскӧд бура сёрнитчӧмӧн, да сы серти, коді водзджык воис сэтчӧ да пасъясис... Но ӧд некодлы весиг дум эз волы юрас йӧз лӧсасас пырны! Непӧштӧ лыйны сэтысь пӧтка либӧ перйыны сійӧс чӧскысь. Либӧнӧсь перъяс кӧ дозмӧрсӧ бокӧвӧй мортыс пырмунігмоз, ньӧр помӧ шыртыштас да сэтчӧ жӧ и ӧшӧдӧ... Сэки ӧд, сійӧ жӧ важ олӧмас, йӧзлысь вӧрӧдысьясыс медся лёк, медся пеж йӧзнас лыддьысьлісны комияс пӧвстын. Торйӧн нин вӧралысьяс пӧвстын! Татшӧм шочиник урӧсъяссӧ ӧд, кутасны кӧ вӧлі вӧрын, жаль тӧдтӧг накажитлывлісны!

Но сы пыдди и быдӧн ловъя лолӧс моз видзлӧма да чередитлӧма ассьыс чӧс туйсӧ! Вердысьсӧ и гаж сетысьсӧ! А ӧтвылысь кӧ босьтны — дзоньнас вӧр-васӧ сідзи жӧ видзисны йӧзыс! Лов тырнас вежавидзисны сы водзын!

Ӧні ставыс тайӧ кытчӧкӧ воши, — шогпырысь мӧвпалӧ вӧралысь. — И татшӧм, важ буръяссӧ воштӧмысь, а выль буръясыс дінӧ лючкисӧ велавтӧгыс, ми, коми йӧз, паськыд му вылас этшаник йӧз, вочасӧн, гашкӧ и, асьным сэсся тшӧтш пондім чусмыны да вошны ыджыдджык котыръясас... Либӧнӧсь ассьыным бур-сӧстӧм этшнымӧс воштӧмӧн Катша Мишкаясӧ пондім пӧрны... Кодъяслы нинӧм дон оз сулав йӧз чӧс туйӧ пырны... Йӧз чӧскысь дозмӧр перйыны да гортас лэччӧдны... Кодъяслы дзик веськодь, кольӧны кӧть оз со татшӧм ловъя чӧс туйясыс... Кольӧ кӧть оз дзоньнас Коми Парманым!.. Налы кӧ, йывмӧм-пежмӧм ловъяслы ставыс тырмӧ да ӧні пӧтӧса овсьӧ и! А став мукӧдыс сэсся тшаква!..

Джын чӧссӧ да лэчсӧ сӧмын лӧсьӧдліс да окталіс вӧралысь. И не сымда кокньӧдчӧм могысь чинтіс уджсӧ сійӧ, мыйта водзӧ кежлӧ надеяыс бырыштӧм понда. Ӧд мортыс сьӧлӧмнас шогпырысь кывтӧг эз ов, мый вӧрсӧ кералӧмӧн — ягъяссӧ кушӧдз шырзьӧмӧн — гӧгӧрбок топӧдӧны да, ӧдвакӧ нин сійӧ лючки-бура вермас дырсӧ чӧстуясьны тані. Кӧть сэсся кутшӧма эз тӧждысь да водзсась!.. А ӧні кежлӧ сылы тырмылас и джын чӧскыс да лэчкыс, мый шедыштас наӧ, мед шедӧ, сійӧ, Ӧньӧ, абу горш морт, ӧнія олӧмас и татшӧм кыйдӧстӧгыс он кув тшыглы, нянь и кутшӧмсюрӧ мукӧд нуръясянтор тай позьӧ судзӧдны лавкаысь...

Медшӧр бурыс сылы ӧні абу нин тайӧ! А сійӧ, мый вермӧ на кыйсьыштны да нимкодясьны пӧльяслӧн чӧс туйын да гажа Биа-серъя дорын! Мед кӧть и кыдзисюрӧ кералӧмъясысь лысыштӧм нин вӧрын да тӧдчымӧн косьмӧм ю дорын... Да нӧшта сыын бурыс, мый сылӧн, мед кӧть и ёна нин чинӧм прӧмысыс, важ моз на вайӧ йӧзлы радлун и нимкодьлун...

И ывлаыс со буретша лӧсьыд да гажа вӧрӧд гежмалӧм и уджалӧм могысь: шондіа да кос, енэжыс и сынӧдыс сӧдз, лунтыръясӧн ыргыштӧ вой тӧв, войяснас кынтышталӧ нин да водзӧ на мичмӧдӧ вӧрсӧ югыд зарни рӧмӧн, и алӧй кыа рӧмӧн, и мукӧд пӧлӧс рӧмӧн. Татшӧм вӧрыс вылӧ пӧсь лов тырнад видзӧдӧмсьыс он вермы пӧтны!

Рытнас керка дорӧ воигӧн Катшыс ылісянь на чепӧсйис сэтчань да долыдпырысь пондіс увтчыны. «Кодкӧ тай тӧдса воӧма!» — пыр жӧ гӧгӧрвоис да нимкодьмис Ӧньӧ.

И збыль, керка дорын сулаліс да вашъялігтыр шыльӧдіс гӧрдов ус-тошсӧ Туганов Илля, ыджыдкодь тушаа, вылас лӧсьыда пукалысь брезент курткаа, ар комын квайта мужичӧй. Уджалӧ сійӧ район газетын, ачыс пӧ, сідзсӧ, Сӧдзваысь петавлӧм морт. Ӧньӧ тӧдмасьліс сыкӧд газет лэдзанінас, кор тшӧтш пыраліс сэтчӧ вӧр-ваыс понда аслас дойясӧн. А кор сэсся Илляыс ачыс ӧддзӧдчис волыны Биа-серъя дорӧдз да вежон чӧж пищальӧн кытшлалыштны быдлаті, сылы, буракӧ, пыдіа жӧ йиджовтчис сьӧлӧмас татчӧс мичыс и вӧр-ваыслӧн помӧдзсӧ пазӧдтӧм на озырлуныс. Сы бӧрын, кольӧм арӧ, сійӧ ачыс нин, ас кежсьыс, кежавліс татчӧ Сӧдзва дорсяньыс, кӧні отпускаліс мамыс ордын... Веськыда вӧлі воӧма, визиркаясӧд да ӧти ёль йывсянь мӧд йылӧ вуджӧмӧн... Дерт, кӧнкӧ, и ӧні сэтшӧм жӧ ногӧн кераліс-воис... Том морт, а кужӧ ветлӧдлыны вӧрӧдыс, и оз пов... Кӧть и абу матын сылы мӧд районсяньыс весьтасавны, вӧръяс пырыс, буракӧ, Ӧньӧлӧн сиктсянь серти ылынджык на лоӧ...

— Ӧньӧ дядь, миян, Бускокӧд, бара на гажным бырис тіянысь! Биа-серъяысь да! — топыда киасигмоз шуалӧ бура сёрнитны кужысь Илля. — Видзӧд, кыдзи нювсьӧны да окасьӧны кык другыс.

— Локтӧй, локтӧй, кыдз шуласны, милости просим! — ӧдва жӧ вермӧ кутны лов вылас ылькнитӧм нимкодьсӧ Ӧньӧ. — Татшӧм воысьясыдлы ми век радӧсь... Лазйын менам буретш да дозмӧр веськаліс, пырысь-пыр ми сійӧс куштам-керам...

— Менсьым кӧ пуам-а, Ӧньӧ дядь, ми Бускокӧд абу жӧ дзик тыртӧмӧсь.

— Мун сэтысь, ёртыс! — ӧвтыштчис Ӧньӧ. — Миян ордӧ гӧсти пырин да, тэнӧ жӧ али мый пондам сэсся пайкӧдны!.. Ми ӧні та кузя, пӧткасӧ кыйӧм кузяыс шуа, тэ дорысь озырджыкӧсь лоам. Чӧс туйӧс выльысь лӧсьӧдалім да окталім.

— Бара на сиасин? — шензьыштӧ Илля. — Эн на эновтчы чӧссьыд-лэчсьыд?

— Унаӧнӧс весигтӧ выльмӧдалім на... Но эг жӧ нин ставсӧ окталӧй, а сӧмын джынсӧ кымын... Мед на кыйыштӧны...

— Но, Ӧньӧ дядь! Вот морт так морт! — Туганов Илля весиг тапкӧдыштӧ вӧралысьӧс пельпомӧдыс: татшӧм Ӧньӧ дядьыс сылы чайтсьӧ сирӧд мыр кодь зумыдӧн да кадыслы сетчытӧмӧн. — А мисӧ, тайӧ пӧрйӧ, ог дыр дзескӧдӧй тіянӧс тані. Войсӧ узям, а сэсся Биа-серъя горув веськӧдчам. Вӧралігтыр кӧсъя чойӧ сиктӧдз лэччывны, важӧн эг аддзыв найӧс, да и мамӧ тшӧтш велӧдіс та кузя. Гашкӧ и, пув тшӧтш вотыштам ӧти сайын, бурджыкинысь, а сэсся и пуртор ньӧрйыштам да кылӧдчам. Эмӧсь тай пувъясыс...

— Пувъясыд эськӧ эмӧсь да... — Ӧньӧӧс шогӧдыштӧ, мый сӧмын войковтны кӧсйӧ сыкӧд Илляыс. — А мый эськӧ тіянлы Биа-серъя йывъясӧдыс не гежмалыштны?.. А сэсся вӧлись нин кылӧдчыны?.. Миянӧс ӧд он дзескӧдӧй. Вӧрын и гортын ставӧн бура тӧрӧдчам!..

— Ме, Ӧньӧ дядь, водзвыв арталі сідзи. Таво окота лои вӧчны татшӧм кытшовсӧ, горувсӧ тшӧтш тӧдмалыштны...

— Сідзсӧ эськӧ бур дела тай мӧвпыштӧмыд да... Ёна лӧсьыд кытшов том кокнад да том збойлуннад!

— Меным, Ӧньӧ дядь, ас синмӧн окота паськыдджыка видзӧдлыны, мыйджык вӧчсьӧ вӧрас и ваас!.. — сьӧлӧмсяньыс шуис гӧгӧрвоысь мортлы Туганов Илля.

— А татшӧм окотаыс кӧ эм, видзӧдлынысӧ и колӧ, ёртыс! — бӧр долыдмыштіс Иллялӧн татшӧм ыджыд кӧсйӧмысь Ӧньӧ. — Ас синнад кӧ быдтор аддзылан, век нин сьӧлӧмад пыдӧджык йиджас, йӧзыдлӧн висьталӧм дорысь...

Сэсся Ӧньӧ мӧдіс куштыны сьӧд дозмӧр, кокньыда шедысь гӧна на тавося вийӧр. А Илля лэччис берег дорӧ вала, но эз на тэрмась ӧдйӧсӧ гумовтны ведранас, а водзын мыссьыштіс чужва рӧмлань муныштысь ванас, кияссӧ долыдпырысь лэпталӧмӧн нимкодясьыштіс ворсӧдчысь сӧдз визлачнас, и вадор ыркыднас, и визув вылӧд чӧла кывтысь гырысь чери сьӧм кодь гылалӧм коръяснас, и нинӧмӧн торкавтӧм нэмӧвӧйся лӧньлуннас... А кор бӧр кыпӧдчис выліӧ, шуис би дорын ноксьысь ёртыслы:

— Вот, Ӧньӧ дядь, вӧзйӧны вӧлі путёвка лунвыв море дорӧ... Редакторлӧн гӧтырыс висьмӧма да эз мун... А ме со татчӧ локті... Ӧні ме, Ӧньӧ дядь, буракӧ, помӧдз нин куті гӧгӧрвоны, мый меным медбур курортыс со татшӧм Биа-серъя дорас!..

— А сідзи и эм, ёртыс! — водзӧ долыдмӧ Ӧньӧ сылы лӧсялана бур морт понда. — Коми мортӧн кӧ шусям, немтор миянлы лунвывъясын, лёк жар вылас, ӧтарӧ мышнымӧс пӧжны. Ӧтчыд-мӧдысь видзӧдлін моресӧ, кутшӧмджык сійӧ эм, уялыштін сола ваа топыд гыяс вылас, да и шань. Со тай кӧні миянлы веж мореыс! — вылын юра пожӧмъяс сайын варовитысь Биа-серъялань кинас паськыда ӧвтыштӧмӧн шуис вӧралысь.

Ыджыд рачын мӧтыр йылӧ ӧшӧдісны пуны дозмӧрсӧ дзоньнас. Сьӧдасьӧм-саӧссьӧм чайник лӧсьӧдісны жӧ би весьтӧ. И пуксисны гажа би дорӧ кык вӧралысь. Олӧмаджык и томджык. Ньӧжйӧникӧн сёрнитӧны. Ньӧжйӧникӧн жӧ луныс кусӧ. Лӧняс да ыркалысь сынӧдас ясыдджыка пондӧ кывны Биа-серъялӧн варовитӧмыс. Понъяс чӧла куйлӧны бисянь жайгысь шоныдын, синнысӧ дыр кежлӧ куньласны, а сэсся регыдик кежлӧ дышиника бӧр восьтыласны. Кӧнкӧ вӧр весьтын шочиника кывлӧ кырнышлӧн мисьтӧма курксӧм, дерт, лэчыд синмаыд казяліс нин, мый воисны татчӧ йӧз, да на дінын век нин позяс мыйӧнкӧ содтӧд пӧткӧдчыштны...

— Ой, ёна жӧ нин лӧ-ӧсьыд! — яглӧн шоналӧм топыд эж вылӧ гатшнёвтчигмоз ыджыда и пӧся шуӧ сэсся Туганов Илля. — Со кодыр, буракӧ, Ӧньӧ дядь, мортлӧн лолыс аскӧдыс Енмыскӧд сёрнитӧ!

— А мый нӧ, ёртыс, гашкӧ и, збыльысь сёрнитӧ... Енмыскӧд! — шензьӧмӧн воӧ ӧти кывйӧ олӧмаджык вӧралысь.

— Тані весиг сьӧкыд вежӧртны, мый кӧнкӧ кодзувкотъяс моз жуӧны йӧз... Уна йӧз!.. Ыджыд каръяс грымакылӧны... Тшын пиын да бус пиын пӧдӧны... И йӧз пыр мыйкӧ юкӧны ӧта-мӧд костаныс... Банкаӧ йӧршитӧм чераньяс моз йирӧны ӧта-мӧднысӧ... Бур ногӧн кӧ, эз ӧмӧй эськӧ тырмы став тайӧ бурыс да лӧсьыдыс быдӧнлы?..

— Да, ёртыс, сідз эськӧ да!.. — воча вӧрзьӧ лов тырнас и ышлолалӧ Ӧньӧ. — Бурӧн кӧ, быдторсӧ эськӧ позьӧ керны югыд шонді улас да... Но огӧ на тай ми кужӧй бур ногӧныс... Ог вермӧй ли... Огӧ кӧсйӧй ли... Тэ ӧд, кӧнкӧ, Паськыд Яг дорӧсӧдыс жӧ мунін?

— Сэті... — усьӧм гӧлӧсӧн шуӧ Илля, а сэсся и швычӧка бӧр кыпӧдчӧ-пуксьӧ.

— Тадзи кӧ и водзӧ кутас мунны делаыс, тэа-меа вермам лоны бӧръя йӧзӧн, кодъяс аддзылӧны на тайӧ мичсӧ... Сэки сэсся быть нин ковмас ставныслы Чёрнӧй море дорад ветлыны, медбӧръя сьӧмтортӧ пылльыны... Ас горт гӧгӧрын чипан видзны ли... Либӧ кӧть эськӧ Эжваысь чери вугралін, да ӧд регыд и ловъя чериыс оз коль. Гурина этшӧн ӧтитӧг ставыс бырӧ...

— Да, Ӧньӧ дядь, эн нин шу, ставыс урӧсмӧ и бырӧ...

— Вот тэ, Илля, велӧдчӧм морт! — ӧдӧба чепӧсйыштіс моз би вомӧныс пукалысь томджык ёртыслань ӧтарӧ ӧддзысь Ӧньӧ. — Газетӧ гижан... Татшӧмторъяссӧ казялан да сьӧлӧм тырнад гӧгӧрвоан жӧ... Некыдз али мый оз позь ӧлӧдны вӧрсӧ татшӧм лёкасӧ жугӧдӧмысь?! Мед эськӧ кыдзкӧ мӧд ногӧнджык нин босьтны вӧр озырлунсӧ?! Дыр-ӧ нӧ позьӧ тадзи дойдавны да мучитны Пармасӧ?!

— Ми эськӧ, мый вермам, борсям-гыжъясям жӧ да... — яндыштчӧмӧн дзескалӧ татшӧм топӧдӧмсьыс Туганов Илля. — Но ыджыд-ӧ нӧ вын райгазетыдлӧн!.. Коми мулы кодӧнкӧ сетӧма вӧр лэдзан план... Зэв ыджыд план! Машинасӧ вӧрзьӧдӧма бергавны... Ӧддзӧдӧма... И видлы пӧ сійӧс ӧні сувтӧдны... Некод оз вермы сувтӧдны ни весиг ньӧжмӧдлыны...

— Колӧ кыдзкӧ сувтӧдлынысӧ да выль ног лӧсьӧдны! Мед кӧть нин кольыштӧм мича ягъяссӧ помӧдз не пазӧдны! Вочасӧн, ылӧ водзӧ видзӧдӧмӧн, вӧрсӧ босьтавны сэтысь... Бӧрйысьӧмӧн... Либӧ бурысьяс колялӧмӧн... Мед некор эз помасьлы ни ачыс ягыс, ни пожӧма вӧрыс сэтысь... И мед ёльяс эз косьмыны...

— Ме эськӧ, Ӧньӧ дядь, ставсӧ тайӧс гӧгӧрвоа да...

— Гӧгӧрвоан кӧ, висян кӧ та понда, и шыась гораджыка! Мед унджыкӧн кылісны! «Правдаӧ» гиж!

— Гижлісны нин и «Правдаын», Ӧньӧ дядь...

— Немтор оз вежсьы?

— Пӧшти немысь-немтор на оз вежсьы...

— Но, дивӧ тай!.. Водзті вӧлі вредительясӧн да врагъясӧн шуӧны йӧзсӧ немтор абусьыс... Мыйкӧ не сідзи шуӧмысь... Да кодлыкӧ паныд мунӧмысь... А со ӧд кӧні вредительствоыс, Илля! Чужан мунымӧс тадзисӧ куштӧмыс да пазӧдӧмыс! Енмӧн сетлӧм мичсӧ быд ногыс урӧстӧмыс да пежӧсьтӧмыс!.. Со кытысь колӧ корсьны вредительяссӧ да врагъяссӧ!.. А стӧчджыка кӧ — нитшсялӧм мыръяссӧ!..

