КЫК ЧУКЧИ

ВОДЗКЫВ ПЫДДИ

Тавося гожӧмыс, яр ичмонь моз, мыйкӧ жӧ ырсъяліс да чаркъяліс, мед петкӧдлыны ассьыс ыръяна этшсӧ.

Тулыссяньыс эськӧ и тырмымӧн шондіа вӧлі, но ыркыд, сы вӧсна мый ӧтарӧ жвучкис-пӧльтіс асыв-вой тӧв — лунъяснас косьтіс, а войяснас кынталіс. Сійӧ жӧ сьӧд сэтӧрлӧн лӧзоват дзоридзыс эськӧ и зэв мичаа сярмунліс-воссьыліс, но пужъявтӧдз лолысь войся ыркыдыс регыд нярмӧдіс сійӧс, а лёк тӧлыс сэсся, гӧрддзасьнысӧ вермытӧмсӧ, нетшкис да нӧбӧдіс пӧшти ставсӧ, и зэв этша воліс ловтӧ босьтчӧдысь кӧра вотӧсыс. Та понда жӧ кызмырдысьӧн вӧрзис да омӧля лыбӧдчис турун, весигтӧ тувсов ваӧн ойдӧдланінъясын жеба быдмис. А льӧм дзоридзалігӧн бара, ковтӧг-виччысьтӧг, ёна шондӧдліс, и пырысь-пыр жӧ еджыд сьӧмъя, чӧскыд коддзӧдан кӧра дзоридз розсӧ быттьӧ черань вез кодь тывйӧн кӧвтышталісны да сэні гызьмуніс-чужис веж лёльӧ — сымда гырысь лёльӧ-номыр! — коді сэсся регыдӧн и изіс став дзоридзсӧ, а сэсся и веж-том корйыс вылӧ вувзьысис. Коньӧр льӧм! Сідз нин сійӧс, матушкаӧс, быд ногыс нетшкӧны да чегъявлӧны, чӧскыд вотӧссӧ судзӧдігӧн, а тані со и пеж номырыд йирӧ. А ӧд эз кӧ сідзи шондӧдлы дзоридзалігас, эз эськӧ татшӧмыс ло, ёна ыркыд дырйиыс эз эськӧ вермы чужны номырыс! Льӧмйыд тӧдӧ, кор колӧ сылы дзоридзавнысӧ!.. А мыйла татшӧм ковтӧм торксялӧмъясыс пыр ёнджыка пондісны лоавны вӧр-ваын? Дерт, бара жӧ йӧзлӧн вывтіасьӧм-горшасьӧм понда — став вӧрсӧ нырисны-кералісны, ёльяс да юяс косьмалісны, сынӧдсӧ быд заразанас пежӧсьтісны, со и, дзикӧдз матӧ воӧма да, вежсьӧ ывла вылыс, быд ногыс нӧйтчӧ-печласьӧ коньӧр, оз нин тӧд, оз нин куж, кыдзи колӧ овнысӧ сылы, кыдзи да мыйӧн нӧшта дорйысьны став пежсьыс, морт киӧн вӧчӧм пеж вылас азыма рӧдмысь лёк номырсьыс-гагсьыс да быд пӧлӧс висьӧмсьыс...

Шондӧдлігас ёна небзьыліс ывлаыс, пу кор тшӧгис-вежӧдіс, юясын ва шоналіс, йӧз пондылісны купайтчыны, а йӧр вӧдитысьяс медбӧрын петкӧдісны ывлаӧ тӧв шӧрсянь нин ӧшинь вылын быдтӧм да вывті нин нюжалӧм помидор рӧсада, мед вынсялӧ да паськалӧ югыдінас да вӧльнӧйинас, унджык сетӧ мича-пӧтӧс гырысь мольсӧ.

Но сэки йиркнитіс гыма-тӧла зэр, ловъя пуясӧс вуж вывсьыныс бертовталана падера, кык лун да вой чӧж косяліс-кисьтіс, а сэсся бӧр асыв-войтӧвтіс, бӧр сэзьдіс да водз тувсовъя моз ыркнитіс. И бара на важ моз пондіс косьтыны... Сійӧ жӧ йӧр вӧдитысьясыслы гожӧмбыд сэсся ковмис вой кежлас пӧдлавлыны теплица ӧдзӧсъяс да весиг ӧшиньяс, а ывлаӧ петкӧдӧм помидор да ӧгуреч вочасӧн коньӧра нюкырмунісны да йӧжгыльтчисны, водзӧ быдмӧмысь-сӧвмӧмысь дугдісны да сідзи и эз сетны урожай.

И вемӧдзыс косьмӧм вӧр лючкисӧ эз жӧ вермы кӧтасьны-небзьыны мед кӧть и вына, но ӧтка шочиник зэръяссьыд, да тшак сідзи и эз вермы петны, сӧмын мый юдорса видз пӧлӧнъясын шочиника тыдовтчыштліс видз выв дона гоб да гӧрд гоб. Сэсся весиг и аръявылыс, кӧть эськӧ и арся зэръясыс мӧдӧдчылісны нин шливгыны, лючки тшакыс сідзи и эз мыччысьлы — ельдӧг ни ягсер, — мый понда весиг медся лют тшакалысьясыс тӧв кежлӧ сола тшактӧг лоины: кольыштӧм на вӧръяса миян войвылын шоча овлантор!

Но Коми вӧрлӧн королеваыс да принцессаыс — Пув да Чӧд — мед кӧть и кос вӧлі да ыркыд, мед кӧть и тӧла вӧліс да шоча зэрышталіс, мед кӧть мый, но тайӧ королеваыс да принцессаыс унджыклаас бара на сяммӧдчисны лючки дзоридзавны и гӧрддзасьны да, мед кӧть и мукӧд вояс серти ёна сёрӧнджык, юмов чӧскыдӧн кисьмыны-польдчыны.

На понда, тайӧ королева да принцесса пондаыс, карса и сиктса йӧз мыйкӧ жӧ вийсисны гожӧмбыд и арбыд. Вӧрлань нуӧдысь туйясӧд журъялысь машинаяс да автобусъяс век вӧліны чукйӧн тырӧсь чумана-ведраа вотчысьясӧн, асылын кӧть рытын лысьӧм дзобавмӧныд лолӧ вӧлі автобусӧ чашйысиг-пыригӧн да и, веськавлан кӧ пытшкӧсас, сэтӧні сулалігас на тшӧтш. Кӧть тай и донъясыс машинаӧн мунӧмсьыс сэтшӧма лыбисны да тшыг кӧин кодь курччасьысьӧсь лоины, немтор тай оз падмӧд вотчысь морттӧ — быдӧнлы телепит чӧсмасьыштны чӧднад да пувнад, ӧнісӧ чӧдъя йӧв да сакара пув панялыштны, а сэсся и кузь тӧв кежлӧ банкаясӧ юмола пӧдлавны. А кодкӧ бара ӧддзӧма лавкаӧ либӧ базар вылын вузавны, доныс тай, майбыр, тшӧтш и вотӧс вылад сё пӧв жӧ содіс... Кӧть эськӧ и, шуам, уна татшӧм вузасьысьыс лючки кисьмытӧм на вотӧс вылас медводз уськӧдчӧ, чӧд вылӧ кӧть пув вылӧ, мый вермӧ унджык чашйӧ-куралӧ горш пиня рӧжиньӧн, аслыс ӧд сылы не сёйны галясӧ, ӧшинь вылас сулӧдыштӧм бӧрын базар вылӧ катӧдӧ да вузавлӧ вӧрӧ дзик нин мунны вермытӧмъясыслы... А татшӧмыс вылӧ видзӧдӧмӧн тшӧтш и мукӧдыс сэсся, лючкиджык вотчысьыс, кадысь водзджык жӧ вувзьысьӧ вӧрӧ да ӧта-мӧд вежмӧн чашйӧ-куралӧ муртса на лӧзӧдӧм да гӧрдӧдӧм тусьсӧ. Ӧдйӧджык! Кыдз позьӧ ӧдйӧджык да унджык! Ӧд кутан кӧ виччысьны вотӧсыслысь бурджыка кисьмӧм, ӧнія дикмӧм олӧмас некутшӧм тусь сідзи и он аддзыв. Либӧ, кыдз шуласны, тусь ни пызь!

А лючки кисьмӧмыс сійӧ жӧ пувйыслӧн мӧдӧдчис сӧмын на сентябрын. Сы вӧсна мый август тӧлысся ыркыд бӧрын Енмыс — дзик нин виччысьтӧг! — сетіс онялана шоныд. Вежон, дай мӧдӧс, дай коймӧдӧс! Весигтӧ жар лои, кӧть эськӧ и быттьӧкӧ миянынсӧ ёна нин арся тӧлысь. Луннас кызь вит градусӧдз лыблӧ! И шондіа. И кос. Да весиг ӧд и войяснас шоныд, гожӧмбыднас сэтшӧмыс, буракӧ, эз и вӧвлы. И, дерт нин, пувйыд татшӧм каднад, позьӧ шуны, син водзад гӧрдӧдӧ да чӧскыд юмолӧн туктӧ...

1

Шондіа гажа асылӧ Сыктывкар — Кулӧмдін мир туйвывса сувтланінӧ вель ыджыд йӧз чукӧркӧд ӧтлаын автобусысь петіс ыджыдкодь мыгӧра, паськыд пельпома, косньӧд мугов чужӧма да дзормыштӧм сук сьӧд юрсиа, топыд веж рӧма курткаа да пелькиник картуза зумыдкодь на дядьӧ — Капит Паш. Лысьӧм рутшмунтӧдзыс веськӧдчис да нимкодьпырысь вуджӧдіс лёк дука дзескыд автобусын доналӧм-пӧсялӧм ловсӧ, бурджыка видзӧдліс петысьяс вылӧ — унджыкӧныс вӧліны нывбабаяс. «Мед кӧть и унаӧнӧсь, тайӧяс менӧ, дерт, оз водзавны, — мӧвпыштіс лӧньӧдчӧмӧн. — Регыд и разаласны ставныс матіник ордым пӧлӧнъясӧ». Сэсся сійӧ чатӧртчыліс водз асывсянь меліа вашъялысь шонді вылӧ да пасьталаыс югыдлӧз енэж вылӧ — ок, ёна тай гажа лун бара на лоӧ! — да и долыда качӧдіс мыш вылас вотчан чуман тыра да пажын тыра ёнакодь нин быгалӧм-важмӧм брезент нопсӧ. Сэсся и пырис-воштысис вӧрӧ сылы бура тӧдса ордымӧд.

Асъя вӧрыс, шоныд войыс вӧлі да, абу весиг лысваалӧма, сӧмын быттьӧ мыйтакӧ ыркавлӧмсьыс неуна лапмӧма-небзьыштӧма, оз и кӧтӧд мунысьӧс, резина сапӧга кокыд сӧмын кутшӧмакӧ вазьыштӧ ордым вылӧ петӧм чӧд корйӧ да турун бурысьӧ зыртчӧмысь, тӧв абу на садьмӧма да вӧр пасьталаыс лӧнь, вичкоын кодь чунӧк лӧнь, и сэтшӧм сӧстӧм да буретша ыркыд, морӧс тырнад кыпыда лолавсьӧ, и вочасӧн кыпалӧ вир сӧныд и лолыд, вочасӧн быдлаті личалӧ и бурмӧ быд лунъя помасьлытӧм тӧждъяссьыс-нокъяссьыс, сьӧкыд олӧмыслӧн ӧтырышъя личкӧмсьыс.

Капит Паш кыпыда восьлалӧ важ ордымӧд, коді коркӧ вӧвлӧма коми вӧралысьлӧн чӧс туйӧн, ӧнісӧ, дерт, таладорсӧ, пыранінсӧ, ёна нин талялӧмаӧсь да юждӧмаӧсь уна лыда вотчысьяс, но кымын водзӧ мунан, сымын векняммӧ да омӧльджыка тӧдчӧ сійӧ, сы вӧсна мый сідз-тадз вотчысьыс матіджыкті кытшовтысь ордымъясӧ кежӧ, вӧрсӧ веськыда юковтысь визиръясӧ да, и верст нёль-ӧ-вит кӧ кыпӧдчан важ чӧс туйӧдыс, Чожӧг-ёль йывъясланьӧ, пӧшти нин дзикӧдз вошӧ сійӧ, да шоч йӧз, сӧмын нин тӧдысьяс да вӧрті бура ветлыны кужысьяс, вермасны казявны да сорсьытӧг водзӧ туявны тасянь ылынкодьті визувтысь Льӧм-юлань...

Том пожӧма неыджыд яг дорӧсті восьлалӧ Капит Паш, асъя шонді водзын югзьысь-шонтысьысь зарни кырся пожӧмъясӧн нимкодясьӧ, — со ӧд, бур йӧз коркӧ лючки пӧрӧдлӧмаӧсь ягторсӧ, кӧйдыс пуяс колявлӧмаӧсь пасьталаыс, и гажа ягыс том пожӧмӧн выльысь босьтчӧма да тшӧкыда сувтӧма, быдлаӧ водзджык сибалысь пипуӧн абу ӧдӧлитӧма сійӧс, еджыд яласӧ лёк турун абу пӧдтӧма. Сӧмын тай ӧти пельӧсоксӧ шондібанлысь лёк йӧз, юысьяс-куритчысьяс, дерт, кӧнкӧ, ӧзтӧмаӧсь да сотӧмаӧсь, бур на кӧть, мый кусӧдны удитӧмаӧсь да дзоньнас абу дзажмунӧма...

Но ёнджыкасӧ Капит Паш буретш да вежов-еджыд яла вылӧ дзӧркъялӧ, ӧд ёна на виччысьӧ сійӧ тшак петӧм, татшӧм кадад, шоналӧм мусина да бура нин кӧтасьӧм яг вылад, ёна на мыччысьлӧ банйӧм тупӧсь кодь дона еджыд гоб и пиня тув кодь зумыд гӧрд гоб, торйӧн нин тувсов коль кодь ён яг выв путник, либӧ, кыдз мукӧдлаын шуӧны, еджыд рыжик, сійӧ тай, мыйлакӧ, медъёна радейтӧ ыркыд войястӧ, весиг пужъялӧмысь оз ёнасӧ пов. Став тшак петанінъяссӧ Капит Паш бура тӧдӧ татчӧс вӧръяссьыс, уна нин сылӧн гежмалӧма наӧд ӧтар и мӧдар карын кузякодьтӧ олігӧн, уна ноп быд пӧлӧс тшаксӧ петкӧдлӧма, косьтылӧма и солавлӧма да кузь тӧвбыдъясӧ сійӧн номсасьлӧма. Да и тшаксӧ вотны тай, пӧрысьладорыс, век любӧджык да нимкодьджык лоӧ, торйӧн нин бура сюралігад да — нӧшта нин! — татшӧм кос да гажа луннад. Мун кытчӧ тэд колӧ, некод тэнӧ оз кут ни оз тэрмӧдлы, копыртчыв да сьӧлӧм бурмытӧдзыд лэчыд пуртнад чилсйӧдлы зумыд кыз подъяссӧ, ӧні ӧд, арнад, лёк номырыс оз нин йир найӧс, дыр весасьны ни дӧзмӧмӧн сӧткыны оз ков.

Но талун тшак бара на оз тыдав. Гашкӧ, татысь, матісьыс, бура корсисны да ӧтиӧдз ставсӧ вундалісны? Вужнас някралісны ли? Быдсяма вотчысьыс тай ӧні шӧйтӧ вӧръясті, сы мында йӧз таті быд лун бергӧдчӧ... Колӧ на кежавны ылӧджык ягъясӧ, сэтчӧ озджык на сибавны быд шылльӧ-мылльӧыс, дай вотчанінъясыс сэті паськыдджыкӧсь.

Капит Паш вуджӧ васӧд лайков, код гуранын гожся кос бӧрын бара вӧрзьыштӧма сьӧд ваа ёль, пырӧ сора вӧра, чӧд коръя давйӧ. Гожӧмнас тані тырыскодь вӧлі чӧдйыс, а ӧні немысь-немтор абу кольӧма. Капит Паш нарошнӧ кытшовтыштӧ ордым ӧтар-мӧдарӧдыс да сюсьджыка видзӧдалӧ кок улас. Некӧн ни ӧти тусь абу. Ни ӧти! Капит Пашӧс ёнакодь чуймӧдӧ тайӧ: со ӧд кыдзи вотчӧны карсаясыд! И, дерт жӧ, каргӧгӧрса вӧръяссьыс, мыйта сибалӧны, найӧ тадзи куштӧны быд пӧлӧс вотӧссӧ. Ӧти тусьӧдз! Кад и терпенньӧ тай тырмӧ налӧн...

Сэсся Капит Паш виччысьтӧг мӧвпыштӧ: «А мый нӧ тадзинад, миян бӧрын, вӧр пӧткаыс сёйӧ? Мыйӧн нӧ пӧткӧдчӧ кузь арбыдсӧ? Кӧдзыд тӧв кежлӧ кыдзи да мыйӧн тшӧгӧдчӧ? Сійӧ ӧд, миян моз, лавкаӧ оз ветлы няньла да сакарла. Став пӧтӧсыс и чӧскыдыс сылы буретш да вотӧсас и эм!..»

Сэсся Капит Паш дзугыльмыштӧмпырысь казьтылӧ, кыдзи во комын-нелямынъяс сайын, кор на сійӧ овмӧдчис карӧ да вочасӧн тӧдмаліс татчӧс вӧръяссӧ, тайӧ важ чӧс туйӧдыс мунігӧн ёна на жбыркъялісны сьӧлаяс, корсюрӧясӧ весиг на и пув-чӧд дзимлялысь дозмӧрӧс вӧлі повзьӧдан да ачыд чур-чермунлан сылӧн шпачӧдчӧмысь. А ӧні лӧнь. Шыч ни рач. Кулӧма кодь сулалӧ асъя вӧрыс. Весигтӧ посньыдик кайыс оз кыв! Дерт, тадзитӧ вӧрсӧ куштігад да сы мында йӧзыдлӧн ӧтырышъя полошуйтчигад кыдзи нӧ пӧ и рӧдмӧдчас вӧр пӧткаыд. Сёйтӧгыс кыдзи сійӧ олас тані...

А важ чӧс туй водзӧ нуӧдӧ Капит Пашӧс яга-егыра дорӧсъясӧд, буретш сэтшӧминъясӧд, кытӧні коркӧ медбура рӧдмӧдчыліс вӧр пӧткаыс. Ӧд нюрыслӧн васӧдӧн вынсьӧдӧмӧн век нин бурджыка кисьмыліс сэні чӧд и пув, и гожӧмбыд ёнджыка шондіа овлывлӧ сэні, восьсаинӧдыс, и шоныд зэръяс бура инмӧны, а лёк тӧвъясысь ягыс век нин видзыштӧ. И ягыслӧн жӧ сӧдз лыа пиын бура позьӧ пуртікасьны сьӧлалы и дозмӧрлы, татшӧм ногӧн весавны тойяссӧ, а ӧти сайын и из-гальки кокавны лыа вывсьыс, мед чулляныс бурджыка уджаліс изкинас, ӧд кузь-кӧдзыд тӧвбыднас, кызвынсӧ, ковмас чорыд-курыд лыскӧн пӧткӧдчыны, мыйта ковмас изнысӧ сійӧс...

А местаясыс таті шыльыдӧсь — ни ёнасӧ абу шӧрасьӧмаӧсь сёнъясӧн, ни абу лэптасьӧмаӧсь керӧсъясӧн, вӧръясыс кольышталӧмаӧсь на и, ёнджыкасӧ весиг пожӧм сулалӧ: латшкӧсджык пожӧм да юртӧ кольмӧдысь зын туруна егырысь, он и казявлы, веськалан кузьджык пожӧма да зумыдджык подула ягтор вылӧ, кӧні век бура петавлӧ тшак. Сӧмын тай ӧні шочиник лӧз уртшакысь да кӧнсюрӧясӧ нитш бердӧ ляскысьӧм сім гобысь кындзи немтор оз сюрав.

Но ӧти вутш дорын, кӧні еджыд ялаыс помасьӧ да пӧрӧ кузьджык-небыдджык да вежджык кӧктоинӧ, Капит Пашлӧн син водзӧ быйкнитісны кык молодеч — ӧти вужсянь чургӧдчӧм кык еджыд гӧрд гоб! Овлӧны тай сэтшӧмъясыс — модаыс и мыгӧрыс гӧрд гоблӧн, а ачыс дзик еджыд. Альбинос! Кыдзи, шуам, еджыд кӧр. Либӧ весиг еджыд юрсиа да еджыд синкымъяса морт. Он тӧд сӧмын, мый кӧсйӧ шуны олӧмыс кодсюрӧӧс тадзисӧ едждӧдӧмнас...

Сой кызта подъяӧсь да йӧг кодь зумыд шляптаӧсь кыкнан вокыс! Брынакылӧны-сулалӧны! Капит Пашлы весиг жаль лоліс вундынысӧ найӧс! А кор мый позяна улітіджык чилснитіс лэчыд пуртнас подъяссӧ, — немся номыр туй оз тӧдчы! Но, кыдзи и овлӧ гӧрд гоблӧн, сӧдз еджыдыс пыр жӧ пондіс рудӧдны да сьӧдӧдны, тшакыс мӧдіс сьӧд выйнас-вирнас доймӧминсӧ мавтавны...

Енмыслӧн тай, вӧр-ваыслӧн, ставыс дивӧ кодь, мый кӧть эн босьт, ставыс ас ногыс олӧ и керсьӧ. Быд пу и быд тшак, быд лыс и быд нитш, быд лэбалысь и быд котралысь абу мӧд кодьӧсь, а сӧмын ас кодьысӧсь, — кодкӧ тай, небось, абу дышӧдчӧма да лӧсьӧдлӧма тадзисӧ...

Ыджыдджык-паськыдджык ягыс, код вылӧ медъёна кутіс лачасӧ Капит Паш, вӧлі мыйтакӧ бокынджык тайӧ важ чӧс туйсьыс. Дерт, кӧнкӧ, сы доръясӧд, коркӧясӧ, мӧд чӧс туй писькӧдчыліс — кыдз нӧ сытӧгыс татшӧм гажа-озыр вӧрас! — да нӧшта нин кутны кӧ тӧд вылын, мый сайладорӧдыс ягсӧ дорӧсалӧ козъя вӧра да зэв чӧдъя лайков. Но ӧні сэтчӧс ордымсӧ кыскӧма нитшкӧн-вутшкӧн да немтор нин оз тӧдчы, и коді оз тӧд ягсӧ, оз и чайт, мый кӧнкӧ эм сійӧ тані, а коді тӧдӧ, дерт, сідз веськалӧ сэтчӧ вӧрсӧ ӧтарӧ и мӧдарӧ юклалысь ёна талялӧм визираяс вывсянь.

Быд пӧрйӧ, кор Капит Паш пыравлӧ татчӧ, лолыс бура кӧтӧм да рокӧсалӧм еджыд нянь моз ловзьылӧ-кыптывлӧ. Сэтшӧм нин кос да югыд да кыпыд тані! Сэтшӧм нин сӧстӧм еджыд яла вылын сулалысь пожӧмъяс пӧвстас! И шондіа шоныд луннад сэтшӧм босьтчӧдана кылӧ пожӧм лыслӧн сирӧд мырдыс, и сэтшӧм кокниа-чӧскыда лолавсьӧ морӧс тырнад! И весиг югыд олӧмыс быттьӧ мусаджыкӧн лолӧ!

Тшак петан дырйиыд, медводз, Капит Паш ыджыд кытшов тэрмасьтӧг босьтӧ яг дорӧсъясӧдыс, кӧні еджыд ялаыс помасьӧ да вочасӧн вуджӧ вежджык-васӧдджык нитшкӧ: сэні медъёна петӧ гӧрд гоб, и ягсер, и еджыд рыжик, и весиг, зэраджык гожӧмъясӧ, ельдӧг. Мыйкӧ жӧ нин копрасьлывліс налы тані Капит Паш да важ вӧралан пуртнас чилсйӧдлывліс вына подула мусиныс вылысь!

Ыджыд кытшовсӧ ньӧжйӧникӧн керӧм бӧрын Капит Паш пондылӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ гежмавны яг пытшкӧссӧ. Паськыдкодь ягыслысь ӧтар джынсӧ коркӧ пӧрӧдлӧмаӧсь, буракӧ, во ветымынъяс сайын, но кӧйдыс вылӧ колявлӧмаӧсь жӧ пожӧм котыръяс, и на гӧгӧръясын зэв бура петӧма да сувтӧма том пожӧма выль вӧр, сӧмын нин веж нитш подула. А асьныс важ пожӧм котыръясыс еджыд ялаа діторъяс вылӧ ӧні кольӧмаӧсь, налӧн увтасын том пожӧмыс мыйлакӧ ньӧти абу. Гашкӧ, пашкырмӧм лыска вевттьӧд уланыс озджык веськав шонді югыдыс да зэр ваыс? А гашкӧ, мӧдарӧ, топыд-еджыд яла вывсӧ ёнджыка косьтӧ гожся жарыс да быд тулысӧ лэбысь кӧйдысыс оз вермы мусинӧдзыс писькӧдчыны да вужъясьны? А гашкӧ, и тшак вотысьяс ёнджыка талялӧны пожӧм увсьыс кольсӧ-кӧйдыссӧ, да сы вӧсна? Ӧд буретш татшӧминас, еджыд яла вылас, медбура петавлӧ банйӧм тупӧсь кодь Дона Еджыд Гоб, кодӧс корсигӧн ковмылӧ гӧгӧрбок тапикасьны сэні да син доймытӧдзыд дзоргыны кок улад...