Чӧскыд кӧра пусьысь дозмӧр дінӧ кокъясыс кузьӧсь вӧлӧмаӧсь нӧшта на содтӧд вӧралысьяслӧн...

Понъяс, виччысьтӧг, лыбӧдісны юрнысӧ да ӧтвылысь моз уськӧдчисны Биа-серъя горувлань, ӧта-мӧд вежмӧныс пондісны увтчыны, налы воча тявӧсталіс вӧсньыдджык гӧлӧса пон, а сэсся и кутісны кывны йӧзлӧн скӧрысь горӧдлӧмъяс. Ӧньӧ и Илля тӧждысьӧмӧн видзӧдлісны ӧта-мӧдныс вылӧ: кодъясӧс пӧ Вӧрсаыс вайӧдӧ татшӧм сёрӧннас?.. А сэсся и олӧмаджык Ӧньӧ шуис томджык ёртыслы:

— Тэ, Илля, зонмӧ, ружьетӧ дінадджык кут... Код пӧ тӧдас, кутшӧм шышъяс воӧны... Черъяснымӧс син водзысь колӧ сайӧдны и...

Ӧньӧ гораа пондіс чуксавны понъяссӧ: «Катшыс! Буско! Ло-ок!..» И быдторсӧ гӧгӧрвоысь да вежӧртысь Катшыс кывзысис да, увтчалігтыр на, шурк локтіс, сувтса гӧна и ӧзъяна синма, а сэсся тшӧтш и Буско сы бӧрся лэбовтіс. А сэсся и керка дор яг вылын тыдовтчисны кык вӧралысь. Ылісьыс бура на аддзысь Ӧньӧ пырысь-пыр и тӧдіс найӧс: тайӧ вӧліны лесопунктса начальник Николай Волков — ыджыдкодь мыгӧра, шыльыд ён вир-яя, лӧсьыд чужӧма еджгов морт, да лесничӧй Катша Мишка, Куштысев Миш — сэтшӧм кымын жӧ тушаа, гӧрд чужӧм вылас кыз ныра мужик. Томиник понйыс налӧн полігтырйи визлаліс кок гӧгӧрныс да мода вылас тшӧтш увтчышталіс.

— О-о, да тут хорошим русским духом пахнет! — кыпыда шуис Волков, дозмӧр кӧрӧн сорласьӧм рытъя лӧньӧм сынӧдсӧ нырнас кыскышталіг. — Здоров будь, Ӧндреич, пусти переночевать заблудших овечек!

— Милости прошу к нашему шалашу! — рочӧн жӧ вочавидзис Ӧньӧ, Волковлысь зумыд кисӧ топыда кутліг. А ылӧсас вашъялысь пӧсялӧм гӧрд ныр-вома Катша Мишка эз тэрмась киасьӧмнас. Сы вӧсна мый тӧдіс: вочасӧ тані кодсюрӧ вермас и не мыччыны сылы кисӧ...

А Ӧньӧлы кӧть эськӧ и эз нин зэв нимкодь ло выль йӧзлӧн воӧмысь, но и ыджыд дӧзмӧмыс эз жӧ чуж: позяс и ӧтлаын ужнайтны, быдса дозмӧр тай пуӧма, шыдыс и яйыс быдӧнлы тырмас, а ӧти сайын ӧттор-мӧдтор позяс и шуны тайӧяслы, вӧр натшальникъяслы, сьӧлӧм вылас измӧмасӧ. Да со и Туганов Илля буретш да татчӧ жӧ лӧсяліс, газетын гижысь, мед тшӧтш кывзӧ да сюркнялӧ пель саяс.

Туганов Илля мыйтакӧ тӧдса жӧ нин вӧлі выль воысьяскӧд. Газетад промышленнӧй юкӧнтӧ нуӧдӧ да, быд лесопунктӧ и лесхозӧ волӧ, быдӧнкӧд сёрнитлӧ гижанторсӧ чукӧртігӧн. Та понда ӧта-мӧд йывсьыныс некутшӧм висьтасьӧмъяс эз ковмыны.

Сӧмын тай понъяс век на тшӧтьнысӧ лэпталісны выльӧн воысь «другныс» вылӧ. Да, содтӧд, Катшыс матӧджык лӧсявлігъясӧ эрышталіс Куштысев Миш вылӧ. Би гӧгӧр ужнайтны лӧсьӧдчигӧн мукӧдыс казявтӧг эз овны татшӧмтортӧ, да кыпыд лов руа Волков пыр и дӧжныштіс лесничӧйӧс:

— Чегой-то не больно жалует он тебя, Катшыс? Аль не поделили чего?

— У Катшыса с Куштысевым старые счёты! — сылы лӧсялана сёрни визяс кутчысьӧмӧн шуис Ӧньӧ.

— Мы с ним лес никак не можем поделить промеж собою... — дзескалӧм лов шы пырыс пӧдӧмкодь гӧлӧсӧн шуис шыннялысь Катша Мишка.

— Собаки удивительно долго помнят старые обиды, — шуис Туганов Илля, мегӧлӧн кодь читкыля веж юрсисӧ паськӧдӧм чуньяса кинас шыльӧдіг. — И похоже даже, они не прощают их...

— Интересно, очень интересно! — водзӧ на ӧддзӧдчис Волков да эз лӧньӧдчы Куштысевӧс топӧдӧмысь. — Уж придётся тебе, Михаил, поведать нам, как ты повздорил с Катшысом!

— Но, медводз, миянлы колӧ ужнайтыштны! — ыджыда шуис Ӧньӧ би вылысь рачсӧ босьтігмоз. — Перъялӧй мешӧксьыныд, кодлӧн кутшӧм дозмук эм!

Кынӧм сюмалӧмнысӧ кылысь войтыр зіля мӧдісны лукйысьны да дасьтысьны, а Ӧньӧ сэк кості лэптіс сьӧдов-гӧрдов вир-яя бура небзьӧм руасьысь дозмӧрсӧ паськыд чуманӧ, и би гӧгӧрын нӧшта ёнджыка мӧдіс паркйыны вӧр пӧткалӧн нинӧмӧн сорны позьтӧм чӧскыдысь-чӧскыд кӧрӧн, мыйысь дульваыс быдӧнлӧн мырдысьӧн петны кутіс, весигтӧ тшӧтш и понъяслӧн... Ӧньӧ быд мортлы мыччаліс лук юрӧн — весалӧй пӧ да шыранныд рачаныд — сэсся и быдӧнлы жӧ торйӧн чӧвталіс кыза руасьысь нӧгыля шыдсӧ.

Николай Петрович Волков шуис, мый татшӧм добратӧ пӧ оз позь «косӧн» панявны, да судзӧдіс нопсьыс нойӧн эжӧм фляжка, ӧтмоза юкис югыд зелльӧсӧ быдӧнлы кружкаясӧ.

Точнитчисны да юисны чӧскыд дозмӧрыс вӧсна да сійӧс быдтысь Парма вӧсна. Сэсся и ӧддзӧдчисны тшыгвывсьыныс да чорыд винаӧн нӧшта на ӧзтӧм выть вывсьыныс панясьны. Сӧмын и акйӧдлӧны да ымӧстышталӧны чӧскыдысла.

Мый нӧшта позьӧ шуны татчӧ? Буракӧ, дзик нин немтор сэсся содтынысӧ! Сы вӧсна мый таысь бурыс войвыв мортлӧн олӧмын шоча овлӧ. Мед эськӧ вӧр сынӧда сӧстӧм ывла вылын... Гажа би дорын... Орччӧн сяльгысь визув ю весьтын... Мудзӧмвылысь... Вина гулькнитӧм вылӧ... Панявны дозмӧра шыд!..

Майбыр жӧ нин, му вылын бур нога олӧм!..

Мыйтакӧ шыд Ӧньӧ юкліс кутшӧмсюрӧ дозмукӧ понъяслы, кыза нянь торъяс нильзьӧдіс сэтчӧ быдӧнлы, тшӧтш и небзьӧм дозмӧр лыяссӧ налы жӧ шыблалісны. Мед тшӧтш и понъяс нимкодясьӧны чӧскыднас да пӧтӧснас, а сэсся, водзӧ вылӧ, бурджыка корсьӧны вӧрысь татшӧм лэбалысьсӧ.

Биа-серъялӧн пузьӧдӧм ваын бура пӧжсьӧм индияса чай юигӧн кыпыд руа Волков бара на юаліс Куштысевлысь:

— Но, Михаил, мыйла, шуан, онӧ лӧсялӧй Катшысыскӧд? — юаліс, кӧть эськӧ и, кызвыннас, тӧдтӧг эз ов, мый понда вӧлі зэлалӧма гӧрӧдыс. Ӧд и ачыс сійӧ, вӧр пӧрӧдысь лесопунктса начальник, эз ӧтчыд жӧ нин зурасьлы асруа вӧралысь Ӧндрейыскӧд, коді пиньнас и гыжнас яра кутчысьӧ татчӧс ягъясас. И быдлаын на понда зык да шум кыпӧдӧ. А сылы, Волковлы, лесопунктын сымда йӧзӧн веськӧдлысьлы, нӧшта на ёнджыка колӧ яг вӧрыс. Пожӧм пиловочникыс и коз балансыс! Со и ӧні петіс сійӧ лесничӧй Куштысевкӧд Биа-серъя гӧгӧрсӧ выльысь кытшовтны. Не сӧмын кыйсьӧм могысь петісны найӧ, а медсясӧ сы могысь, медым бурджыка корсявны да тӧдмавны пӧрӧдны туяна вӧръяссӧ. Ӧд тӧвся сезон матысмӧ, бара на кӧсйӧны жняпкӧбтыны сы ыджда план, тавося пӧрӧдӧм мында дінас бара на содтыны — век ӧтарӧ содтӧны! — а кыськӧ колӧ корсьны вӧрсӧ, матігӧгӧрас пожӧма-козйыс немтор нин эз коль, пыр ылӧджык и ылӧджык лоӧ писькӧдчыны да кысь мый сюрыштӧ сэтысь петкӧдны, а ёнасӧ и сэтысь нин оз сюр, ылісьыс, сы вӧсна мый орчча районсаяс сыланьӧ жӧ мӧдарсянь сюйсьӧны... Биа-серъя гӧгӧрас мыйтакӧ, дерт, эмышт на сэтшӧм колана лыска вӧрыс, но со бара Ӧндрей кодь вӧралысьяс тані сатшвидзӧны, кутшъяс моз... Миян пӧ кыйсян договор... Тіянсянь пӧ страна вӧр виччысьӧ, а миянсянь пӧ чӧскыд пӧтка яй да дона куяс, небыд зарни... Да со и Илья Тугановыс, газетсаыс, на дор жӧ сувтӧ, зэв ёсь кывйӧн ӧтарӧ дӧжналӧ ми воксӧ, вӧр лэдзысьсӧ... Найӧлы ӧд мый, кер лэдзан план тыртны оз ков, найӧлы век нин ёна кокньыдджык вӧрзьӧдны йӧзтӧ бырысь-чинысь вӧр-ва вӧснаыс ӧтарӧ оллялӧмнас... Но немтор он вӧч, олляв кӧть эн, пӧрӧдчӧмсӧ он сувтӧд!.. Кӧть эськӧ и чӧскыд дозмӧр шыдыд, но страналы ӧнісӧ кер на тай ёнджыка колӧ!..

А Куштысевлы пырысь-пырсӧ, буракӧ, эз сюр воча кывйыс, куритчигмоз мӧмъяліс на сійӧ би дорын, и водзджык шыасис Ӧньӧ:

— А Катшысыс миян оз жӧ вермы терпитны йӧз чӧс туйӧд шышкалысьястӧ. Йӧз чӧскысь дозмӧр перъялысьястӧ.

Вӧралысьлӧн татшӧм ёся и веськыда шуӧмыс — дзик нин быттьӧ виччысьтӧма шковгӧмыс! — би дорын пукалысьясӧс, быдӧнӧс, кутшӧмкӧ да кутшӧмкӧ ногӧн мӧрччана ойкнитӧдіс. И зэлӧдіс чӧскыда ужнайтӧм бӧрса личӧдсӧ.

Куштысевлӧн гӧрд ныр-вомыс водзӧ на доналіс, и сійӧ тшӧтш и кияснас ӧвтчигтыр, пондіс горзыны:

— Тэ, понимаешь ли, дугды буди бур йӧз водзас пежӧсьтыны менӧ! Напраснӧсӧ! Этша на тэнӧ прокурорыс дӧжналӧма!

— Ог тӧд, коді кодӧс пежӧсьтӧ да суклялӧ, — мый вермӧмсьыс зілис кутыштавны асьсӧ да не лыбӧдчыны гӧлӧснас Ӧньӧ, кӧть эськӧ и Катша Мишкалӧн татшӧм яндысьтӧм кывъясысь пырысь-пыр жӧ сьӧлӧм тырнас выльысь ыпнитіс. — Бур йӧзыслы ме висьтавла сійӧс, мый збыльысь вӧлі.

А Куштысев, Волков дінӧ да Туганов Илля дінӧ шыӧдчӧмӧн, тэрыба пондіс шуавны:

— Ме, кыдзи лесничӧй, кыдзи вӧр-ва вӧсна ӧтьвечайтысь, бурӧн зільлі ӧлӧдны сійӧс чӧснас-лэчнас браконьерничайтӧмысь! Пемыд важ пӧльяс моз пӧткасӧ дзобйӧдлӧмысь да джагйӧдлӧмысь! Флорасӧ да фаунасӧ тадзи жугӧдӧмысь!..

— Та понда либӧ тэ йӧзыслысь кыйӧмасӧ ноп тырнад гортад кыскалін? — эз личлэдз вӧралысь.

— А тэ аддзылін?! Да ӧд ме!.. Татшӧм клеветасьыс!..

— Медбӧрын Катшыскӧд суим жӧ тай сэсся, кузь киасьысьсӧ, — ас лӧсасысь кежтӧг ыджыда тӧдчӧдіс вӧралысь.

— Вӧръяссӧ кытшовтігӧн ме сэки нарошнӧ босьталі та коддьӧмыслысь чӧска-лэчкаысь энь пӧткаясӧс! — бара на ӧдӧбтчис Волковлань да Туганов Иллялань Катша Мишка. — Мед петкӧдлыны, кӧні колӧ, тіянлысь татӧні начкысьӧмсӧ! Мед ответственнӧй йӧз видзӧдласны ас синнаныс, коді збыль вылас флорасӧ да фаунасӧ рӧзӧритӧ!.. Энь дозмӧръяс, водзӧ рӧдмӧдчӧм пыдди, дзобалӧны кыз плака улын. Энь сьӧлаяс да таръяс джагалӧны сутуга петляын. А кодкӧ, гашкӧ и, мынӧ да, ранитчӧмаыс, дыр мучитчӧм бӧрын, тшӧтш сэсся ньӧмдӧ...

— Кутшӧм ӧд жалитысь аддзысьӧма! — курыда серӧктыштіс вӧралысь Ӧньӧ. — Мыйла нӧ либӧ тэнад нопйын ставыс сьӧд чукчи вӧлі? Эньыс, сорыс вылӧ, куш ӧтнасӧн и веськалӧма...

— Эн веритӧй талы, бур йӧз! — сьӧд кырныш этшӧн горӧдіс Катша Мишка, мыйысь весиг Катшыс лэптіс юрсӧ да эрӧктыштіс.

— Ӧньӧ дядь, веськыда суин али мый сійӧс чӧссӧ кыйигӧн? — юаліс Туганов Илля, кӧть эськӧ и тӧдіс нин та йылысь; ӧнісӧ сылы окота вӧлі, мед та йылысь тӧдмаліс и Куштысевлӧн ёртыс — Николай Петрович Волков.

— Ми Катшыскӧд водзвыв гӧгӧрвоим да казялім шышкалысьсӧ, сэсся и бура сайӧдчим... Меж кодь чукчи перйис чӧскысь... Ӧтарӧ и мӧдарӧ гоньялігтыр сюйис нопъяс... Сэсся и бӧр октіс чӧссӧ... Усьӧм гӧнторъяссӧ чукӧртіс да идраліс зептас... Весиг чӧс увсьыс лыасӧ бӧр мичаа шыльӧдіс... Быттьӧ немтор абу и вӧвлӧма... Быттьӧ некод абу и шедлӧма...

— Энь, мися, вӧлі! Мый талысь кывзанныд! Прокурорлы кӧсйи мыччӧдлыны! — упкис чукӧрмӧм жарнас-парнас Куштысев Миш.

— Но, шуам, прокурорыслы тэ лэччӧдӧмыд Ӧньӧ дядь вылас додь тыр суклясьӧм! — ӧддзыштӧмӧн жӧ шуис Туганов Илля. — Позьӧ шуны — донос маркӧдӧмыд... Быд ногыс лякӧмыд и пежӧсьтӧмыд мортсӧ...

— Аддзӧмаӧсь тай анделӧс! — пырысь-пыр жӧ эрӧктыштіс Катша Мишка. — Ме ставсӧ доложиті, кыдзи колӧ... Кыдзи вӧлі!.. Кыдзи татшӧм анделъясыс издевайтчӧны флора да фауна вылас!..

— А ме шуа: гусясин йӧзлысь! «Флора да фауна!..» — эз жӧ нин вермы лӧньӧдчыны вӧралысь.

— Тэ!.. Тэ бара на татшӧм кывъясӧн!.. Должностнӧй лицо вылӧ!.. Коді вӧрын исполняйтӧ ассьыс служебнӧй долг!..

— Колӧма эськӧ меным сэки дзенкнитны кузь лапаад да!.. Пӧсь свинечӧн... Катшысӧс усьӧдны ли... Мед гӧрд рожатӧ водзӧ на мичмӧдіс...

— Аддзылінныд, кутшӧм сійӧ? Анделыс? — ӧтарлань и мӧдарлань шыньмунліс Куштысев Миш. — А ті талысь кывзанныд...

Та бӧрын начальник Волков дінӧ бара шыасис Туганов Илля:

— Водзті миян, коми вӧръясад, татшӧмторъяссьыд самосуд вӧчлӧмаӧсь. Суасны кӧ йӧз чӧскысь перйысьӧс... Шуам, крест вылӧ моз пысавлӧмаӧсь... Шушун сосъяс пырыс лэдзасны кузькодь зіб да и ньӧръявласны сы бердӧ чашкӧдӧм сойяссӧ. Сэсся и мун пӧ кытчӧ гажыд! Тшӧкыд вӧр пырыс пет гортӧдзыд рӧспинайтӧмаыс! А сэсся, верман кӧ воӧдчыны сиктӧдз, мед ставӧн видзӧдлӧны, кутшӧм тэ эм пеж лов! Йӧзлысь пуктӧмасӧ да кыйӧмасӧ вӧрӧдысь!

— Да неужто?! — Волковлӧн весиг чашкавлісны ёнджыкасӧ кыпыдӧн овлысь руд синъясыс. — Какой ужас! Ну, братцы мои, это наказание!

— Сы пыдди некод эз гусясь ӧнія моз! — тӧдчӧданаа шуис вӧралысь.

— А гашкӧ, Михаилыс, кыдзи вӧр видзысь, збыльысь бурджык ногӧн кӧсйис вӧчны? — думсьыс зілис личӧдыштны зэлалӧмасӧ Волков. — Законнӧя кӧсйис?

— Ме ногӧн, лёк сісь дукӧн ӧвтӧ татшӧм «законнӧя» керӧмсьыд! — личаліс жӧ кӧртвом кутӧдыс Туганов Иллялӧн. — Миян редакцияӧ вайліс жӧ копия... Суклясьӧмсӧ...

— Мӧдӧс прокурорлы нуӧма! — шуис Ӧньӧ. — Коймӧдӧс — охотобществоӧ.

— Ми, дерт, эгӧ лэдзӧй... — шуис Туганов Илля.

— Сы вӧсна мый ті ставныд ӧтвылысь! Татшӧм браконьеръясыскӧд! Ӧти шайка-лейка! — дӧжныштіс Куштысев Миш. — Дозмӧр яйӧн найӧ тіянӧс чӧсмӧдӧны! Шапка вылӧ тулан куяс новлӧны!..

— Шапка вылас, ёна кӧ нин ковмас, ме ачым на верма кыйны, — шуис Туганов Илля.

— Со ӧд, со ӧд сійӧ кутшӧм законникӧ лэптысьӧ! — этшсьыс мӧдіс жӧ петны вӧралысь Ӧньӧ. — Да тэ, Катша, ас вылад бурджыка видзӧдлы, кутшӧм тэ эм законник! Флора да фауна видзысь!.. Йӧз чӧс туй ректысь!.. Да ӧд тэ мындасӧ некод сэсся оз нетшкы да кыскав вӧрсьыс!.. Йӧраяс бӧрся моторӧн чарӧм вывті вӧтлысян... Кульмысь сын да ёді кулӧмъясӧн гумлалан... А лесничӧялігад вӧрсӧ тӧлктӧг-сямтӧг мыйта нин вур-варкерин?.. Весиг сійӧ вӧрсӧ, мый оз на лысьтны вӧрзьӧдны кер лэдзысьяс, сійӧ жӧ Николай Петрович Волковыс... Берег доръяссӧ, видзӧм пыдди, ставсӧ куштінныд лесхознад!.. Став ёльясыс и юясыс пондісны косьмыны тэ кодь законникъясыслӧн шышкалӧм бӧрын... Тулыснас ачым аддзылі йи мунігӧн кыдзи кыз йиас кынмалӧмаӧсь мыкъяс да кельчияс... Тӧлыс кӧдзыд вӧлі да, этша ваыд уналаті муӧдзыс камгӧма-йизьӧма...

— Йиас кынмӧмаӧсь чериясыс?! — чермунтӧдзыс чуймис Туганов Илля.

— А быть ӧд кынмы, кытчӧ воштысян! — шога ышловзис Ӧньӧ. — Кор некысь лои ёльясас ваыслы чукӧрмыны.

— Ну, дела! — бара на шуис Николай Петрович Волков, кӧть эськӧ и не этша жӧ тӧдіс татшӧмторъясыс йылысь. Тӧдіс и лесхозсаяслӧн татшӧм — позьӧ шуны, збыльысь гусясяна! — вӧр лэдзӧмыс йылысь. Вӧрсӧ видзӧм да пӧрӧдӧминъясӧ выльысь садитӧм пыдди налы ӧтарӧ жӧ сетӧны кер лэдзан план, а техника налӧн та вылӧ пӧшти абу, некутшӧма оз тырмы, со и шышкалӧны, кытысь мый кокниджыка шедӧ — ёнджыкасӧ, збыльысь, ва видзӧм вылӧ кольышталӧм ю берег доръясысь... Ставсӧ тайӧс пырысь-пыр жӧ вежӧртіс Николай Петрович да содтіс: — Ну, дела... Я гляжу, братцы, у вас слишком глубоко всё зашло...

— Менам, гашкӧ, не сымда скӧрмӧм, мыйта шензьӧм лои Катша Мишкаыслӧн татшӧм яндысьтӧмлунсьыс! — чепӧсйис помӧдз нин восьтыны сьӧлӧм кылӧмсӧ вӧралысь Ӧньӧ. — Сійӧ жӧ гусясьӧ... Сійӧс жӧ ме суи менсьым чӧс кыйигӧн... И сійӧ жӧ ме вылӧ быдлаын суклясьӧ... Нинӧм абусӧ суклялӧ!.. Небось оз шу, мый ме аслам прӧмысӧн йӧзыслы кӧть нин этшаник бур вая... Мича ур ку шапкаясӧн и тулан ку воротникъясӧн... А кор и дозмӧртӧ пыртан садикӧ, мед эськӧ коми челядьыс дзикӧдзсӧ эз на жӧ вунӧдны вӧр пӧтка кӧрсӧ... А этайӧ Катшаыс дась тюрмаӧ пуксьӧдны менӧ!.. Но и яндысьтӧм син!.. Да мыйӧдз нӧ ми, коми йӧз, воим?! Да кыдзи нӧ ми татчӧдзсӧ воим?! Вот, Николай Петрович, ме неважӧн лыдди книга, «В дебрях Севера» шусьӧ... Дак сэтӧні важ роч писательяс — ставныс! — сэтшӧм бура гижӧны коми-зыряна йылысь! Ыштӧ, повтӧмӧсь найӧ, веськыдӧсь и честнӧйӧсь! Мӧд мортлысь некор немтор оз вӧрӧдны. Ӧта-мӧдныслы век отсалӧны... А этайӧ, Катшаыс, коми-зырянинӧн жӧ шусьӧ, а то мый керӧ... Этша сылы государство нимсянь чужан вӧр-ванымӧс перкйыны, дак сійӧ йӧз чӧс туйясӧ пырӧ да гусясьӧ... А сэк жӧ право кӧсйӧ пуксьыны да ачыс на мыжтӧм йӧзсӧ мыждӧ!..

Куштысев Мишлӧн пыр ёнджыка и ёнджыка пондісны дзулъявны гырд везъяса синъясыс, сэсся сійӧ весиг нетшыштчис моз пукаланінсьыс. Но сэки лыбӧдчис да скӧрысь эрӧктіс Катшыс. И тайӧ вӧлі сэтшӧм нин шемӧсмӧданаӧн, мый ставӧн сідзи и тшӧкмунісны.

Мыйкӧ дыра мысти Николай Петрович Волков шуис:

— Ну, хорошо, мед сідзи кӧ... Нехай и так... Сӧмын вот мыйла колӧ вӧлі Михаилыслы висьтасьны дозмӧрсӧ босьтӧмнас? Эз кӧ водзвыв кывкутана думъясӧн тайӧс вӧч? Сылы ӧд позис и шуны: некутшӧм чӧс туйӧ пӧ ме эг пырав, Ӧндреичыс пӧ ставсӧ тайӧс лӧсьӧдлӧ. Мед шум кыпӧдны да пӧрӧдӧмысь видзны на кыйсян угоддьӧяссӧ... Унджык йӧзӧс кыскыны ас дорыс... Некод эз аддзыв найӧс ӧтлаынсӧ, кыдзи да мыйӧн докажитан?.. Ӧд позьӧ эскыны кыв вылас вӧралысь Ӧндреичлы, но сідзи жӧ позьӧ эскыны и лесничӧй Куштысевлы...

— А Катшысыс нӧ либӧ эськӧ мый понда эралӧ та вылӧ? — татшӧм ногӧн лоны верманасьыс падмыштӧмӧн шыасис вӧралысь.

— Ну, братцы мои, Катшыс — не свидетель! — гылыда серӧктіс Волков.

— А ме чайта, Куштысев ёртлӧн татшӧм «вариантыс» сэки вӧлі жӧ, — шуис газетса гижысь Туганов Илля. — Мися, мед эськӧ дзикӧдз вылӧ соссьыны... Сійӧ, дерт, тӧдтӧг эз ов, мый нэмӧвӧйся коми вӧралысь Ӧньӧ дядь, ТАДЗИТӦ СУӦМ БӦРЫН, кодлыкӧ век нин висьтасяс лёк лоӧмторйыс йылысь... Шуам, сійӧ жӧ Сӧдзваса кыйсьысьяслы, кодъяскӧд тшӧкыда паныдасьлӧны да кодъяс ӧтарӧ жӧ норасьӧны чӧс туйнысӧ кузь киаясӧн вӧрӧдӧм йылысь... Сідзкӧ, кывсяс кӧ тайӧ делаыс, сэки, соссьы кӧть эн, сылы, Куштысев ёртлы, ӧдвакӧ унаӧн эскасны... Ӧд татчӧс вӧръясын и сиктъясын вель уна йӧз бура тӧдӧны, кутшӧм эм Ӧньӧ дядьыс. Кутшӧм сійӧ вӧралысь и кутшӧм морт! И асьсӧ, Куштысев ёртӧс, кодсюрӧ бура жӧ тӧдӧ, кутшӧм морт сійӧ. Кутшӧмджык делаяс да кыдзиджык керӧ. Тӧдӧны, ёна-ӧ висьӧ чужан вӧр-ваным вӧсна. Да кодлыкӧ сетчӧ-ӧ курыд зелля бырӧдӧмӧн... И кӧть эськӧ и тані сійӧ, Куштысев ёртыс, миян водзын зільӧ петкӧдчыны Биа-серъя ва кодь сӧстӧм мортӧн да вӧр-ва вӧсна тӧждысьысьӧн, ачыс сійӧ, Куштысев ёртыс, ас кежас оз вермы не гӧгӧрвоны, оз вермы не тӧдны, кодныслыджык кыкӧн письыс эскӧны йӧзыс: сылы, Парма куштысь Куштысев ёртлы, либӧ жӧ сюсь да шань вӧралысь Ӧньӧ дядьлы, коді водзӧ на нуӧдӧ коми йӧз олӧмысь важ буръяссӧ... Видзӧдтӧ, воӧ тай кад, кор йӧзыс, уна йӧз, кутӧны донъявны тэнӧ тэнад олӧм да уджыд серти, а нӧшта нин — тэнад вӧчӧмторйыд серти... Мукӧддырйиыс тай лёкалысь-скӧралысь мирас кутшӧмакӧ артавсьӧ на жӧ тайӧ бурыс!.. Вот ме и шуа: тані Куштысев ёрт гӧгӧрвотӧг эз ов, мый вермысьнас лоӧ Ӧньӧ дядь... И бӧрйис мӧдджык визь... Морӧсас кучкалӧмӧн ачыс пондіс гораа воны мыжтӧм веськыд морт вылӧ... И не сідз-тадз воны, а государственнӧй интерес нимсянь... Либӧ, кыдзи тай ачыс ыдждӧдчӧ — флора да фауна видзысь нимсянь.

Куштысев Мишӧс не этша шӧйӧвоштіс газетса гижысьлӧн татшӧм эскӧдӧмыс, но кывзіс помӧдзыс. А сэсся и сӧдзӧдіс пинь пырыс, кодъяс, колӧ шуны, ставыс на вӧліны дзоньӧсь, кӧть эськӧ и мортыс тыртіс нин ветымын арӧс:

— Ок и лӧсьӧдліс да брыдитіс жӧ, следовательыс!..

Вӧралысь Ӧньӧ чуймӧмӧн и шоныда видзӧдліс тадзисӧ шуысь-вежӧртысь Туганов Илля вылӧ. Да мӧвпаліс: «Эмӧсь на жӧ тай менӧ дорйысьясыс! Бур йӧз пиас!..»

«А кутшӧм жӧ найӧ разнӧйӧсь, комиясыс! — ас кежас мӧвпаліс лесопунктса начальник Николай Петрович Волков. — Олӧмыс ёна жӧ нин тай юклӧма и быд рӧмнас йиджтӧдӧма найӧс... Вӧралысь Ӧндреичыс, кыв шутӧг, тӧдчанаджык и морт сераджык мудеритысь алкаш Куштысев дорсьыс, важ честносьтыс на паханыслӧн кольӧма, кыдзкӧ тай абу на пыркалӧма быд ногыс личкана да топӧдана олӧмас... Но ӧд сійӧ, вӧр пондаыс тадзи тшӧтясьӧмнас, вӧралан угоддьӧясас пиньнас и гыжнас ош моз шашаритчӧмнас, и збыльысь миянлы паныд сувтӧ, план тыртны миянлы торкалӧ... И ёна бурджык лоӧ, сійӧ кӧ дзикӧдз вылӧ мунас татысь... Буретш тайӧс жӧ кӧсйӧ и лесничӧй Куштысевыс... Сідзкӧ, миянлы сыкӧд, Куштысевыскӧд, лоӧ нин ӧтвылысь мыйкӧкертны... Мед кӧть и чӧскыд яя дозмӧръясыс кытчӧкӧ мӧдлаӧ лэбовтӧны... Менымсӧ ӧд татӧні сідз и тадз нэм помӧдз не овны... Вӧрыс бырас да, мӧдлаӧ вуджӧдасны...»

Сэсся Николай Петрович Волков быттьӧкӧ и бӧр кыпыдмис, серӧктыштіс шыльыд-лӧсьыд чужӧм тырнас да миритӧданаа шуис:

— Ок, Ӧндреич, корсян жӧ тэ аслыд жельнӧг ёсьяса олӧмсӧ! Мый нин пенсия вылад петӧм бӧрын тадзи дойдавны асьтӧ! Ме кӧ эськӧ, тэ местаын, пукалі да курги гортын, шоныд паччӧр сэрӧгын, внукъясӧс быдті...

Ӧньӧ вӧлі личавтӧм на Туганов Иллялӧн лада сёрниысь да бур руӧн жӧ шуис:

— Да ӧд, Николай Петрович, внукъяссӧ меным кыдзкӧ бурджыка жӧ окота быдтыштны. Борд йыв лэптыштны. Мед эськӧ найӧ аддзылісны на жӧ вӧрсӧ-ягъяссӧ... Да варова визувтысь Биа-серъясӧ... Да мед эськӧ дозмӧр шыд кӧрсӧ тӧдлісны на и... Коми йӧз...

— Мый эськӧ ми огӧ кӧсйӧй да, Ӧндреич! — серӧктіс лесопунктса начальник Волков. — Но олӧмыс тай оз юась миянлысь, мый миянлы колӧ да мыйджык ми кӧсъям, ас ногӧныс ставсӧ лӧсьӧдлӧ да керӧ... Гӧгӧрво менӧ, Ӧндреич, ме, кыдзи морт, абу паныд тэныд, абу враг ме тэныд... Ме, кӧсъян кӧ тӧдны, весиг шензя тэнад вынӧн да повтӧмлунӧн... Ме ачым эськӧ, кӧть и томджык тэ дорысь, тадзи ӧтнамӧн эг вермы эськӧ сьӧд вӧр шӧрын овны да кыйсьыны... Та вылӧ, веськыда кӧ шуны, мужество колӧ!.. Та вылӧ вына характер колӧ!.. Но тэныд, друг дорогой, сідз и тадз ковмас сетчыны... А миянлы сідз и тадз ковмас керавны тшӧтш и татчӧс вӧръяссӧ...

— А мыйла эськӧ не кольыштны татшӧм гажа да озыр пельӧсокъяссӧ заказник пыдди? — став пӧсьлуннас шуис вӧралысь. — Мед сэтӧні, мортӧн дзескӧдтӧг, олӧны да рӧдмӧдчӧны лэбалысьыс и котралысьыс! Мыйла эськӧ, бура бӧрйӧмӧн, не кольыштавны татшӧминъяссӧ унджыклаӧ? Эжва йылӧ и Сыктыв йылӧ! Печора бердӧ и Мозын пӧлӧнӧ! Да быд ногыс видзны найӧс! Кералӧмысь и сотчӧмысь!.. Мед наын рӧдмӧдчӧм пӧткаыс и пемӧсыс вӧр пасьталаыс бӧр разаліс!.. — Ӧньӧ дзенкнитліс пӧсь видзӧдлассӧ Куштысев вылӧ. — Бур ногӧн кӧ, со ӧд мый понда колӧ вийсьыны лесничӧйясыслы! Флора да фауна!

— Мед сэсся татшӧм ногӧн рӧдмӧдчӧм пӧткасӧ тэ коддьӧмыс чӧсъясӧн клопйӧдліс! — гудйыштіс лесничӧй Куштысев. Сылӧн лӧгыс петіс Ӧньӧ вылӧ, позьӧ шуны, лӧз биӧн сотіс пытшкӧссӧ, да та понда сійӧ лючкисӧ весиг эз вермы кывзыны вӧралысьлысь сёрнияссӧ, непӧштӧ мыйкӧ сы ног вӧчны.

— Да ме эськӧ сэки!.. — ырзьысис вӧралысь, кӧть эськӧ и сійӧс дойдтӧг эз ов Куштысевлӧн тадзисӧ дӧжнасьӧмыс. — Татшӧм бурсӧ кӧ керанныд!.. Сэки ме пырысь-пыр жӧ став чӧскӧс и лэчкӧс някрала татысь!.. Сэки ме татчӧ, пӧльяслӧн нэмӧвӧйся чӧс туйӧ, сӧмын чӧскыд пув вотыштны мӧда пыравлыны... Падъянӧн да чуманӧн!..

— Да, збыль ӧд, ёна бур эськӧ вӧлі, унджык кӧ колявны вӧрас татшӧм лӧньтасінъяссӧ! — шоныда шуис югдыштӧм чужӧма Туганов Илля. — А то ӧд, збыльысь, бырны кутіс бур пӧткаыс... Торйӧн нин дозмӧр-чукчи, коді оліс да воис миян кадӧдз Из нэмсянь... Каменнӧй вексянь!.. Ме неважӧн лыдди газетысь: Эжва гӧгӧръясын пӧ ӧні джын лэбачыс лоӧма... катша да рака! Учёнӧйяс тӧдмалӧмаӧсь... Став гырысь и посни лэбалысь пӧвстас джынйыс!.. Шогӧдіс и повзьӧдіс менӧ татшӧмторйыд...