И ӧд петавлӧма татчӧ еджыд гобыс вежон-мӧд сайын! Но, буракӧ, некод абу и вотлӧма. Дерт, кӧнкӧ, быдӧн чайтіс, мый некӧн лючкисӧ оз быдмы таво тшакыс да и тані абу. А со тай — мыччысьлӧма и быдмылӧма да и вӧрзьӧдтӧгыс сісьмӧма! Мугов-банйӧм ыджыд-паськыд тупӧсьяс сідзи и ропмунӧмаӧсь вуж выланыс, мый сӧмын лэбачьяс кодсюрӧӧс варсйӧмаӧсь-кокалӧмаӧсь. Вель унаӧс казяліс да видлаліс татшӧмъяссӧ Капит Паш да мыйкӧ жӧ сьӧласис да сӧткис. Да ӧд позис жӧ пыравны да видлыны кутшӧмкӧ лунӧ! Да ӧд буретш и чорыдакодь зэрыштліс сэки, и весиг шуліс нин аслыс: вермас петны, шоныдыс тырмӧ и васӧдыс лоыштіс. Но кысь, век кодлыськӧ кывзысян да! Аслад юрӧн он ов да... Ӧні сэсся сӧмын и сьӧласьны да сӧткыны колис...

И весиг гӧрд гобыс сӧмын некымын сюрис ӧні Капит Пашлы. Сы мында жӧ и яг выв еджыд рыжик. Позьӧ шуны, вуж кӧрзина пыдӧсыс сӧмын ляксьыштіс тшакнас, шӧркодя жаритмӧн сӧмын и лоӧ. Татшӧмыс шоча овлӧ Капит Пашлӧн тайӧ ягас...

Неуна дзугыльмыштӧм вотчысь пуксис шойччыштны еджыд ялаа медыджыд кушинӧ, сэтчӧ сійӧ быд волігӧн лӧньӧдчылӧ. Тані коркӧ важӧн чардби дзенгылӧма сыв кызта пожӧмӧ, джынвыйӧдыс шӧри краджгӧма-чегъялӧма сійӧс, йывладорсӧ лёк бушколыс ылӧкодьӧ чапкӧма, да лӧсьыд пукалыштны сы вылын, личӧдыштны мудзыштӧм лысьӧмтӧ. А ӧти сайын и водзӧ вӧчӧм-керӧм йылысь мӧвпалыштны, ӧд луныс сӧмын на заводитчӧ, тшакыс эз сюрав да, ёна манитчӧмыс эз ло...

А выныс вӧлӧма чардбиыслӧн! Эстшӧм кыз пу шӧри краджгӧбтыны! Дерт, ӧткӧн кольӧматӧ, пӧрӧдчӧм бӧрад, казялӧджык да дойдалӧджык сійӧ. Лёк тӧвъясыс ёнджыка чашйӧны да песӧныджык и... Но ӧд тай удитӧма нин и бура кӧдзны ас гӧгӧрыс выль вӧрсӧ, сэтшӧм тшӧкыда петалӧма да сувтӧма том пожӧмыс...

А мукӧд важ пуыс со, яг пасьталаас, век на сулалӧны, — водзӧ мӧвпалӧ да донъявлӧ Капит Паш. — Ӧтнас тайӧ багатырыс ас вылас босьтӧма енвевт биыслысь пыдӧстӧм вынсӧ-скӧрсӧ да аслас олӧм донӧн кусӧдӧма. А мый, олӧмад тай, буракӧ, век сідзи и овлӧ — медыджыдъясыдлы да медъёнъясыдлы, восьсӧнджык олысьясыдлы, кӧть и йӧз пӧвстын, век нин медуна дӧнзьӧ. А на мыш сайын мудеритысь посниуловыс сэсся кык мында куралӧны ас увтіныс...

Пукалӧ Капит Паш, ён литрӧвӧй термосысь джуджыд вевтас кисьтӧм пӧсь чай пӧлясьӧмӧн юӧ, сьӧд вӧр шӧрын пӧсь чайыс сідзи быттьӧ и мавтыштӧ доналӧм-косьмӧм гырк пытшкӧссӧ. Ок и бур! Донтӧм кадъяснас удитіс на лӧсьӧдны тайӧ ён кӧрта да пӧсьсӧ дыр видзысь термоссӧ да ӧні вӧрӧ петалігъясӧ век нин кыскалӧ сьӧрсьыс... Горшсӧ веськӧдыштӧм бӧрын Капит Паш кыскӧ мешӧксьыс матӧ сюрс шайта калбастор да ас быдтӧм гӧрд помидор да азыма пондӧ сёйны. Водз асывсяньыс ӧд, гортас, эз на пыр немтор, а ӧні, мудзыштӧм бӧрад да сӧстӧм вӧр сынӧдӧн вир-сӧнсӧ пальӧдыштӧм бӧрад, кӧть мый жубритан. Непӧштӧ сюрс шайта чӧскыд калбас! Бур нин кӧть, мый помидорсӧ асьныс быдтӧны гозъя, некутшӧм дон оз ков мынтыны. Сідзкӧ, позьӧ шуны, калбасыслӧн йӧй доныс джынвыйӧ чинтысьӧ... Но сідзи нин-ӧ чинтысьӧ? — пырысь-пыр жӧ падвежалӧ асьсӧ быд ногыс мӧвпавны радейтысь Капит Паш. — Со, шуам, талун гӧтырыслы колӧ кайны дачаас, мед бурджыка инавны куйӧд машина. Гожӧмнас некымын лун ачыс жӧ сійӧ отсасис совхозлы турун пуктігӧн, и кӧсйысьӧмаӧсь пӧ куйӧдсӧ вайны. Дерт, содтӧд вылӧ, ковмӧма на ассяньыс мынтыны бара жӧ сюрс шайт. Сэсся та дінӧ колӧ содтыны, мый пӧшти тӧв шӧрсянь помидор рӧсадасӧ колӧ быдтыны горт ӧшинь вылын. Сэсся гожӧмбыд ковмӧ ыркыд вой кежлӧ теплица пӧдлавны. Ӧтарӧ ковмӧ киськавны... Ставсӧ кӧ тайӧс артавны, войвыв муын быдтӧм тайӧ мичаник да чӧскыд помидорыс сюрс шайта калбас дорсьыд оз и ло ёна донтӧмджык!..

А Енмӧн быдтан дарӧвӧй чӧскыд тшак со омӧля петалӧ таво. Весиг медбуринъясас. Сідзкӧ нӧ мый? Водзӧ на сетчывны да пувъяс видзӧдлыны? Ӧд сылӧн, Капит Пашлӧн, ылӧджыкас, эм гоз-мӧд пувсик, кытчӧ озджык сибавлы карса вотчысьыс. Но ӧтнасӧн ёна ылӧсӧ мунны быттьӧкӧ и полыштӧ нин Капит Паш. Сьӧлӧмыс тшӧкыдакодь кылыштавны пондіс да. Сьӧлӧм дурышталӧмъяссьыс таблетка быд лун кылӧдавлыны пондіс да. Весиг со и гӧтырыс, петігас, бара на ӧлӧдіс: мед ылӧдзсӧ эз вӧв мунӧма, матіникті кытшовтышт да и тырмас, эм кӧ эм тшакыс, абу кӧ и абу... Сідзи и эм эськӧ да, ӧткӧннад ылі вӧръясӧдзыд абу и эм нин эськӧ ветлантор сылӧн да, кадыс кольӧма и ветлыссьӧма нин сэтіястӧ сылӧн да, кытчӧкӧ сутшкысян кузь ныр вылад да, корсьнысӧ оз аддзыны... Но тай дачатӧ вӧдитігӧн ӧтарӧ лоӧ торйӧдчывны гӧтырыскӧд, ӧтарас и мӧдарас. Вӧрӧ колӧ мунны, и теплицаа дачаыс коднысӧкӧ век нин кӧрталӧма ас дінас. А ныв гозъяыс, челядьпияныскӧд, ылі сиктын олӧны. А пиыс... Бурджык нин не кырлӧдлыны сьӧлӧмсӧ югыд шонді пиыс йылысь казьтылӧмӧн!..

Но ӧд кадыс водз на, луныс сӧмын на пуксьӧ, асывсянь куш киӧн да ставсӧ бура тӧдмавтӧг он жӧ бӧр бергӧдчы гортӧ, сюра-тошка коми дядьӧыд! Да нӧшта нин вый войтыштана кодь гажа луннад, шондіа дырйиыд, кор, мед кӧть и жебмыштӧма нин юр вежӧрыд, кытчӧкӧ ылалӧмысь оз ков повны. Колӧ кӧть пувсикъяссӧ тэрмасьтӧг кытшовтыштны, и сэсся, эмышт на кӧ кӧнкӧ пувйыс, аскиясӧ гӧтырыскӧд ӧтлаын волыны...

И Капит Паш, водзлань, бӧр важ чӧс туйлань сетчӧмӧн, пондіс вомӧнавны Гажа Ягсӧ руч позъяс дінті. Таті ыджыдкодь Гажа Ягыс шӧрипӧв тшупӧдасьӧ моз. Ӧти джынсӧ, кӧні ӧні гӧгралыштіс Капит Паш, коркӧя керавлӧм бӧрын ӧні том вӧрӧн кыскӧма, а мӧд джынйыс ягыслӧн пӧрӧдтӧг кольлӧма, вӧляника сувталӧм гырыськодь пожӧмӧн зымвидзӧ. Сэні, веж нитш вылас, бур воясӧ петавлӧ жӧ виж уртшак да дона еджыд гоб.

А руч гуясыс-позъясыс со тай нӧ рӧч кодьӧ чукӧртчӧм куим-ӧ-нёль пожӧм улынӧсь — рӧч гӧгӧрыс моз вит-ӧ-квайт розь пырӧны вужъяс улас. Во кызь вит сайӧ нин тӧдӧ найӧс Капит Паш, а, видзӧднысӧ, век быттьӧ ӧткодьӧсь гуясыс — некыті оз кырлась, ни сідз оз тыр, быттьӧ кодкӧ сёялӧма ли, цементируйтӧма ли найӧс. Буракӧ, зумыд мусинаин бӧрйӧмаӧсь мудер ручильӧйясыд, сёйӧд сора лыа. Сэсся, дерт, чукӧрӧн быдмысь пожӧмъясыслӧн нюдз вужъясыс быд ногыс кысьӧмаӧсь ӧта-мӧдныскӧд, кӧнкӧ, ловъя катьмеш моз, да видзтӧг оз овны жӧ позсӧ кырласьӧмсьыс.

Кор пиыслы, Илляыслы, вӧлі дас коймӧд арӧс, Капит Паш медводдзаысь вайӧдліс сійӧс татчӧдз. Водзджыксӧ век жалитіс ёна ылітіыс кыскавнысӧ... Зачесьыс вӧлі зонкаыслӧн еджыд яла вылысь кыдз пу йӧг кодь зумыд яг гобъяссӧ аддзавны! И сэтшӧм сюся корсялӧ да югыд синнас аддзалӧ! Батьыс дорысь не этшаджык сюраліс сылы... Ок, ёна жӧ радліс сэки Капит Паш! Отсасьысь быдмӧ! Бур вотчысь. А регыд и вӧралысь лоӧ. Пищальӧн пондасны ыліджыкъясті кытшовтавны. Тшӧтш и войковтӧмӧн. Сэсся, гашкӧ и, пон лӧсьӧдасны. Льӧм-ю йывъяслань кӧ кыпӧдчывны, дозмӧрыд бура на сюрӧ, не нин сёрнитны сьӧла-тар йылысь, кӧч да руч йылысь да. Пӧрысьладор кежлад кутшӧм отсасьысь быдмӧ, сёрӧнджыктӧ чужліс да, кутшӧм на и буретш лои!.. Кыкӧннад век нин гажаджык вӧрад. Пӧрысьлы бур, а томлы нӧшта нин бур. Томыс пӧрысьсӧ кык пӧв кокньӧдӧ, ловсӧ сылысь кыпӧдӧ, а пӧрысьыс томыслы дыр олігчӧжӧн ӧкмӧм сямсӧ любӧпырысь сетӧ... Со тай тані, руч гуяс дінас, эз на ӧд вунӧд Капит Паш, юаліс Илляыс:

— Батьӧ, а мыйла нӧ сымда розьсӧ колӧ вӧлі перйыны ручильясыслы?

— А сы понда, пиӧ, мед найӧлӧн вӧлі пыранін и мед вӧлі не ӧти гуся петанін. Мед бура дзебсьыны да видзчысьны кодыськӧ аслыныс, а медся нин, тэ кодь посни кыньпияныслы, а ковмас кӧ и, петны-пышйыны запас розьӧдыс.

И, буракӧ, сійӧ жӧ локтан тӧвнас Капит Паш олыштіс Льӧм-ю шойччан керкаас, а зонкаыс кымыныськӧ воліс сы дінӧ карсянь, паськыд лызьяс кӧмаласны да, топалӧм лым вывті мыйкӧ жӧ кытшлаласны гожся вотчанінъясӧдыс. Сэки водз асывсяньыд ёна на бырскысьлісны кок увсьыныс лым репасын узьмӧдчӧм таръяс. Но медся шензьӧданаыс, дерт, вӧлі лыддьыны сӧстӧм лым вылысь сійӧ жӧ руч кокъясӧн гижтӧмасӧ. Ясыда вурыштӧмаыс вӧлі матыстчас выльджык лызь туй дінӧ да и орӧ. Бӧр бергӧдчӧ мудерыд. А мукӧддырйиыс, буракӧ, дыр мӧвпалӧм бӧрын, дона юрыд кыпӧдчӧ лым чурк вылӧ да ӧдӧбтчӧмӧн мый вермӧ ылӧджык чеччовтӧ лызь туй вомӧныс да вӧлисти сэсся водзӧ котӧртӧ.

— Кужӧ тай мортыс видзны ассьыс ловсӧ! — чиктыліс сэки, ставсӧ тайӧс батьыс отсӧгӧн гӧгӧрвоӧм бӧрын, шуда зонка.

Ӧні, кӧнкӧ, и тӧвнад ставыс жӧ нин тані куш да тыртӧм, руч кок туй оз ловзьӧд шыльыд лымъя эрдъяссӧ, ни репасӧ узьмӧдчӧм тар оз пуркнит асъя кӧдзыд лымсӧ. Ставнысӧ найӧс личкӧ да быд ногыс пазӧдӧ пӧтлытӧм чулля морт.

Но ӧд тай и пиыс сылӧн, шудтӧм Капит Пашлӧн, сё муса зонкаыс, сэтшӧм колана рӧдпомыс, пӧрысьладор кежлас став шаньыс и надеяыс, эз жӧ нин ло. Пуктіс югыд-тӧлка юрсӧ выжывмӧм вождьясӧн панлӧм лёк война вылын. Окма жӧ эськӧ да!..

2

Матіджык пувсикыс Капит Пашлӧн вӧлі Чожӧг-ёльлӧн шуйга вожланьын. Тані ёльыс чукӧртӧ васӧ зэв лёк, кусыньӧн паськӧдчӧм ыджыд нюрысь. Буретш да нюр чегсян пельӧсокас, лунӧ бана вутшкаинас, кӧні коркӧ бӧрйысьӧмӧн пӧрӧдчылӧмаӧсь жӧ, а ӧні сулалӧны шочиник гырысь-пинёв пожӧмъяс да косьмалӧм кондаяс, да кытчӧ бура жӧ инмӧ шонді югыдыс, — буретш сэні век бура артмывлӧ пувйыс. Мыйӧн сӧмын матыстчис сэтчӧ Капит Паш татісӧ ёна нин вошласьысь чӧс туйӧдыс, пырысь-пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый вӧлӧма пувйыс и таво, но пановтӧмаӧсь нин сійӧс, гӧгӧр нин ставсӧ шырзьӧмаӧсь да талялӧмаӧсь, дерт, кӧнкӧ, джынвыйӧ гӧрдӧдыштӧм галякодьнас на сувйисны. Став сиксьыс сӧмын мый и кольышталӧмаӧсь ягланьысджык нин, сук том вӧраинас, кисьмӧм шочиник да зэв гырысь туся нетыра розъяс. Ма кӧра кодь юмолӧсь-чӧскыдӧсь эськӧ найӧ, чунь помад босьтан да весиг кылан эськӧ налысь сьӧктасӧ, но мыйлакӧ зэв нин шоча быдмӧмаӧсь-кисьмӧмаӧсь, висьӧдчысь коска дядьӧыдлы сьӧкыд найӧс вотнытӧ, кор юкалысь костӧ видзӧм могысь ӧтарӧ ковмӧ пидзӧс вылад лэдзчысьлыны.

Капит Паш, ӧтарӧ-мӧдарӧ дзӧръялігтыр, водзӧ восьлалӧ топыд-кузь нитшкӧн да том вӧрӧн кыскӧм ордымӧдыс, шочиник пув розъясӧн да кольышталӧм на чӧд тусьясӧн чӧсмасьышталӧ — а чӧдйыс тані буракодь жӧ артмывлӧ. Капит Паш, гӧтырыскӧд, шоч гожӧм жӧ оз чукӧртлывны ведра кымынтӧ, оз кӧ нин, ӧнія моз, дзикӧдз сёрмӧдчывны... Но ӧд ӧнісӧ чӧд вотан кадыс кольӧма нин, эз та могысь сійӧ ӧнісӧ татчӧ лок...

Муртса тӧдчыштысь ордымыс кыпӧдіс Капит Пашӧс яг рочлань да вайӧдіс ыджыд ноп кодь йӧга тӧдса пожӧм дінӧ. Тані сылысь чӧс туйсӧ вомӧналӧ лунӧ-войӧ юковтчӧм визир. Капит Паш сувтіс вожаланінас, ки пыдӧснас шлапӧдыштіс йӧга пожӧмлӧн шоныд кыз кырсьӧ, татшӧм ногӧн чолӧмасис важ тӧдсакӧд. Сэсся ӧтарӧ и мӧдарӧ видзӧдліс ылӧдзкодь тыдалысь визирӧдыс и лов вылас сылӧн — таті керавтӧм на вӧрсӧ югыд югӧрӧн юковтысь визирыс моз жӧ — бара на ыпнитіс пӧсь казьтылӧм. Кор Илляыскӧд ӧтлаын медводдзаысь воӧдчылісны татчӧдз, вӧлі буретш пажын кад, яр шондіыс буретш веськыда дізьвидзис визирыс весьтын. Зонкаӧс ёна чуймӧдіс тайӧ, и сійӧ весиг горӧдіс:

— Видзӧд, батьӧ, шондіыс кутшӧм веськыд да югыд туй керыштӧма аслыс!

— Да, пиӧ, сідзи, — нимкодьмытӧг эз ов сэки Капит Паш зонкаыслӧн татшӧмторъяссӧ казялӧмысь. — Видзӧд, пиӧ, тайӧ визирыс веськыда мунӧ лунсянь войӧ, а ӧні буретш пажын кад, шондіыс сулалӧ стӧч лунвылын, со сійӧ и дзоньнас швачкӧ визирыс вылӧ. А неуна кытшовтыштӧм бӧрын ми тэкӧд кутам лэччыны мӧд визир кузя, коді нин мунӧ асывсянь рытыввылӧ. Сэтчӧ шондіыс веськыда мӧдас инмыны квайт часӧ. Вот тэ тайӧс кӧ ставсӧ пондан бура тӧдны — кутшӧм визир кодарӧ мунӧ, да кутшӧм кадӧ кӧніджык сулалӧ шондіыс, — сэки тэ, пиӧ, некор вӧрад он вош. Дерт, нӧшта колӧ тӧдны, кутшӧм ёль кодарӧ визувтӧ, кутшӧм нюкӧска ёльланьыс лайкнитчӧма...

И ӧд армияас мунтӧдз не этша нин велавліс зонкаыс вӧрӧд ветлӧдлыны, мед кӧть и карын быдмӧма, тшак вотны и сьӧла кыйны велаліс, вошӧмысь эз нин ёнасӧ пов ни...

Но, югыд шондіыд, помаліс тай асьсӧ кӧнкӧ йӧз муын! Пуктіс тай тӧлка юрсӧ код тӧдас мый понда! Век кӧть сэсся ойзы да ышлолав!

Но ӧнісӧ нӧ мый сылы вӧчны водзӧ? Сы мында нин уяліс, а пӧшти немтор на эз сюр. Этшаника жаритмӧн тшак на сӧмын лои... Вуджны ёль ковтысса паськыд-лёк нюрсӧ да, ӧти сайын, видзӧдлыны нин тшӧтш и сэтчӧс пувсиксӧ? Медбӧръя надеясӧ? Ӧд сыысь водзӧсӧ мунӧм йылысь немтор нин и мӧвпавны!.. Но тшӧтш быттьӧкӧ и ньӧти нин оз кӧсйыссьы водзӧсӧ мунны Капит Пашлы... Ӧти-кӧ, зэв лёк вуджнысӧ, васӧд да вутшкӧсь, козъя вӧрыс кыдзисюрӧ пӧрласьӧма, сьӧд вужляӧн да лэчыд кос увйӧн тшӧтясьӧма. Сэсся и неыджыд пувсикыс мӧдарас ёнакодь бокын сэтісӧ кокньыдик вуджӧр моз нин тӧдчыштысь важ чӧс туйсяньыс. А сылы ӧд со таблеткаясӧн нин ковмӧ кутыштавны вынсӧ да, гашкӧ, тшӧтш и ловсӧ... Дерт, важ кадъясӧ кӧ, кор Капит Паш чашйысьлывліс вӧртіыд кузь кока йӧра этшӧн, кор медбур лекарствонас сылы вӧліны сирӧд кӧра вӧр сынӧдыс да сӧдз ёльяслӧн ловзьӧдысь ваыс, — сэки эськӧ некутшӧм падъялӧм эз вермы лоны, торйӧн нин татшӧм гажа-шондіа луннад, да нӧшта нин татчӧдз воӧма да...

Но ӧнісӧ — кольӧма тай кадыс, визувтӧма тай ваыс! Ӧнісӧ со лоӧ сулавны да падъявны. Колӧ, и полан! Торйӧн нин, кор тӧдан, мый ёль саяс, йӧзӧн ветлытӧмджыкинас, ёнджыка олӧны и ошъяс. А ӧні со налӧн буретш чуалан кадыс, Семен лунсянь заводитчис. Друг да паныд веськалан энь понда пурсьысь ярмӧм кыръяс шӧрӧ? Сэні, ёльсайса ягас, буретш чӧс туй дорас, эм ыджыд кодзувкоткар, кодӧс тӧв кежлӧ тшӧгӧдчысь ошъяс частӧкодь пузувтлӧны...

Мый нӧ вӧчны?!

Кутшӧм сьӧкыд овлӧ мортлы шуны медколана кывсӧ! Быдторйын! Медся веськыд ногӧн керыштны. Мыйысь эськӧ сылӧн олӧмын вермас артмыны-лоны мыйкӧ выль буртор. Но вермас и лёктор лоны. Весиг олӧмас медся лёкыс вермас косьыштны!

Ӧні ӧткӧн сулалысь-падъялысь Капит Пашлы шуштӧм сьӧд вӧра ёль ковтысыс лоис быттьӧ кутшӧмкӧ чорыд визьӧн, аслыссяма границаӧн, код сайын паськӧдчӧма не тані кодь гажа-тӧдса вӧра, а кутшӧмкӧ дзик мӧд кодь нин му и вӧр, кӧні код тӧдас кутшӧм лёкыс да омӧльыс кыйӧдӧны сійӧс...

Но олӧма мортлы, пӧрысьмыштӧм коми дядьӧлы тӧв кежлас сэтшӧм окота вӧлі вотыштны кӧть неуна пув, ӧнісӧ нин бура кисьмӧм, чӧскаммӧм пув, буретш да аслыс вотны, а не лавкаысь ньӧбны галякодьӧн нетшкылӧм да мырдысьӧн гӧрдӧдыштӧм курыдсӧ, — мый сійӧ, медбӧрын, зэлыда кӧрталіс и керыштіс ыджыд ноп кодь йӧга пожӧм дінын:

— Вуджала да видзӧдла!

Но медводз сійӧ керыштіс да сувйис ёнкодь кос коз бедь — ёль егырсӧ отсалыштас вуджны да тшӧтш и пурт дінӧ содтӧд дорйысянтор лоӧ ошъясысь. Дерт, бедьнад медводзӧн на вылӧ он уськӧдчы, но виччысьтӧг паныд кӧ лоӧ, позьӧ сійӧн пучерӧ гораа шковгыны да сідзи повзьӧдны кузь гыжъясӧ, а воас кӧ делӧыс медбӧръя лёкӧдзыс да он кӧ дзикӧдз весьӧпӧр, позяс син бугыляс лӧсыштны ён бедьнас, сэки, дерт, кӧнкӧ, Микайлӧлы чайтсяс, мый, буракӧ, пӧсь свинечӧн дзенӧбтіс сылы Куш Пельыд. Кӧть тэ мый эн шу, а ён беддя мортыд, пищальтӧгыд, век нин вынаджыкӧн асьсӧ кылӧ кӧть и вӧрын...

Сэсся Капит Паш бара на кисьтыштіс термос вевтас неуна чай да сы сорӧн кылӧдіс Америкаса таблетка «нитронг» — талун кежлӧ мӧдӧс нин, — мед вир сӧнсӧ паськӧдалышталӧ да пӧсь вирыс гӧгӧр бурджыка мыськовтӧ мудзыштӧм сӧнсӧ и чигсӧ, мед быдлаті выныс озджык на личав рытъядорӧдзыс.