— А мый нӧ, тадзи кӧ и водзӧ кутас мунны делаыс... Тадзи кӧ и водзӧ пондам пазӧдны вӧрсӧ и васӧ, регыд сэсся куш сӧмын катша-рака и кольӧ! — шуис лов тырнас тшӧтш жӧ жугыльмӧм вӧралысь.

— Нинӧм он вӧч, Ӧндреич, ыджыд страналы колӧ вӧр! — ылӧсас шуис Волков, не сымда эскӧдны зільӧмӧн, мыйта сідз, мода вылас. — Уна вӧр колӧ! Аслыным ёна колӧ и миян дор сулалысьяслы мир пасьталаас колӧ жӧ. Сэсся и валюта шедӧдӧм могысь вӧрыс колӧ. Видзӧд, Ӧндреич, миянлы быдторсӧ колӧ на ньӧбны сійӧ жӧ капиталистыслысь. Бумага вӧчан машинатӧ и мича сапӧгтӧ мича нывъяслы. Весиг со и няньтӧ лоӧ ньӧбны, мед тэ татӧні, кӧдзыд войвылын, тшыгйӧн эн ов.

— Няньсӧ колӧ аслыным бурджыка быдтыны эсы пасьта му вылас! — бӧр ёкыштчис вӧралысь татшӧм сёрнияссьыд. — Водзті тай нӧ ми, кутшӧм нин войвылын олам-а, тшӧтш жӧ быдтылім няньсӧ... Вӧралӧмысь да мукӧдтор керӧмысь ӧтар... Ӧні тай ставсӧ куш сӧмын картупель вылӧ лэдзисны-а... Дай сійӧс на лючкисӧ оз вермыны быдтыны... Вӧралӧмсӧ, позьӧ шуны, помӧдз орӧдісны и... Чери кыйӧмсӧ и... Сідзи жӧ и няньсӧ быдтанныд, кыдзик вӧр-васӧ орӧданныд... Тадзинад, дерт сэсся, ӧтарӧ ковмас ньӧбны капиталистлысь... И век право пуксянныд, яндысьтӧм синъяс... «Страналы колӧ вӧр!..» «Страналы колӧ план!..» А джын пӧрӧдӧм вӧрыс, кыдзисюрӧ колялӧм вӧрыс пузувтӧм ягъясын да туй пӧлӧнъясын сісьмӧ... Кылӧдігӧн ю пыдӧсъясӧ тыассьӧ да... Сідзи жӧ, кӧнкӧ, джын няньыс вошӧ да сісьмӧ... Картупельыс да...

Век жӧ вывтіджык ырзис вӧралысь татшӧм сёрнияссьыс. Весигтӧ лов шысӧ мӧдліс пыкны, кӧть эськӧ и винёв косньӧд мортыд, сідзсӧ эз на норасьлы пӧдӧм вылӧ.

— Эг ме лӧсьӧдлы татшӧм пӧрадоксӧ, Ӧндреич... — ышловзис Волков.

— Сідзи, дерт, некод абу лӧсьӧдлӧма и некод абу мыжа! — некыдз эз вермы лӧньны вӧралысь. — Ставӧн правӧсь... Исус Кристос став лёксӧ лӧсьӧдлӧма... Яг-морткӧд ӧтвылысь. Но ӧд позьӧ жӧ кыдзкӧ кӧть и тіянлы, Куштысевыскӧд, бурджыка вӧдитчыны вӧрнас!.. Тіянсянь ӧд уна жӧ мӧрччӧ... Ӧти, да мӧд, да коймӧд сідзисӧ, вежавидзӧмӧн да гӧгӧрвоӧмӧн, со сэсся и, видзӧдан да, оз на дзикӧдзсӧ лыс Коми муыс!.. Тувсов чукчи моз, коді лысӧм гӧныс-бордыс вӧсна оз вермы лыбӧдчыны муысь... А ті мый керанныд? Паськыд Ягсӧ кыдзи чашйӧмаӧсь?! Ме, мыйӧн сӧмын аддзи, муртса эз восӧд шогӧдӧмысла... Тадзи ӧмӧй нӧ позьӧ вӧр вылас тешитчыны? Флора да фауна вылас?

— А мый нӧ ми вермам вӧчны, Ӧндреич? Миянлы быть лоӧ сідзисӧ уджавны! — дӧзмӧм лыбӧмсӧ кутӧмӧн шуис Волков. — Мӧд ногӧныс ми огӧ вермӧй вӧрсӧ босьтны. Техниканым миян сэтшӧм — сьӧкыд и абу писькӧс. Тшӧтш и мукӧдтор...

— Ме бӧръя каднас ёна жӧ куті мӧвпавны та йылысь, — шуис Туганов Илля лӧз синъяссӧ би вылысь вештывтӧг. — Мися, Коми муыслысь татшӧмасӧ... Татшӧм лёка вӧрсӧ нетшкигӧн... Коркӧ сэтшӧм чериаӧн вӧвлӧм юяссӧ пӧдтігӧн... Мукӧд лёкыс кындзи эгӧ ми кутӧй дзикӧдз вылӧ орӧдны коми йӧзыслысь олӧм вужсӧ?.. Быдса народлысь олӧмас медшӧр вужсӧ?..

— А мый нӧ, ёртыс, сідзи и эм да! — Ӧньӧӧс быттьӧ ньӧрйӧн вачкыштіс татшӧм мӧвпыс. — Ме тайӧс важӧн жӧ нин казяла, сӧмын шунысӧ эг на куж... Миян не ӧти бур вуж ниртчис да орис нин!.. И таысь ми вочасӧн йывмыны да вежсьыны нин пондім... Вылын юра гӧрд синкымъяса Чукчиясысь пондім нин пӧрны... нем яндысьтӧм Катшаясӧ да Ракаясӧ...

Вӧралысьлӧн татшӧм курыд кывъясыс би дорын рытйысьысьяс пӧвстысь быдӧнӧс кутшӧмкӧ да кутшӧмкӧ ногӧн вӧрзьӧдісны да дойдісны. Мыйкӧ дыра вӧлі чӧв-лӧнь. Сӧмын би азыма и чӧла нюліс кыз кос пожӧм увъяс. Да кӧнкӧ пемыдас важ моз кыпыда варовитіс мудзлытӧм Биа-серъя. Весигтӧ мукӧдысь ёнджыка парсыштӧм Куштысев, Катша Мишка, вочасӧ эз шыась, а сӧмын и мурӧктыштіс да ниркйӧдлыштіс би дорын нӧшта на гӧрдӧдӧм, ёна нин кушалӧм юрсӧ.

Сэсся и вӧралысь Ӧньӧ жӧ шыасис медводзӧн:

— Тадзинад сэсся абу и дивӧ Коми Морт нимсӧ дзикӧдз вылӧ воштыны... Сійӧс кутысь шӧр вужъястӧгыс... Да кор нӧшта некодлысь оз юавны, кыдзи да мый бурджыкасӧ колӧ керны... Ни газетын гижысьлысь, ни вӧралысьлысь... Кор быдса народлысь оз юавны, кыдзи эськӧ колӧ бурджыка вӧдитны сылысь чужан мусӧ... Сійӧ жӧ вӧрсӧ лючкиджыка босьтны... Кодкӧд тайӧ народыс помтӧм нэмъяс чӧж вӧлі йитчӧма... Гӧг сюрӧснас вӧлі йитчӧма вӧрыскӧд да ваыскӧд...

— А татшӧмторъяссӧ вӧчигӧн коліс эськӧ тшӧтш и юасьны тані олысь йӧзыслысь! — ыджыда и пӧся шуис Туганов Илля. — Ӧд коми йӧзыс эз ичӧт пай жӧ пуктыны Державасӧ ёнмӧдӧмын и весиг сійӧс паськӧдӧмын. Уна нэмъяс чӧж Сибирӧ и Дальньӧй Востокӧ туй писькӧдісны жӧ найӧ. Зыряновка нима оланінъяс сэні лӧсьӧдалісны. Уна лыда вӧрӧгкӧд паныд тышъясын вир кисьтісны найӧ и революция тшӧтш вӧчисны... Мыйла нӧ ӧні налы колӧ мукӧд пӧвстас ас чужӧмбансӧ да этшсӧ воштыны?.. Шуны кӧ нин, куш налы вылӧ Енмӧн сетӧмасӧ?..

Туганов Илля лыбӧдіс видзӧдлассӧ би вылысь да шоныда меліаліс винёв-косньӧд, дозмӧр варыш моз зумыда на куткырвидзысь вӧралысьӧс, и вӧсни-кузьмӧс ныра чужӧмсӧ сылысь, и пужъялыштӧм рудов юрсисӧ, и олӧмсьыс сымда йиджтӧм рудовлӧз синъяссӧ. Туганов Илля быттьӧ ёнджыка кӧсйис вынсьӧдны татшӧм вӧралысьнас ассьыс мӧвпъяссӧ. А сэсся водзӧ шуис:

— Ме нин мукӧддырйиыс весиг со кыдзи курыда мӧвпала: мися, кӧнкӧ кӧ Африкаясын либӧ Америкаясын дзескӧдӧны кутшӧмкӧ племяӧс, ми горзам таысь, кыз синва кисьтам... Оз позь! Мый ті сэні керанныд!.. А тані со, чужан вӧр-васӧ лёк ногӧн жугӧдӧмысь да бырӧдӧмысь... Да мукӧдторъясын сідзи жӧ тӧлктӧг-ладтӧг печласьӧмысь... Вежсьӧ... весиг чегсьӧ олӧмыс быдса народлӧн жӧ... Позьӧ шуны, вочасӧн кусӧ и вошӧ жӧ быдса народ... Кузь нэмъяс пыдӧссянь воӧм кывсӧ ассьыс воштӧ... Но, бурджыка кӧ видзӧдлыны, некодӧс тайӧ ёнасӧ оз дойдав... Ыджыдасӧ некодлы таӧдз мог абу... Куш сӧмын вӧр давай Коми муысь! Газ да нефть давай! Из шом давай! Картупель давай!.. А мед восьтыны райцентрын — не нин сёрнитны кар йылысь! — чужан кыв вылын челядьлы садик, — сы вылӧ оз тырмы ни вын ни сьӧм... — Туганов Илля чӧв усьліс, сыныштіс еджгов кудриа юрсӧ кузьмӧс чуньяснас да виччысьтӧг юаліс начальник Волковлысь: — Вот тэ, Николай Петрович, мый дыра нин олан Коми муын да вӧр пӧрӧдан... А ёна-ӧ тэ гӧгӧрвоан миянӧс та кузя?

Волков сайласьтӧг ыджыда нюмдіс да неуна бокӧджык кежӧдыштіс сёрни визьсӧ:

— Ме тіян ногӧн тӧда сӧмын: хлеб — нянь, телёнок — кукань, ложка — пань...

— Вот видзӧд... — ышловзис Туганов Илля.

— Да кыдзкӧ тай быттьӧ сідзи и колӧ... — ковмис яныштчыны Волковлы. — Помасьлытӧг вийсян сійӧ жӧ керйыс понда... А кывныд кузяыд кӧ... Быдлаын роч сёрни... Весиг посёлокын, асьныс жӧ комиясыс, челядьнысӧ рочӧн сёрнитны велӧдӧны...

— А мыйла велӧдӧнысӧ? — эз лэдзчысь Туганов Илля. И пырысь-пыр жӧ ачыс вочавидзис: — Да сы вӧсна лоӧ рочасьны, мый коми садик абу... Коми школа абу... Куш сӧмын план вӧсна ставӧн вийсьӧны... Унджык сьӧм кульыштӧм вӧсна да... Со сэсся и артмӧ, мый быдмысь войтырыс коми кыв ни роч кыв лючкисӧ оз тӧдны! Шӧрвыяс вошӧмаӧсь!.. Да сӧмын ӧмӧй быдмысь войтыр!.. А ӧд бур ногӧн кӧ, ставсӧ позис лючки-ладнӧа лӧсьӧдны... Тані олысь йӧзыскӧд ӧтвылысь... Накӧд бура сёрнитчӧмӧн, накӧд сӧветуйтчӧмӧн, на понда тӧждысьӧмӧн. Мый да уна-ӧ босьтны му веркӧсысь и му пытшкӧсысь. Мыйта йӧзӧс бокысь вайӧдны... Мед не пазӧдны ставсӧ, уна нэмъяс чӧж лоӧмасӧ, а ылӧ водзӧ видзӧдӧмӧн босьтны Енмӧн сетӧм озырлунсӧ. Сэки эськӧ татшӧмӧдз ӧмӧй ми воим? Тадзи ӧмӧй эськӧ олім? Тадзи ӧмӧй эськӧ вийсим?

Но татчӧ виччысьтӧг шыасис Куштысев. Да шыасис сэтшӧм пӧся, мый быттьӧкӧ кыдзкӧ мыніс сылӧн пытшкӧсас дыр нин чӧжсьӧм парыс:

— Кутшӧм ӧд тӧлкаӧсь да сӧстӧмӧсь ставныс! Философъяс! Анделъяс! А петан туйыс нӧ кӧні? Тэ висьтав меным, кыдзиджык петны тадзикӧн артмӧм олӧмсьыс? Збыльысь петны, а не больгыны сӧмын. Уна нин ми кывлім татшӧм больгӧмтӧ... Ок, кутшӧм ми шань йӧз вӧвлім! Повтӧмӧсь да сяммысьӧсь. Да честнӧйӧсь. Сар-батюшколы бура служитлім и революция дор чорыда сулалім... Но и мый? Мый таысь артмис? И водзӧсӧ мый? Да кӧть нин ӧнісӧ? Ӧнія олӧмыс нӧ ёна артыштӧ важ буръяссӧ?.. Да ӧд, кӧсъянныд кӧ тӧдны, ставыс век на мунӧ сыланьӧ, мед и водзӧ йывмыны миянлы, коми йӧзлы. Мукӧд йӧзыскӧд сорсьӧмӧн да кыдзи да... И став вӧрнымӧс миянлысь кераласны чӧрту! Ставсӧ! Вуж выйӧныс. Весиг немторйысь лоӧ тшупны со татшӧм чомторсӧ... И асланым кывным водзӧ на пондас йывмыны, некутшӧм торъя садикъяс сідзи и оз пондыны ковны... Видзӧдлӧй, мыйта йӧз ӧтарӧ воӧны миянӧ быдладорсянь. Выль озырлун вылӧ ырыштчӧны, выль производствояс восьтӧны. Йӧз лыд содӧ, ставӧн шоныд сортира карӧ да посёлокӧ овмӧдчӧны. Ӧтарӧ качайтӧны и качайтӧны Коми мулысь озырлунсӧ! Кытчӧдз ставсӧ оз пычкыны, сэтчӧдз оз и дугдыны... Бырас да, сэки вӧлись ӧвсясны, сэки вӧлисти миян муысь усйысясны. Но сэкисӧ нин кольыштӧм комиясыслы эшшӧ нин сьӧкыд лоӧ выльысьсӧ ловзьыны, кӧть эськӧ, гашкӧ и, позяс овмӧдчыны эновтӧм каръясӧ... Сы вӧсна мый вӧр чомъясыд оз кутны ковмыны... Дзик некӧн лоӧ вӧравнысӧ... Немтор лоӧ кыйнысӧ... Со ӧд кытчӧ вайӧдӧ олӧмыс! А ті тані больганныд нинӧм абусӧ... Эндӧм чӧскысь вошӧм дозмӧр понда каньганныд...

Та вылӧ Куштысевлы некод немтор эз куж шунысӧ.

Ыджыд Ош

Ыджыд Ош вочасӧн овмӧдчаліс выль вӧрын...

Дерт, шуам, и тані сылы, Чукльӧдлысь Визув Ва гӧгӧрыс, кутшӧмакӧ тӧдса жӧ нин вӧлі. Ӧд сійӧ кузякодь нин олӧ вӧра му вылас и быдлаӧ удитіс веськавлыны. А аслас пыдӧстӧм выныс вӧсна и ылӧдз кывсьысь нимыс вӧсна сійӧ и тані кылӧ асьсӧ Ыджыд Кӧзяинӧн... Но сэк жӧ сійӧ и некыдз оз вермы вунӧдны дона-муса Паськыд Ягыс йылысь, кытысь сылы быть лои бӧрыньтчыны, не кӧ шуны — турки-тарки пышйыны... Сійӧ, Ыджыд Ош, век на гажтӧмтчис Паськыд Ягсьыс, ветлӧдліс да вердчис век на быттьӧкӧ вошыштӧмакодьӧн, и лючки кыйсьӧмъяс выль вӧрас эзджык на артмыны сылӧн.

Ӧд сэні, Паськыд Ягас, Бур Мамыслӧн лӧсьыд гуын, сійӧ чужліс коркӧ, ас кодьыс жӧ сук гӧна Вокыскӧд мездысьліс Лёк Кӧдзыдысь Мамыслӧн шоныдӧн да пӧтӧс чӧскыд йӧлӧн. А сэсся, сьылысь-дзордзалысь гожӧмӧ нин, радпырысь котралісны найӧ Бур Мамныс бӧрсьыс быдсяма сёяннас тыр Паськыд Ягӧд да быдторйыс дінӧ велӧдчисны сылысь. Велӧдчисны овны да вывны!.. Сӧмын тай водз муніс сы дінысь да эз ло Бур Мамыс! Ӧтчыд Небыд Нюр дорӧсын найӧ паныдасисны Куш Пелькӧд... Мамныс и водзджык нин висьтавліс сы йылысь, ӧлӧдліс, мый век колӧ видзчысьны тайӧ, не мукӧдыс кодь кык кока пемӧссьыс. Ыштӧ ми, ошъяс, кӧть эськӧ и ёнджыкӧсь вӧрын быдӧнысь, но мудер Куш Пельыс пӧ весигтӧ и миянӧс вермылӧ! Сійӧ пӧ аслас киӧ кутшӧмкӧ ногӧн вермылӧ босьтны Гыма Чардбисӧ да сійӧн ылісянь дзенкйӧдлыны став ловъясӧ!

А сійӧ лёк паныдасигас быдӧнӧс вермысь Куш Пель, позьӧ шуны, син водзын петкӧдліс шемӧсмӧдана вынсӧ и сямсӧ. Кыдз тай мӧдіс, кыдз мӧдіс йиркӧдны Гыма Чардбинас! Вӧрсӧ шӧри косялӧ и поткӧдӧ гымыс! И ёсь дука тшын лювъялӧ гӧгӧр! И Бур Мамыс лёк ногӧн ойӧстіс-омлёвтіс!.. Куш Пелькӧд тайӧ паныдасьӧм бӧрын эз лоны сэсся ни Бур Мамыс, ни пашкыр гӧна Вокыс... Бур на, мый татшӧм лёк ускӧттьӧыс суис нин мӧд тӧвсӧ Мамыскӧд ӧтлаын тӧвйӧм бӧрын да унаторйӧ нин удитіс велавны быдмысь лов. И та понда эз нин згинит сійӧ ыджыд вӧрын! Кужис нин овны ас кежсьыс и кынӧмпӧт перйыны. И вочасӧн быдмис да ёнмис. И сы вӧсна, мый чужтылісны сійӧс вына да винёв бать-мам, вочасӧн ачыс сэсся пӧрис некодысь повтӧм Ыджыд Ошкӧ!