И Капит Паш, вутшкысь вутшкӧ тювкъялігтырйи, ёсь увъя да ёсь гыжъя вужляяс вывті посйысялӧмӧн пондіс вуджны ёльлысь паськыдкодь ковтыс-лайков. Ачыс ёльыс лӧня дзольгӧмӧн да чукыль-мукылясьӧмӧн визувтіс васӧд лайковыслӧн шӧрвыяс кымын да вӧлі быттьӧ дона козинӧн кыдзисюрӧ тшӧтясьӧм лёксӧ вуджысьлы, вӧлі быттьӧ сэтшӧм колана наградаӧн. Капит Паш сувтовкерис ёльдорса зумыдджык кыркодьӧ, вуджӧдіс тырӧм ловсӧ, сэсся копыртчис да лэдзис кияссӧ ыркыд пемыд ваӧ, а сэсся и содз тырнас гумовтіс да нимкодьпырысь мыськис пӧсялӧм чужӧмсӧ. И сэтшӧм лӧсьыд сылы вӧлі кывны арся ногӧн нин ыркалӧм ваыслысь нюр да вӧр кӧрсӧ.

Мӧдлапӧвса яг зумыдӧд сійӧ регыд и воис кодзувкоткар дінӧ. И дерт, казявтӧг эз ов, мый сійӧс, таво нин дзик подулӧдзыс моз, бара на пузлалӧмаӧсь. А кор гӧгӧрвоис, мый лэчыд-кузь гыжъясӧн чашйӧмаӧсь сійӧс тайӧ лун-войнас на, ас кӧсйытӧгыс ыркмуніс сьӧлӧмыс морӧсас, да мортыд весиг кыйкнитіс-видзӧдліс ӧтар и мӧдар — оз-ӧ кодкӧ кыйӧдчы сы бӧрся сук коз сора пожӧма вӧрас. И окота лолі сылы ӧні жӧ бӧр бергӧдчыны да, кытчӧдз абу на сёр, ӧдйӧджык усйысьны гортланьыс. Карлань. Сэні кӧть эськӧ и уна жӧ быдсяма лёк йӧзыс олӧ, но век нин кыдзкӧ да мыйкӧ позьӧджык гӧгӧрвоны найӧс. Либӧ нин игнасьны-каличасьны ставсьыс аслад жырйын. А тані код пӧ тӧдас, кутшӧм думӧн шӧйтӧны кодзув котырсӧ лэчыд кузь гыжъясӧн неважӧн на чашйысьясыс!

Но луныс вӧлі гажа, югыд шонді водзын гыисны-жуисны лыдтӧм-тшӧттӧм орӧм коска да орӧм голяа югыда лӧсталысь кодзувкотъяс, ыджыд шогӧ усьтӧг тэрмасьӧмӧн кыскалісны кос лыс и пазӧдігӧн кольыштӧм еджыд колькъяснысӧ, мый вермӧмсьыныс выльысь тэчисны-чукӧртісны ыджыд познысӧ-карнысӧ, ӧд гӧгӧрвотӧг эз овны найӧ, мый кӧдзыд матысмӧ, чорыд тӧв локтӧ, шоныдінӧ колӧ дзебсьыны, мед не йизьыны аслыныс да мед сэсся и выль ловъясӧс чужтыны, мед эз ор налӧн шань рӧдыс, ӧд натӧг быд пӧлӧс пеж лёльӧыс регыд и жӧритас-помалас тайӧ мича-гажа ягсӧ, — и ставыс тайӧ кыдзкӧ-мыйкӧ вуджӧртіс падмылӧм дядьӧлӧн лов вылын, и бӧр сайкалыштіс быттьӧ сійӧ, малыштіс-лӧсьӧдыштіс пуртсӧ коскас ӧшалысь пу пуртӧсысь, кыз бедьсӧ зумыдджыка чабыртіс киас да бара на мӧдӧдчис водзӧ. «Лёксӧ сэтшӧм сьӧкыдпырысь вуджи да, ӧнітӧ сідз ог жӧ кӧ нин бергӧдчы-а!» — помӧдз нин дугӧдчис падъялӧмысь Капит Паш.

Ёль кывтчӧсланьыс мыйтакӧ муныштӧм бӧрын, ыджыд пожӧм улысь моз, тӧдіс сійӧ кыза нитшсялӧм да том понӧльӧн кыскӧм мыльккодьӧс. Тані коркӧ сулавлӧма вӧр чом, кыйсян керка, дерт, чӧс туй писькӧдысьыслӧн. Кӧнкӧ, мыйта пӧтка лэччӧдлывліс сійӧ татысь Выльгортӧ ли, Озёлӧ ли, ур да тулан кыйліс, вотліс пув да чӧд. Мудзӧм бӧрын узьмӧдчыліс керкаас. Вӧр кӧра чӧскыд дозмӧр шыд панявліс. Арся кузь рытъясӧ мӧвпавліс водзӧ кыйсьӧм йылысь, олӧм йывсьыс ыджыда вежӧртавліс... Керкаыс важӧн нин ропмунӧма, сісьмӧм нитшсялӧм керъяс вылас выль вӧр быдмӧ... Да и став уна нэмъяс чӧжся важ олӧмыс тай комиясыдлӧн тадзи кымын жӧ ропмунӧма, код тӧдас сӧмын выліассӧ мый быдмӧ-а...

Капит Паш ыджыда ышловзис тадзисӧ вежӧртӧмысь, а регыд сэсся и кежис ёль пӧлӧнӧдыс моз лэччысь чӧс туй вывсьыс веськыдвывланьӧ. Таті козъя-пожӧма ягыслӧн керавтӧм пельӧсыс бара на вӧлі тшупӧдӧн моз помасьӧ, заводитчӧ во комын-нелямын сайын пӧрӧдлӧмаин, коді вӧрсӧ кералӧм-босьтӧм бӧрас васӧдмыштӧма, нюрзьыштӧмакодь, кӧть эськӧ и том пожӧмыс, кыддза-козъя сорӧн, быдмӧ жӧ сэні. Ӧти косджык рӧчын, бара жӧ яга пӧрӧдӧмаина тшупӧдас моз, кытчӧ унджык веськалӧ шонді югыдыс, — буретш и эм Капит Пашлӧн татчӧс пувсикыс.

Сэтчӧ пыригкостіыс Капит Паш казяліс, мый пувйыс эм. И торйӧн нин шоныда дядьӧлӧн гилькмунліс сьӧлӧмыс сыысь, мый пувйыс вӧлі дзик на вӧрӧдтӧм: мед кӧть и, кыдзи и быдлаын таво, не сэтшӧм гырысь, абу ёна тыра розъя, но мича гӧрда сярвидзис пасьталаыс. Капит Паш долыдпырысь лэдзчысис лыбӧм-нитшсялӧм да пув корсялӧм бурыськодь вылӧ, — дерт, коркӧ пу пӧрлӧма, а сэсся дырӧн-кадӧн сісьмӧма-ропмунӧма да сэтчӧ, вына-пӧтӧсаинас, нитш сорыс, пув корйыс торйӧн нин ёна гызьмунӧма, — дядьӧ вожасис татшӧм небыд пуклӧсыс вылӧ да и пондіс чирсйыны войся лысваысь косьмӧм нин мичаджык розъяссӧ ки пыдӧсас. Сэсся вом тырнас апнитіс да и мӧдіс, да и пондіс няжйыны да чупйӧдлыны. Ок, чӧскыд пув! Шомыс муртса нин кылыштӧ, ёнджыкасӧ ма кӧра юмолӧн ойкнитӧдӧ-мыськовтӧ гырксӧ и ловсӧ.

— Но, Енмӧй, бара на тай чуйдӧдін менӧ бурыс вылӧ! — веськӧдчис личмунӧмӧн да весиг гораа шуис Капит Паш. Шоналӧм синъясӧн ӧтарӧ-мӧдарӧ видзӧдалігтыр, ёна видзчысьӧмӧн водзӧ на воськовтіс. И рӧч пасьталаыс, шонді водзын югыда лӧсталысь тшӧг коръяс пӧвстын, гӧгӧр сярвидзисны бура кисьмӧм, чим гӧрдӧдз доналӧм розъяс.

«Ок и вотчыштам! — муртса удитіс тадзи мӧвпыштны Капит Паш, кыдзи водзсьыс, дзик неылысь, — швуч-швач! — ырсмуніс да пондіс сьӧкыда кыпӧдчыны нӧшта ӧти вотчысь — сьӧд дозмӧр, зэв ыджыд чукчи! Виччысьтӧмысла Капит Паш ачыс чур-чермунліс, весиг чеччовтліс, муртса ачыс тшӧтш эз кыпӧдчы чукчиыс бӧрся. А ыджыд лэбачыс пырысь-пыр жӧ ӧддзӧдчис да сьӧда-еджыдаӧн швычӧка уёвтіс-мӧвкнитіс син водзтіыс да и вошис козъя-пожӧма вӧрӧ. Быттьӧ абу и вӧвлӧма!

Но кыдзи нӧ абу вӧвлӧма! Капит Паш чепӧсйис сылӧн чеччанінӧ да, дерт, казявтӧг эз ов, кыдзи сійӧ тані чӧсмасьӧма, дзимлялӧма да нёнялӧма гырысьджык пув розъяссӧ, куш сӧмын кышныс наысь кольӧма. А со весиг и ӧти борд ув еджыд гӧн усьӧма вывсьыс, дерт, кӧнкӧ, весьӧпӧрӧмысла ырсмунігӧн. Капит Паш босьтіс сійӧс чунь помъяснас, видзӧдліс югыд водзас — пырыс тыдалана тыртӧм югыд заа да вывланьыс топыд гӧна — бергӧдлыштіс гӧгрӧссӧ, а сэсся весиг гильӧдыштіс ныр увсӧ. Воддза кадъясӧ кӧ, татшӧм борд гӧнсьыс бур сьӧла писка позис вӧчны!

— Видзӧд со, сьӧд чукаръяс на лӧньджыкинад да пӧтӧсджыкинад олӧны! — ачыс аслыс, но бара на гораа шуис Капит Паш. И сыысь, мый эм на чукчиыс тайӧ вӧрас, мый ас синнас со бара на аддзыліс сійӧс — гашкӧ и, ассьыс медся радейтана лэбачсӧ! — таысь Капит Пашлы, томджык дырйиыс буркодь вӧралысьлы, весиг пув аддзӧм дорысь на нимкодьджык лои.

Сэсся сійӧ матысь казяліс чукыльӧсь-мукыльӧсь сюръясӧн-вожъясӧн вывлань пасьнитчӧм вужля да матыстчис сы дінӧ. Ёнкодь козсӧ, дерт, таво гожӧм на чашнитлӧма бушколӧн, весиг со вужлясьыс нюдзджык муыс абу на дзикӧдзсӧ пыркалӧма да гылалӧма. А лыаыс яг эжыслӧн чашнитчӧминын дзик свеж да сӧстӧм. И коставлӧмӧн кык ыджыдкодь гӧп мича лыа вылас нёптовтчӧмаӧсь гӧгрӧса, а на гӧгӧр бура гижтӧм креста кок туй тӧдчӧ.

— Со тай кӧні вӧлӧм сылӧн мыссяніныс да пывсяніныс! — косньӧд мугов чужӧм тырнас нюммунӧмӧн шуис Капит Паш. — Водз асывсянь тані сійӧ пуртікасьӧма, быдлаті зудъялӧма лэчыд лыанас, сэсся и, сӧстӧмыс да свежыс, вӧлисти нин пондӧма чӧскыд пувсӧ дзимлявны...

— Тэ, Илляӧй-пиӧй, гашкӧ, эськӧ юалін, мыйла кык гӧптовын пуртікасьӧ чукчиыс? А, буракӧ, сӧстӧма олысь-керысь да сы вӧсна. Видзӧд, дорсаджык гӧптас регыдджык кежлӧ шлапкысьлӧма, мед кыз няйтсӧ сэтчӧ лэдзны-кольны, тойяссӧ да. А сэсся вӧлись нин сӧстӧмджыкинас, мӧд жыръяс вуджӧ да сэні нин сэсся сьӧлӧм бурмытӧдзыс быд ногыс мыссьӧ-пуртікасьӧ. Кӧть и вӧр пӧтка, но быдӧн тай ас ногыс мичаджыка зільӧ овны. Гашкӧ, и сы понда тшӧтш, мый тӧдӧ, кутшӧм мича ачыс сійӧ.

Капит Паш казяліс жӧ татысь кымынкӧ гӧн, но эз нин вӧрзьӧд найӧс. Весиг и кок туйсӧ ассьыс восьса лыа вылас эз коль. Мед нин аслас морт паснас да дукнас содтӧд не дӧзмӧдны да повзьӧдлыны ыджыд чукчисӧ.

— А ӧд, пиӧ-Илляӧй, абу тавося вийӧр тайӧ. Ыджыд нин! Буракӧ, ар куим-ӧ-нёля. Вит кымын килоа лоӧ. Шуам, кыян кӧ да ӧшан сійӧс...

Но тані Капит Пашӧс чуймӧдыштісны бӧръя шуӧм кывъясыс аслас, сы вӧсна мый сійӧ важӧнкодь нин эз кыйсьывлы вӧрын, пиыслӧн Афганын усьӧм бӧрын, позьӧ шуны, эз нин босьтлы киас пищальсӧ, кӧть эськӧ и век на вӧралысьӧн лыддьысьӧ.

Сэсся Капит Паш, мыйкӧ дыра мӧвпалыштӧм бӧрын, шуис кытшовтны пувсиксӧ дорӧсӧдыс да пондыны вотчыны сайлапомсяньыс. Гашкӧ пӧ, ыджыд-ён чукчиыслӧн кынӧмыс эз на пӧт да, он кӧ кут повзьӧдчыны, выльысь на лэччылас аслас мыссянінӧ да пӧткӧдчанінӧ.

Карса ыджыд керка пасьта пувсиксӧ эз дыр ковмы дорӧсавны Капит Пашлы. А мӧдарас сійӧ бара на лов тырнас радлыштіс, мый и тані пувйыс йӧзӧн вӧрзьӧдтӧм на. Ӧшӧдіс пажын тыра да этшаник тшак тыра вещмешӧксӧ джуджыд важ сотчылӧм мырйӧ, мед ылӧджык тыдаліс да позис сы гӧгӧрджык мичаа кытшлавны да кыдзисюрӧ не талявны пувсӧ. Сэсся и ягыслӧн Енлы моз копыртчис королева-Пув водзӧ!

Ок, матушка, сетлас жӧ бур Енмыс татшӧм дивӧ-вотӧссӧ! Тӧлын и гожӧмын век ӧткодь тшӧг-веж кор вылас розйӧн-розйӧн сідзи и ыпъялӧ-сярвидзӧ, вашъялӧ-нюмъялӧ тэныд, быттьӧ важӧн нин виччысьӧма буретш тэнӧ да ӧні некыдзи оз вермы дзебны зачесьсӧ. Розъясыс топыдӧсь на, кӧть эськӧ и быд тусь чукйӧныс нин польдчӧма шонді югыдӧн ловзьӧдӧм вӧр-валӧн сӧкӧн. Шондіа луннад да, косӧсь розъясыс, оз лемасьны чунь помад, и муртса-муртса кутчысьыштӧны корйыс дінӧ, оз нин ков найӧс, чӧдйӧс моз, нетшыштавны быд тусьӧс торйӧн, — сӧмын и чирскан, сӧмын и шарӧдан роз тырнас вужйысь кыӧм кӧрзинаад, и сэтшӧм ӧдйӧ мича гӧрд молльӧн вевттьысьӧ плёнкаӧн ляскыштӧм пыдӧсыс сылӧн.

Вотчӧ да нимкодясьӧ коми дядьӧ Капит Паш. Тэрмасьны оз ков, ӧтнасӧн тай неыджыд пувсикас. Ӧні со кадыс лун шӧрлань нин матысмӧ да, гашкӧ, некод нин оз лок та ылнаад. Да ӧд, кӧнкӧ, оз на унаӧн и тӧдны тайӧ сиксӧ, татшӧм сайӧдінсьыд. Некод оз водзав ни пановт. Ош, кӧнкӧ, оз жӧ лок, морт дуктӧ да шыястӧ кылас да. Сэсся ӧд и ошкыд чӧд ёнджыкасӧ радейтӧ, а оз пув, — Капит Паш, дерт, дзикӧдзсӧ оз вермы вунӧдны неважӧн на пузлалӧм кодзувкоткарсӧ да татшӧм ногӧннас зільӧ такӧдны асьсӧ да весиг ылӧдны лоны вермысь лёкъяссӧ. — Но а бӧр кӧ бергӧдчас ӧнтая бордъя вотчысьыс, то сылытӧ Капит Паш сӧмын рад лоӧ!..

Мед кӧть и бур воясын серти тыртӧмджыкӧсь таво розъясыс, дай тусьыс посньыдджык — гожӧмыс косджык и ыркыдджык вӧлі да некыдзи вӧлі ёна гырысясӧ да тыраасӧ кисьмыны, — но чӧскыдыс и юмолыс тай тырмӧ кӧть и татшӧмыслӧн, бур, мый водзджык эз волы вотнысӧ, ӧд шондіа ар помнас мыйта на юмовсӧ босьтіс пувйыс татшӧм восьса шондіаинас. Дерт, вермис и дзикӧдз вылӧ сёрмыны...

Шаркйӧ и шаркйӧ пырыс бура лолалысь кӧрзинаас шонді гӧрдӧн йиджтысьӧм вотӧссӧ Капит Паш, видзӧдмӧн мылькъясьӧ и мылькъясьӧ сэні пувйыс, оз тай ков велӧдны дядьӧӧс татшӧм буртортӧ вӧчны, ӧд мыйӧн помнитӧ асьсӧ, век нин вотліс пув и чӧд, тшак да, ичӧт дырйи кузь лунтыр вотчасны вӧлі маті и ыліджык вӧрын зонпосни да нывпосни, быдӧн топыдик кузов либӧ пестер тыр вӧлі мича пувтӧ шарсъяс, нопъяссӧ яг шӧрас моз колялӧма, а на дінӧ би пестӧма да уль мыръясӧн лӧдсалӧма, мед унджык тшынӧн да дырджык чискӧ-трундитӧ, мед еджыд-сук тшыныс вылӧджык кайӧ да ылӧджык тыдалӧ, мед видзӧ посни войтырӧс ылалӧмысь-вошӧмысь, а кор чуманыд тырӧ пувнас, мед веськыда да ӧдйӧджык локны да кисьтны сійӧс нопъяд, а сэсся, кокньӧдчӧм бӧрас, бара на уськӧдчыны вотчыны. А рытъявылыс, кӧть и ёна нин мудзӧмыд лунтыр копырвидзӧмысь да пув розсӧ ӧтарӧ чирскӧмысь, сьӧктысь чумантӧ ӧтарӧ кыскалӧмысь, колӧ на тыра сьӧкыд кузовтӧ гортад кыскыны, верст куим-ӧ-нёль, а мукӧддырйиыс и верст вит-ӧ-квайт, кӧть эськӧ и неыджыд грездыд, Выльыб, но йӧзыс уна, вотчысьыс тырмӧ, сэсся кодсюрӧ и шӧр сиктысь тӧдсаяс локтӧны. Мунан да мунан важ ордымӧд, нэмӧвӧйся чӧс туйӧд, кыскысян да кыскысян, кокъясыд омӧля нин лыбавлӧны и быд лэптысьӧм вужйӧ-корпаӧ сконъясян, муртса он шняпкысь ныр вылад, а нюр кизьӧрӧ бара кок шегйӧдзыд вӧйласян, муртса и нетшкалан сэтысь мудз кокъястӧ. Но бур, мый ёль галесникті колӧ кевны гортладорад, гач кокъястӧ вылӧджык пуджӧмӧн. Сё муса ёльлӧн сӧдз ыркыдыс босьтыштӧ мудзтӧ, бӧр на содтыштӧ вынтӧ, да сэсся гортӧдзыд ӧдйӧн нин нимкодьӧн да кыпыдӧн воан... А мамыд, Капит Паладь, кузов тыр пувтӧ аддзӧм бӧрын, сӧмын и шензьӧ, сӧмын и клопкӧ ки пыдӧсъяснас бекъясас: «Но, дона пи! Эшшӧ на тай ӧти вердысь быдмӧ миян! Кузов тырыс вед вотӧма!»

Вотчӧ Капит Паш, киясыс сылӧн век тэрыбӧсь вӧвліны пув вотны и чӧд вотны, томджык дырйиыс эз кольччыв сійӧ весиг медсюсь бабаясысь. Но ӧні сылы ордйысьнысӧ да панласьнысӧ некодкӧд и немторла, некод тай оз водзав ни кӧчав сійӧс, мичаджык розъяссӧ чирсйӧдлӧ Капит Паш, посниджык тусяяссӧ колялӧ, вӧр пӧткаыслы ӧд колӧ жӧ мыйкӧ сёйнысӧ, со тай дозмӧръяс на олӧны тані, со кутшӧм сьӧд чукар лэбзис-кыпӧдчис кок увсьыс. Ок и лэбач! Ок ыджыд да мича! Гашкӧ, и оз ӧтнасӧн сійӧ татчӧ волывлы. Со тай нӧ и таладорас кытсюрӧясті дзимлялӧмаӧсь жӧ пув розъяссӧ. Войдӧр воӧ тай — сэксянь Капит Паш эз нин волыв татчӧ — быдса позтыр жӧ рӧдмӧдчис тані дозмӧрыс...

Дерт эськӧ, бур вӧлі, кыйны кӧ тшӧтш и кӧть ӧти дозмӧр. Пув дай чукчи! Важӧн нин дозмӧра шыдсӧ эз панявлы Капит Паш. Коми мортӧн шусьӧ-а, пищаль век на видзӧ, а вӧр пӧтка кӧрсӧ вунӧдны нин пондіс... А ӧд карын олігӧн нин, татчӧс вӧръясас, да и ыліджыкын, Льӧм-ю йывъясланьын, ёнакодь на вӧравліс, сьӧла кыйліс, тшӧтш и мыйтакӧ тар да дозмӧр...

Нимкодьпырысь вотчӧ Капит Паш, мича пувйыс видзӧдмӧн содӧ и содӧ пӧшти ведрӧвӧй дозъяс. Дерт, вотчӧмыд абу зэв кокни удж, и мед нин вывтісӧ не мудзтӧдны да дойдавны висьышталысь коссӧ, быд ногыс керсьылӧ сійӧ — пидзӧс вылас лэдзчысьӧмӧн вотчӧ и нитшсялӧм колодаяс вылӧ пуксьывлӧмӧн, а тыраджык вутшъяс дінын ош моз весиг и нюжгысьлас на кымыньӧн и боквыв. Луныс гажа, пувсик рӧчыс кос, некыті оз кӧтась, пувйыс сярвидзӧ-сералӧ, муртса инмӧдчылӧмысь чуктӧ-мынӧ кор дінсьыс, сукджыкинас кӧрзинатӧ муас пуктан да позьӧ кыкнан кинад лышкыд мӧс вӧраысь моз лысьтыны-чилькӧдны.

Бара на тай чӧскыд пувъяӧсь лоӧны таво тӧв Капит Паш гозъя! Машинаӧн кытчӧкӧ ылі вӧръясӧ ветлытӧг. Бур, мый томджык дырйиыс Капит Паш ёна гежмавліс татчӧс вӧръяссӧ да аддзаліс татшӧм пув и чӧд рӧдманінъяссӧ. Дерт, оз быдысь тавося мозыс артмыв, унджыкысьсӧ галянас на кушӧдз нӧбаласны чӧд и пув, но таво тай кыдзкӧ-мыйкӧ абу на веськавлӧмаӧсь. Ведра-мӧд-коймӧд, буракӧ, шедас татысь, бура кӧ вотны, аски коліс на эськӧ выльысь волыны, гашкӧ и, гӧтырыскӧд тшӧтш. Татшӧм чӧскыд пувсӧ кӧ нӧшта сорлалан сакар пызьӧн да ар пом кежлас петкӧдан балкон вылад, йиджтысяс сакар юмовнас да, нӧгыля сӧксӧ лэдзас да, но ёна нин чӧскыд сэки лоӧ! Позьӧ сідз паньыштавны тӧвбыд, вӧр витаминнас гырктӧ вынсьӧдны, вир-сӧнтӧ весавны, позяс и чӧскыд пувъя пирӧг пӧжавны. А сэсся и сылӧн, Капит Пашлӧн, загранишнӧй спирт доз сулалӧ — коссӧ зыравны и гырксӧ шонтыштны век дась, сорыштан сійӧс пув сӧкнас да чим гӧрд дивӧ кодь юан лоӧ, мудзвывсьыд бур румкаӧн гулькнитан да бӧр на мортӧн лолан, кос висьӧмъяс йывсьыд и олӧм вояс йывсьыд вунӧдлан. И ӧд кутшӧма лӧсялӧ пув кизьӧрыс да чӧскыдыс спиртыскӧд! Быдӧнысь бурджыка! Быттьӧ сідзи и водзвыв лӧсьӧдлӧма Енмыс. Ӧтчыд сійӧ сорлавліс спиртсӧ турипув сӧкӧн, и пырысь-пыр жӧ пузис быттьӧ сорасыс, быг ыпнитіс выліас. А пув ванас соран да некыті нинӧм оз и чажмун, и алӧй кыа рӧма чӧскыд-ён юаныс сӧмын и ойкнитӧдӧ кынӧмтӧ и ловтӧ...

Сэсся, мудзыштіс вотчӧмсьыс да, дзикӧдз вылӧ гатшӧн водіс Капит Паш, вежджык нитшка вутшъяс пӧвстын еджыд ялаӧн дӧввидзысь сӧстӧм дӧмаскодьӧ. Нюжӧдіс кокъяссӧ, паськӧдіс кияссӧ-сойяссӧ. Аръявывлань катовтчӧм шонді меліа жайгыштӧ пӧсялӧм чужӧмас. Лӧдз-ном оз нин дӧзмӧдчы, посньыдик геб тай сӧмын вотчигас, копырвидзанінас, пӧсялӧм синмас вӧлі пырӧ. Но тайӧ ӧмӧй нӧ дӧзмӧдчантор вотчысь коми дядьӧлы!

Ок, лӧсьыд! Ок, шоныд да югыд! Сетіс жӧ тай Енмыс татшӧм гажсӧ аръявылыс! Капит Паш ёна нимкодьысла шыльӧдыштӧ небыд-волыд яласӧ ки пыдӧснас, гильӧдыштӧ быттьӧ сылысь шармунысь топыдсӧ да шоныдсӧ чунь помъяснас. А пожӧм лыскыс выліас, джуджыд-ён пожӧм туганас, шонді водзас кутшӧма югъялӧ! Быттьӧ выйӧн мавтӧма! А мый? Этша ӧмӧй лыскас и мукӧдлаын нэмӧвӧйся пуыслӧн сирыс да выйыс? Эз кӧ ӧд вӧв выя да пӧтӧс лыскыс, кыдзи нӧ эськӧ куш сы вылын да кузь тӧвбыдсӧ дозмӧрыс оліс? Эсы ыджда пӧткаыс? Ок и мича да ён лэбач! Ыджыд пожӧмыслӧн да паськыд-гажа вӧр-ваыслӧн шензьӧдана быдтас!

Но ёна жӧ шоныд да лӧсьыд! И горшыс оз косьмы. Веськалӧма тай, кӧть и пӧсявліс, пув розсӧ унакодь няжйис-нёняліс да. Но ёна жӧ нин гажа да лӧсьыд шондіа кос вӧрад!

А гашкӧ, сійӧ, Капит Паш, асланыс рӧдлӧн, батьыслӧн да пӧльыслӧн важ чӧс туйӧ веськаліс да? Сы вӧсна татшӧм кыпыдасӧ да лӧсьыдасӧ кылӧ асьсӧ? Сы вӧсна, мый тӧдӧ: уна чӧс и лэч ковмас на сылы видлавны, и, дерт нин, бара на кодкӧ шедіс. Дозмӧр, и сьӧла, и тар. Кытшовтан да, керка-чомъяд воан да, дозмӧра шыд пуан, мудзӧмвывсьыд сэтшӧм чӧскыдпырысь сёян... И некод оз вӧрзьӧд тэнсьыд кыйдӧстӧ ни немтор, некод бокӧвӧй морт оз пыр тэнад чӧс туйӧ ни чомйӧ лёк думӧн... А пувсӧ вотны нинӧмла тэрмасьны, мед на нӧшта чӧскаммӧ пувйыс, шоныд на тай, мед на водзӧ йиджтысьӧ шонді югыднас, а сэсся ылі ягысь позьӧ унджыксӧ вотны да та вылӧ сизьдӧм колодаӧ кисьтавны сэні, а сэсся, тӧвся туй пуксьӧм бӧрын нин, ур да тулан кыйигӧн, вуж доддьӧн кыскыны гортӧдз...

Ок эськӧ! — орӧны сэсся Капит Пашлӧн тайӧ пӧсь мӧвпъясыс. Вӧравсьӧма нин ми вокыслӧн тадзитӧ! Да кӧть и ёнджыка на вермысьыслӧн! Кор став вӧръяссӧ неморт ногӧн чашйим-пазӧдім! Став ягъяссӧ! Дозмӧр койт и ур пӧткӧдчанін! Ӧд абу синтӧм сійӧ, Капит Паш, аддзӧ, мый керӧмаӧсь, шуам, Тям ягъясын. Да весигтӧ сійӧ жӧ Льӧм-ю бердса ягъясын, кӧть и карлӧн син водзынӧсь найӧ. Уналаын гажа пожӧма вӧр пыддиыс лёк турунӧн ӧдӧлитӧм степ кодь кольӧма. Весигтӧ быдлаӧджык сибалысь кыддзыс да пипуыс ӧдва вермӧ овмӧдчыны сэні. Мукӧдлаас пӧрӧднысӧ пӧрӧдӧмаӧсь, а кыскынысӧ вунӧдӧмаӧсь, зэв ыджыд чукӧръясӧн мича пожӧм вӧр ропмунӧма-сісьмӧма. Но медся нин шензьӧдӧ сійӧ, мый татчӧс мича ягъяссӧ кызвыннас карлы пес вылӧ куштӧмаӧсь... Коркӧ бурмылас кӧ олӧмыс да став йӧзыс, медбӧрын, велаласны видзӧдны вӧр-ваыс вылӧ кыдзи Енмӧн сетӧм медся мичаыс да бурыс вылӧ, сэки найӧ ёна и кутасны шензьыны, мый этатшӧм мича пожӧма ягъяссӧ кызьӧд нэмын нин нырӧмаӧсь куш сӧмын кер вылӧ да пескӧн тшын выв лэдзӧмаӧсь...

Но мый сэсся керан да он кер, сідзи нин тай лоис да, весьӧпӧртана дик олӧм олім ми да! — гажаинас пондӧ сэсся майшасьны Капит Паш. — Век быттьӧ вийсим-мырсим сійӧ жӧ вӧрнас, век долисны миянлы, мый кымын унджык лэдзам керсӧ, сымын бурджыка пондам овны. Коми море — Веж Парма — дзикӧдз кушмис да урӧсмис, а коми сиктын кыдзи эз вӧв газ плита да пӧсь ванна, сідзи и эз ло. Весигтӧ и унджык сиктыс нин, торйӧн нин посньыдджыкъясыс, налӧн Выльыб моз, вошисны, быттьӧкӧ тшын выв жӧ кайисны. Мый нин сэн сёрнитны чӧс туйяс йылысь...

Окма!.. А ӧд вӧлі вӧр-вакӧд йитчӧм асланым олан сям, аслыспӧлӧс культура! — водзӧ пасйысьӧ тайӧ лӧсасӧдыс Капит Паш. — Кор тэ помӧдз гӧгӧрвоан вӧрын лэбалысьлысь и котралысьлысь оланногсӧ, кужан октыны налы чӧс и лэч. И шедас кӧ кодкӧ, он пов, мый кодкӧ сійӧс вӧрзьӧдас. Кор чери кыянінысь локтан да пыжтӧ берег дорын оз ков игнавны. Кор мӧстӧ асывнас лэдзан вӧрӧ да оз ков повны, мый кодкӧ сійӧс вермас начкыны аслыс яй вылӧ. Кор ассьыд питӧ ичӧтсяньыс велӧдан туявны ур и тулан, кокавны пипу пыж, тшупны керка пельӧс. Велӧдан лов тырнас пыдди пуктыны Енмӧн сетӧм вӧр-васӧ — тэнӧ вердысьӧс, тэнӧ шонтысьӧс, тшӧтш и тэнӧ мортӧн вӧчысьӧс.

Дерт, сьӧкыд жӧ вӧлі миян пӧль-пӧчлы, уна ковмис уджавны-мырсьыны налы, ставсӧ ки помысь бергӧдны, мыйтакӧ вӧв отсӧгӧн да, кузь арся рытъясӧ телевизор эз видзӧдны найӧ, карса ногӧн шоныд ортсыасянінӧ эз ветлӧдлыны ни. Но сы пыдди мортыслӧн лолыс, ӧнія моз, мый оз ковсьыс эз нетшкысь да лёк ногӧн эз вийсьы — эз пов сійӧ ни керка петкӧдӧмысь, ни мыйкӧ мырддьӧмысь, ни челядьсӧ лёк йӧзӧн дойдӧмысь...

Оз, оз тай бурмы олӧмыс, дзоньнас кӧ быттьӧ босьтны! — ыпъялӧ Капит Паш. — Унджык йӧзыс оз бурмыны, а век ӧтарӧ лёкмӧны. Вежӧрныс налӧн куш сӧмын сы вылӧ и веськӧдӧма, мед эськӧ лёксӧ кыдзкӧ наянджыка да мудерджыка керны, мӧд морт понда налӧн сьӧлӧмныс оз доймась ни оз вись, медтыкӧ аслыныс вӧлі бур, медтыкӧ аслыныс сӧмын пежсӧ вӧчигӧн не сюрны-йӧзасьны-а... Весиг уна нэмъяс чӧжӧн ӧкмӧм культураыс оз тай бурмӧд ни оз небзьӧд унджык йӧзсӧ, оз тай вочасӧн лыбӧд найӧс Ен вылналаньӧ, а мӧдарӧ на быттьӧ — лэдзӧ лёк мутиланьӧ, либӧ пырӧ налӧн лов вылӧ кутшӧмкӧ торъя вежӧсӧ моз — быттьӧ сійӧ и мыйтакӧ эмышт пытшкӧсаныс, но мортыслӧн быд лунъя олӧмыс вылӧ некутшӧма оз мӧрччы ни оз тӧдчы.

А ӧні, тыдалӧ, кутшӧмкӧ бурмӧмъяс немтор на жӧ виччысьны. Кор ставыс гӧгӧр со кымын во чӧж нин ӧтарӧ резьдӧ да киссьӧ. Кор эта ыджда страна, мед кӧть и мырдысьӧн, но быттьӧкӧ и век кежлӧ чукӧртлӧм-лӧсьӧдлӧм империя ӧти здукӧн пазаліс да размуніс, и сэні олысь йӧзыс ставӧн чур-чермунісны, дзикӧдз шӧйӧвошисны, кор эсы мындаӧн ас кӧсйытӧгныс мӧд государствоясын лоисны, оз тӧдны, мый вӧчны, оз тӧдны, кыдзи водзӧ овны — колана ногӧнсӧ некод оз тӧд! — и полӧны быдторйысь, и некутшӧм лючки удж оз ӧшйы кианыс, пыр этшаджык и этшаджык вӧчӧны сэтшӧм колана продукция. Ӧти кывъя йӧз усьласьӧны мӧд сёрниа йӧз вылӧ, быдлаын нин киссьӧ морт вир. Пыр ӧтарӧ вельмӧны гусясьысьяс да грабитысьяс, война вылын дорысь быд ногыс унджык нин виӧны йӧзӧс...

И, дерт нин, татшӧм гудыр-гадыр каднас мортлы торйӧн нин сьӧкыд морт этшсӧ кутны! Мед эськӧ не лэдзчысьны, не скӧрмыны, сьӧлӧмнас не усьны, дзикӧдз не юсьыны, торйӧн нин кор со бара быд пельӧсын, войнабӧрса воясӧ моз, курыд зеллясӧ вӧзйӧны, да ӧд и сійӧ на пӧ, унаысь, бара жӧ лёк да горш йӧзӧн быдсяма пежсьыс вийӧдӧма да ылӧга сорлалӧма...

Да мый нӧ сійӧ, Капит Паш, ставсьыс таысь вийсьӧ татшӧм гажаинас да лӧсьыдінас? Дугды! Шойччы да вотчы, сійӧс тӧд! Веськалін кӧ нин пувсикыс вылӧ!.. Но ловъя мортыд тай он на ӧдйӧсӧ кусӧд ырзьӧм лолыдлысь ыпъялӧмсӧ. Ӧд кузятӧ нин олігчӧжыд кутшӧм сӧмын сотчаныс нин сэтчӧ абу чукӧрмӧма да кутшӧм сӧмын везъясӧн абу йитчӧма быд ногыс дӧжнасьысь олӧмыскӧд, и быд везйӧд ӧтарӧ сӧмын нетшкӧны ловъя морттӧ...

Шойччигмозыс куйлӧ сӧстӧм яла нитш вылын коми дядьӧ Капит Паш, шоналӧм синъясӧн видзӧдӧ арся шондіӧн югзьӧдӧм чужан мулӧн лӧзов-сӧдз, гожся серти мыйтакӧ быгалыштӧм нин енэжӧ, джуджыд пожӧмлӧн яра югзьысь веж лыс вылӧ видзӧдлывлӧ, код пӧвстӧд лӧня шувгыштӧмӧн исковтӧ мелі тӧвру, шылькнитавлӧ кияснас яглысь сӧстӧм топыд вольӧссӧ, морӧс тырнас лолалӧ вӧр-ва сынӧдсӧ, и кӧрзина джын чӧскыд пув нин сылӧн вотӧма, коссӧ веськӧдыштас да, ӧдйӧ и тыртас мӧд джынсӧ, лӧсьыд сылы и нимкодь, но и олӧмыслӧн шогъясыс да дойясыс весиг и тані, пувсика гажа ягторъяс, оз эновтчывны сылӧн лов вылысь... Внучкаяссьыс гажтӧмтчыштӧ, кык ичӧт школьнича, карын гожӧмсӧ гӧститыштӧм бӧрын, бара со мунісны ылі сиктӧ, керканыс налӧн жеб, совхозыс кыськӧ вайӧм вӧсньыдик щитъясысь лэптылӧма, быттьӧ кӧнкӧ степын олам, вӧрыс асланым йӧзлы век оз тырмы, бур вӧрсӧ ставсӧ кытчӧкӧ ӧтарӧ нуам, став пармасӧ нин куштім... Кӧдзыд кӧ тӧлыс лоас, ёна и ковмас бара коньӧръяслы дзужгыны-ломтыны пачнысӧ, ёна и ковмас кынмавны да юр кольмӧмысь повны... Институт помалӧм бӧрын нылыс тай муніс велӧдны сиктӧ — абу пӧ лӧсьыд, кыдзи нӧ мырдысьӧн кольччан карӧ, кор сиктын оз тырмы велӧдысьыс. Яндзим пӧ... Муніс да и овмӧдчис сэтчӧ... А кодлы эз вӧв яндзим, ӧні карын шоныд патераын кургӧ-олӧ да мукӧдӧс велӧдӧ, кыдзи колӧ бурджыка да сӧстӧмджыка овны...

А пиыс... Ок, югыд шондіӧй! Чойыс кодь жӧ ыпъялысь да яндысьысь быдмис. Армияын служитны джын зонмыс оз кӧсйыны, коді кыдзи кужӧ да вермӧ, сідзи и зільӧ сайӧдчыны, а сійӧ институтысь радпырысь муніс, велӧдчигкостіыс. Кыдзи нӧ армиятӧгыс! Тэ тай нӧ пӧ, батьӧ, ачыд век ошйысьлін сэні служитӧмнад. Мыйта пӧ сетӧма тэныд армияыс. Мыйта выль йӧзкӧд тӧдмасьлӧмыд. Мыйта выль муяс аддзылӧмыд. Россия джынсӧ и весиг Польша... Десантникӧн пӧ лоа, батьӧ! Ме кодь ёныс да здоровыс пӧ и колӧ сэтчӧ! Унджык вын да сюсьлун пӧ чӧжа. Збойджыкӧн лоа. Мед сэсся нэм кежлӧ тайӧ буръясыс кольӧны мекӧд. Ӧнія олӧмас ӧд кутшӧма ковмас ставыс тайӧ!..

Афганӧ тувкнитісны десантникӧс... Выжывмӧм вождьясӧн панӧм пеж войнаӧ... Ад горшъяслы век быттьӧ эз тырмы Россия пасьтала помтӧм муыс. Быттьӧ кодкӧ ёна корис да виччысис миянӧс йӧз муас... Сідз нин этшаникӧн кольысь коми зонъясыслысь юрнысӧ тшӧтш сюйисны ад гуранӧ... Асланым муӧ бандитъясӧс да шышъясӧс ӧтарӧ вайӧны-а... Сэтчӧ и сгинитіс югыд шондіӧй менам... Эстшӧм удал зон!.. Бать дорсьыс ки вомлӧс судтаӧн джуджыдджык... Сыв пасьта пельпома... Ӧні, кык вежон мысти, ловъя кӧ вӧлі, комын арӧс эськӧ тырис... Кутшӧм отсӧг сетысь эськӧ вӧлі... Вӧрӧ ӧтлаын ветлысь... Дачаын уджалысь... Дзуг олӧмас лёк йӧзысь дорйысь и видзысь... Окма!.. Мый сэсся керан да он кер! Кытчӧ воштысян. Ваӧ юртӧ он сюй, сьӧд вӧр шӧрӧ он воштӧдчы. Ловтӧ, дулльӧс моз, он сьӧвзьы... Ковмас нин став шогсӧ зэлыда кӧрталӧмӧн кыдзкӧ-мыйкӧ водзӧ овны. Ныр вылад сутшкысьтӧдз. Кыдзкӧ-мыйкӧ дзикӧдзсӧ не сетчыны коставлытӧм сьӧлӧм дойыслы... Да ӧд мыйла нӧ ӧтияс вылӧ сымда шогыс вувзьысьӧ? Батьыс со сылӧн, Капит Прок, немечкӧд война вылын пуктіс юрсӧ. А недыр мысти сэні жӧ помалісны ыджыд воксӧ, Иллясӧ, кызь арӧса на сійӧ вӧлі... А сэсся, нелямын во бӧрын, и ассьыс сылысь, Капит Пашлысь, пиуксӧ война вылын жӧ нырыштісны. Илляӧс жӧ. Ӧд и нимтыліс зонкасӧ муса ыджыд вок нимнас... Важ гӧрӧд этшӧн ӧні сэсся ӧтнас и колис Капит Паш шӧрас, мужик рӧдсьыс. Мукӧдыс ставыс войнаяс вылын усисны да сідз помасисны да... Сы мындаӧн вӧліны-а... Кулас да, сы вылын сэсся и орас ставыс... «Интернациональнӧй долг! — ӧтарӧ долисны пӧрысьысла шӧпъялысь нин вождьясыс. — Ми сетам афганъяслы интернациональнӧй отсӧг». Татшӧм сьӧкыд кывсӧ нин лючки оз вермыны шуны, а век колӧ войнаӧн ворсны! Мыйта том мортӧс зутшнитісны юр воштанінас! Бать-мамлы нэм кежлас мыйта шог ызӧбтісны. Да тшӧтш и афганъясыслысь олӧмсӧ сэтшӧма песовтісны, вермыны эз вермыны найӧс, а ставсӧ сӧмын дзугисны. Ӧнӧдз со некыдзи оз лӧньны афганъясыс. Миян му вылӧ на вермас ӧвтыштчыны налӧн войнаыс, Союз киссьӧм бӧрын торъялӧм республикаясӧ. Ок-ок-ок жӧ эськӧ да!..

Но бур кӧть, мый чӧскыд пувйыс сюрыштіс на, сійӧн кӧть тшӧтш кодӧртам зонкасӧ нимлун дырйиыс, спиртнас сорам да. Коркӧ ӧд ӧтчыд, буракӧ, дас квайт арӧс вӧлі Илляыслы, татчӧдз вайӧдліс жӧ нин сійӧс. Весиг, буракӧ, и дозмӧр аддзылісны жӧ сэки. Дерт эськӧ, ёна бур вӧлі, нимлун кежлас кӧ тшӧтш и дозмӧра шыд пуны. Но кысь! Зонкаыслӧн усьӧм бӧрын пищальсӧ эз нин кут босьтлыны киас да...

Капит Паш казявтӧг эз ов, мый шог думъясыс бара на пондісны личкыны сійӧс. Сідзкӧ, тырмас весь куйлыны, колӧ чеччыны да водзӧ вотчыны, коскыс тай веськалыштіс, мукӧд пӧлӧс мудзӧмыс личалыштіс и. Лун шӧр кадлань вӧрыс водзӧ на шоналіс — гожся кодь шоныд да чӧскыд кӧра лои вӧрыс! Сэк жӧ и арлӧн зарни серъясӧн нин мичмӧдӧма. Но и дивӧ кодь поводдя Енмыс козьналіс этатшӧм сёр кадас нин! И енэжыс со век на сӧдз, шочиник еджыд парусъяс сӧмын мӧдӧдчӧмаӧсь кывтны асывладорсянь. Рытӧдзыс кӧ оз на жӧ сукмыны найӧ-а? Оз на жӧ ёна кымӧртчы? Оз жӧ кӧ берд шондіыс-а?

И бара сьӧлӧмсяньыс вотчӧ Капит Паш, сэтшӧм нин нимкодь сылы муртса кутчысьысь пув розъяссӧ шарсйыны-чуктӧдавны кӧрзинаас. Да казявны, кыдзи видзӧдмӧн пыр вылӧджык и вылӧджык мылькъясьӧ сэні мича гӧрдӧн гольвидзысь вотӧсыс. Но, шензьӧдас талун сійӧ гӧтырсӧ! Кор шлопкас-пуктас сылӧн син водзӧ эта мында пув! Кӧнкӧ ӧд, этшаник тшакысь кындзи мукӧдтор вылас ёнасӧ оз нин надейтчы сійӧ...

Пувсик рӧч шӧрвыйланьын, бара жӧ еджыд яла дӧмаскодьын, Капит Паш казяліс пӧткалысь нӧшта ӧти пуртікасянін. Но тані эз вӧв некутшӧм лыбӧм да ягсӧ пузувтӧм вужля, а вӧлі быттьӧ кодкӧ гӧгрӧс чашкаӧн гумовтӧма топыд ялаӧн эжӧм лыасӧ, да сэні вель ыджыд гӧгрӧс бекар кодь лоӧма. Капит Паш пуктіс кӧрзинасӧ да шензьӧмӧн пондіс видзӧдны сэтшӧм лӧсьыда перйӧм бекарыс-тасьтіыс вылӧ. Дивӧ тай! Кӧнкӧ, ёна и лӧсьыд дозмӧрыслы — али тарлы? — татчӧ жнёпкысьнысӧ: гырысь лыаа пыдӧсас зудйӧ моз ниртчигӧн да тшӧтш и джуджыд тасьтіыслӧн дзескыд доръясас зыртчигӧн став луданінсӧ позьӧ бура гыжъявны, дӧзмӧдчысь тойсӧ гылӧдны-лэдзны... Но кыдзи сійӧ перйис топыд нитш увсьыс лыасӧ? Али кодкӧ, морт ли, звер ли, кыдзкӧ кульыштіс-парсыштіс эжӧрсӧ да восьтіс сылы? Али пӧткаыс ачыс гӧгӧрвоӧ, мый еджыд яла улас век нин овлӧ сылы сэтшӧм колана изъя-галькиа сӧдз лыа, да ачыс ён гыжнас парсаліс? Ӧд ыджыд чукчиыд, коді овлӧ пуд джынйысь на сьӧкыдджык, кӧнкӧ, медся ён кутшыс кодь жӧ вына. Крукыля ыджыд нырыс сылӧн биа из кодь чорыд, а креста паськыд лапаясыс кӧрт зэлыдлунӧн чабыртчӧны... Но век жӧ пуртікасяніныс сылӧн пырджык овлӧ пӧрӧм пу вужляӧн дась пузувтӧмаинын, а не татшӧм, код тӧдас кыдзи перйӧм гӧптовын...

Дерт, татчӧ кӧ бурджыка лэч лӧсьӧдан да октан, вермас и шедны пуртікасьны лэччылысьыс. Дерт, вермас и падмыны, казялас кӧ, мый сылӧн ванна гӧгӧр друг кыськӧ ковтӧм лӧп лоис. Тайӧ пӧ мыйкӧ абу бурысь! Но ӧд дядьӧыслы унджык вежӧрсӧ абу ӧмӧй сы вылӧ и сетӧма, мед кыдзкӧ мудеритны вӧр пӧткасӧ?..

Капит Пашлӧн кӧрзинаыс тырискодь нин, да сійӧ пуксис пажнайтыштны. Вывтісӧ мылькйӧдны дозсӧ вотӧснас дзик нинӧмла, сідз жӧ киськасьны вермас, ылынкодь петнысӧ да, гоз-мӧдлаті вутшкӧсінӧд ковмас чеччавны да. Термосысь пӧсь чай юыштас да, калбасторсӧ помидор сорӧн помыштас да, неуна шойччыштас да и долыд сьӧлӧмӧн мӧдӧдчас гортлань. Кадыс со водз на, мӧдӧд час, ӧдйӧ тай и шарӧдіс-вотіс ведра пувтӧ вӧрзьӧдтӧминсьыд. Вит час гӧгӧрса автобусӧ ёна тэрмасьтӧг на и воӧдчас ыджыд туй дорӧдз...

Капит Паш пуксис пӧрӧм кос пу вылӧ, гӧгрӧс тасьті нога пуртікасянінсянь неылӧ, перъяліс сӧстӧм нитш вылӧ сёян-юансӧ. Ок, бур да лӧсьыд! Ок, пируйтыштам, кынӧмыс тай сюмалӧ нин, кӧть эськӧ и унакодь нямляліс юмов-чӧскыд пувсӧ, но куш ӧти вотӧснад он на жӧ тай пӧт. Но сёйнысӧ пондытӧдз мыйлакӧ сюйліс на кисӧ вещмешӧкыслӧн бокиса зепъясӧ. И ӧтиысь кыскис неыджыд пӧв ректан вылӧ гартлӧм вежов жилка ёкмыль. Черитӧ кыйны корсюрӧясӧ лэччывлӧ Льӧм-ю дорӧ и Эжва дорӧдз да век нин сылӧн мешӧкас и жилкаыд и вугырыд эм. Турунвиж жилкаыс вӧлі кӧкъямысӧд номера, кыз да зэв ён, тайӧн сійӧ, сьӧкыдкодь груз дінӧ домавлӧмӧн, донкаяс лэдзавлӧ ваӧ. И сэки Капит Пашлы быттьӧ чунгисны вежӧрас:

— А мый, видлыны кӧ жилкасьыс лэч октыны?!

Но сэк жӧ и кодкӧ пырысь-пыр жӧ быттьӧ паныдаліс:

«Да мун сэтысь, пондан тай нинӧм абунас ноксьыны! Пув тэнад вотӧма, лэччӧд вай ньӧжйӧникӧн гортӧдзыд — и тырмас тэныд!»

«А мый, олӧ тай мыйтакӧ пӧткаыс тані, вермас и шедны! Сюсь йӧз сідз жӧ ӧд лыйласны-а...»