Медсясӧ, дерт жӧ, Паськыд Яг быдтіс да вӧчис сійӧс сэтшӧмнас. Асланыс угоддьӧыс! Сэтӧні сылӧн гӧгӧр вӧлі бура пасъясьӧма, медтыдалана пуясӧ кузь гыжнас парсыштӧма да, содтӧд тӧдчӧдӧм могысь, тшӧтш и пытшкӧсса дукъяссӧ лэдзӧма. Медым сы кодь жӧ мӧд кӧзяин ас кадӧ казяліс граница вывсьыс тайӧ пасъяссӧ да эз лысьт сюйны нырсӧ сылӧн владениеӧ!

Весигтӧ и кык кока Куш Пелькӧд вывті лёкасӧ эз сэсся паныдасьлыв сійӧ. И арся кӧлысьяс дырйи сійӧ, Ыджыд Ош, бур косьын век вермыліс мырддьыны аслыс мусукасьыштны медся шыльыд да медся кажитчысь Эньсӧ... Сӧмын и ов да выв тадзитӧ паськыд-гажа вӧра му вылас!

Но сэсся сылӧн вӧрӧ бара воис Куш Пель. Зэв уна Куш Пель воис! Да нӧшта вайӧдісны найӧ сьӧрсьыныс кутшӧмкӧ лёк дука эргысь-грымгысь зверъясӧс да и пондісны, да и пондісны лясйӧдлыны и куштыны Паськыд Ягсӧ! Ӧти гожӧмӧн немысь-немтор эз коль сыысь!..

И некодысь повтӧм Ыджыд Ошлы ковмис бӧрыньтчыны. Ковмис вешйыны муса чужанінсьыс да быдманінсьыс. Кодкӧд сійӧ вӧлі йитчӧма аслас ыджыд мыгӧрлӧн быд вир войтӧн. Лоис бӧрыньтчыны, кӧть эськӧ неважӧнся кӧлысь вылын сійӧ, Ыджыд Ош, бара на петкӧдліс ассьыс пыдӧстӧм вынсӧ. Да вӧтліс аслас мича-шыльыд Энь дорысь став мукӧд исасьысьсӧ! Да колляліс сыкӧд не ӧти шуда лун-вой...

Но водзсасьны мудер да гӧгӧрвотӧм Куш Пелькӧд, коді весиг со вермӧ уджӧдны эргысь-грымгысь, нэмӧвӧйся пуяс някралысь зверъясӧс, — та вылӧ весиг сылӧн, Ыджыд Ошлӧн, оз судзсьы пыдӧстӧм выныс. И быть сэсся, пиньтӧ ветшыктӧмӧн, лоӧ вешйыны... Да корсьны выль угоддьӧ... Да выльысь пасъясьны... Татысь, Чукльӧдлысь Визув Ва гӧгӧрсьыс, сылы весиг ковмис вӧтлыны Орӧм Пельӧс, кодлысь коркӧ, Энь вӧсна косясигӧн, ачыс жӧ сійӧ, Ыджыд Ош, тшапнитліс тайӧ пельсӧ.

А мый нӧ вӧчан, ӧд со бара матысмӧ Кузь Кӧдзыд Тӧв. Колӧ кыдз позьӧ бурджыка дасьтысьны сы кежлӧ! Кузь Кӧдзыд Тӧв лёкджык и вынаджык на весиг Куш Пель дорысь! Вунӧдан кӧ сы йылысь, он кӧ сійӧс пыдди пукты, сымда лёк вермас лэдзны тэ вылӧ... Гу места колӧ бӧрйыны косджыкинӧ да шоныдджыкинӧ, кодйыштавны кызджык вужляяс уліті да небыд лыскӧн-нитшкӧн вольсыштавны...

Но — медсясӧ! — колӧ тшӧгӧдчыны. Ӧд вильыд бӧжа Энь бӧрысь вӧтлысигӧн, сы понда мукӧд Айяскӧд мый вынысь пурсигӧн, а сэсся и выль ош рӧд вӧсна нӧйтчигӧн, ёнакодь омӧльтчӧма лои, кузь гӧна кыз куыс выліас кытсюрӧ весигтӧ лётъявны мӧдіс... Татшӧмнад, оз кӧ бура тшӧгӧдчы, оз кӧ чӧж пытшкӧсас тырмымӧн госа Пӧтӧслун, — немтор и мӧвпавны гуӧ водӧм йылысь. Татшӧмнад, кӧть и водан, Кузь Кӧдзыд Тӧвсӧ он вермы вуджны, унмовсян да сэсся бӧрсӧ он нин и садьмы...

А бара он кӧ вод гуас дыр узьӧмыс вылӧ, сэки нӧшта нин сьӧкыд лоӧ помтӧм Кузь Кӧдзыд Тӧвсӧ коллявны! Ӧд вӧрсьыс сэки унджык сёяныс Еджыд Лым улӧ кыза дзебсьӧ и из кодь чорыдӧдз кынмӧ. Видлы пӧ сэки мыйӧнкӧ вердчыны да пӧткӧдчыны, кӧть тэ и вӧрса Кӧзяинӧн шусян... Ӧтчыд сійӧ, Ыджыд Ош, томджык да йӧйджык дырйиыс на, кольччыліс нин сідзисӧ, тӧвся Шӧйтысьнас, сы вӧсна мый ыркыд да гӧль вӧлі гожӧмыс, ӧтарӧ тӧлаліс да зэрис, и некутшӧм вотӧс — сылӧн медколана чӧсмасянторйыс — эз быдмы, тшыг нисьӧ пӧт ковмис овны, арся кӧдзыдъяс кежлӧ эз вермы чӧжны колана Пӧтӧслунсӧ да, татшӧм омӧликыс, эз лысьт водны гуӧ, кӧть эськӧ и сэні, быттьӧкӧ узьӧмнас-вугралӧмнас, позьӧ мездысьны став тӧждысьӧмъяссьыс... Но и Еджыд Лымйӧн тубыртчӧм да Лёк Кӧдзыдӧн топӧдӧм вӧля вылас бурджыкыс сылы эз жӧ ло! Ковмис вӧр пасьтала ӧтарӧ келавны Еджыд Лым пиӧд да корсьны кӧть нин кутшӧмкӧ омӧлик нуръясянтор, ёнджыкасӧ мед нин вир сюмалысь кынӧмсӧ ылӧдлыны... И кӧть коркӧядырсяньыс да чӧскыд йӧла Мамыс вошӧмсянь Ыджыд Ош вӧлі полыштӧ кык кока Куш Пельясысь, сылы весигтӧ ковмыліс налӧн оланінъяс дінӧдз волыны, сы вӧсна мый быдторсӧ вермысь Куш Пельяс гӧгӧрсьыс сюрӧджык вӧлі кутшӧмкӧ да кутшӧмкӧ няклялантор. Ӧти войӧ Куш Пельӧн вылӧ лэптӧм тешкодь гу дорысь сійӧ, ёна тшыгъялӧм Ыджыд Ош, тшапнитіс сы вылӧ уськӧдчӧм Увтчысь Кӧинсӧ Куш Пельлысь да и лататы пондіс пышйӧдны. Но сэки — Лёк Кӧдзыдыс да Еджыд Лымйыс пӧвстын! — бара на косьӧбтіс Гыма Чардби, и пырысь-пыр жӧ пельпом вывсӧ сылысь, Ыджыд Ошлысь, быттьӧ сотчысь ӧгырӧн дзужкнитісны. Сэсся и вель дыр на ёнтіс-висис сэті. Вот пӧ и вердчы Куш Пельыд дінын!..

Ок и Кузь Кӧдзыд Тӧв вӧлі сэки! Ӧдва и ловйӧн мынтӧдчис сылӧн пыдӧстӧм йирысь Ыджыд Ош! Мӧдысьтӧ мед эськӧн не жӧ нин кольччыны татшӧм инасьтӧм Шӧйтысьнад!

Колӧ унджык быдторсӧ жубритны-сёйны! Майбыр, таво тай быдсяма нуръясяныс и чӧсмӧдчаныс тырмӧ, кисьмӧма и быдмӧма, эн сӧмын дышӧдчы. Тырмӧ на, мед кӧть и Куш Пельяс вӧтлісны сійӧс аслас озыр угоддьӧысь — Паськыд Ягысь. Сылы колӧ бурджыка тшӧгӧдчыны да шылявны! Чӧжны госа Пӧтӧслун! Мед тайӧ Бур Пӧтӧсыс тӧвбыд сэсся кутіс вынсӧ гуын узигӧн да вугралігӧн. Мед гусьыс кузь тӧвбыдсӧ петавтӧг узигас — пӧшти воджынъя дорвыв вугралігас-узигас! — долыдджык вӧтъяс сылӧн вӧтавсисны... Ӧд и бур шоныд сетӧ лышкыда чӧжӧм Пӧтӧслуныд, тайӧс Ыджыд Ош важӧн жӧ нин гӧгӧрвоис... Дерт, шуам, кыз-сук гӧныд, вылісяньыс, бура жӧ шонтӧ, немтор норасьны, но кызвын шоныдыс век жӧ локтӧ пытшкӧссяньыс — водзвыв чӧжӧм Бур Пӧтӧсыс ырзьӧдӧ сэні лов кутысь бисӧ да оз лэдз куснысӧ...

Чукльӧдлысь Визув Ва гӧгӧрыс быдсяма сёяныс жӧ эм! Позьӧ тшӧгӧдчыны!

Но тай со и тані тыдовтчис кык кока Куш Пель! Да тшӧтш и сыкӧд некор торйӧдчывтӧм Увтчысь Кӧиныс. Некӧн и некор нин, буракӧ, он мынлыв тайӧ Куш Пельяссьыс!

Дерт, шуам, ӧні ӧтнасӧн на тані Куш Пельыс. И сідзсӧ быттьӧкӧ оз кыйӧдчы сы бӧрся, Ыджыд Ош бӧрся. Да быттьӧкӧ и тӧдсакодь нин дукыс буретш тайӧ Куш Пельыслӧн, Кӧдзыд Тӧв пуксигъясӧ Паськыд Яг гӧгӧръясын кывсьыліс нин татшӧм дукыс, и водзӧсӧ немтор лёкыс эз на тай лолыв сыкӧд, Ыджыд Ошкӧд. Да, татшӧм ногӧн, позьӧ чайтны, мый тайӧ Куш Пельыс оз сы бӧрся, Ыджыд Ош бӧрся, вӧтлысь тані...

А сэсся ӧд, помӧдзсӧ, код на пӧ тӧдас, мыйджык кӧсйӧ ас кежас кӧть и тайӧ кык кока Куш Пельыс. Тшӧтш кӧ нин бӧрйӧма сійӧ аслыс вердчӧм могысь тайӧ жӧ чукльӧдлысь Визув Ва гӧгӧрсӧ. Ӧтилаад кыйсигӧн, он кӧсйы да, верман воча зурасьны. Сэки код на пӧ тӧдас, мый вермас лоны, кутшӧм Гыма Чардби бара на вермас косьыштны... Либӧ лючки да бура пыран лӧнь гуад да водан тӧвйыны, а сійӧ, мудер Куш Пельыс, гусьӧникӧн кыйӧдас да и мӧдас узигкостіыд дзужкйӧдлыны сійӧ жӧ Гыма Чардбинас. Он и удит петны гусьыд да пиньтӧ-гыжтӧ вочасӧ лэдзны...

Водз асывсянь Ыджыд Ош, горшсӧ веськӧдлігмоз, медводз чӧсмасис Визув Ва дорын Сьӧд Вотӧсӧн, джуджыд турун пӧвстын дзикӧдз нин небзьӧма чӧскыд сэтӧрыс, вом тырнас веськыда апалӧ лысваӧн мыськӧм розъяссӧ и кузь гыжъя лапанас шырзьӧ найӧс гӧрд кывъя вомас. Ок и юмов да чӧскыд кӧра вотӧс! А сэсся и, ичӧлик моз, нюжгысяс-водас да югыд шонді водзас быглясьыштас ыркыд лысваа туруныс пӧвстын. Ок, лӧ-ӧсьыд! И ваӧ оз ков пырны! И югыд-гажа ывлаын шоныд на! И некутшӧм дзизгысь-дзазгысь вир юысьыс оз нин дӧзмӧдчы!..

Сэсся Ыджыд Кӧзяин шуӧ вежлыны сёянсӧ, мӧд сикас вылӧ вуджны. Сійӧ петӧ туруна васӧд лайковысь зумыд подъя яг вылӧ да пондӧ палтыравны ропмунӧм кыз кырсьсӧ важ колодаяс вылысь да путкылявны ён лапаяснас гӧрдов жуг-жагӧдз ропмунӧм мыръяс да код тӧдас нин кор пӧрлӧм нитшсялӧм пуяс — еджыд тшӧг пучӧйясӧс тадзисӧ перъялӧ да чӧсмасьӧ, ок и ёна пӧтӧсӧсь найӧ!..

Та бӧрын Ыджыд Ошлы паныд лоӧ йыла юра джуджыд кодзувкоткар, и сійӧ мурзігтыр вувзьысьӧ сы вылӧ, кыв тырнас нюлӧ шонді водзын лыдтӧма жӧдзысь Тэрыб Ловъяссӧ, быдлаӧ дзебыртчӧны найӧ и дзижкйӧдлӧны шомаӧн-сотыштанаӧн, синва петмӧныс лолӧ, но Ыджыд Ош терпитӧ тайӧс и весигтӧ путкылялӧ ён гыжъя лапанас Тэрыб Ловъяслысь зумыда вартӧм карсӧ, воӧдчӧ пытшкӧсас дзебӧм чӧскыд колькъясӧдз. Ыджыд Ош тӧдӧ, мый татшӧм Тэрыб Лолыслӧн шомыс да сирыс ёна лӧсялӧ сылы кузь тӧвбыдсӧ узигӧн-вугралігӧн, гырксӧ бура кутӧ...

Сэсся Ыджыд Ош вель дыр тӧждысяна и майшасяна исасис яла нитшкысь кушалӧм лыа вылын жняпвидзысь шыльыд колода дінын. Кыліс пулӧн сир кӧрыс и свеж кӧрыс. А нӧшта ёнджыка кыліс ловсӧ гильӧдысь Чӧскыд Пӧтка дук! Но мыйлакӧ — тані жӧ! — торйӧн ёна кыліс и Куш Пельлӧн ловсӧ лэчтӧдысь и ырзьӧдысь ёсь дукыс!

Падмыштӧм Ыджыд Ош эз и тӧд, мый вӧчны. Сійӧ весигтӧ бӧр кок йылас сувтліс да ӧтарӧ-мӧдарӧ дзоръялӧмӧн исасьыштіс. Чӧскыд Пӧтка дукыс гильӧдіс вытьсӧ, дульвасӧ пычкис да чуксаліс не эновтчыны татшӧм чӧсмасянторсьыс! Но сэк жӧ и Куш Пельлӧн кыза йиджтысьӧм чорыд дукыс быттьӧкӧ ӧлӧдіс и весиг повзьӧдліс: эз-ӧ мыйкӧ выль лёктор дасьты сылы тані мудер да вына Куш Пельыс?..

А Чӧскыд Пӧткаыс — со тай! — дзик ныр улас! Татшӧм жӧ чӧскыд лэбалысьнас сійӧ, Ыджыд Ош, дзик на неважӧн номсасис Крукыля Ныр отсӧгӧн. Сэки бордъя кыйсьысьыс пу йывсянь шытӧг шывкнитіс вотӧс кокалысь гырысь лэбачьяс вылӧ да и тшапнитіс ӧтиӧс. А сійӧ, Ыджыд Ош, на дінын жӧ матын вердчис Гӧрд Вотӧсӧн да казяліс. А сэсся и мырддис Крукыля Нырлысь кыйдӧссӧ. Да сэтшӧм чӧскыдпырысь куштіс-нямис пӧсь вира на яй гримзульсӧ...

Ок эськӧ, век кӧ чӧсмасьны татшӧм пӧтӧс сёяннас! Сэки эськӧ нӧшта на вынаӧн лоин, бура эськӧ и тшӧгӧдчин Кузь Кӧдзыд Тӧв кежлӧ... Но оз на тай быдысь тадзи мыччав сылы кыйдӧссӧ сійӧ жӧ Крукыля Нырыс! А ачыс сійӧ, Ыджыд Ош, некыдз оз вермы тшапйӧдлыны тэрыб борда лэбалысьястӧ. Кузь кока котралысьясыс оз зэв тшӧкыда шедлыны и...

А тані со Чӧскыд Пӧткаыс кутшӧмкӧ ногӧн ачыс веськалӧма колода улас! Сылы, Ыджыд Ошлы, колӧ сӧмын павкнитны ён лапанас сы вылысь керсӧ! Ӧні сійӧ гӧгӧрвоис нин!..

Дерт, сылы, Ыджыд Ошлы, кутшӧмакӧ дивӧ кодь, кыдзи вермис веськавны жняпвидзысь колода улас швычӧк бордъя лэбачыс, сылы кутшӧмакӧ, дерт жӧ, чайтсьӧ, мый татшӧмторйыс кыдзкӧ да мыйкӧ бара на йитчӧма мудер Куш Пелькӧд, ӧд со дукыс сылӧн ёнджыка кылӧ тані гӧгӧрыс, — ставыс тайӧ нӧйтчӧ и визлалӧ Ыджыд Ошлӧн кыз юрын, но помӧдз вежӧртны да гӧгӧрвоны ставсӧ ош вежӧрыс век жӧ оз судзсьышт...

Медбӧрын сэсся Ыджыд Ош скӧрысь вежӧртӧ, мый татчӧс вӧрын СІЙӦ — Кӧзяиныс! И Сылӧн кыйсянінын СТАВЫС, мый сюрӧ-шедӧ сёйны, медводз АСЛАС сылӧн — Ыджыд Ошлӧн, и некод мӧд сыысь водз оз лысьт вӧрӧдны! Весигтӧ Куш Пель сыкӧд шӧйтысь Увтчысь Кӧиныскӧд!