«Тэ жӧ важӧн нин он кыйсьы, жальӧсь тэныд кутісны лоны ловъя ловъясыс...»

«Но ӧд ме вӧралысь мортӧн вӧвлі, дас во чӧжнас кӧть и кыя ӧти пӧтка, оз ло ыджыд грекыс. Торйӧн нин зонкаыслӧн нимлун матысмӧ, комын арӧс тырӧ».

«Кыйысь петӧма! Лэчсӧ томдырсяньыд эн нин октавлы да. Пӧткаыс ӧд овны жӧ кӧсйӧ, сямтӧма октӧм лэчкад оз на сюй юрсӧ».

«Но мед, оз кӧ шед и мед оз шед. А ме видла. Видла! Аски ӧд сідз и тадз на ковмас волыны татчӧ, пувйыс ведра-мӧд кольыштіс на. Аслыным, гозъялы, мукӧд вотӧс сорыс тӧвбыд эськӧ тырмис да и внучкаяслы позяс мӧдӧдыштны. Наладорын пӧ тай таво пув тусь абу...»

Капит Паш, дерт, казявтӧг эз ов, кыдзи сійӧс — виччысьтӧг! — ӧзтіс и чажнитӧдіс вӧралан руыс, коми мортлӧн вир-яйӧ уна нэмъясӧн чӧжсьӧм кыйны-лыйны кӧсйӧмыс.

И Капит Паш бара на дугдіс падъялӧмысь да, дась пукаланінас, вӧчис жилкаысь лэч петля, думсьыс, дерт, ыджыд ён чукчи вылӧ. Сэсся пув тыра кӧрзинасӧ вывсяньыс кӧртыштіс марляӧн, мед нин эз киськась дона вотӧсыс, да лючки лӧсьӧдіс вещмешӧкас — мыш вылад ӧд век нин кокньыдджык да лӧсьыдджык векньыдик вӧр ордымӧдыд петкӧднытӧ лоӧ. Сэсся и веськӧдчис ӧнтая вужлядорса чукчи пуртікасянінӧ.

Дерт, колӧ октыны лэчсӧ кык гӧптовыс костӧ моз, мед шедӧ ыджыд пӧткаыс ӧтисяньыс мӧдас тапсьӧдігӧн. Но ковмас вожкаяс вӧчны, вылісяньыс на вылӧ сёр пуктыны да сэтчӧ кӧртавны петлясӧ, а сэсся ӧтарсӧ и мӧдарсӧ лӧптӧн тупкыштавны. Мед восьсӧн кольӧм заворас и пырӧ сійӧ юрнас. Но оз-ӧ казяв да повзьы сійӧ та мында керӧмасьыс? Друг кыськӧ лоӧм тувсьыс-увсьыс? Абу-ӧ бурджык вужляыслӧн кутшӧмкӧ ёнджык сюрйӧ домавны лэчсӧ да завор весьтас синмӧ шыбитчытӧм ньӧр вылӧ ӧшӧдны? Но тадзитӧ бара, кузя да зэлыда домалӧмаинад, оз-ӧ орӧдчы сійӧ мый вынсьыс нӧйтчигас? Жилкаыс эськӧ и кыз да ён, но ӧд и чукчиыс гундыр кодь вына да ён, а мездысьӧм радиыс кык пӧв на содӧ сылӧн эбӧсыс... И сэки Капит Пашлы тӧд вылас уси батьыслӧн важся велӧдӧмыс: война вылӧ мунтӧдзыс батьыс удитіс на мыйтакӧ новлӧдлыштны тшӧтш и Пашӧс асланыс чӧс туйӧд да гӧгӧрбок петкӧдлыны чӧскӧн и лэчкӧн кыйсьӧм. Дозмӧрсӧ, дерт, ёнджыкасӧ сійӧ чӧскӧн вӧлі кыйӧ, мед, шедас кӧ нин, оз мын ни озджык мучитчы, жамкнитас сьӧкыд плаканас и — эштіс. Но мыйтакӧ вӧліны тшӧтш и му лэчьяс, кодъясӧс сійӧ вӧлі октӧ шӧркодь ыджда кос понӧль помӧ — быттьӧ абу кодкӧ вайӧма, а сідз куйлӧ тані увйӧсь козпиыс, кыз помсӧ сӧмын неуна сатшкыштӧма вутшкӧ, он и чайт, мый кодкӧ нарошнӧ лӧсьӧдӧма сійӧс татчӧ да октӧма лэчкӧн... А кор чукчиыс шедас да зэлӧдас лэчсӧ, дерт, ёна шӧйӧвошӧ да пырысь-пыр жӧ пондӧ нӧйтчыны-нетшкысьны, понӧльыс кокниа мынӧ сутшкыштӧмаинсьыс да пондӧ кыссьыны бӧрсяньыс, сиыс сэки оз сэтшӧма зэлав ни оз гӧрддзась да озджык ор. А сэсся и чукчиыс зільӧ лэбзьыны-кыпӧдчыны восьсаджыкинланьӧ, но сэні бара сулалӧны ловъя козъяс да пожӧмъяс, сьӧкыдкодь увйӧсь понӧльнад кыдзи на пӧвстӧд лэбан? Век нин кытчӧкӧ крукасян. А выныд сэк кості бырӧма нин...

«Но ӧд тайӧ зэв чорыд кыйсьӧм! — виччысьтӧг весьӧпӧрӧ ӧні Капит Паш тайӧ казьтылӧмъяссьыс. — Шедас кӧ, мыйта ковмас доймасьны-мучитчыны коньӧрлы!»

«А кутшӧм кыйсигӧн нӧ пӧткаыс оз доймась? Зверыс да? Да кӧть и гортса пемӧсыс начкысигӧн?.. Сэсся ӧд, вӧрзьывтӧминӧ зэлыда кӧрталӧмӧн кӧ шедӧ, ёнджыка на доймасьӧ сэки сійӧ. А орӧдчӧ кӧ ранитчӧмаыс, сэки сійӧ ловйӧн сідз и тадз оз жӧ коль, век нин кулӧ кытчӧкӧ».

«Но век жӧ, миянладорын ёнджыкасӧ чӧскӧн кыйлӧмаӧсь чукчи-дозмӧрсӧ. А сэсся, кор унджык чӧс туйсӧ леспромхозъяс кералісны, понйӧн-пищальӧн кыйлісны».

«Вермысьыс, дерт, и чӧстӧ кералас-тувъялас, понйӧн да пищальӧн кытчӧ колӧ мунас. А вермытӧмыс? Пӧрысьмӧмаыс? Сылы ӧд быть ковмылас си лэчнад вӧдитчыны...»

Аскӧдыс тадзи вензигӧн Капит Паш корсяліс рӧч дорйысь кык коз понӧль, ӧтарсянь и мӧдарсянь сутшкышталіс найӧс гӧптовъяс костӧ, шӧрас лои завор кодь восьсаин, кӧні ӧшалӧ ӧти йывланяс зэлыда кӧрталӧм петля. А мед нин гӧгрӧс петляыс вынтӧма оз лесмун, ӧтарсянь и мӧдарсянь шыркнитышталіс веж-нюдз турун сіясӧн. Ӧні татшӧм тӧдчытӧм, турун сі кодь лэчкад чукчиыдлы он кӧсйы да сюян гӧрд синкыма юртӧ!.. Сэсся, мӧвпалыштіс да, Капит Паш вужнас и корнас нетшыштіс некымын мичаджык пув роз да, тані и быдмысьясӧс моз, лӧсьӧдіс пытшкӧсас — мед чукчиыс тэрмасьӧ не сӧмын мыссьыны аслас любӧджык ваннаӧ, но тшӧтш и мича-чӧскыд пув розъясыс дінӧ...

Нокӧ-керӧ тадзи Капит Паш да оз и куслы лов тырнас ыпъялӧмысь. Ӧд кутшӧм бура да мудера ставсӧ вежӧртлӧмаӧсь важ коми кыйсьысьяс! Чӧстӧ керны и лэчтӧ ӧшӧдны. Небось тай казявлӧмаӧсь, мый пӧткаыслы быть колӧ пуртікасьны зурыд сӧстӧм лыа пиын, мед мынтӧдчыны тойясысь. А сэсся сійӧ жӧ лыа письыс тӧв кежлӧ кокавны из-гальки — мед кузь тӧвбыднас бурджыка изны лыска чорыд сёянсӧ...

Но тадзисӧ ноксигӧн Капит Пашлӧн лолыс дзикӧдз шызис да пыдіа муткыртчис: не сӧмын асланыс рӧдыслӧн кыйсянінъясыс да вотчанінъясыс тӧд вылас усины, но, дерт, тшӧтш и гажа-муса грездныс да важ гортныс, кӧні коркӧ сійӧ, Капит Паш, квайтымынысь унджык во сайын, чужліс тайӧ му вылас, кок йылӧ сувтіс и борд йыв лыбӧдчис...

3

Капит Паш, мыш вылас нопъя да киас ён беддя, восьлалӧ кутшӧмкӧ коми мортӧн жӧ писькӧдлӧм важ чӧс туйӧд карлань, карӧ лэччӧдысь автобуслань, да ӧні ас гӧгӧрсьыс немтор лючкисӧ оз и казяв, сы вӧсна мый пӧсь казьтылӧмлӧн вына бордъясыс вылӧ-вылӧ лэптӧмаӧсь сійӧс да лэбӧдӧны — да и лэбӧдӧны! — аслас олӧм ёль визувлӧн вӧрзянінӧ...

Вӧвлі сэтшӧм Выльыб грезд! Сыктыв катыдланьын, но ёна бокынджык ыджыд юсянь да шӧр сиктъяссянь, сэкся кадъясӧ этша на вӧрӧдӧм парма пытшкӧсланьын. Кызвыннас воймытӧм-пӧрысьмытӧм на ыджыд-зумыд керкаяса, буракӧ, ветымын гӧгӧр овмӧс и эм, но йӧзыс тай чайтсис уна-а, дзик тыр вӧлі йӧзыс, уна челядь гыбзис, пӧрысьяс вель дыр олалісны, и, дерт, мыйта колӧ пӧрнӧй уджалысьыс муркӧдчис. Быд керкаын тырыс видзисны скӧт — мӧс и ыж, порсь и чипан. И колхозлӧн скӧтыс гӧрдліс и баксіс, руксіс и котсис ыджыд-кузь картаяс тыр, весигтӧ зэв гырысь племеннӧй ужъяс, и бычӧяс, и порсьяс. Шондіа керӧсъясын, пӧттӧдзыс куйӧдалӧм ыбъяс вылын бура быдмис нянь — рудзӧг и ид, зӧр и анькытш да весигтӧ и шобді. Не нин сёрнитны картупель да капуста йылысь. И шабді да пыш уна быдтылісны грездсаяс, тшӧтш босьтлісны трудодень вылӧ, керкаясын, тӧвся джынъясын, сулавлісны кысян станъяс да унджык бабаыс Капит Пашлӧн челядь дырйи ёна на тотшкӧдлісны-кылісны югыдсӧдз дӧра и кыз-шоныд ной, а сутуга кодь нюдз да ён пыш сунисысь путшкылісны гезъяс, кодтӧг ыджыд да уна нога овмӧсад да вӧрын сортовка лэдзигӧн немтор он вермы вӧчны.

А няньсӧ колхозын век юклывлісны нёль-ӧ-вит килоӧн быд трудодень вылӧ. И турун юклывлісны, и шабді-пыш. Весиг война дырйиыс, кор унджык вӧлӧгасӧ пондісны перйыны поставка вылӧ, да кор ортсыса гырысь сиктъясын дзик нин тшыгӧма олісны, выльыбсаяс кило гӧгӧрнад век на босьтлывлісны няньтӧ трудодень вылад да мукӧдыс серти ёна пӧтӧсджыка вуджисны сьӧкыдысь-сьӧкыд кадсӧ. Сы вӧсна мый налӧн пӧльясыс бур муяс бӧрйылӧмаӧсь татчӧ овмӧдчиганыс, уна сюрс воясӧн сора вӧра пармаӧн вынсьӧдӧм шондіа керӧсъяс-мылькъяс, кодъяс вылӧ быд во, уна скӧттӧ видзигӧн, петкӧдсьыліс тырмымӧн куйӧд. А медсясӧ, дерт, сы вӧсна быдтор лючкиджык артмыліс, мый неыджыд грезданыс йӧзыс эз на велавны тышкас-мышкас уджавны, ӧта-мӧдсьыныс яндысисны на дышасӧ легны. А сэсся и унджык уджсӧ му-видз вылын и скӧт дорын лючкиа мыркисны на ки помысь да вӧв вынӧн, да кутшӧмсюрӧ кокньыдджык машинаясӧн, МТС-лӧн сьӧкыд техникаысь мый вермисны ӧтдортчылісны, сы вӧсна мый танк кодь тракторнад эськӧ и ӧдйӧ позьӧ мутӧ гӧрны-путкылявны, но ӧд кыдзи на бара сэні няньыд быдмас, из кодьӧдз чорзьӧм гырысь корӧгъяс вылас? Сэсся ӧд и джын няньсӧ МТС-ыд кульыштӧ вӧлі аслас уджысь!..

А грезд мышканыс, асыв-войланьӧ, кытчӧдз синмыд судзӧ лӧзаліс помтӧм-дортӧм парма. Сэні кӧнкӧ ылын, но ӧта-мӧдсяньыс матіын вӧлі босьтчӧны Сыктывлӧн кык ыджыдкодь вож, сэсся и визувтӧны ӧтарӧ-мӧдарӧ да усянінныс костас, гашкӧ, сё верст лоӧ, а татшӧм ыджыд сыв-кост пытшкӧсас быдсяма вӧръясыс на сулалісны, посни и гырысь ёльяс ӧтарӧ-мӧдарӧ визувтісны, звер-пӧткаыс гӧгӧр тырыс на оліс, быдсяма вотӧсыс бура кисьмыліс, он кӧ дышӧдчы, век нин сёян нуртӧ позьӧ вежыштны, век пызан вылад содтӧд чӧскыдтор.

И бать-мамныс — Капит Прок да Капит Паладь — томӧсь на да ёнӧсь вӧліны. Быдторсӧ кужӧны да вермӧны керны — видз-му бура ловзьӧдны да идравны и гортса пемӧстӧ видзны, вӧрысь звер-пӧтка кыйны и тшак да пув вотны, чӧскыд нянь пӧжавны и чужва-сур вийӧдны. И нёль пи вӧлі быдмӧ татшӧм бать-мамыслӧн, ӧта-мӧд бӧрсьыныс кык вося костӧн-костӧн, ставӧн ёльпӧлӧнса козъяс кодь зумыдӧсь да винёлӧсь, сюсьӧсь да повтӧмӧсь, торйӧн нин вӧралӧм-кыйсьӧм вылӧ батьныс кодь жӧ лютӧсь. Кутшӧмӧн и колӧ лоны Капит котырлы! Ӧд и пӧльныс налӧн — Капит Йӧпим — сэтшӧмӧн жӧ вӧвлӧма. И, дерт, кӧнкӧ и, код тӧдас коръясӧ нин овлӧм ачыс Капитыс, рӧдсӧ лӧсьӧдысьыс!..

Ок, зарни кад! Ок, югыд-нимкодь челядьдыр!

Восьлалӧ Капит Паш пув тыра нопйӧн коми йӧзлӧн Шӧр Кар дорса вӧрӧд, но мӧвпыс сылӧн и дзоньнас лолыс ылынӧсь татісянь, и ӧнія пӧрысьмӧм кадыс быттьӧ кыдзкӧ-мыйкӧ вешйӧма, муса челядьдырас бӧр лэбовтӧма нопъя-беддя дядьӧ, и таысь весиг быттьӧ содыштӧма сылӧн выныс да озджык кыв мудзыс. Быттьӧ кутшӧмкӧ ловзьӧдан ва юис вӧрас, либӧ весиг быттьӧ сы пиӧ тюльснитлісны вотчысьӧс...

А ӧд сідзсӧ быттьӧ и эз ёна меліасьлыны накӧд, вок сикаскӧд, бать-мамныс — Капит Прок да Капит Паладь, — позьӧ шуны весиг, мый чорыдджыкӧсь вӧліны найӧ, быдсяма мыжъяссьыс эз яндысьлыны кульыштны ки пыдӧснаныс либӧ весиг, вывті нин дӧсадитчӧмысь, тасмаӧн либӧ нюдз ньӧрйӧн жвучйӧдлыны... Кыдз нӧ сытӧгыс? Юр вундысь кодь нёль пиыдкӧд? Ӧд вывті нин асныраӧсь да сетчытӧмӧсь найӧ быдмисны. Няргыны кужтӧмӧсь ни нинӧмысь повтӧмӧсь — кӧть грездса зонъяскӧд тышкасигӧн, кӧть вӧр-ваӧд код тӧдас кыті собалігӧн... Бать-мамныс кодь жӧ мугов чужӧмаӧсь, сьӧд юрсиаӧсь да лэчыд сьӧд синмаӧсь, код тӧдас кутшӧм чуд рӧдсянь воӧма наӧдз татшӧм руыс да вирыс!..

Кутшӧм олӧм вермис лоны налӧн — быдӧнлӧн! — эз кӧ эськӧ лёк ногӧн дзугны да торкавны ставсӧ! Ӧд бать-мамныс медыджыд воксяысь, Илляысь, дас ӧкмыс арӧсӧн и вӧліны ыджыдджыкӧсь!..

Но пансис немечкӧд война, и ставыс турки-тарки, лёк кыр йывсянь моз, пондіс быгыльтчыны да киссьыны-пазавны...

Батьнысӧ, кузькодь мыгӧра, винёв-косньӧд да мугов Капит Прокӧс, сэк кежлӧ бӧрйылісны колхоз предӧ. Сьӧлӧмсяньыс зілис сійӧ, лунтыръясӧн и кузь рытывбыдъясӧн мырсис-ноксис ӧтувъя делӧясӧн, а тшӧтш и став семьякодьсӧ, коді оліс на гортын да коді мый вермис, уджӧдіс жӧ ӧтувъя ыбъяс-видзьяс вылын. Войнаӧдзса вонас ичӧтик, ветымын овмӧса колхозад, гашкӧ и, босьтлісны медуна нянь и мукӧдтор! Сэсся и война пансян вонас ставсӧ бура кӧдзисны и пуктысисны. Но гожӧм шӧрнас, Девета праздник дырйи, зымквартіс лёк юӧрыс!..

Капит Прок предӧс первойсӧ кольӧдлісны на гортӧ, кӧть эськӧ и сылысь тшӧтшъяяссӧ первой нырас моз нин зутшкылісны пеж гыӧн вувзьысьӧм войнаыс вылӧ, — колхоз предъяслы, коланаджыкъясыслы, тшӧтш сетлісны сідз шусяна «бронь», фронт вылӧ нуӧмысь мездана кутӧд, но тӧвнас жӧ и бӧр пӧрччӧдісны тайӧ «броньсӧ». Воліс колхозӧ ыджыд юралысь, бокас ӧшалысь нагана райком секретар, мед пычкыны государстволы содтӧд нянь, лэччӧдӧм нин госпоставкаысь ӧтар. А Капит Прок предыд и шуӧ сылы: менам пӧ лишнӧйыс абу, сӧмын пӧ кӧйдыс юрыс нин колис.

«Но тэ жӧ босьтін сымдатӧ урожай! — водзӧ топӧдӧ наганаыс. — Меысь он дзеб, ме ставсӧ тӧда! Кӧйдыссьыд ӧтар сымдатӧ на позьӧ лишӧдны!»

«А ме сійӧс, олӧмыс ӧтарӧ топӧдӧ да, ставсӧ юклі колхозникъяслы. Код пӧ тӧдас на, мый дыра войнаыс нюжалас».

«Да коді тэныд сетіс право?! Татшӧм кадас! Райкомлысь юавтӧг! Да ме тэнӧ таысь тюрмаын сісьта!»

Но век жӧ Капит Прокӧс эз йӧршитны дзескыдінас, а сійӧ жӧ тӧвнас, кыдзи ачыс шуліс, «кык винтовка костын», колльӧдісны фронт вылӧ. Регыд сэсся и пуктіс кывзысьтӧм юрсӧ Карелияса вӧръясын. Эз тай отсав мортыдлы и сійӧ, мый война вылас мунтӧдзыс нин бура кужис лыйсьыны...

Сійӧ жӧ арнас, мыйӧн воис батьыслӧн усьӧм йылысь шог юӧрыс, ас вӧляӧн вӧзйысьӧма война вылас карса пединститутысь, мӧд курсысь, Илля вокыс. Квайт тӧлысь велӧдасны сійӧс военнӧй училищеын, сэсся Сибирскӧй дивизияяскӧд ӧтлаын томиник лейтенант веськалас Сталинград дорӧ. Ӧти письмӧ сӧмын и воліс сэтысянь; мийӧ пӧ тані регыд петкӧдлам Паулюслы пуж... Регыд эськӧ и сэні, збыльысь, петкӧдлісны немечлы медчорыд пужсӧ — пӧртйӧ йӧршитісны да дзобӧдісны не ӧти сё сюрс мортӧс, но Выльыб грездса нӧшта ӧти зон, муртса на ускасьӧм командир Капит Илля, пуктіс жӧ сэні юрсӧ, лючкисӧ эз и удит босьтны батьыс вӧсна водзӧс...

Мамныслӧн, Капит Паладьлӧн, тӧдчымӧн едждіс тар борд кодь сьӧд юрыс татшӧм весьӧпӧртана воштӧмъяссьыд, но сійӧ эз небзьӧдчы ни эз лэдзчысь. Ӧд нӧшта на куим пи сылӧн вӧлі.

Но регыд сэсся и Ёгорӧс, сэк кежлӧ ФЗО помалысь да Печора вылын плавайтысь механикӧс, нуисны жӧ мый вынсьыс ӧддзӧм войнаыс вылӧ. Ёгорыс — ӧтнасӧн — вӧлі кыдзкӧ ёнджыка артмӧма мамныслӧн рӧдӧ, мукӧд вокъясыс моз абуджык кузьмӧс, а тшӧтшыдджык ныра, паськыдджык чужӧма да ставсяысь ыджыд да ён. Татшӧм Пера-багатыртӧ да нӧшта нин паракод вылын уджалысьтӧ босьтасны Военнӧй Флотӧ, Балтийскӧй море вылӧ. И ӧд ловйӧн колис, кӧть эськӧ и пӧттӧдзыс жӧ на исалӧма война тшынсӧ торпеднӧй катеръяс вылын и весиг ӧтчыд, мина вылӧ веськалӧм бӧрын, муртса абу вӧйӧма катерыскӧд тшӧтш йи кӧдзыд саридзӧ. Повтӧг воюйтігас весиг Слава орден на удитас нажӧвитны дай кутшӧмкӧ медаль, воӧдчас главстаршина чинӧдз...

Война помасьӧм бӧрас Ыджыд Ёгор вель дыр на служитіс флотас, пӧшти кӧкъямыс во гортӧ волытӧг ставсӧ ветліс, а кор сэсся, медбӧрын, лэдзӧмаӧсь жӧ, сэк кежлӧ нин и ачыс сійӧ, Капит Паш, вӧлі армияын: ӧти бӧрся мӧд сӧмын и муналісны Капит котыр война вылӧ да армияӧ, а бӧрсӧ воан туйыс тай сэсся эз быдӧнлы вичмы...

Мам пи Ыджыд Ёгор шуда на вӧлӧма, позьӧ шуны, збыльысь биысь и ваысь мынӧма, но морттӧ бара гортас, лӧнинас, полошуйтчана олӧм суас. Ичӧт грездъяс да пӧчинӧкъяс шӧр сиктъясӧ пондісны петкӧдавны сэки, заводитчис нӧшта ӧти «мудрӧй кампания» — «по ликвидации бесперспективных деревень». Ыштӧ тырмас тіянлы сэні, сьӧд вӧр шӧрас, мучитчыны, сьӧкыда уджавны да пемыда овны, дзик немторла тіянӧдз бур туйяс вольсавны, народнӧй средствояс ковтӧг каттьыны, школаяс да больничаяс вылӧ сьӧм видзны, ми сы вылӧ, бурджык, содтӧд танк да ракета вӧчам, а ті, ыджыд сиктас, уна йӧз дінас лэччанныд да, выль олӧм тіян воссяс, югыдджык да кокньыдджык олӧм, вына техника кызвын уджсӧ пондас бергӧдны, тшӧтш и тіянлысь нэмӧвӧйся видз-мунытӧ, челядьныд бурджыка пондасны быдмыны-велӧдчыны и...

Ыджыд Ёгор татшӧмторъяссьыд ёна и дзугыльмас. А мый нӧ! Мортыс ӧд помтӧм кӧкъямыс во чӧж — медбур том кадсӧ! — изіс-каттис войналӧн би-тшын пиын да военнӧй служба вылын, лючки велӧдчыны эз вермы, лючки радейтны эз удит, лючки вӧравны эз эшты, а ӧні сэсся колӧ дзикӧдз вылӧ чӧвтчыны сё муса гортсьыс да вир сӧныскӧд быттьӧ ӧтвывъя гажа-озыр вӧр-ваысь, кодъяс понда сэтшӧма нин косьмис сьӧлӧмыс ылі муясас да морт вир кисьтана сьӧкыд олӧмас-кадас... Кӧсйылӧмаӧсь весиг батьыс моз жӧ председательӧ бӧрйыны Выльыбас Ёгорсӧ! А мый нӧ, том морт, а сэтшӧма нин воюйтӧма, быдторсӧ аддзыліс, лёксӧ и бурсӧ, унатор вылӧ синмыс воссис, сизим класс коркӧ помавліс школаын, сэсся и ФЗО-тӧ, ачыс ош кодь ён, быд удж вылӧ лют, — велалас и ас йӧз дінын председателявны... Но со тай, кодкӧ шуӧма, мый ӧнія героическӧй кадӧ пӧ дзик нин ковтӧмӧсь лоины татшӧм грездъясыс, Выльыбъясыс да Гобӧръясыс, и колӧ пырысь-пыр жӧ бырӧдавны найӧс, а йӧзсӧ нуны кытчӧкӧ мӧдлаӧ...

А выль местаад тай сэтӧр куст либӧ пелысь леторос вуджӧдан да и то вель дыр нёрпалӧ-висьӧ, коньӧр, и кымын олӧмаджык нин важинас быдмӧгыс, сымын дырджык нёрпалӧ, сымын дырджык вылинас оз вермы вужъясьны-босьтчыны. Абу ӧмӧй сідзи жӧ и мортыдлӧн? Мортыд ӧд, мӧвпалысь вежӧраыд, быдмӧг дорсьыд ёнджыка да дырджык на шогсьӧ-висьӧ, сылӧн, гашкӧ и, некор нин сэсся помӧдзсӧ оз бурдлыв лолыс татшӧм, весьӧпӧртӧмсьыд...

Но миянлысь ӧмӧй, «ичӧтик мортъяслысь», та йылысь юаласны? Кутшӧмкӧ «генийлы» — узигас ли, какасигас ли — кучкас юрас мӧвп, «идея» и — рраз! — вӧчасны переворот. Либӧ коллективизация. Либӧ мӧдарӧ кутшӧмкӧ «зация». Ӧні пӧ, медбӧрын, выль шуда олӧмыд пуксяс нин! Став йӧзсӧ бӧбйӧдласны, ставсӧ мӧдар путкыль бергӧдасны, миллионъясӧн нинӧмысь мыжтӧм йӧзӧс нырыштасны, а олӧмыс, бурмӧм пыдди, нӧшта на омӧльтчӧ да лёкмӧ.

А сэсся бара жӧ кутшӧмкӧ вождьлы воас рушмӧм юрас, мый, вӧлӧмкӧ, став олӧмыс некыдзи оз бурмы сы вӧсна, мый уна йӧз разі-пели, посни грездъясӧ, вошӧмаӧсь. Вай жӧ ми чукӧртам найӧӧс ӧтилаӧджык, сэки бурджыка позяс веськӧдлыны найӧн, унджык быдторсӧ налысь пычкыны. И волас ӧмӧй налӧн ышмӧм юраныс, мый кодкӧ сэки ёна доймасьӧ, бара жӧ миллионъяслӧн дзугсьӧ олӧмыс, и та понда тшӧтш и став странаыслӧн олӧмыс водзӧ на дзугсьӧ... Эштіс тай! Асьныс ӧд таысьсӧ оз доймасьны ни оз мучитчыны. Асьныс ӧд найӧ му выв раяс нин олӧны. И медыджыд вийсьӧмыс налӧн куш сӧмын сы вӧсна, мед «великӧй делӧясӧн» пырны историяӧ...

Мый эськӧ лёк гундыръяслы мӧдарӧ тшӧтш не мӧвпыштлыны: йӧзыс кӧ нин овмӧдӧмаӧсь сійӧ пельӧсоксӧ, уна пӧсь кисьтӧмӧн нетшыштӧмаӧсь кӧ нин сьӧд вӧрыслысь му и видз, сымда скит кӧ лӧсьӧдӧмаӧсь, асьнысӧ кӧ вердӧны и мукӧдлы сёянсӧ лишӧдӧны, — то мед пӧ и водзӧ паськӧдчӧны да зумыдмӧдчӧны, мед не сӧмын оз петны найӧ сэтысь, а мӧдарӧ, мед на дінӧ выль йӧз на локталӧны. Ӧд, шуам, водзтісӧ кыдзи артмавлісны пыр выль и выль коми сиктъясыс? Мыйла сымда Выльгорт эм Коми муас? Мыйла и налӧн со грездыс вӧлі — Выльыб? Да сы вӧсна, мый семьяясыс содӧны да, Важгортас да Важыбас дзескыд лоӧ овнысӧ да, кодсюрӧяс выльлаӧ муналӧны да овмӧдчалӧны, вӧралігъясӧ бӧрйӧм гажаинъясӧ да быдторнас озырджыкинъясӧ, а сэсся вочасӧн на дінӧ и мукӧдыс локталӧны да выль керкаяс лэпталӧны, видз-му перйӧны, скӧт лыд содтӧны, сёян-юан содтӧны. И тадзи лоӧ нӧшта ӧти Выльгорт да Выльыб!

А ми мыйта татшӧм Выльгортсӧ, Выльыбсӧ да Гобӧрсӧ пазӧдім-кисьтім! Йӧз воштісны нэмӧвӧйся керкаяс-овмӧсъяс, сэтшӧм сьӧкыдпырысь перйылӧм му-видзныс эндіс, выль местааныс ёна висигтырйи йӧзыс вужъясялісны, кызмырдысьӧн, том йӧз уськӧдчисны вӧр посёлокъясӧ да каръясӧ, но ёна шудаӧсь ӧмӧй найӧ лоины сэні?..

Пӧся ыпъялысь лолӧн шалсйӧ-восьлалӧ пув тыра нопъя Капит Паш лыбӧм вужъяса важ ордымӧд, и сэтшӧма лӧгыс петӧ олӧмсӧ лёк ногӧн дзугысь-торкалысь ыджыд и ичӧтджык став вождьясыс вылӧ! И сэтшӧм жальӧсь сылы бать-мамыс и томӧн-кадӧн кусӧм багатыр кодь вокъясыс. А медся нин — югыд шонді пиукыс аслас!..

Ыджыд Ёгор грезднысӧ бырӧдӧм бӧрын дзикӧдз нин кӧдзалӧ видз-му удж дінӧ — механик мортыд регыдик велӧдчыштӧ да лоӧ паровоз машинистӧн. Сэки леспромхозын нюжӧдісны векни кӧрт туй шыльыд-гулыд паськыд Тям ягъясӧ, кӧні быттьӧкӧ помтӧг-дортӧг зымвидзис сыв кызта да комын метра судта пожӧм! Дивӧ кодь пожӧм! Бӧртиджыксӧ Капит Паш, кор мыйкӧ дыра уджалыштіс вокыскӧд паровоз вылас, мыйтакӧ аддзыліс на бур Енмысӧн быдтӧм татшӧм дивӧсӧ. Вӧвлытӧм вичкоын быттьӧ зымвидзисны шыльыд-гӧгрӧс пожӧмъясыс Тям ягъясас! Мед кӧть сэки и колясъясас нин. Збыльысь сись кодьӧсь! Туган-шапкаӧдзыс немся ув абу, весиг ув пасыс некӧн оз тӧдчы! Бура и кульӧмаӧсь сьӧмсӧ пӧрӧдчысь и кыскасьысь тайӧ ягъяссӧ горша шырзигӧн! Леспромхозыс гымаліс планъяс ёна вевтыртӧмӧн страна пасьтала, а директорыслы сетісны Сталинскӧй премия. А мый пӧ и не вевтыртны плантӧ татшӧм вӧрад? Кор ӧти пу ляскӧбтан да, куим-ӧ-нёль кубометр петӧ. И увйыны пӧшти оз ков. Сэтшӧм пожӧм!..

Ыджыд Ёгор сюмӧдӧс моз жӧ кульӧма сьӧмсӧ паровознас кыскасигӧн — а сетлӧмаӧсь сылы бурджык машинасӧ, Америкаса паровоз, кутшӧмъясӧс отсӧг пыдди некымынӧс вайлӧмаӧсь тшӧтш и налӧн леспромхозӧ... И, дерт, бур ногӧн кӧ, ассьыс олӧмсӧ босьтчӧдӧм-лэптӧм вылӧ позис эськӧ веськӧдны татшӧм сьӧмсӧ. Но олӧм гыжъясӧн бонзьӧдыштӧм нин мортыдлы тай сьӧм ни немтор оз нин отсав. Весиг мӧдарӧ на — уна сьӧмыд кодсюрӧӧс водзӧ на джӧмдӧдалӧ... Чорыдакодь юыштавны пондас Ыджыд Ёгор! Кӧть эськӧ и, шуам, татшӧмторйыс дінӧ велалӧма нин сійӧ война вылӧ ветлігӧн. Первой быд лунъя наркомовскӧй паёк — сё грамм, а мукӧд луннас и не ӧти сё. А сэсся и война бӧрас немецкӧй портын нёль-ӧ-вит восӧ служитігӧн абу жӧ дзик «косӧн» олӧма. Война помасянланьыс уна немеч пышйӧма Рытывлань, озыръясыслӧн уна эмбур кольлӧма, наступайтысь армиялы военнӧй трофей. Кодсюрӧ миян служивӧйяс пӧвстысь, торйӧн нин, дерт, офицеръяс, штабистъяс да интендантъяс, бура озырмӧдчӧмаӧсь та вылын, гортаныс мӧдӧдалӧмаӧсь кӧлуй-мӧлуйсӧ нэм чӧжныс кежлӧ тырмымӧн. Век тай сідзи пеж войнаясыд вылын овлӧ — коді юрсӧ пуктӧ, а коді и йӧз шог вылын да дой вылын озырмӧдчӧ... А Ёгор коддьӧмыслы мыйкӧ кӧть и сюрлӧма, часіяс да мый да, ставсӧ юӧмаӧсь. «Ставсӧ сысъялім да ичӧлик крант пыр лэдзим!» — шыннялігтыр ӧтчыд ошйысис та кузьта вокыслы Ыджыд Ёгор. Да и сідз сьӧмсӧ, вӧлӧм, не этша мынтӧны войнаысь петӧм служивӧйяслы — званиеысь и орденъясысь, рубӧн и немеч маркаӧн... Часьтса и гарнизонса гауптвахтаяс вылӧ, мӧд ногӧн кӧ, военнӧй чижовкаӧ, медунаысь веськавлӧма вына да повтӧм, челядь дырйиыс моз некодысь ёнасӧ кывзысьтӧм Ыджыд Ёгор.

А тані, американскӧй паровоз вылас, ош моз муркӧдчӧма Ёгор, медуна сьӧмсӧ босьтӧма, — сутки уджалӧ, кыкӧс шойччӧ. Кузь война чӧжыс зонъясысь гажнысӧ воштӧм нывъяскӧд войпукалӧ. И, дерт, оз винатӧг. Сэки тай, война помасьӧм бӧрад регыд, ӧнія моз жӧ, быд пельӧсын, быд столӧвӧйын мыччӧны вӧлі водка и спирт, ю душа и мера, гажӧд ловтӧ, кольмӧд юртӧ, пӧдты курыднас став дойястӧ да шогъястӧ и немтор йылысь ыджыдасӧ эн думайт. Мед тэ пыдди ставтор йывсьыс думайтӧны мудрӧй вождьяс! Весиг кузь юра сизимсё грамма спирт дозъяс быдлаын вӧлі вузалӧны. Сэтшӧм дозсӧ вильыша вензьӧм бӧрын ӧтнасӧн юлӧма Ыджыд Ёгор!..

Ӧти том дӧва эськӧ и пондылӧма жӧ зэлыдджыка доддявны аслас додь вож костӧ ён морӧсъяса ыръян чибӧӧс, но мӧдыс помӧдзсӧ абу сетчӧма: ассьым вӧляӧс пӧ немтор вылӧ ог веж! Весиг бабалӧн шоныд-небыд вольпась вылӧ!

А коркӧ сэсся и ыджыд неминуча шӧрӧ веськалас машинист Ёгор. Сійӧ тӧвнас зэв уна усьӧма лым, кӧрт туй вылын ӧтарӧ ковмӧма весасьны, туй пӧлӧныс бур мылькъяс моз лыбӧмаӧсь южмӧм-чорзьӧм лым толаяс... Шӧр станцияӧд, вӧлӧм, лэччӧ вӧр тыра сьӧкыд сцепъясӧн Ёгор. Аддзылас, кыдзи ворсӧны лэптӧм чуркъяс вылын посньыдик зонкаяс, весиг кулаксӧ на мыччӧдлас да горӧдас налы, вешйӧй пӧ сэтысь! Но здук-мӧд мысти машинистлӧн син водзын лоӧ медся лёкыс — ӧти зонка вильдас да тюльснитас-исковтас бӧръя сцеп улӧ. Дуригас кыдзкӧ йӧткыштісны ли... А кыдзи ӧтпырйысьӧн сувтӧдан мед кӧть и татісӧ ньӧжмӧдыштӧмӧн гӧгыльтчысь сьӧкыд составтӧ?..

Но бур Енмыс и тані на мездас Ыджыд Ёгорӧс! Ичӧт зонкаыс исковтас рельсъяс костас да ӧд кыдзкӧ ловйӧн кольӧ. Кыдзкӧ ляскысяс шпал бердас да...

Но асьсӧ Ыджыд Ёгорӧс татшӧмторйыд дзикӧдз весьӧпӧртас. Сылы пондас чайтсьыны, мый тайӧ вӧлі кутшӧмкӧ ӧлӧдӧмӧн. Ыджыда ӧлӧдӧмӧн! И сійӧ весиг чӧвтчас паровоз вывсьыс, пондас уджавны мастерскӧйын. Сӧмын тай кузь голяа да лэчыд гыжъя спиртыс судзӧдас на морттӧ и татысь. Сідзи и оз лэдз сійӧ пӧрысьмынысӧ Ёгорлы!..

«А ӧд бур ногӧн кӧ, — шогсьӧ-нюкрасьӧ ӧні вокыс понда Капит Паш, — бур кадӧ кӧ, кутшӧм мортӧн эськӧ вермис лоны Ёгорыс! Ыджыд да ён, нинӧмысь повтӧм, юрыс бура уджалӧ и сьӧлӧмыс шань... Но, шонъянӧйыд, эз тай слӧймы бӧрйыны кыдзисюрӧ гудрасьысь-печласьысь олӧмсьыс лючкиджык визувъяссӧ, гудырджык визувъясыс да вабергачьясыс тшапнитісны сійӧс да и ковтӧг водз нӧбӧдісны мӧдар югыдӧдз...»

Дерт, сьӧлӧм доймытӧдзыс жаль Ёгорыс Капит Пашлы, но нӧшта на жаль сылы медічӧт вокныс — Ӧльӧксан. Ӧтвылысь Ёгоркӧд отсалыштісны велӧдчыны сылы, мед пӧ нёльӧн письыс ӧти вок помалас институт. Да и Ӧльӧксаныслы, став воксикас пӧвстас, буракӧ, медъёна вӧлі сетчӧ велӧдчӧмыс, век ӧтарӧ лыддьысьӧ вӧлі, асланыс грездса ичӧтик школаысь, а кор сэсся пондіс лэччывны шӧр сиктса школаӧ, — став книгасӧ лыддьӧма... Кыдзи татшӧм зонкатӧ дугӧдан водзӧ велӧдчӧмысь!.. Ачыс Капит Паш, семилетка помалӧм бӧрас, колхозын и вӧрын мырсис, быдмыштіс-ёнмыштіс да, додьясӧ кер сӧвтіс и пӧрӧдчис батьыс моз, сьӧмсӧ не этша жӧ нажӧвитліс тӧвбыдъясӧн вӧрын мырсигӧн-сезонникалігӧн да век нин мыйтакӧ лишӧдыштавліс сэк кежлӧ карӧ велӧдчыны лэччӧм медічӧт вокыслы...

И ӧд Ӧльӧксаныс бура помалӧма институтсӧ, литература да кыв велӧдысьӧн лоӧма. Мӧдӧдӧмаӧсь велӧдны ылі Удора вожӧ. Вокыслы, Капит Пашлы, армияас гижліс сэтысянь гоз-мӧд письмӧ. Тані пӧ коми олӧмыс вӧрзьӧдлытӧмкодь на, воӧм йӧз матігӧгӧр оз тыдавны, вӧр-ваыс озыр звер-пӧткаӧн, юысь весиг позьӧ на кыйны да чӧсмасьны гӧрд чими чериӧн. Тшӧтш пӧ и мича нылыс сиктъясын вель уна...

Кутшӧма радліс татшӧмӧн лоӧм медічӧт вокыс понда Капит Паш! Кутшӧм югыд туй вӧлі воссьӧ ыджыд вежӧра Ӧльӧксан водзын! Мыйта бурторсӧ эськӧ сійӧ вермис вӧчны чужан мулы! Ӧд сэтшӧм кузь да лӧсьыд письмӧяс вӧлі гижӧ! Мукӧддырйиыс весиг шыльыда тӧчитӧм кывбурӧн вӧлі гартовтас! Мыйкӧ жӧ ошйысьліс ёртъясыс водзын татшӧм письмӧяснас Капит Паш!

Но шудыс тай и уна велӧдчӧм Ӧльӧксанлӧн дженьыд бӧжа жӧ вӧлӧма! Радейтчас сійӧ ас кодьыс жӧ томиник учительницаӧ. И мӧдыс воча радейтӧ жӧ ён мыгӧра, лэчыд сьӧд синма да ыпъялысь сьӧлӧма зонмӧс. Кыкнанныс шудаӧсь!.. Но... костаныс виччысьтӧг веськалӧ нӧшта ӧти морт... Нӧшта ӧти мича ныв! Сійӧ, вӧлӧм, велӧдчӧ на дасӧд классын, Ӧльӧксаныс велӧдӧ сійӧс... Пӧсь синвидзӧдласъясыс вочаасясны тырвыйӧ верстяммӧм нин, шаньмӧм-гӧгрӧсмӧм велӧдчысьлӧн да лӧсьыд статя том велӧдысьлӧн, и кыкнанныслӧн ыпнитас лов выланыс вир дзужалана радейтӧм!

Но ӧд Ӧльӧксаныслӧн мӧд нывлы нин кыв сетӧма! Мӧд муса мортӧс нин окалӧма да быдторсӧ кӧсйысьӧма сылы! И быттьӧкӧ тшӧтш на жӧ кыскӧ и сы дінӧ! И лежнӧг дзоридз кодь мича-югыд нывкаыс дінӧ нӧшта на ёнджыка кыскӧ! И ачыс нывкаыс быд лун сэтшӧма жӧ югзьӧ сы вылӧ видзӧдысь, пӧся меліалысь синъяснас и оз тусь кодь чужӧмнас! Мый нӧ вӧчны? Кодар биас нӧ чепӧсйыны? Кодар биас сотчыны?

И сӧстӧм лола романтик Ӧльӧксан — Капит Паладь мамыслӧн да сэкисӧ ловйӧн кольӧм на кык ыджыдджык вокыслӧн медыджыд надеяыс! — бӧръяс медся весьӧпӧртана, медся сатӧк петан туйсӧ: босьтас вӧралан пищальсӧ да ӧтка пуляӧн дзенгас аслыс веськыда сьӧлӧмас. Пӧся радейтысь сьӧлӧмас! Мед некод нылыс водзын не лоны ылӧдчысьӧн да пежӧн!..

Ой, муса вокӧй, мыйла нӧ тэ тадзисӧ вӧчин?! Тадзи помалін асьтӧ?! Нывъясыд ӧд, кӧть и зыксьыштісны эськӧ ӧта-мӧдныскӧд, бара на вермисны бӧр лӧньны, код сайӧ кӧ мӧд сайӧ на петны верӧс сайӧ. Либӧ аслыд коліс бӧр мунны сэтысь... Но кысь, кор сьӧлӧмыд тэнад сэтшӧм! Кор сӧстӧм-яр сьӧлӧмыдлы мӧд ногсӧ вӧчны он вермы тшӧктыны...

Дерт, кодъяслыкӧ позьӧ и наяна шыньмунны татшӧмторсьыд, торйӧн нин ӧнія йӧй кадъясӧ: аддзӧма пӧ тай мыйысь помавны асьсӧ!.. Дерт, кодлыкӧ позьӧ и тадзи... Не кӧ кутны тӧд вылын, мый мортыс вӧлі вывті яндысьысь да вежавидзысь, сьӧлӧмыс эз лэптыв сылӧн дойдны мӧд мортӧс.

Казьтылӧ ӧні ичӧтджык воксӧ яг ордымӧд восьлалысь пув нопъя Капит Паш да кыз синваӧн бӧрдӧ...

И кадысь водз помасялӧм мукӧд вокъясыс понда бӧрдӧ. И Капит Прок батьыс понда. И кыз шогъяссьыс водзӧн кусӧм мамыс понда. И Афганын усьӧм аслас пиыс понда нӧшта нин ёна синваыс петӧ. Мыйта воштӧм ӧти рӧдлӧн?! Куш ӧти котырлӧн эсы мында шог да дой! Мыйла нӧ тадзи вӧчӧ олӧмыс? Енмыс?! Збыль кӧ эм кӧнкӧ сійӧ? Мыйла нӧ ассьыс чадояссӧ этатшӧма шогнас личкӧ? Мыйла оз шуд вылӧ чужты мортсӧ, а этатшӧма шогсьӧм да мучитчӧм вылӧ? Али нӧ Енмыс шуд вылӧ и чужтӧ, но асьныс йӧзыс, кӧинысь на лёкджык йӧзыс, асланыс пурсьӧмӧн, асланыс ад горшнаныс, ӧти мортлӧн мӧд морт вылын ыджыдалӧмӧн, мӧд мортӧс нинӧмӧ пуктӧмӧн дзугӧны ставсӧ? Коді кыдзи вермӧ, сідзи и дзугӧ?..

А мый нӧ, гашкӧ, и налӧн, Капит рӧдлӧн, олӧм-вылӧмыс торйӧн нин ёна пондіс дзугсьыны тшӧтш и сы понда, мый лёк ногӧн пазӧдісны гортнысӧ? Гажа-муса чужан познысӧ и грезднысӧ? Ӧд таысь налӧн — быдӧнлӧн! — ратш оръясисны уна вужъяс-везъяс да, гашкӧ и, выльысьсӧ некод нин эз вермы лючки вужъясьны да колана ногӧн лэптысьны. Таысь, гашкӧ и, кутшӧмкӧ да кутшӧмкӧ ногӧн ярджыкӧсь, но тшӧтш и нярджыкӧсь лоины воксикас? Та вӧсна олӧмыслӧн бытшкӧмъясыс да нӧшыштӧмъясыс ёнджыка и сатӧкджыка мӧрччисны налы?

Но ӧтарӧ нӧйтчысь-путкылясьысь странаас коді нӧ пондас ыджыда тӧждысьны торъя морт вӧсна? Кутшӧмкӧ сэн выльыбсаяс понда? Кор быдса народъясӧс чӧвталісны места вывсьыныс да кытчӧ веськалӧ тувкйӧдлісны? Да кыдзисюрӧ гудралісны? Кор йӧзыс ассьыныс «Выльыбъяссӧ» вошталӧм бӧрын ыджыд страна пасьтала уськӧдчисны кӧть нин неуна бурджык олӧм корсьны?.. Но ӧтарӧ-мӧдарӧтӧ вешъясигад да нетшкысигад верман ӧмӧй зумыда вужъясьны да вылӧдз лэптысьны? Сідз ӧд и пондасны тэнӧ лёк тӧвъясыс кыдзисюрӧ песны да быгльӧдлыны... А мый со ӧнісӧ керсьӧ, кор разгысис-киссис ыджыд странаыс? Бара на ӧд мыйта олӧм вуж орис! И кыдзи налысӧ бӧрсӧ вужъясьны да лэптысьны?..

Важ чӧс туйӧд ӧдӧба восьлалысь Капит Пашлӧн юрыс нин потӧ татшӧм мӧвпъяссьыс, век быттьӧ сійӧ кӧсйӧ бурджыка гӧгӧрвоны олӧмас керсьӧмсӧ, но некутшӧм помӧдз ни дорӧдз сідзи и оз во...

Да мед кӧть нин эськӧ аслас пилы, Илляыслы, кӧть неуна шудыс усьыштіс! Став дядьясыс и дедыс понда! Ӧд сылӧнсӧ, быттьӧкӧ, некутшӧм вужъяс эз нин оръясьны быдмиг-сӧвмигас, карын чужис и быдмис. И асьныс со найӧ, бать-мамныс, век на ловъяӧсь. Но — эштіс тай, и сылы тшӧтш, югыд шонділы, ковмис пуктыны юрсӧ йӧй война вылын...

Али нӧ вывтіджык ыръян сьӧлӧмъясным вӧсна тшӧтш артмӧ миян тадзисӧ? Думсьыным век нин уськӧдчам вӧчны бурджыка, а, видзӧдан да, унатор артмӧ дурджыка? Али нӧ миян, ставнымлӧн, татшӧм олӧмсӧ олігӧн мыйкӧ эз кут тырмыштны этшаным, мед эськӧ бурджыка панӧмасӧ помӧдз нин синны? Али татшӧм олӧмас тырвыйӧ бурнас-шаньнас мортыслы оз и позь, мортыс оз и вермы лонысӧ?..

Ок, олӧм, олӧм, ӧтчыд чужлан, а мыйта ковмӧ терпитны мортыдлы! Мыйта колӧ кутны асьтӧ, мед дзикӧдзсӧ не чегсьыны, мед не усьны, мед кӧть и усьлан, кыдзкӧ-мыйкӧ бӧр на чеччыны да водзӧ на морт нимтӧ да сямтӧ не воштыны...

Да и дивӧ кодь на тай мортыд! Оллялас-бӧрдас уна чукӧрмӧм да кутны позьтӧм шогъясысь, а сэсся быттьӧкӧ и личӧдлӧ сійӧс, синъяссӧ косӧдас да югыд лун вылас бурджыка видзӧдлас, и пырысь-пыр жӧ Ен олӧм бурыс да гажыс выльысь на ловзьӧдӧны сійӧс водзӧ овны, выльысь на бордйӧдӧны сійӧс водзӧ лэбны...