И мед, бур кӧ колӧ, кытчӧ гажыс весасьӧ Куш Пельыс сылӧн, Ыджыд Ошлӧн, выль оланінысь да кыйсянінысь! Тырмас сэсся сылы, быдӧнӧс вермысь Ыджыд Кӧзяинлы, пышъявны Куш Пельясысь! Тырмас коньӧрӧ сетчыны на водзын! Сылы сідз нин юр яндзим таысь!.. Сэсся ӧд со и кадыс нин эз кут кольны сы вылӧ, Кузь Кӧдзыд Тӧв пыр ёнджыка тэрмӧдлӧ. Регыд колӧ гуӧ водны!..

И Пармалӧн пыдӧстӧм вынйӧра Кӧзяин — Ыджыд Ош — падъявтӧг нин скӧра путкыльтіс Чӧскыд Яя Пӧткаӧс вевттьысь плакасӧ...

Вӧралысьлӧн сьӧлӧм

Татшӧм ногӧн Ӧньӧ рӧдлӧн важ чӧс туй вылын лои кык Кӧзяин — ачыс Ӧньӧ, Куш Пель, да Ыджыд Ош. Му выв олӧмыс, коді, буракӧ, збыльысь оз на кывзысь некодлысь, ӧтлаӧ тай найӧс дзескӧдіс. Кӧть эськӧ и, стӧчджыка кӧ шуны, тайӧ пӧрйӧсӧ найӧс Медвына Кӧзяиныс — Вӧр Пӧрӧдысь-Куштысь — сэтчӧдзсӧ дзескӧдіс да топӧдіс...

А арся ывлаын, парма пасьталаын, вежон чӧж жвучкис кӧдзыд вой тӧв, войяснас пондіс нин буракодь кынмавны, а луннас кос, шондіа, и личӧдчывтӧг пӧльтчӧ-нӧйтчӧ ён тӧв, чашйӧ-сыналӧ быд пӧлӧс мича рӧмъясӧ вӧччӧм коръя пуяссӧ, и сэтчӧдз сэсся нетшкис да сыналіс, мый зарни серӧн сярвидзысь да пӧртмасьысь Биа-серъялӧн ковтысыс вочасӧн чусмис-рудӧдіс, а сэсся и лои лысӧм рака кодьӧн...

Вой тӧвлӧн муралӧмысь да пессьӧмысь садьмис водз асывнас турун вольпась вылын Ӧньӧ, видзӧдліс ӧшиньлань, а сэні весигтӧ оз на и лӧзав. Вӧрзьыштӧмсьыс мыйкӧ сатӧка чунгис и ёнтыштіс морӧсас. Ӧньӧ повзьыштіскодь таысь да дзикӧдз вылӧ бӧр лӧньӧдчис да личӧдчис. А сэсся, мыйкӧ дыра тадзи куйлыштӧм бӧрын, ньӧжйӧникӧн выльысь быттьӧ видліс дэльӧдыштны кортӧм пырысьсӧ — ёсь дойыс пытшкӧссьыс некытчӧ на абу воштысьӧма. Быттьӧкӧ морӧс куд уліас, шуйгаладорас, сатшкӧмаӧсь ем йыла жельнӧг ёсь да и вӧрзьӧдчигас дзенкйӧдлӧ сійӧ ловъя яяс...

Буракӧ, вывтіджык вынысь лои мырсьӧма сылӧн тайӧ лун-войсӧ! Да сьӧлӧмсӧ вывтіджык мудзтӧдӧма... Буракӧ, ковмас шойччыштны да таблеткаяс ньылалыштны... Али нӧ кос висьӧмыс ӧтарӧ-мӧдарӧ вешъясьӧ да бара на морӧс лыяс костас сетчис?.. Ӧньӧлӧн корсюрӧ овлывлӧ тадзисӧ, но некыдз на эз велав тӧдмавны, кодджык висьӧмыс вувзьысьлӧ сы вылӧ да матӧ воштылӧ...

Али нӧ поводдя вежласигъясас тадзисӧ пондіс нин дурны пӧрысьлань катовтчӧм вир-яйыс? Кӧть эськӧ и сідзсӧ быттьӧкӧ некыті на абу ропмунӧма сылӧн, быдлаысь на кылӧ винёв вын...

Ковмас и эм, буракӧ, войков-мӧд куйлыштавны гортын, личӧдчӧмнас бӧр лӧньӧдыштны бытшласьысь ёсьсӧ. А то ӧд дзикӧдз вермас топӧдны...

Мыйкӧ тай таво вӧралӧмыс вужинь-вежиньӧн пондіс артмыны! Кӧть эськӧ и пӧткаыс эм... Волков со Куштысевкӧд волісны да «бур» юӧрӧн долыдмӧдісны — тӧвнас пӧ сідз и тадз кыз вӧрсӧ таладорсьыс ковмас пӧрӧдны... Бон-бус лои вензьӧма накӧд кузь войбыдсӧ, ӧтлаынтӧ узьмӧдчигад. Бур нин кӧть, мый Туганов Илля сэтчӧ жӧ лӧсяліс, район газетса гижысь, ставсӧ тшӧтш кывзіс ас пельяснас. Вӧр руа на жӧ мортыс, абу полысь рӧдысь ни. Шуис тай, мый газет пырыс видлас паськыдджыка на водзӧ нуӧдны тайӧ сёрнияссӧ. Торйӧн нин заказник кодьсӧ тані кольыштӧм могысь... Ӧд тані, уна ю пансянінас, кузь нэмъяс чӧж вӧравлісны коми йӧз. Тшӧтш и челядьнысӧ ичӧтсянь вӧр дінӧ велӧдлісны... Оз позь лэдзны, медым неногсӧн вӧр кералӧм вӧсна ставыс тайӧ миян вылын помасис...

Мед пӧ тайӧ бурыс понда кыпӧдчӧны унджык йӧз! — ышӧдана кӧсйысис Туганов Илляыс.

Дерт, шуам, Волков да Куштысев оз жӧ кутны вугравны-а. Найӧлы план колӧ. Ставсӧ вермысь Кер Лэдзан План! Таысь найӧ уна сьӧм босьтӧны, премия кульӧны тувсов сюмӧдӧс моз. Кымын унджык пу найӧ бруткӧбтасны, сымын ошкӧныджык найӧс. И выныс найӧлӧн унджык вӧралысьясыдлӧн да грездын гижысьясыдлӧн серти — государство нимсянь ставсӧ муркӧдӧны найӧ, помтӧм-пыдӧстӧм кӧрт вын доддялӧмӧн...

Но оз ӧмӧй нӧ позь та ыджда выннас сідзи нин лӧсьӧдны вӧр уджсӧ, мед эськӧ и керсӧ колана мында босьтны, но сэк жӧ и Парма-батюшкосӧ водзӧ кежлӧ на лючки ловъяӧн кольны? Вӧрса олысьяслы олӧм-рӧдмӧдчӧм вылӧ кольны и миян внукъяслы куслытӧг вӧралӧм-нимкодясьӧм вылӧ?

Морӧс дойнас песовтыштӧм вӧралысьӧс торйӧн нин ёна ырзьӧдӧны татшӧм ёсь мӧвпъясыс...

Ыджыд Ошкыд со овмӧдчӧма сылӧн чӧс туйӧ и! Паськыд Ягысь вешйӧма... А мый нӧ, быть ӧд кытчӧкӧ вешйы, кор нэмӧвӧйся оланінтӧ пузь-пазькерасны... А кок туйыс Гундырлӧн шапка пасьта... Гыжйыс, буракӧ, менам чунь дорысь на кузьджык, татшӧмыдкӧд кӧ паныдасян да киасян, ёна бурыс, кӧнкӧ, оз жӧ ло...

Со ӧд, сё мокасьтыд, кыдзи лоис! Мый со мӧвпалӧ татшӧмторъясыс бӧрын сійӧ жӧ Ыджыд Мишӧыс-а? Куш мӧвпавтӧгыс ӧд, кӧнкӧ, оз жӧ ов? Кӧть и оз куж та йылысь юӧртны миянлы, йӧзлы? Кӧнкӧ ӧд, сійӧ кыдзкӧ гӧгӧрвоӧ жӧ, мый миян понда, Куш Пельяс понда, татшӧм лёкасӧ ставыс пузувтчӧ пармаын?..

А ӧні сэсся и ме тшӧтш лои сылы паныд! — майшасьӧ вӧралысь. — Нӧшта ӧти Куш Пель сылы паныд моз сувтӧ!.. И таысь, колӧ чайтны, Ыджыд Кӧзяиныс ӧдвакӧ ёна нимкодьмас... Чужан-быдман Ягысь пӧ менӧ тодмышкалісны да со пӧ и тані, вылинас, бара на лючки овны оз лэдзны... Тадзинад он кӧсйы да дӧбелькиӧдз скӧрман...

Мый нӧ либӧ вӧчнысӧ? Сідз Катшыскӧд кытісюрӧ вӧралыштны да, гоз-мӧд чукчи лыйны да, пув вотыштны да, бӧр на али мый петавны гортӧ? Ур вотӧдз-лӧзӧдтӧдз? Сэк кості мед на тшӧгӧдчыштӧ Ыджыд Кӧзяиныс да лючки-бура водӧ гуӧ? Ӧд сылы, кузь тӧвбыд кежлас водтӧдз, куш сӧмын госсӧ пӧ колӧ чӧжны куим пуд!..

Веськыда кӧ шуны, ми, буракӧ, ӧткодьӧсь кымын нин лоим Ыджыд Мишӧыскӧд! — курыда ышлолалӧ вӧралысь. — Быдлаын нин миянӧс, кыкнаннымӧс, дзескӧдӧны пармаын. Куш ӧти кер понда вийсьӧмнас йӧзыс дзикӧдз воштісны юр садьнысӧ... Аскиа лун йылысь некутшӧм тӧждысьӧм эз коль йӧзыслӧн...

Али нӧ видлыны на кыдзкӧ повзьӧдыштны Ыджыд Мишӧсӧ? Мед нин кӧть чӧссӧ да лэчсӧ оз кушты? Мед нӧшта на водзӧ вешйыштӧ Биа-серъя катыдлань да ачыс вӧрас ёнджыка пӧткӧдчӧ, мыйсюрӧыс тай эм на ягын и нюрын... Катшыс со сы понда, татшӧм Гундырыс понда, этшсьыс петӧ и...

Али нӧ вӧр-васӧ урӧсмӧдӧм понда, морт киӧн сійӧс куштӧм-пазӧдӧм понда тшӧтш и Ыджыд Ошкыс нин лои вежавидзтӧм зимӧгор кодьӧн? Мый веськалӧ сотысь катша кодьӧн? Быдлаын дзескӧдӧны сійӧс да, некытысь немтор лючкисӧ оз сюр да, сійӧ тшӧтш жӧ нин пондіс кысь мый шедӧ нетшкыны да гусявлыны Куш Пельлысь, сійӧс татшӧм выйӧдзыс вайӧдысьлысь?

А гашкӧ, и налӧн, ош рӧдыслӧн, вӧр-валӧн тадзисӧ вежсьӧмысь, гӧльмӧмысь и урӧсмӧмысь, кутшӧмакӧ тшӧтш жӧ нин вежсис этшныс? Весиг, гашкӧ, найӧ кыдзкӧ мӧдджык синъясӧн нин видзӧдӧны ӧні и кык кокӧн ветлӧдлысь Куш Пель вылӧ? Гашкӧ, Куш Пель дінӧ нэмӧвӧйся вежавидзӧм да сійӧс вылӧ пуктӧм пыддиыс колис сӧмын лӧглун?..

Мыйсӧ сӧмын оз мӧвпав турун вольпась вылын нёрпалысь Ӧньӧ чизыр вой тӧлӧн песан да сьылӧдан керкаын ньӧжмыда сӧдзтысьысь югыдсӧ виччысигтыр!

Но сылы, Ӧньӧлы, нэмӧвӧйся вӧралысьяслӧн рӧдысь петӧм кыйсьысьлы, абу жӧ окота бӧрыньтчыны мед кӧть и Ыджыд Ош водзын. Быттьӧкӧ и яндзим жӧ бӧжсӧ лёткӧбтӧмӧн тадзисӧ уньыртны!.. Дерт, шуам, и колана окотаыс абу Ыджыд Мишӧсӧ лыйны, ошсӧ виӧмыс сылы, мыйлакӧ, пыр ёнджыка чайтсьӧ муртса ли не мортӧс виӧм кодьӧн жӧ, торйӧн нин нелӧсьыд лолӧ, кор кульӧ сійӧс да пондӧ керавны яйсӧ, сэки уна лы и мукӧдтор торйӧн нин ёна морт йылысь казьтӧдӧ Ӧньӧӧс... Эз на ӧд вунӧд сійӧ ставсӧ тайӧс, олігчӧжыс быть тай ковмыліс чергӧдны вит-ӧ-квайт лолӧс...

Сэсся ӧд, сувтан кӧ татшӧм Ыджыд Мишӧыслы паныд, да торйӧн нин татшӧм скӧрмӧдӧм Кӧзяиныслы паныд, сэки код на пӧ тӧдас, мый вермас лоны. Сійӧ ӧд, кӧнкӧ, Ыджыд Ошкыс, оз гӧгӧрво, кӧть и бурӧн коран мыйтакӧ вешйыштны на чӧс туйсьыс. Сійӧ ачыс на, водзджык, вермас ӧвтыштны кӧрт гыжъя лапанас. И сэки быть нин ковмас лэптыны пищальтӧ!..

Кок туй сертиыс кӧ, тайӧ Мишӧыс, буракӧ, пуд дас вита — дас кӧкъямыса кымын лоӧ. Татшӧмсӧ Ӧньӧ весиг эз на и аддзыв! Колӧ жӧ этатшӧм Гундырӧдзыс быдмыны, кӧть и ошкыслы! Абу на тай сійӧс ковмӧма бычӧӧс моз тшӧгӧдны няньнас и быдсяма мукӧд вӧлӧганас. Шонъянӧй мича-гажа Паськыд Ягыс на тай сійӧс быдтӧма и вынсьӧдӧма!.. И та ыджда тушаас Мишӧыскӧд, кыз чигъя яяс, колӧ чайтны, пыдӧстӧм вын чӧжсис — пиня-гыжъя Вын! — ас синнас ӧд аддзыліс Ӧньӧ, кыдзи путкылялӧма чӧс туй вывсьыс тшан кызта колодаяссӧ. А сэсся и чӧс плакаяс пондіс лэбӧдавны зимӧгорыд...

А черыс да пуртыс пӧ татшӧм Кӧзяиныдлӧн век нин сьӧрсьыс!

Ӧшиньын кутіс нин бура лӧзавны, а вӧрзигъясӧ чункйӧдлана морӧса Ӧньӧ век на куйлӧ кос турун вольпасьын. Кӧть и муралӧ ывлаын вой тӧв, но керкаыс абу ёна кӧдзалӧма: косьмӧм-шуралӧм керъясысь тшуписны сійӧс кыз нитш вылӧ пияныскӧд да, шоныдсӧ бура кутӧ. Йирксӧ топыда жӧ вевттисны и: шӧри поткӧдӧм керъяс вылӧ ляскисны нюдз сюмӧд да кызакодь кос муӧн кундісны. А ыджыд гор вылас изсӧ уна ваялісны да, войбыд сійӧ онялӧ шоныднас. Пияныс эськӧ вӧлі шуӧны, плитаа-трубаа пач пӧ вай керам, батьӧ, но Ӧньӧ эз нин кут татшӧм ыджыд ноксьӧмсӧ панны: гашкӧ пӧ, сэсся, ӧтарӧ дзескӧдӧны пӧрӧдчӧмнас да, лючки вӧралӧмъяс оз нин и лоны тані. А пӧльяслӧн кодь кос горъя керкаыс пӧ аслым меным и любӧджык на: ӧдйӧджык шоналӧ да лысьӧмӧс и пытшкӧсӧс пӧ бурджыка шонтӧ. Сэні пӧ кадысь кадӧ весиг и небзьӧдчыштны-корӧсясьны позяс да этшаник ваӧн мыссьыштны. Та могысьясӧ горсӧ тэчисны торйӧн нин кыза да бура: вылӧджык лэптісны, мед ломтігас кыз тшыныс ёна улӧдзсӧ эз лэччы, мед и сэки бура позис пукавны керка пытшкын, изъяссӧ лючки бӧрйӧмӧн новлісны ягысь и Биа-серъя дорысь да гӧгрӧстӧмӧн лӧсьыда топӧдалісны... Сэсся и, воддза сертиыс, ичӧтджыка керкасӧ панісны да, ӧдйӧджык да пыдіӧдзджык шоналісны керъясыс да тшӧтш жӧ бурджыка кутісны шоныд русӧ...

Татшӧм керкаад-пывсянад весигтӧ медся кӧдзыдъяс дырйи позяс тӧвйыны!

И талун Ӧньӧ, шойччӧг сетас аслыс да, пывсяныс отсӧгӧн бурдӧдчыштас! Бурджыка ломтас горсӧ пипу пескӧн да сы весьтын ньыв пу лыс пӧжас, мед сэсся ньыв сир мырдсӧ шоныд сынӧдыскӧд пытшкӧсас кыскыны. А вой кежлас, содтӧд вылӧ, спиртӧн зырасьыштас да морӧс вылас пуктас пӧсь пӧима лапӧд...

Начальникыс, Николай Петрович Волковыс, ӧтарӧ шензьӧ: кыдзи пӧ тэ, ӧтнад, сьӧд вӧр шӧрас верман да лысьтан тадзисӧ овны? Олас бара, не висьӧмӧн кӧ, некутшӧм гажтӧм оз босьт! Вӧралысьыдлӧн тай уджыс да нокыс век юр выв тырыс. Югыд лунсӧ вӧр пасьтала гежмалан, кыян-керан. А сэсся сійӧ жӧ пӧткасӧ куштыны да идравны колӧ. Шоныд на кӧ ывлаыс, гор весьтын косьтыны колӧ кыз чигъя кӧяяссӧ, либӧ жӧ лючки солавны ыджыд туисын. Тшӧтш и чери, шедыштӧ кӧ, косьтыны да солавны жӧ колӧ. Сэсся ур кыйны пондан да, мыйта жӧ ноксьӧмыс, кусӧ кульӧмнас да мичаа косьтӧмнас. А козьналас кӧ Енмыс туланӧн либӧ вурдӧн, сэки нӧшта нин содӧ тӧждысьӧмыс мича-дона куыс понда. Сэсся и чӧскыд пув шондіа бана вӧрзьӧдтӧминысь колӧ вотыштны да та вылӧ сизьдӧм дзебас колода пытшкӧ личкыны. Сиасьӧм вылӧ пелысь розъяс колӧ содтӧд заптыштны...

Дзик бара некор вӧралысьыдлы гажтӧмтчыны ни весь олӧмысь йӧймавны! А кольыштӧ кӧ кад шойччыштӧм вылӧ, сэки бара быдтор йывсьыс водзвыв мӧвпыштавны колӧ — кутшӧмджык кытшов аскисӧ эськӧ босьтны, да и кыдзи эськӧ бурджыка кыйсьыны тэныд кузь арбыдсӧ? Петӧма кӧ нин пармаӧ, мед эськӧ и гортӧ тыртӧм нопйӧн бӧрсӧ не лэччыны, но мед эськӧ и водзӧ вӧралӧмъяс кежлӧ чӧс туйыд ни сы гӧгӧр вӧрыс эз на гӧльмы...

Кутшӧм сэн гажтӧм! Коми войтыр тай кузь нэмъяс чӧж век тадзи овлісны да кыйсьылісны пармаын, и некор некутшӧм гажтӧм эз босьтлы найӧс. Лёк думъяс эз йӧйтӧдлыны вӧралысьӧс ни. Озыр-гажа Вӧр-батюшко дінӧ вежавидзӧмӧн олісны найӧ. Да ӧта-мӧднысӧ пыдди пуктӧмӧн...

И миянлы, ӧнія этшаник кольыштӧм вӧралысьыслы, не гажтӧмысь да сьӧкыдысь жӧ лоӧ повнысӧ, — мӧвпалӧ Ӧньӧ. — А медсясӧ тай лоӧ повны кузь киа шышкалысь йӧзысь. Кодъяс быдлаті шӧйтӧны вӧръясӧдыс. Машинаясӧн журкйӧдлӧны быдлаӧ писькӧдӧм вӧр петкӧдан туйясӧд да. Мукӧдыс тшӧтш и сынӧдӧд вертолётъясӧн, некор аддзывтӧм на варышъяс моз, кыйсьӧны... Со кодъясысь лоӧ повнысӧ! Найӧ непӧштӧ яндысьтӧг перъясны чӧскысь дозмӧр, а асьтӧ на косьӧбтасны тайӧ дозмӧрыс вӧсна... Ӧтарӧ горзам олӧм бурмӧм йылысь, а йӧзыс буди век ӧтарӧ лёкмӧны-а... Яндзимсӧ воштӧны... Гашкӧ и, — медъёнасӧ! — буретш да вӧр-васӧ нем жалиттӧг пазӧдӧм вӧснаыс тадзисӧ лёкмӧны... Кор мортыс бур ногӧн оз нин лысьт ни оз куж петны сійӧ жӧ вӧрас... Кор сылы полігтыр лоӧ петавны гажа вӧрас... Кор — збыльысь ӧд! — вӧр-ваыскӧд йитчӧм лыдтӧм везъясыс, кодъясӧн сэтшӧм топыда вӧліны кӧртыштчӧмаӧсь миян пӧльясным, кор тайӧ мортсӧ вылӧ лэптысь сӧнъясыс-везъясыс ӧні пӧшти дзикӧдз нин оръясисны... А лючкисӧ немторйӧн эз ло вежӧма найӧс... Со сэсся и артмӧ, мый вӧр шудсӧ, вӧр бурсӧ воштӧмнас асьныс сэсся кутшӧмакӧ вошисны йӧзыс... Эз сьӧд вӧр шӧрӧ вошны, а позьӧ шуны, вӧрсьыс петӧмнас да сыысь орӧдчӧмнас вошисны... И сьӧдас ноксьӧны сьӧлӧм бурмытӧма... Асланыс мырсьӧмысь радлун тӧдлытӧг... Тадзинад абу и сьӧкыд сетчыны вина юӧмӧ... Да мукӧд лёктор вылӧ...

Со тай нӧ лӧза-гӧрда рожаа вина гаг Куштысевыс, коми мортӧн жӧ шусьӧ-а, пӧльясыс, гашкӧ и, бур вӧралысьясӧн жӧ вӧліны-а, — а тайӧ йӧз чӧскысь дозмӧръяс перъялӧ, а та бӧрын сэсся и — сійӧ жӧ! — шаньджык йӧз вылӧ на быд ногыс суклясьӧ... Ок, яндысьтӧм син! Ок, пеж лов!.. И ӧд со татшӧм урӧсмӧм-йывмӧм Катшасӧ жӧ индӧмаӧсь вӧр видзан удж дінӧ! Да татшӧмыд ӧмӧй кӧть кивыль керас, мед кыдзкӧ-мыйкӧ дорйыштны Биа-серъя катыдсӧ да дзоньнас татчӧс ва юксянінсӧ? Мед кӧть нин кыдзкӧ бӧрйысьӧмӧн пӧрӧдыштавны гажа вӧръяссӧ?.. Эштіс тай!.. Кыдзи тай шуис сійӧ жӧ Волковыс, асьныс лесхозсаясыс пӧ миян дорысь, вӧр лэдзысьяс дорысь, ёнджыка на гусявлӧны да жугӧдӧны вӧрсӧ! И кысь нин виччысьны бурсӧ татшӧмъясыдлысь...

Кор неыджыд ӧшиньын дзикӧдз нин югдіс, Ӧньӧ ньӧжйӧникӧн чеччис да петіс вала. А югыд шондіа вӧрын вӧлі шемӧсмӧдана асыв! Вӧралысь муртса эз горӧд сійӧс кытшалысь выль нога мичсьыс. Еджыдӧдз пужъялӧм вӧрыс, Биа-серъялӧн ылӧдз тыдалысь ковтысыс, кузяла и пасьтала, дзирдаліс и югъяліс кыпыда ыпъялысь арся шонді водзын! «Ок, матушка жӧ нин вӧрыд-ваыд! — сьӧлӧм бурмымӧныс бара на мӧвпыштіс Ӧньӧ. — Кӧть кор он видзӧдлы, век нин мича сійӧ!..»

А юлӧн берег дор лӧньтасъясыс вӧліны кеньсялӧмаӧсь югыд йиӧн...

Коз пуа-пипуа сора кос пескӧн Ӧньӧ бура ломтіс горсӧ. Сы вылӧ юасяна видзӧдысь Катшыслы висьталіс, мый талун оз мунны вӧрӧ, шойччан лун вӧчасны. Мед бурдӧдчыштны да ёнмӧдчыштны. Миянлы пӧ ӧні вын колӧ чӧс туяным петавлӧм вылӧ! — Ӧньӧ век жӧ некыдз эз вермы эновтчыны Ыджыд Ош йылысь мӧвпъясысь... Кор кыз ӧгырсьыс тшыныс эз нин мӧд петны, гор весьтӧ моз, пу тувъяс вылӧ, Ӧньӧ ӧшліс веж ньыв пу лапъяс — мед бура пӧжсьӧны да йиджовтӧдӧны керка сынӧдсӧ сир мырднас, коді сэсся и Ӧньӧлысь доймысь морӧссӧ мыськовтас и мавтыштас. Сэсся и пӧдлаліс керка ӧдзӧссӧ Ӧньӧ, кольман дукыслы петӧм могысь сӧмын юрйыв ӧшиньсӧ восьсӧн колис.

Горйыс ваймигкості чай юис Ӧньӧ ывла битор дінын и Катшысӧс вердіс. Асьсӧ кутышталӧмӧн, мед ковтӧг не дойдавны на ёнталысь морӧссӧ, разявліс пищальсӧ да мазьӧсь рузумӧн быдлаті мавтышталіс, мед нин — ен могысьӧн! — некыті эз сибдав ни эз дзескӧд. Сэсся тшӧтш и патронъяссӧ чышкаліс мазьӧсь рузумнас. Торйӧн нин бура да гӧгӧрбок видлаліс пуляа патронъяссӧ — дас пуля сылӧн асласӧн сывдӧма свинечысь и лӧсьыда гӧгрӧстӧма да сись вийӧдӧмӧн торйӧн нин бура зарадитӧма...

Гор ваймӧм бӧрын Ӧньӧ лӧдіс пӧсь пӧимсӧ кыз пыш дӧра мешочекӧ, кодӧс бӧръя каднас век жӧ нин новлӧдлӧ сьӧрсьыс, лышкыда вольсаліс лем небыда пӧжсьӧм лапсӧ пӧлӧк вылӧ да и нюжгысис пӧсь сир кӧрӧн онялысь лыс пытшкас. Морӧс вылас паськыда ляскис пӧсь пӧима шонтансӧ...

Ок, шоныд! Ок, лӧсьыд! Ок, сё майбырӧй керкаӧй дай пывсянӧй! Коді бара тэнӧ медводзсӧ мӧвпыштлӧма-а? Дерт, кӧнкӧ, сы кодь жӧ вӧралысь! Мудзсӧ и кынмалӧмсӧ тӧдлысь!

Ныр тырнас и вом тырнас упкӧ-лолалӧ Ӧньӧ ньыв кос шоныдсӧ, а морӧссӧ сылысь пӧсь пӧим пыдіа пӧжӧ, шоналӧ и ньылӧдӧ Ӧньӧ, вемӧдзыс пӧсялӧ, но мед, мед лыыс и вемыс донавлӧ, мед ёсь йыла бытшкӧмсӧ кос жарыс вӧтлӧ, дай содтӧд вылӧ, сьӧлӧмсьыс, таблетка ньылыштӧма сылӧн, сустакӧн шусьӧ, да и морӧс вылас шоныдыс пӧ, врач шуӧ, бур туйӧ жӧ мунӧ — сьӧлӧмсьыс пӧ вир сӧнсӧ паськӧдӧ-восьтӧ, да сійӧ сэсся, сьӧлӧмыс, ӧдӧбджыка жӧ пондӧ нӧйтчыны...

Дерт, шуам, кодкӧ кӧ дінас шань ёрт вӧлі, орччӧн, Катшысысь ӧтар, сэки эськӧ кокньыдджык вӧлі нёрпавнысӧ и долыдджык, но — абу тай сідзи шуӧма... Пияныс, нёльнанныс, эськӧ и оз жӧ ӧтдортчыны вӧрсьыд, но батьыс моз вӧравны тай оз нин кӧсйыны. Да, дерт, и оз сяммыны. Коді механикалӧ, коді керкаяс лэптӧ, вӧрад корсюрӧ нин сӧмын, отпускалігъясӧ да мый да, петалӧны батьыскӧд. Дерт, казявтӧг оз овны, мый куш ӧти вӧралӧм помсьыд ӧнія кадӧ сьӧкыд нин лоӧ перйыны кынӧмпӧттӧ, торйӧн нин семья лӧсьӧдӧм бӧрын... Но мед кӧть нин и тадзисӧ лои велӧдӧма челядьсӧ, сійӧ нин бур, мый найӧ, вӧр-ваӧ петалігас, аддзӧны жӧ сэні кутшӧмкӧ да кутшӧмкӧ гаж. И абу жӧ дзик кӧдзыдӧсь вӧр-ваыс дінӧ! Гашкӧ, тшӧтш и буретш та понда, шуны кӧ нин, эз лоны найӧ шыблас йӧзӧн!..

А ачыс сійӧ, важ руа на вӧралысь Ӧньӧ, мый вермас помӧдз нин босьтас и йиджтас Биа-серъя гӧгӧрсьыс мичсӧ и гажсӧ. Мыйта индӧма сылы... Да нӧшта, мый удитас, ичӧт внукъяссӧ велӧдыштас вӧр-ваыс дінӧ. Ӧд кутшӧм жӧ любӧ овлӧ налы дедыскӧд ӧтлаын ягӧ либӧ берег дорӧ петавны да быдторсӧ тӧдмавны, вочасӧн быдтор дінӧ велавны... Ӧд и асьсӧ сійӧс, Ӧньӧӧс, нёль-ӧ-вит арӧссянь жӧ пондісны петкӧдлыны вӧрас да кычанӧс моз велӧдны: лэч октыны и быдсяма кок туйыс серти тӧдмавны, коді да кодарлань котӧртӧма. И шонді серти вӧрӧд мунны велӧдісны, и юлань катовтчӧм йӧнӧд серти гӧгӧрвоны, кодарланьын визувтӧ ёльыс-юыс. И лыйсьыны велӧдісны, и чӧс керны, и ур да тулан кыйны да кульны. Мед лоны бур вӧралысьӧн, уна быдторйӧ колӧ велавны ичӧтсяньыд. Быдторсӧ колӧ йиджовтны вемӧдзыд буретш да ичӧтсяньыд!.. Шуам, сійӧ жӧ Катшыссӧ кыдзи бӧрйис Ӧньӧ бур мамыслысь? Вит-ӧ-квайт пиян пӧвстысь? Лэпталіс ставнысӧ джек вылӧ, синтӧмъяссӧ на, мукӧдыс вочасӧн жмуткысялісны джоджӧ, а тайӧ колис. Сідзкӧ, мед кӧть и оз на аддзы, ловнас кыліс нин усьӧм-доймӧмсӧ... Мыйтаысь мездыліс сэсся Катшысыс сійӧс, Ӧньӧӧс, быдсяма лёкторсьыс! Мыйта прӧмыс чуйдӧдіс кыйны!..

Дерт, Ӧньӧлы ёна жӧ эськӧ окота кӧть ӧти внукӧс велӧдны ас кодьыс жӧ вӧралысьӧдз! Ставсӧ кольны сылы, мый ачыс тӧдӧ и кужӧ!.. Шуам, кӧть нин вит арӧса Гришлы, коді, быттьӧкӧ, унатор босьтӧма тшӧтш и дедыслысь.

Лунсӧ и войсӧ керкаыс-пывсяныс отсӧгӧн шонтысис да бурдӧдчис тадзи вӧралысь, и мӧд асывнас радпырысь казяліс, мый ёна кокниджык сылы лои. И морӧс бытшкӧмыс дугдіс кывны.

Мӧдысь лыйӧм

Мӧд лун асывнас чӧс туйлань веськӧдчигӧн Ӧньӧ сувтовкерліс да бергӧдчӧмӧн видзӧдліс сійӧс шонтысь-бурдӧдысь керкаыс вылӧ. Ловъя кодь, мичаа гожъялӧм керъяса керкаыс быттьӧкӧ шоныда вераліс асъя шондіӧн югзьӧдӧм, пужъявлӧм бӧрын личӧдчысь-руасьысь ягын. Ӧньӧлӧн мыйкӧ быттьӧ муткыртчыштіс лолыс вылын, сутш кежлӧ сылы весиг эз ло окота муннысӧ вӧрӧ, кӧть бӧр бергӧдчы... Но сійӧ кыдзкӧ-мыйкӧ веніс татшӧм личӧдчана русӧ, выныштӧдіс асьсӧ да водзӧ мӧдӧдчис Катшыс бӧрся. Но и водзӧсӧ восьлалігӧн гоз-мӧдысь бара на бергӧдчыліс да син тырнас и лов тырнас нимкодясис бӧрӧ кольысь лӧсьыд-шоныд познас. Быттьӧ мыйкӧ некор аддзывлытӧм вылӧ нин колис сэтчӧ...

«Мый нӧ талун лоис мекӧд? — весиг майышмунліс тадзисӧ асьсӧ кылӧмысь Ӧньӧ. — Некыдзи тай быттьӧ ог вермы янсӧдчыны керкаыскӧд... Быттьӧ оз лэдз менӧ керкаыс... — Но пырысь-пыр жӧ и выныштӧдіс сійӧ асьсӧ пыдӧджык дзебны татшӧм сьӧлӧм кылӧмсӧ. — Тайӧ ме, буракӧ, висьмылӧм бӧрын тадзисӧ небзьышті...»

А сэсся сійӧ кутіс мӧвпавны сы йылысь, кыдзи эськӧ мӧрччӧданаджыка повзьӧдны да кӧдзӧдны чӧс туй вывсьыс Ыджыд Ошкӧс. Мӧд ногыс дзикӧдз вельмас сійӧ дарӧвӧй пӧткаыс вылӧ да матӧ воан. Ас вылад на вермас вувзьысьны татшӧмыд, кор немтор оз шед чӧскӧ...

Гашкӧ, кыйдӧса чӧс дінӧ октыны зарадитӧм пищальсӧ? Мед, мыйӧн вӧрзьӧдӧ, шковгӧ-лыйӧ пель дінас да весьӧпӧртӧ? Ӧтчыд дай мӧдысь сідзисӧ гымӧбтӧ, сэсся и гӧгӧрвотӧг оз ов Мишӧыс, мый оз позь тадзисӧ дурны. Мый делӧыс неладнӧ тадзисӧ, Куш Пель ӧлӧдӧ...

Но та могысь колӧ мӧд ружье, а сылӧн, Ӧньӧлӧн, татӧні сӧмын ӧти двустволка. Кольны сійӧс зарадитӧмӧн да октӧмӧн чӧс туй вылӧ, а аслыс сэсся вӧрӧд ветлӧдлыны пищальтӧг, — та вылӧ Ӧньӧ оз жӧ ышты. Кольӧмаӧсь сэтшӧм кадъясыс... Торйӧн нин оз ышты ӧні, кор чӧс туй вылын быд здукӧ позьӧ паныдасьны сэні вердчысь Ыджыд Ошкӧд. Октан пищальтӧ ӧти чӧс дорын, а воча зурасян дзик мӧдлаын. Ӧд сійӧ, Ыджыд Мишӧыс, весиг, буракӧ, эз нин и кут повны ни яндысьны налӧн, Катшыскӧд, дукысь ни немторйысь: асывнас водзджык кытшовтас гӧгӧр да чӧсмасьыштас дозмӧрӧн-мӧдӧн. Быттьӧкӧ сідзи и колӧ. Быттьӧкӧ ачыс чӧссӧ керӧма и октӧма. Дерт, шуам, пӧтас да, мукӧдсӧ сэсся оз жӧ и вӧрӧд. Сан моз запас вылӧ оз новлы ни... Гашкӧ нӧ, бур сьӧлӧмӧн кольӧ кыйдӧссӧ тшӧтш и налы, Куш Пельлы да Увтчысь Кӧинлы? Тӧдӧ, мый найӧ татӧні жӧ вердчӧны да?..