Со тай нӧ кутшӧм сӧдз да кыпыд ывлаыс-вӧрыс, лӧз енэжын ыпъялысь шондіӧн югзьӧдӧмаыс да серӧдӧмаыс! Кокньыдик еджыд кымӧръясыс эськӧ и пондылісны везъясьны ӧта-мӧдныскӧд, но бӧр на тай сылісны и разалісны. И кос вӧрыс, и сэтшӧм сӧстӧм, мудзӧм-пӧсялӧмвывсьыд сэтшӧм нин чӧскыда да пыдіа лолавсьӧ! Кӧнкӧ, олігчӧжыссӧ, вӧрті ӧтарӧ ветлігӧн да татшӧм чӧскыдасӧ лолалігӧн, мыйта содтӧд вын босьтіс сійӧ, Капит Паш, сё муса вӧрыслысь?!

А сё мокасьт, лэччылас-ӧ войнас чукчиыс пувсикыс вылӧ? Рытъявылыс либӧ асъядорыс? Лэччылас, кынӧмыс сюмалас да! Либӧ бокыс луддзас да. А лэч пырыс тапсьӧдас-ӧ? Гӧгӧрвоас-ӧ, мый не сідзиджык мыйкӧ тані лои? Бура эськӧ октіс-лӧсьӧдіс ставсӧ да, весиг турун сіясӧн зэлӧдышталіс. Абу на тай эськӧ вунласьӧма важ вӧралӧмъясыс да...

А оз кӧ шед и мед оз шед! Мед водзӧ олӧ да гажӧдчӧ вӧрас! Вӧрсӧ ачыс гажӧдӧ да! Юмов пувйӧн чӧсмасьӧ! Гажа тулысын ыджыд бӧжсӧ паськӧдӧмӧн третшкӧ-сьылӧ радейтчан сьылансӧ!.. Гашкӧ и, сылы, Капит Пашлы, ёнджыка на колӧ, мед эськӧ эз шед ыджыд-мича чукчиыс...

А мыйла нӧ либӧ октіс лэчсӧ? А мый, октіс тай, жилкаыс ки улас веськаліс да! Сэсся ӧд, кыяс кӧ быттьӧ татшӧм чукчисӧ, сьӧлӧмыс ёна жӧ ыпмунлас да нимкодьмылас! Нэмыс помӧдз нин бур казьтылантор лоӧ. Жалитантор ли...

Вильыш тӧвруӧн уркйӧдлана вӧрыс кодь жӧ тай мортыд! Гартчысь вабергачьясӧн исковтысь визлач кодь ли. Помтӧма визлалӧ-бергалӧ-нӧйтчӧ сылӧн лолыс-вежӧрыс!

4

Гортас воӧм бӧрын Капит Паш ёнакодь чуймӧдіс гӧтырсӧ, Натальӧс, та мында пувнад.

— Да ӧд татӧні пӧшти бур ведра тыр лоӧ! — ӧтпырйӧ ошкис и чиршӧдліс верӧссӧ Наталь. — Мыйла нӧ сэтшӧмасӧ вийсьыны?! Да торйӧн нин ӧткӧннад.

— Пувсик вылас веськалі да, оз и мунсьы, — дорйысис Капит Паш. — Важӧн нин тадзисӧ эг вотчыв...

— Кӧнкӧ, ёль сайӧдзыс ветлін?

— Вуджавлі, ышми да... Матіджыкъясас немтор нин абу...

— Да мыйла нӧ сэтшӧм лёкинас пыран?! — повзьӧмӧн повзис Наталь. — Ныр вылад сутшкысян да, кытысь ме тэнӧ корся?!

— Зептын менам таблеткаяс... — зільӧ лӧньӧдны гӧтырсӧ Капит Паш. — Сэсся и бедь на керыштлі — куим кокӧн, тэрмасьтӧг...

— Тӧда ме, кыдзи тэ «тэрмасьтӧгыс» собалан вӧрӧдыс! Век кывтӧ нюжӧдӧмӧн ковмӧ вӧтчыны бӧрсяньыд.

— А пувйыс сэні колис на, — мӧдарланьӧджык ёсьмӧдіс сёрнисӧ Капит Паш. — Ведра мындатӧ позяс на вотны, оз кӧ унджык...

— Да? — пырысь-пыр жӧ чошкӧдчис та вылӧ вӧрӧ петавлыны ёна жӧ радейтысь Наталь. — Воттӧм-вӧрӧдтӧм на пув?

— Таво тай некод на абу волӧма ылынад.

— Но тай! Со тай! Эстшӧм мича пув!

— Гашкӧ, мися, аски кыкнанным шыбитчывлам да?..

— Эн ӧмӧй мудз? Асылки ӧд чеччынытӧ он вермы талунъя бӧрад!

— А-а, кыдзкӧ-мыйкӧ! Кӧть торйӧн-торйӧн да, бара на чеччӧда ачымӧс...

— Но, гашкӧ инӧ, торйӧн-торйӧн кӧ! — серӧктіс Наталь. — Верман кӧ и, кайлам, кытчӧдз эз на пановтны. Жаль лоӧ, татшӧм пувтӧ кӧ ныр увсьыд курыштасны... Куйӧдтӧ, гашкӧ, бара на оз вайны да. Сэсся и суседъясӧс ме ӧлӧді, ваясны кӧ быттьӧ, мед индӧны, кытчӧджык колӧ ректынысӧ...

Сэсся гозъя том картупель сорӧн жаритісны буретша на лоӧм тшак — ньӧти номыр туйтӧм гӧрд гоб, и сім гоб, и уртшак. Весалыштісны пув да кизьӧртісны йӧлӧн. Мыйтакӧ пув Капит Паш сакарпызяліс да лязӧдіс векньыдик кӧрт тасьтіын, пычкысьӧм сӧксӧ сӧдзӧдіс да сорлаліс «ош йӧлӧн» — Францияса «Майор» нима спиртӧн, кодӧс водзтіджык на донтӧм донысь, сюрс шайтысь быдса литр, ньӧбліс киоскысь. Эстшӧм мича алӧйгӧрд юан лои Капит Пашлӧн! Куш нин ӧти видзӧдлӧмсьыс сідзи и ыпмунӧ лолыд!

Сэсся и кисьталіс шондіа юансӧ буркодь стопкаясӧ — аслыс тырыс, Натальлы джынйӧныс. Гырк пытшкӧссӧ дзужкнитысь чӧскыд-чорыд юаныс пырысь-пыр жӧ ойкнитӧдіс мудзӧм вотчысьӧс, мудзсӧ быттьӧ кизьӧртіс да разӧдіс вир-яй пасьталаӧдыс, став гырысь и посни сӧнъясӧд, и быттьӧкӧ быдлаті лигышмуніс, но тшӧтш и личаліс, и тавося картупель сора, мӧс выйӧн йиджовтчӧм таво вылӧ медбӧръя тшакыс сэтшӧм чӧскыд, и ыркыд пувъя йӧлыс гырк пытшкӧссӧ ас ногӧныс мавтыштӧ.

И сэтшӧм нин нимкодь лои Капит Пашлы! Гажмӧдана чорыд юансьыс и чӧскыд вӧр сёянсьыс лои нимкодь! Да тшӧтш и сыысь, мый со бара на ветліс вӧрас да вайис на тайӧ чӧскыдсӧ, торйӧн нин эсы мында пув, кодлӧн шонді югӧра сӧкыс, ылі Францияса юан сорыс, сэтшӧм лӧсьыда шонтӧ и босьтчӧдӧ сійӧс...

И став шогъясыс да дойясыс быттьӧ бырисны вотчысьлӧн!

Сэсся лӧсьыда шоналӧм-гажмыштӧм Капит Паш шуис пув водзӧ весавны пондӧм гӧтырыслы:

— Тӧдан, Наталь, сэні таво бура на дозмӧръяс олӧны. Ме весиг лэч окті, жилка вӧлӧма нопйын да. Куш нин та понда аски миянлы быть колӧ ветлынысӧ. Друг да шедас чукарыс!

— Ок тэ, уна тай кӧсъян! — серӧктіс Наталь.

— А мый?! — ырзис ышмалыштны гажмыштӧм Капит Паш. — Коркӧ ӧд ме эг омӧль вӧралысьӧн вӧвлы. Аскӧдыд на тай, карын олігӧн нин, мыйта сьӧла кыйлім, Тыла-ю пӧлӧнысь и Льӧм-ю пӧлӧнысь...

— Да, бур кычан пыдди ме вӧвлі тэныд сьӧлатӧ кыйигӧн! — серӧктіс Наталь.

А колӧ шуны, татшӧмкодь кымын и вӧвлі делӧыс налӧн. Мунасны ӧтлаын вӧрӧ тшак либӧ пув вотны, кыкнанныс томӧсь на да ёнӧсь, ылі вӧръясӧд кытшовтӧны, сьӧрсьыныс тшӧтш ружье босьтӧны. Повзьӧдасны дозмӧр либӧ сьӧла позтырӧс, разавтӧмӧс на мамыс дінысь, коді матӧ пуксьӧ да тыдалӧ, Капит Паш места вывсяньыс лыйлӧ, а ыліджыкӧ лэбзьӧмаяссӧ да дзебсялӧмаяссӧ кыдзи казялан? Быть ковмӧ Натальлы бурджык кытшов босьтны да гораа повзьӧдчигтырйи бӧр сы вылӧ локны. Сьӧлаясыс жбыркнитӧны дзебсьӧминсьыныс, бӧр Капит Пашлань лэбзьӧны да матӧ пуксялӧны, сӧмын и пезьгӧдав найӧс саймовтчӧминсяньыд. Пон оз ков!

Натальыс эз этшаысь тешитчыв татшӧм вӧралӧмнас тӧдсаяскӧд пызан сайын пукалігъясӧ: тайӧ бур верӧсыд пӧ, вӧлӧм, медсясӧ кычан туйӧ менӧ видзӧ, мед сьӧла-дозмӧр кыйны...

А мый! — вочасӧ шуас вӧлі татчӧ Капит Паш, — водзті пӧ тай коми вӧралысьыд бур понтӧ гӧтыр дорсьыс не этшаджык радейтлӧма. А тані со кыкнан бурыс ӧтилаынӧсь!

Та йылысь шоныд руӧн сёрнитігӧн да казьтылігӧн Капит Пашлы окота на лои кымыньтны нӧшта ӧти стопка асъя кыа рӧма чорыд-чӧскыд юансӧ, но сійӧ кутыштіс асьсӧ: тырмылас! Ӧд мӧд стопка бӧрад ёнджыка на ковмас коймӧд. А вывтіджык кӧ юас татшӧм чорыд винасӧ, асылки вольпасьысь сьӧкыд лоӧ чеччынысӧ, вӧрӧ мунны оз вермы. Да и кутшӧм нин сійӧ ӧні вина юысь! Таблеткатӧ ӧтарӧ ньылалігӧн. Тайӧ гажа кадыс сылӧн кольӧма нин, визувтӧма и кылалӧма. Винатӧ эськӧ ӧні сылы сӧмын нин лекарство туйӧ колӧ вӧдитны, со ӧнія моз ичӧтикаӧн юыштавны мудзсӧ веськӧдӧм могысь, а ёнджыкасӧ зырасьны да шонтысьны чорыд винаяснас да сэтшӧм ногӧн небзьӧдны пӧрысьмыштӧм лысьӧмсьыс мудзьяссӧ да дойяссӧ. Но тай мукӧддырйиыс, торйӧн нин том йӧзкӧд пукалігъясӧ, либӧ кор ыджыд шогъясыс вывті нин личкылӧны, мынлӧ на жӧ сылӧн зэлыд домыс-кутӧдыс. Аскинас сэсся и висьӧ, неморт кодьӧн лолӧ...

Капит Паш отсаліс на гӧтырыслы пувсӧ весавны — ыджыд малируйтӧм ведраыс тӧкӧтьӧ эзджык тыр. Ок и мича пув, мед кӧть и абу медгырысь! Куш ӧти видзӧдлӧмсьыс нин сэтшӧма бурмӧ сьӧлӧмыд! Весалігмозыс некымын судта сакар пызьӧн кызакодь киськалісны — мед юмолыс отсалӧ пычкыны пув вирсӧ, мед вотӧсыс вӧйӧ чӧскыд лязйыс пиӧ да тӧвбыд оз тшыксьы. Да мед нӧшта на чӧскыдджыкӧн лоӧ! А сэсся коркӧ тӧв шӧрын лэптан тасьтіӧ татшӧм дивӧсӧ, паньыштан да и акнитан чӧскыдысла. И третшкӧдчысь да кыз лымъя кӧдзыд дырйи выльысь быттьӧ волан арся югыд шондіӧн югзьӧдӧм гажа вӧрӧ!

Кӧть эськӧ и мудзыс да унмыс личкӧны нин вӧлі Капит Пашӧс, но выныштӧдіс асьсӧ и видзӧдіс на телевизор пыр «Выльторъяс» — велалӧма да, сытӧгыс мыйкӧ быттьӧ оз нин и тырмы олӧмас. Сӧмын тай ӧнія выльторъясыд оз ёна нимкодьмӧдны мортӧс! Карабах гӧгӧрын век воюйтӧны, кымын во чӧж нин армяна да азербайджанъяс пазӧдӧны асьнысӧ. Таджикъяс воюйтӧны, найӧ нин бара асьнысӧ, ӧта-мӧднысӧ бырӧдӧны. Вӧвлӧм Югославияын сербъяс да хорватъяс да мусульманъяс вӧвлытӧм лёклунӧн бырӧдӧны ӧта-мӧднысӧ. Да ӧд весигтӧ Абхазияын нин воюйтӧны! Некымын во сайын Капит Паш гозъя вӧліны сэні, шойччисны-шонтысисны, весигтӧ ыджыдджык внучкасӧ сьӧрсьыныс нулісны. Со кӧні рай пельӧсокыс! Ӧтарсянь шоныд море, мӧдарсянь шензьӧдана мича вежӧдысь мусюръяс, а на костын кисьмӧ быдсяма чӧскыд фруктыыс — яблӧк и груша, слива и виноград, апельсин и мандарин, персик и инжир. Сёй мыйта колӧ, быдты мыйта колӧ пӧсь шонді улын. И став тайӧ озырлуныс оз чин миян вӧр моз, кодӧс ӧтарӧ колӧ керавны. Миян из шом моз, кодӧс колӧ перйыны да ӧтарӧ нуны кытчӧкӧ, — лунвыв озырлуныс быд во выльысь кисьмӧ-воӧ. А медыджыд озырлуныс?! Пӧсь шондіыс да шоныд мореыс! Мыйта йӧзӧс позьӧ наӧн бурдӧдны да ёнмӧдны?! Збыльысь ӧд. Рай пельӧс кодь му!.. Внучкаыс мыйкӧ жӧ чиктыліс-уяліс шоныд морелӧн гыяс вылын! Мыйкӧ жӧ чӧсмасис быд пӧлӧс фруктынас! Ӧні абхазъяс да грузинъяс война биӧн чашйӧны тайӧ гажсӧ да мичсӧ. О, Енмӧй-Господьӧй, мый вӧчсьӧ му вылас! Лёклуныс, чинӧм пыдди, век ӧтарӧ содӧ. Быттьӧкӧ быд выль чужысь морт ассьыс пайсӧ содтӧ ӧтувъя лёкас! Пыр унджык и унджык йӧзӧс виӧны, мирӧвӧй войнатӧг. Пыр ӧтарӧ ёнджыка гусясьӧны да грабитӧны. А неважӧн радио пыр висьталісны, мый миян неважӧн на «медся просвещённӧйӧн» лыддьысьысь странаын нӧбасьысь мам вӧзйӧ, нин вузавны лоысь кагасӧ долларъяс вылӧ. Кытчӧдз воим! Ӧні со и тані нин тшӧтш, быттьӧкӧ и лӧньджык на Коми муын, мыйыс жӧ нин оз керсьы. Коми зонъяс вина доз понда бать-мамнысӧ нӧйтӧны да весиг виӧны, мырддьӧны да гусявлӧны...

А сэтшӧма виччысим да кӧсйим демократия! Вылісянь, власьтъяссянь ёна личкытӧм-дзескӧдтӧм олӧм. Кор мед эськӧ мортыс став ассьыс вынсӧ да сямсӧ веськӧдіс кыпыд да бурджыка вӧчан удж вылӧ да босьтчанаджык-судзсянаджык олӧм вылӧ...

А збыль вылассӧ сэтшӧм ӧдйӧ ставыс пондіс киссьыны да лёкмыны. Вӧлясӧ сетӧм бӧрын йӧзыслӧн, медводз, ёнджыкасӧ мынісны лёк вынъясыс да некутшӧм кутӧдтӧг пондісны ставсӧ пазӧдны да ас уланыс куравны. Андел пыдди мортлӧн садьмис зверыс да и мӧдӧдчис, да и пондіс эравны-пурсьыны!

Сідзкӧ, власьт вӧсна мырддьысьысь йӧз, ёнджыкасӧ асланыс слава вӧсна да асланыс бурджык олӧм вӧсна вийсьысь гӧрлӧпанъяс бара на гӧгӧр дзугисны, бурсӧ вӧзйигӧн лючки эз артыштны, кодарӧ да мыйлань ставыс тайӧ петкӧдас...

Мый со водзӧ лоӧ-а? Кыдзи йӧзыслы петны татшӧм кадъя нюрсьыс? И дыр-ӧ пондас кыссьыны Енмӧн ёрӧм татшӧм лёк кадыс? Дерт, кӧнкӧ, оз гоз-мӧд во. А, гашкӧ и, оз ӧти дас во. Сы коддьӧмыслы, Капит Паш кодь пӧрысьясыслы, сідз нин ковмас мӧдар югыдас мунавны. Лючки олӧмсӧ, позьӧ шуны, не аддзывтӧг. Сэтшӧма виччысисны да надейтчисны найӧ, мый кӧть пӧрысьладорыс лӧньджыка да пӧтӧсджыка олыштасны, неуна сьӧмтор чӧжыштісны куландор кежлас да. А со тай, ставыс вошис, быдтор вылӧ донъяс сё пӧв содтӧм бӧрын. Ӧти здукӧн быттьӧ горш пон ньылыштіс сы дыра чӧжӧмасӧ. И водзӧсьыс немысь-немтор на бурыс оз тыдав сы коддьӧмыслы...

Сэсся гозъя рытсяньыс дасьтісны аски кежлӧ вӧрӧ мунан кӧлуй, сёянтор индісны да и водалісны быдӧн аслас жырйӧ. Панельнӧй керкаын куим ичӧтик жыртор налӧн, коркӧ, челядьнысӧ быдтігӧн, дзескыд вӧлі, торйӧн нин кор нывкаыс да зонкаыс верстяммыны пондісны, но ӧні со тай чунь кыкӧн колины, нывкаыс ылі сиктын велӧдӧ, ачыс нин челядьӧс быдтӧ, а пиукныс, югыд шондіӧй, некӧн нин эз ло... Кыкӧныдлы ӧні, дерт, шуам, тані позьӧджык нин овны, абу дзескыд, но асьныс моз жӧ важмӧм хрущёбаыс — Хрущёв дырйи уна тай быдлаын татшӧм кӧрӧбсӧ лэптылісны — пыр ӧтарӧ ёнджыка рушмӧ да жугласьӧ: трубаяс потласьӧны да виялӧны, газӧвӧй колонка век тырӧма да кусӧма. Бурджык оланінсӧ эськӧ и кӧсйылісны нин быттьӧкӧ сетны, но Демократияыс таляліс да, пенсия вылас петіс да, бӧр дугӧдчисны татшӧм сёрнияссьыс. Уна йӧз пӧ таысь ёна лёкджыка на олӧны! Ӧні сэсся налы, гозъялы, тані нин ковмас нэм помсӧ коллявны, бурджыксӧ ӧні не аддзывны нин. Ӧні пӧ пыр этшаджык и этшаджык стрӧитӧны. А сэсся — водзӧсӧ — патераяссӧ, буракӧ, пондасны сьӧм вылӧ вузавлыны. А кысь налы, пенсионеръяслы, сы мында сьӧмыс? Кор весиг этшаник чӧжыштӧмасӧ сійӧ жӧ государствоыс лун шӧра лунӧ яндысьтӧг мырддис?.. Дерт, кӧнкӧ, кызвын оланіныс и быдтор веськалӧ налы, кодъяс тайӧ гудыр кадас кулисны деньгасӧ ӧтувъя эмбур гусявлӧм-дзебӧмӧн да донысь-донӧн сійӧс вузавлӧмӧн.

Мудзӧмвывсьыд да винатӧ юыштӧм бӧрын Капит Паш пырысь-пыр жӧ унмовсис да вой шӧр бӧръясӧдзыс зэв чӧскыда узис. И весигтӧ ӧддьӧн мича вӧтъяс аддзыліс. Быттьӧ том на сійӧ и бать-мам дінас шуда, и Туган нима племеннӧй уж вылын кытчӧкӧ скачитӧ, сэсся быттьӧ лэбовтӧ шондіа паськыд видз вылӧ, кӧні грездса нывъяс куртӧны турун. Эстшӧм мича да югыд шондіӧн бура гожйӧдӧм шыльыд вир-яя нывъяс! Мӧкей Таись, Ладей Аля... И дзользьӧны-сералӧны найӧ, чуксалӧны ас дінаныс верзьӧмаӧс: менӧ пӧ, менӧ тшӧтш босьт Туганыд вылӧ, Капит Паш!..

И татчӧ сэсся садьмис Капит Паш, и сэтшӧм жаль сылы лои, мый мича вӧтсӧ эз аддзыв помӧдзыс. Керкаын и ывлаын вӧлі пемыд, часысь неуна петыштӧм вой. Капит Паш гусьӧникӧн, кок чунь йылас моз, мед не садьмӧдны гӧтырсӧ, ветліс ортсыӧ, сэсся горш косьманінас азыма юис стӧкан тыр пувъя-сора ва, гулькнитіс и казявтӧг эз ов, кыдзи таысь бара на бурмӧ гырк пытшкыс и лолыс.

Но сӧмын кыдзи ӧні сылы выльысьсӧ унмовсьны? Ӧд югыд асылӧдзыс, вӧрӧ мӧдӧдчытӧдз, ёна на ылын!.. Капит Паш тӧдӧ нин асьсӧ, мый садьмас кӧ тадзи вой шӧр бӧрас, выльысьсӧ унмовсьны ок ёна сьӧкыд овлӧ сылы! Быттьӧ став мирыс да тшӧтш и аслас став олӧм-вылӧмыс пиньнас и гыжнас вувзьысьлӧны сы вылӧ и пондӧны, да и пондӧны быд ногыс песны и пурны!

Медводз Капит Паш мӧвпнас, дерт, тӧждысьӧ сы понда, мед эськӧ асылки некод эз пановт найӧс кольыштӧм на пувсикыс вылӧ. Дерт, быдсяма бабйӧыс сы ылнатӧ оз ышты ни оз куж муннытӧ, оз лысьт ни, но ӧд вермасны аддзысьны и ас кодьыс жӧ тӧдысь дядьӧяс. А ведра-мӧдтӧ сэтысь позяс на чукӧртны, ок и добра лоӧ та мында пувйыд! Аслыныс, пӧрысьяслы, тӧвбыд кежлӧ витамин, дай внучкаясыслы чӧсмасянтор, таво пӧ тай, кос гожӧмыс вӧлі да, наладорын ставыс косьмӧма вӧрас, ньӧти абу артмӧма пувйыс ни немтор, а таті, видзӧд со, усьлӧма на и веськавлӧма на зэрыс...

А чукчиыс, ыджыд сьӧд чукарыс, лэччыліс-ӧ выльысьсӧ сэтчӧ? Рытъявылыс? Али асъядорыс лэччас, кор дзикӧдз нин палялас повзьылӧмсьыс да кор морт дукъясыс ньӧти нин оз кутны кывны?

А гашкӧ, сійӧ, коньӧр, шедіс нин лэчкас?! Да буретш ӧні нетшкысьӧ-нӧйтчӧ, мый вынсьыс кӧсйӧ мынтӧдчыны ӧтарӧ зэлӧдысь петлясьыс, но некыдзи оз вермы?.. И дзикӧдз матӧ воӧма сійӧ, оз гӧгӧрво, мый сыкӧд лои. Лыбӧдчылӧ лэбзьыны, но сьӧкыд понӧль бӧр кыскӧ сійӧс му бердӧ, и швычӧк петляыс ӧтарӧ джагӧдӧ, джагӧдӧ и джагӧдӧ...

А ме тані куйла небыд-шоныд вольпасьын да гожъялӧм нывъясӧс вӧтала!

Тьпу тэ, сё мокасьт, мыйла сӧмын и октыссис лэчсӧ!

Абу нин ме ӧні вӧралысь, вӧралан руыс, кыйны-лыйны кӧсйӧмыс вошис тай менам...

И, дерт, сылы бара на лов вылас чунгытӧг эз ов, мый дона пиыслӧн, Илляыслӧн, Афганын усьӧм-бырӧм мысти тадзисӧ лоис. Сэки быттьӧ мыйкӧ ыджыда чегсис сылӧн весьӧпӧрӧм лов вылын. Ыджыд шогысла да дойысла. Быд ловъя лов, весигтӧ тшӧтш и вӧр пӧткаыс, сэтшӧм жальӧн сылы пондіс лоны... Татшӧм сьӧлӧм кылӧмнад кутшӧм нин вӧралӧм!..

Но чӧвлы, чӧвлы, мыйла нӧ бара сетчан ёсь доя мӧвпъясыслы? Дзикӧдз ӧд бара нӧбӧдасны найӧ узян унтӧ! Этша на ӧд узин да, он кӧ кӧть нӧшта неуна вугыртлы, аски ёна сьӧкыд лоӧ вӧрас. Дӧбелькиӧдз ӧд лёк думъясыд бонзьӧдасны и укшальмӧдасны тэнӧ!