А гашкӧ, сійӧ, Ыджыд Мишӧыс, ставсӧ миян моз жӧ гӧгӧрвоӧ да? — водзӧ мӧвпалӧ Ӧньӧ. — Сӧмын ми Катшыскӧд огӧ кужӧй сы дінӧ сибӧдчыны? Ми, йӧз, эгӧ пондӧй кужны ошъяссӧ гӧгӧрвоны?.. А коркӧ и, гашкӧ, уна сё нэмъяс сайын, кор йӧзыс да пемӧсъясыс вӧрын орччӧн моз на олісны, сэки, гашкӧ и, найӧ бура гӧгӧрволісны ӧта-мӧднысӧ? Кутшӧмкӧ ногӧн бурджыка пыдди пуктылісны ӧта-мӧднысӧ?.. Ӧд со и ӧні на, ошсӧ кӧ кыйны петан, колӧ пӧ прӧща корны сылысь татшӧм лёкторсьыс. А кор кыян, сьӧлӧмсӧ колӧ крестӧн моз вундыны-поткӧдны, мед чурки-буди бӧрсӧ эз нин ловзьы сійӧ да выльысь эз вувзьысь тэ вылӧ. Сэсся и мойдъясын мыйтаысь шуӧма комияслӧн, мый йӧзыс лоины ошъясысь!..

Гашкӧнӧсь, либӧ сійӧ жӧ ОШКЫС ЕНМЫСЛЫ, либӧнӧсь му выв олӧмсӧ лӧсьӧдысь КОДКӦЫСЛЫ, — ме кодь жӧ, МОРТ кодь дона? Ӧтмоз КОЛАНА? Сӧмын тай ми, ЙӦЗ, ёна ыкшаасьны пондім да мырдысьӧн став вылас лэптысим. Да асланым кынӧмным ради, да уна мукӧдторъяс вылӧ горшасьӧм ради Енмӧн став мукӧд чужтӧмасӧ лёкысь нырны пондім...

Но оз-ӧ во сэтшӧм кад, кор ставсьыс таысь ыджыда мынтысьны ковмас? Став мыжъяссьыс? Оз-ӧ медся ыджыд доннас ковмы мынтысьны?..

Кӧсйӧ кӧть оз, но Ыджыд Мишӧӧс сьӧлӧм тырнас матысь кылӧмыс быд ногыс ӧддзӧдӧ Ӧньӧлысь мӧвпсӧ!

А гашкӧ, и тайӧ Гундырсӧ КОДКӦЫС буретш да мӧдӧдіс нин кутшӧмсюрӧ водзӧсъяс косӧдны? И сійӧ, вӧралысь Ӧньӧ, медводзӧн сы шӧрӧ веськаліс? Кӧть эськӧ, гашкӧ и, абу медся мыжа?

Лов кылӧмнас Ӧньӧ быттьӧ тӧдіс нин, мый талун найӧ быть паныдасясны Ыджыд Ошкӧд. Мӧд ног оз и вермы лоны! И зілис йиджтӧдны аслас татшӧм кылӧмӧн тшӧтш и быдторсӧ гӧгӧрвоысь Катшысӧс, уна воясчӧжся янсӧдчывтӧм ёртсӧ ассьыс. Корис, мед Катшыс некытчӧ оз ылӧстчыв сы дінысь, а кор Катшыс лэптывліс тшӧтьсӧ да эрӧктышталіс Ыджыд Мишӧлӧн пузлансянінъясын, Ӧньӧ кайтіс шань ёртыслы, мед сійӧ оз увтчы ни оз лэптысь. И тӧлка Катшыс гӧгӧрвотӧг эз ов, мыйджык сысянь виччысьӧны. Ӧд сылы, Бур Кӧзяиныскӧд ӧтлаын, гоз-мӧдысь ковмыліс нин зурасьлыны ыджыд вына Гундырыскӧд...

Вот эськӧ и Ыджыд Мишӧыс кӧ сэтшӧм жӧ бура гӧгӧрвоис сійӧс, вӧралысьӧс!..

А бӧръя вежон чӧжнас чӧс туй вылын чӧсмасигӧн вельмыштӧм Ыджыд Кӧзяин талун весиг сёрӧнджык петіс войковтанінысь. А кор сэсся казяліс, мый ордым вылын кольӧм лун-войсӧ пӧшти дзикӧдз палялӧма Куш Пельлӧн сійӧс век ырзьӧдысь дукыс, лӧньтӧдчыштіс яр сьӧлӧмнас да и некодысь повтӧг нин перйис выль чӧс плака улысь ыджыд сьӧд пӧткаӧс. Да и пондіс долыдпырысь мурзігтыр куштыны и нятшкыны.

Тані, лыаа-галькиа шор дор рӧчын век бурджыка шедісны дозмӧръясыс выль чӧскас...

Татчӧ жӧ и суисны вельмӧм дась яй сёйысьӧс тӧвру паныд гусьӧникӧн сибӧдчысь вӧралысь да Катшыс. Найӧ мыччысисны посни коз пу тілльысь воськов кызь кымын сайын. Да и джӧм сувтісны ӧтка пожӧм дінӧ.

Ыджыд Ош лэптіс чурвидзана пеля кыз юрсӧ вирсермунӧм чукчи весьтысь да гораа, но кыдз чайтсис Ӧньӧлы, не лӧгпырысь мурӧстіс. Катшыс пондіс кульны-увтны да нетшкысьны вӧралысьлӧн киысь...

Сэки Ыджыд Ош чеччовтіс кыккокйыв — ок и Гундыр! — да мый вынсьыс, вӧрсӧ чунӧдана-тірзьӧдана марӧстіс!.. Сэтшӧма мурӧстіс!.. Татшӧм марӧстӧмсьыс, лыйӧмысь моз, чергысьлӧны вӧвъяс... Ловъя вирыд кынмывлӧ сӧнъясад весьӧпӧрӧмсьыд... И пышйыны, садьтӧгыд пышйыны сӧмын и окота лолӧ... Вӧралысь, дерт жӧ, ставсӧ тайӧс бура тӧдіс да кыдзкӧ-мыйкӧ кутіс асьсӧ... Тӧдӧмысь, тшӧтш и кӧдзыд пищаль стволсӧ кылӧмыс отсаліс сылы... Да нетшкысьысь Катшыслӧн яра увтчӧмыс...

И вӧралысь лэдзис Катшысӧс!

Лыйны вывлань, гашкӧ, повзяс да пышъяс? — чардалӧ и гымалӧ Ӧньӧлӧн лов вылын. — А оз кӧ пышйы?.. Сэки пищальын ӧти пуля коляс... Гашкӧ, и некор лоӧ выль патронсӧ сюйны!.. И ӧдвакӧ ӧні сійӧ вешъяс чӧскыд сёяныс дінысь... Сійӧ ӧд, кӧнкӧ, ёнджыка на кӧсйӧ, мед весасимсӧ ми... Мый нӧ вӧчны?.. Ок и Гундыр!.. Он кӧ первойсянь бура веськав татшӧмыдлы, ловъявывсьыд нямас!..

Пищальсӧ чургӧдӧмӧн шемӧс сулалӧ Ӧньӧ пожӧм дінын... Да синсӧ оз вештыв пурсьысьяс вылысь... Мый нӧ вӧчны?! А Гундырыслӧн пож пасьта рожаыс быттьӧкӧ и абу скӧр... Небыд гӧна Мишӧлӧн кодь жӧ, кодӧс неважӧн козьналіс внукыслы, — мыйлакӧ весиг мӧвпыштсьӧ Ӧньӧлы... Гӧрд кывнас тай сӧмын нюлыштавлӧ-а...

А повтӧм Катшыс нин гӧгӧрбоксянь матӧ воштӧ сійӧс... Усьласьӧ и кватлалӧ Гундырӧс мышсяньыс, лядьвейясӧдыс... Мӧдыс воча вувзьысялӧ этшсӧ воштӧм пон вылӧ да шенасьӧ... Пыр ярджыка марзӧ... Матӧ воӧмӧн пуксьылӧ... Но варкӧдӧм чукчи дінсьыс ылӧ оз вешйы... И пожӧм дінын лэптӧм пищальӧн сулалысь Ӧньӧлань сьӧвзьылӧ... Эстшӧм тэрыб и пельк, кӧть и сы ыджда!... А этшсӧ воштымӧн ярмӧм Катшыс буракӧ дзикӧдз вунӧдчылӧ ли мый ли да веськалӧ ош лапа улӧ... Каньгигтыр турки-тарки ылӧдз патурликасьӧ Катшыс... А сэсся и дзикӧдз ланьтӧ... А Ыджыд Ош вӧр пасьталаыс марӧстӧ вермысьлӧн горӧн!.. Да бара кыккокйыв лэптысьӧ Ӧньӧлы воча... Ок, ӧні таысь он мын!.. Ӧні тайӧ и менӧ помалас!.. Ок, Катшыс, дона ёртыс тэ менам!.. Лыйны!.. Морӧсас!.. Сьӧлӧмас!..

Асъя гажа вӧрын гымӧбтіс лыйӧм, и пырысь-пыр жӧ лыйӧмсьыс на гораджыка омльыштіс-марӧстіс Ыджыд Ош... Дзикӧдз нин весьӧпӧртана дойӧн марӧстіс!.. И сэк жӧ кыдзкӧ дзоньнас тупыльтчис... Да и пондіс лёкысь чашйысьны да быглясьны яла нитшка яг вылын... Да вӧр тырнас марзыны...

«Эг тай лючки инмы! — вӧлись повзьӧмӧн повзис Ӧньӧ. — Сьӧлӧмас эг инмы! Ой, ӧні бур эн виччысь!..»

Сэсся матӧ воӧм вӧралысьлӧн кӧнкӧ вежӧрас югнитӧ батьыслӧн зэв нин важся ӧлӧдӧмыс: «Оштӧ эн лый кыкысь. Сэки сійӧ и кулӧмаыс бӧр ловзьӧ да ярмӧ!..»

Лӧсьӧдчӧма Ӧньӧ куроксӧ лэптӧмӧн... Сатшкысьӧма видзӧдласнас пыдӧстӧм вынӧн нӧйтчысь ыджыд руд тупыль вылӧ... Весиг черсӧ некор перйыны мышсьыс, лаз козъянсьыс... Ковмас кӧ, пуртсӧ нетшыштас пуртӧссьыс... Некор и лыйӧм патронсӧ выль пуля вылӧ вежны... Мӧд стволас пуля тай эм на!..

Ӧні нӧ мый вӧчны?.. Гашкӧ, нӧйтчыштас да, ачыс кулӧ?.. Дойыс кындзи немтор нин оз тӧд сійӧ?.. Вунӧдіс ме йылысь?.. Али, выныс бӧр ыткӧбтас да, ӧні жӧ чеччовтас ме вылӧ?..

И мӧдысь лыйис матӧ воӧм Ӧньӧ повзьӧдчана быглясьысь ыджыд тупыльӧ. И бара на весьӧпӧртана марӧстіс Ыджыд Ош... А сэсся зэвтӧмысь мынӧм пружина моз.... Лыйӧм снаряд моз ли... Быттьӧкӧ лэбовтіс вӧралысь вылӧ... Ӧньӧ весиг эз вермы саймовтчыны пу сайӧ... Удитіс сӧмын нетшыштны пуртсӧ ковтӧмӧн лоӧм пищальыс пыдди... Да кытчӧкӧ бокас сатшкыны сы вылӧ вувзьысьысь гӧна да пӧсь Гундырыслы... А сэсся и пондіс мый вынсьыс пыдӧджык йӧткыны пуртсӧ... Пыдӧджык и пыдӧджык!.. Но Ӧньӧӧс нин асьсӧ лямӧдісны яглӧн топыд эж бердӧ... А сэсся и пондісны варкӧдны-курччавны пельпомсӧ... А сэсся мыйкӧ зэв ёсь и кӧрт чорыд сапнитчис сылы голяас, мышладорсяньыс, да пондіс помтӧм вынӧн чашйыны сэні... Ловъя кусӧ и яйсӧ... Юрсӧ тшӧтш пондіс песовтны тушаыс дінысь...

«Да мый нӧ тайӧ лоис?.. Да мый нӧ мекӧд керӧнысӧ?.. Да коді нӧ тадзисӧ нетшыштӧ менсьым юрӧс?.. Да мый нӧ ме тіянлы лёксӧ кери?.. Мыйла нӧ буретш менӧ тадзисӧ чашъянныд?..»

А сэсся и вӧралысь Ӧньӧлӧн орис мӧвпыс. Едждӧдны пондӧм руд юрсиа мича юрас нинӧмӧн сэсся лои ӧзтыны пыр пессьысь мӧвпсӧ.

А уна ранаясысь вирӧн дзикӧдз жӧ ойдӧм Ыджыд Ош кор кыліс, мый сы улын помӧдз лӧнис сійӧс сэтшӧма дойдысь Куш Пель, кӧсйис помтӧм радлунӧн горӧдны — Ыджыд Вермысьлӧн горӧн мурӧстыны! — но выныс та вылӧ эз нин судзсьы. Кыдзкӧ-мыйкӧ вӧрзис жӧ сэсся сійӧ варкӧдӧм Куш Пель вылысь да веськӧдчис кыссьыны Визувтысь Валань. Со кытысь сійӧ выль вынсӧ босьтас!.. Ыркыд Васӧ лачкыштас да... Но этшаник кольыштӧм выныс Ыджыд Ошлӧн эз жӧ нин судзсьы та вылӧ: кыр рӧч йылӧдз воис, да сэтчӧ и кусіс медбӧръя лов шыыс...

Мыйкӧ дыра вӧлі чӧв-лӧнь ыджыд кось йиркмунанінын. Быттьӧ нинӧм абу и вӧвлӧма, пыр вылӧджык кыпӧдчис югыд шонді да вочасӧн бӧр небзьӧдіс асъядорыс еджыдӧдз пужъявлӧм да зэлавлӧм вӧрсӧ...

Сэсся коньӧра никсігтыр кыдзкӧ-мыйкӧ пондіс кыпӧдчыны Катшыс, ловъя на вӧлӧма да бӧр палялыштіс чорыд гыжъя лапаӧн юрас нӧшыштӧмысь. Шатлалігтыр матыстчис вӧрзьывтӧг лесмунӧм, вирӧн ойдӧм Бур Кӧзяиныс дінӧ. Исалыштіс да и пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый лоӧма. И пуксис да матӧ воӧмӧн омлялыштіс коньӧр пон. Омлялӧ, и кыз синва визувтӧ синсьыс... Сэсся сійӧ, яра эрӧстӧмӧн, — кыськӧ тай бӧр аддзысис эбӧсыс! — чепӧсйис рӧч йылын жмутвидзысь гӧна тушалань. Вазнитіс-курччис... Но кор казяліс мый тані ставыс жӧ нин эштӧма, бӧр тювыштіс Кӧзяиныслань, пондіс исавны и меліа нювны чужӧмсӧ да никсыны-чуксавны: чеччы пӧ! Мый нӧ он вӧрзьыв?.. Век сэтшӧм ёнӧн ӧд тэ вӧвлін... Вӧрын быдӧнӧс вермысьӧн...

Но оз, оз сэсся вӧрзьы Бур Кӧзяиныс!

Выльысь пуксис шудтӧм вӧралысь Ӧньӧ дінӧ некор янсӧдчывтӧм Катшыс да нӧшта нораджыка пондіс омлявны. Дыр сійӧ тадзи омляліс-бӧрдіс, ыджыд дойсӧ да шогсӧ ортсыӧ петкӧдіс. Вӧр-ваыслы норасис. А сэсся и пондіс дзебны дона-муса Кӧзяинсӧ: кос увъяс пиньнас пондіс новлыны выліас да, бӧр кокъяснас резӧмӧн, тыртны кокниа шедысь еджыд ялаӧн да кыза гылалӧм коръясӧн. Дыр тадзи пессис-уджаліс Катшыс — сэтчӧдз, кытчӧдз Бур Кӧзяиныс весьтын, нэмӧвӧйся коми вӧралысь Ӧньӧ весьтын, эз лыб сійӧс вевттьысь мыльктор.

Татчӧ и суисны коньӧр понйӧс бара на ӧтлаын кытшовтны петӧм лесничӧй Куштысев Миш да начальник Николай Волков. Найӧ ылісянь кылісны лыйсьӧмсӧ, и ошлысь лёкысь марзӧмсӧ, а сэсся и понлысь омлялӧмсӧ, да кӧть и падъялігтыр, тшӧтш кежисны Ӧньӧ чӧс туйлань. И дерт, казявтӧг эз овны, мый тані лоӧма. Ёна и весьӧпӧрисны кыкнанныс!

А Катшыс некыдзи оз кӧсйы сибӧдны найӧс нитшкӧн-лӧптӧн тыртӧм кӧзяиныс дінӧ, лёкысь увтчӧ да ульӧн сёйӧ-пурӧ.

Но ӧд мортыс, нитшкыс улын, гашкӧ и, ловъя на?! Кыдзи эновтан сійӧс? Он ӧд шу бӧртинас, мый немтор пӧ эг тӧдлӧй ни аддзылӧй... И Куштысев Миш, некыдз эз вермы лӧньӧдны лёкысь усьласьысь Катшысӧс да, лыйис сылы.

Но морт эз нин вӧв ловъя. Юрыс, и голяыс, и киясыс Ӧньӧлӧн вӧліны дзикӧдз вирсермунӧмаӧсь лёк пиньӧн-гыжйӧн чашйӧмысь...

Вӧралысь Ӧньӧӧс колльӧдны медбӧръя туйӧ воліс уна йӧз. Аслас витнан челядьыс — нёль пи да ныв — семьяяснас чукӧртчылісны и. Пищальясысь лыйсигтыр да чорыд кӧра ньыв пу лыс коялігтыр пельпомъяс вылын нуисны Шойнаягӧдз.

Воліс тшӧтш колльӧдчыны и газетын гижысь Туганов Илля. И тшӧтш шуис шог кыв. Кыдзкӧ зэв на аслыснога шуис:

— Менам сэтшӧм сьӧлӧм кылӧм... Сэтшӧм мыж кылӧм, мый быттьӧкӧ ми асьным усьӧдім Ыджыд Ошсӧ Ӧньӧ дядьыс вылӧ... Чужан мунымӧс лёк ногӧн каттьӧмнас да урӧстӧмнас усьӧдім...

Колльӧдчысьясӧс, дерт, не этша парсыштісны татшӧм кывъясыд, но ӧд гу дорад вензьыны он кут...

А кор нин Ӧньӧӧс гӧрд эжӧда гортнас лэдзисны гуӧ да кутісны тыртны муӧн, бӧрдӧм сорӧн горӧдчис вит арӧса внукыс сылӧн, кымӧс вылас тшӧтшӧдӧм еджыд юрсиа Гриш, коді вӧлі ёна мунӧ дедыслань, весигтӧ скӧрмылігъясас дедыс моз жӧ букыша видзӧдӧ синкым увсяньыс:

— Да мыйла нӧ Дедушсӧ мунас тыртанныд? — бӧрдіс Гриш. — Да кыдзи нӧ сійӧ бӧрсӧ петас сэтысь? Кыдзи нӧ менӧ вӧрас нуӧдас? Кӧсйысис да?