Но мортыдлӧн тай унаысь оз тырмыв выныс вой шӧра войӧ сы вылӧ вувзьысьӧм аслас жӧ думъясыскӧд вермасьны...

Со этайӧ шкапас, пелькиник кудйӧ, торйӧдӧма пиыслысь армейскӧй значокъяссӧ, командованиелысь ошкана грамотаяс, сэкся фотояс да письмӧяс. Капит Паш видзӧ найӧс олӧмас медся донаторйӧс моз! А мукӧддырйиыс весиг чайтсьӧ матӧ волӧм батьлы, мый тайӧ мича кудъяс кыдзкӧ кольыштӧма зонкаыслӧн югыд-сӧстӧм ловъя лолыс! Мыйкӧ жӧ нин гусьӧникӧн восьтавлывліс кудсӧ Капит Паш! Мыйкӧ жӧ нин пыр выльысь и выльысь лыддявліс письмӧяссӧ. Быд кыв нин тӧдӧ наысь и быд пас, синсӧ куняс да, письмӧяс пырыс век быттьӧ ловъя гӧлӧссӧ кылӧ шудтӧм зонкаыслысь...

Воддза письмӧсӧ Афганас воӧм бӧрын недыр мысти на гижӧма. Сэкся фото вылас пукалӧ веж коръя сера формаа, вына паськыд пельпомъясыс зэлӧдӧмаӧсь курткасӧ, сӧстӧм чужӧм вылас лэчыд синъясыс видзӧдӧны ёся и кыпыда. Ми пӧ, батьӧ, пырим татчӧ, мед олӧмӧ пӧртны интернациональнӧй долг. Афганъяс пӧ нэмъяс чӧж омӧля олісны, ислам найӧс чорыд законъяснас личкӧ и пӧдтӧ, некыдз оз лэдз ӧнія олӧмланьыс сетчыны. Аддзылін кӧ тэ, батьӧ, кутшӧм лёк паськӧмаӧсь найӧ ветлӧдлӧны, унджыкыс полӧкалӧяс кодьӧсь, чукрасьӧм-нямрасьӧм паранджааӧсь да коканыс омӧлик сандали кодь чаплиаӧсь, кодӧс ми вокыс кӧ кӧмавлӧ, пырысь-пыр и мудзӧ кокыд. Кос кельчи кодьӧсь вӧсньыдикӧсь унджык йӧзыс. Сы вӧсна мый разнӧй шахъяс да ханъяс помтӧг нартитісны найӧс. Ӧні миян великӧй страна нюжӧдіс налы лышкыд кисӧ, татчӧс патриотъяслы отсаліс вӧчны революция, отсалӧ дорйыны революциясӧ да тэчны миян кодь жӧ выль олӧм. Та вӧсна ми и пондім тышкасьны тані миритчытӧм душманъяскӧд. Пондам дорйыны революционнӧй афганечьясӧс асланым боевӧй техника отсӧгӧн. Дерт, оз кокни ло миянлы, батьӧ, сы вӧсна мый душманъяс дор — асьнысӧ найӧ нимтӧны моджахедъясӧн — сулалӧны Иран да Пакистан, дзоньнас исламскӧй мирыс, а на мыш сайын тшӧтш Америка да мукӧд капиталистыс.

Но ми огӧ полӧй наысь, батьӧ! Ӧд ми — десантнӧй войска! Ми бура велӧдчим и тренируйтчим быд ногыс тышкасьны. Автоматӧн кӧть пуртӧн, кӧть и кулакӧн. Врагкӧд чужӧм на чужӧм паныдасигӧн и сылӧн мыш сайӧ гусьӧникӧн чеччыштігӧн. Ми, батьӧ, некодлы сетчытӧм, бӧрйӧм войска! Миян быд рейнджер тигр кодь жӧ ён да повтӧм. Мед полӧны миянысь миянкӧд миритчытӧг да дзебсясьӧмӧн воюйтысь «духъяс»!

Коньӧр зон! Кыдзи сійӧс ышӧдісны да йӧйтӧдлісны! Кыдзи сійӧ эскис быд сӧрӧмыслы! Власьт кутысьяслӧн да газет-радиолӧн нем яндысьтӧг бызгӧмлы! И мыйта сы кодьыс вӧлі, интернациональнӧй долгӧн бӧбйӧдлӧмаыс! Ӧні тай шуӧны: дас куим сюрс пӧ усьӧма миян воиныс Афганын. А гашкӧ, и бара на пӧрйӧдлӧны йӧзсӧ, мед дзикӧдз нин не скӧрмӧдны. Но мед и сідзи. А кымын дас сюрс ранитчӧмаыс да калечитчӧмаыс? А кымын сё сюрс том мортлысь ловсӧ нэмыс кежлӧ лёкысь песовтӧма? А мыйтаӧнӧсь налӧн шогсьысь бать-мамныс? Да коньӧр гӧтыръясыс? Да сирӧтаӧн кольӧм челядьныс? А мыйысь ставыс тайӧ? Код лешакыс понда?!

А афганъяссӧ пӧ кык миллион гӧгӧр морт нырыштӧмаӧсь! Мӧд сы мында пышйылӧма гортсьыс мукӧд странаясӧ...

Ставсӧ тайӧс зонкаыс ӧдйӧ тай казялӧма и гӧгӧрвоӧма сэні, вир кисьтаніныс. Война вылад тай, смертьыслы синмас быд лун видзӧдігӧн, буракӧ, ӧдйӧ вежсьӧ мортыд. Ӧдйӧ воӧ сылы быдсяматорсӧ ыджыда гӧгӧрвоӧмыс...

Но медбӧръя письмӧыс шудтӧм зонкалӧн воис нин аскӧдыс тшӧтш. Воюйтан ёртыс цинкӧвӧй гортйын асьсӧ вайис, а сумкаас — письмӧсӧ. Гижӧма шудтӧмыд да абу нин удитӧма мӧдӧднысӧ. Бойсьыс ловйӧн абу нин петӧма да. А гашкӧ, и татшӧм гижӧдтӧ эз и лысьт пошта пыр мӧдӧдны... А, коньӧр, сьӧлӧмнас, буракӧ, кылӧма нин ассьыс помсӧ... И воддза письмӧ сертиыс сійӧс быттьӧ дзик нин мӧд морт гижӧма...

«...Да, батьӧ, ми нуӧдам тані чорыд, милӧсьт тӧдтӧм война! Тэ мортыс абу ляб, и ӧні ме тэныд кӧсъя веськыда висьтавны тайӧс. Висьтавны сійӧс, мый газетъясысь некор тэ он лыддьы. Висьтавны сы вӧсна тшӧтш, мый быдторйыс вермас мекӧд лоны... Тэ сӧмын мамӧлы энджык на петкӧдлы тайӧ письмӧсӧ...

Миян прӧтивникным — руч кодь мудер и кӧин кодь лёк, быд моджахедлӧн, быд «духлӧн» морӧсын ыпъялӧ миян дінӧ, «каферъяс» дінӧ, помтӧм лӧглун. Дерт, позьӧ и гӧгӧрвоны найӧс: ӧд век жӧ эз найӧ, а ми мырдысьӧн пырим налӧн муӧ. Найӧ миянлы паныд восьтісны «джихад», священнӧй война, и быдӧн асьсӧ нимтӧ «Исламлӧн воинӧн» да тышкасьӧ помӧдз. Пӧрысь кӧть том — ставыс миянлы враг, кӧть татчӧ кольччӧмаыс, кӧть Пакистансянь воюйтны гусьӧн волывлысь. А миянӧн доръяна да миян отсӧгӧн лӧсьӧдӧм татчӧс правительственнӧй войска вылӧ ыджыд надея миян абу...

Быдлаын тані гӧраяс, ущельеяс, перевалъяс, подӧн да вӧлӧн ветлан гуся ордымъяс, ставыс миянлы тӧдтӧм, а сэсся и, веськыда кӧ шуны, ёнасӧ ми эгӧ и велӧдчылӧй татшӧминас воюйтны. Миянӧс ёнджыкасӧ велӧдлісны, кыдзи колӧ враглӧн ракетаяс да мый да пӧдтавны, век чайтісны воюйтны кӧнкӧ Рытыввылын...

А тані душманъяслӧн писькӧс отрядъяс дзебсясьӧны код тӧдас кӧні гӧраяс костын, а гуся ордымъясӧд писькӧдчӧны выль оружиеӧн караванъяс. А ми кӧ петам налы паныд, кодкӧ век нин казялӧ да юӧртӧ «каферъяс» йылысь. И караваныс-отрядыс либӧ пырысь-пыр жӧ дзебсьӧ-сылӧ, либӧ ми вокыс асьным на вермам веськавны налӧн бура дасьтӧм налькйӧ...

Ӧтчыд миян ёртъяс веськавлісны татшӧм мудер засадаас, ущельеӧ, геройяс моз, медбӧръя лов шыӧдзныс, тышкасьӧмаӧсь сэні. Сы вӧсна мый ми, десантникъяс, тӧдам — «духъяслы», бурджык, ловйӧн не сетчыны! Найӧ весиг, ми воксӧ, и кулӧмаяссӧ оз жалитны!.. Казялім ми тайӧс сэк, кор быдса бригадаӧн пыравлім усьӧм ёртъяслысь шойяссӧ петкӧдны...

Татшӧмторъяссӧ аддзигӧн, дерт, тшӧтш и миян кыптӧ лӧглун «духъясыс» дінӧ. Мед кӧть и найӧ воюйтӧны асланыс му вӧсна да асланыс ислам вӧсна. Но мийӧсӧ, батьӧ, мыйӧн мыжаӧсь?! Ми — политикъясӧн татчӧ зутшнитӧм салдатъясыс?

Но вочасӧн сюсьджыкӧсь жӧ ми лоим воюйтнысӧ! Велалім жӧ мудеритны гӧраяс пытшкас, мед кӧть и быд йыв и быд потас, и быд пу абу миян дор. Мукӧддырйиыс, лазутчиксянь юӧр воӧм бӧрын, гусьӧн-гусьӧн петан базасьыд да шыч ни рач «пуксян трӧпа вылӧ», лун-мӧд виччысян, тар койт вылын моз чӧла куйлан-пукалан. А сэсся и быд пӧлӧс оружиеӧн воысь «духъяслы» аслыныс вӧчан засада...

Лёк война, батьӧ!

Водзтісӧ кӧть нин мыйтакӧ вӧлі кокньыдджык миянлы, сы вӧсна мый авиацияӧн ёнджыкасӧ вӧлі «пӧдтам» найӧс. Но лоисны налӧн американскӧй зенитнӧй ракетаяс, «стингеръяс», да ёна сьӧктӧдіс. Нетшыштас сійӧс «духыс» мыш сайсьыс да косьыштӧ-лыйӧ миян «вертушкаӧ», кӧть самолётӧ и — вӧліс да эз ло!..

Сьӧкыд война, батьӧ!

И мудзны нин ми пондім тадзисӧ воюйтӧмысь. А помыс сылы некӧн на оз тыдав. Ми пырим Афганас интернациональнӧй долг ради, а бӧрсӧ ковмас петны код тӧдас кыдзи. Бӧрсӧ, тыдалӧ, пондам петны чорзьӧм-скӧрмӧм йӧзӧн. А гашкӧ, и юр яндзимӧн. Дерт, коді ловйӧн кольӧ...

А сэсся, батьӧ, уна том зон тані юсьӧ. Мукӧдыс пӧрӧны войналӧн лёк кӧинъясӧ. Тані том нывъяс — интернационалисткаяс! — лоӧны вежласяна гӧтыръясӧн да «чекистъясӧн». Чекистканас тані, батьӧ, нимтӧны сэтшӧм нывъясӧс, кодъяс велалӧны вузавлыны асьнысӧ сьӧм пыдди сетӧм чекъяс вылӧ да тадзи мый вермӧмсьыныс озырмӧдчӧны...

Вӧлӧмкӧ, со кутшӧм мисьтӧм, со кутшӧм пеж войнаӧ тувкнитісны миянӧс, батьӧ!

Мыйла миянлы быть колӧ афганъяссӧ мырдӧн велӧдны ас ногӧн жӧ овны? Кор найӧ сюрс вояс чӧж нин олӧны кыдзи кӧсйӧны, кыдзи налы лӧсялӧджык. Да мед эськӧ и водзӧ сідзи жӧ олісны! Водзӧ эскисны асланыс Аллахлы да Мохамедлы! Ӧд тайӧ пеж войнаӧдзыс бур сьӧлӧмӧн нин найӧ видзӧдісны Россияыс вылӧ! А ӧні мый лоис? Ӧні афганъясыс — унджыкӧныс! — вир лӧг кутӧны миян вылӧ. Та мында вирсьыс! Та мында шогсьыс! Та мында мучитчӧмсьыс!..»

Ок, югыд шондіӧй дай зонкаӧй, эг тай куж ме тэнӧ видзны! Страна дорйыны мӧдӧді, а пуктін тай тэ тӧлка юртӧ йӧз муын выжывмӧм вождьяслӧн йӧйталӧм понда!.. Да мыйла нӧ татшӧма оз везит Россияыслы юралысьясыс вылӧ?! То вир юысь тиранъяс тшапнитӧны власьтсӧ да сюрсъясӧн, миллионъясӧн нырӧны нинӧмысь мыжтӧм йӧзӧс. То сэсся на местаӧ дзикӧдз нин лёбзьӧм да выжывмӧм шӧпъялысьяс воӧны да мырдысьӧн велӧдӧны мукӧд кывъя йӧзӧс, кыдзи колӧ овны, а мукӧдъясыс кӧ оз кӧсйыны на ньылыд мунны, ён войска пыртӧны йӧз муӧ, танкъяс да ракетаяс да сійӧн зільӧны пӧдтыны ставсӧ. То сэсся бара на местаӧ тыртӧм больгысьяс воӧны, и ставыс, уна нэмъяс чӧж тэчӧмаыс, пондӧ резьдыны да кыдзисюрӧ киссьыны.

Ёртыс, дерт, и висьтасис зонкаыслӧн медбӧръя бой йывсьыс. Кор налы юӧртасны, мый вӧрзьӧма орчча Пакистансянь выль гуся караван оружиеӧн, десантникъяс гусьӧн кыпӧдчасны вертолётъясӧн, вуджласны весиг граница да сэтысянь пондасны колльӧдны «духъясӧс». Сэні пӧ, кордон саяс, найӧ озджык на сэтшӧма видзчысьны. А мыйӧн сэсся локтасны нин «асладорӧ», «вертушкаяс» и вувзьысясны атакаӧ. Но ӧти «дух» буретш да и удитас ӧвтыштны мыш сайсьыс «стингерсӧ». Лыяс да и инмас Илляыслӧн вертолётӧ. Гыпнитас ён взрыв. Усьӧма да жара сотчӧ «вертушкаыс». Но гӧгӧр гымалӧ чорыд кось. Коді кодӧс вермас! «Духъяс» дінысь, кытчӧдз ставнысӧ он маркнит, некыдз оз позь лэдзчысьны...

Бур на кӧть, мый чужан муӧ дзебсис югыд шондіӧй! Бур на кӧть, мый збой ёртъясыс абу эновтӧмаӧсь десантникӧс «Ислам воинъяс» ордас!..

Ӧд со батьыс Капит Пашлӧн код тӧдас кӧні куйлӧ! Ыджыд вок Илляыс да! Код ради и нимтыліс Капит Паш дона пиуксӧ...

Енмӧй-Господьӧй, мыйся нӧ тайӧ олӧм! Кор батьясӧс и пиянӧс ӧтарӧ чашйӧны войнаяс вылын да кӧн да! Кор сы мында йӧз морт ногӧн оз вермыны кувны асланыс вольпасьын!..

Лёк ногӧн пессьӧ морӧсас сьӧлӧмыс Капит Пашлӧн, кӧсичаясас и кымӧсас швачкӧ вирыс. Татшӧма ӧддзӧмнад кутшӧм нин ӧні узьӧм!.. Колӧ эськӧ кыдзкӧ лӧньӧдыштны сьӧлӧмсӧ и ловсӧ. Кыдзкӧ вежны думъяссӧ... Капит Паш чеччис да кӧмтӧм кокнас ветлӧдлыштіс ыркыд джодж кузя. Сэсся сувтіс восьса форточка водзӧ да чунь помъяснас пондіс зыравны балябӧжсӧ, кыті тай помасьӧ юрчась лыыс — юр вемыслӧн мудзигъясӧ век сійӧ тадзи вӧчлӧ, сэки вирыс, буракӧ, лючкиджыка мӧдӧ пожъявны ыпъялысь юр вемсӧ да быттьӧкӧ и кокньӧдыштлӧ. Сэсся муніс кухняӧ, ва стӧканӧ кисьтыштіс холодильникысь кӧдзыд йӧв да сійӧс юис. Кадыс петкӧдліс коймӧд час, сідзкӧ, часысь дырджык нин сійӧс песӧны лэчыд-сатӧк думъясыс.

Колӧ эськӧ кӧть неуна вугыртлыны на! Но джодж кузяыд ветлӧдлыштӧм бӧрын сылы бара виччысьтӧг мӧвпыштсис, кыдзи коркӧ, кор зонкаыс ар нёль-ӧ-вита на вӧлі, велӧдіс сійӧс маршируйтны салдат ногӧн. Сувтасны ая-пиа сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн, Капит Паш сьылӧ военнӧй песняяс, ать-двайӧдлӧ, ичӧтик морт бӧрсяньыс сэтшӧм сьӧлӧмсянь тшӧтш топйӧдлӧ да сьылышталӧ:

Солдатушки, бравы ребятушки,

Где же ваши жёны?

Наши жёны — ружья заряжёны,

Вот где наши жёны!

Ок-ок-ок, ачыс, буракӧ, и каймӧдліс зонкасӧ салдатас служитӧмнас! Ачыс ӧд сійӧ, Капит Паш, немечкӧд война бӧрас регыд, пӧшти нёль во служитіс Польшаын, быдторсӧ аддзыліс, и некор эз каитчыв, мый та дыра кад чӧж ковмис армейскӧй рок панявны. Аслас сылӧн татшӧм сьӧлӧм кылӧмыс, кӧнкӧ, йиджтӧг эз ов зонкаыслы. И гашкӧ, и институтсӧ помавтӧдз вермис на нӧрӧвитлыны армияас мунны, босьтлыны отсрочка. Но кысь! — «менам тшӧтшъяяс, менам другъяс мунӧны, и ме тшӧтш муна жӧ, батьӧ! А сёрӧнджыкнад, институт помалӧм бӧрын, гашкӧ и, сьӧкыдджык нин лоӧ служитнысӧ...»

Сы мында и вӧлӧма ӧтувъя шудыс ая-пиалӧн! Ӧні сӧмын и колис узьтӧм войясӧ пыр выльысь и выльысь каттьыны лов вылад коркӧ вӧлӧмасӧ да бырӧмасӧ!

Но кыдзкӧ колӧ на узьыштны, узьыштны, узьыштны!..

А пувйыс сэтшӧм жӧ нин личыда шедӧ чунь помад и ки пыдӧсад. Быдмылас жӧ вотӧс! И сэтшӧм гажа ар пом на мыччис Енмыс!.. Капит Паш бергӧдчӧ веськыд бокыс вылӧ, ки пыдӧссӧ пуктӧ кымӧсыс вылӧ, тшӧтш и куньӧм синъяссӧ личкыштӧ чунь помъяснас, и вочасӧн сылы пондӧ чайтсьыны, мый сійӧ выльысь куйлӧ яглӧн небыд-лапыд яла нитш вылын, югъялысь лыска пожӧм туганъясын кокньыдик тӧв мойдӧ-шувгыштӧ, арся югыд шонді меліа жайгыштӧ чужӧмас, и пув сылӧн унакодь нин вотӧма, кутшӧм нимкодь лоӧ гӧтырыслы и внучкаясыслы...

Сэсся и тадзи пессьӧмсьыс буракодь нин бонзьӧм Капит Пашлӧн мӧвпъясыс тӧдлытӧг орӧны-сылӧны...

5

Асылкинас Капит Паш век жӧ кыдзкӧ-мыйкӧ чеччӧдіс асьсӧ, кӧть эськӧ и тӧнлунъя мудзыс, дыр кежлӧ садьмылӧмысь да мӧвпъясыслӧн песӧмысь, абу бура веськалӧма. Но зыралыштіс-шонӧдіс быдлаті — голя и кос, сойяс и кок пидзӧсъяс, кылӧдіс ыджыд «нитронг» таблетка да и пондіс пасьтасьны. Наталь вӧлі чеччӧма да лӧсьӧдчӧ жӧ нин — пузьӧдӧ чай да мукӧд пажынтор дасьтӧ: вӧрад вотчынытӧ мунны сійӧс тай оз ков ёна чуксавны.

Пызан сайӧ гортын эз и мӧдны пуксьыны — ягас пӧ воӧдчам да, сёян вытьыс ылӧкодьтӧ мунӧм бӧрын ӧддзыштас да, вӧлисти сёям.

Медводдза автобуснас, квайт час бӧрын, и гургӧдісны кежанінӧдзыс. Асывсянь бара на вӧлі шондіа да сӧдз, шоныд, и тавойсӧ абу жӧ ёна ыркавлӧма да эз вӧв руа, тӧнлун асыв серти лысваыс, гашкӧ, сӧмын тӧкӧтьӧ кызджыка сӧдзтыштӧма турун-кор вылӧ: татшӧм войнад тай луннас бура шоналӧм муыс да войнас ыркалысь сынӧдыс оз чорыдасӧ тангысьны да оз вермыны лысвасӧ вывті кызасӧ уськӧдны... Векньыдик ордым вывті мунігӧн сапӧга кокнад пидзӧссьыд выліджык оз и кӧтасьлы татшӧм асывнад. Сідзкӧ, лунтыр кежлӧ косӧн колян!

Автобусысь накӧд петысь кутшӧмсюрӧ вотчысьяс бара жӧ разалісны мукӧд ордымъясӧ, Капит Паш гозъя кыкӧн восьлалӧны асъя чунӧк вӧрӧд, Капит Паш тӧрытъя бедьсӧ бӧр босьтіс киас, водзын кыпыда шалсйӧ сійӧ, морӧс тырнас лолалӧ, вӧсньыдик лысвасӧ куралыштӧ, а кытсюрӧясті и бедьнас пыркӧдалыштӧ, вочасӧн шоналӧ сійӧ да тӧрытъя мудзыс быттьӧкӧ и дзикӧдз бырӧ вир-сӧнсьыс, и долыд Капит Пашлы асъя шонді водзын садьмысь вӧрас, тшӧтш и сыысь долыдджык, мый абу ӧтнасӧн талун сійӧ, бӧрсяньыс вӧтчӧ гӧтырыс, Наталь, ас морт и бур ёрт, кодныскӧд кӧ мыйкӧ лоӧ ли мый ли, век нин отсыштасны. Тӧдӧмысь, мортыдлы век нин ёна бурджык, кор сійӧ абу ӧтнас!..

Ёсьджык синма на Натальыс, кӧть и бӧрсяньыс вӧтчӧ, регыд пондіс аддзавны чӧс туй вывсянь тшакъяс, томиник гӧрд гобъяс да сім гобъяс. Капит Пашлы весиг нелӧсьыд лоліс, мый водзас мунӧ да оз казяв, тӧрыттӧ, шуам, мудзӧмвывсьыд пув тыра ноптӧ кыскигӧн не наӧдз нин вӧлі-а, кӧть эськӧ и, шуам, рытсяньыс эз на и тадзисӧ мыччасьны гобъясыс, а шоныд войнас на ёнджыкасӧ чургӧдчалісны. Сэсся ӧд и тшак вотігад тай, пув-чӧд вотігӧн и, век нин бурджыка ӧкмӧ Натальыслӧн, сы вӧсна мый сюсьджыка видзӧдӧ сійӧ гӧгӧрыс да озджык тэрмась, озджык сэтшӧма, кыдзи ачыс Капит Паш, чашйысь да кытшлав вӧрӧдыд бурджык сик корсигӧн, терпитӧмыс тырмӧджык Натальыслӧн кӧть и этшаник эмаинас вотчыны, да кӧть и мукӧдтор вылӧ...

Но торъясӧ эз пондыны манитчыны тшакалӧмъяс вылӧ гозъя да гажа вӧрӧдыд ӧдӧба восьлалісны водзӧ. Наталь и кок вылас тэрыбджык на бӧръя воясас тӧдчымӧн небзьыштӧм Капит Паш дорысь, ньӧти оз кольччы, кӧть кыдзи эн восьлав, весиг кыдзисюрӧ пӧрласьӧм козъяса-вужляяса да васӧд ёль ковтыс вуджигӧн ур моз пелька на чеччалӧ вутшкысь вутшкӧдз и пӧрӧм пуяс вывті тюръялӧ. Та кузятӧ Натальыс ӧддьӧн бур ёрт Капит Пашлы вӧрӧ ветлігъясӧ!

Мед сӧмын ёль саяс, кодзувкоткар дінас, Микайлӧыс эз воча ло налы! Татшӧм мӧвпыс эз-эз да и век жӧ бара на парсыштлывліс Капит Пашӧс. Но да ӧд кӧть и шӧйтӧ сійӧ кӧнкӧ тані, кыкӧнсьыд ёнджыка жӧ повзяс да сайӧдчас! Кыкӧнтӧ водзджык жӧ кылас и казялас!

А чукчиыс кӧ шедіс да ёсь нырисыс вайӧдіс нин сы дорӧ Микайлӧӧс? Да ӧні буретш мурзӧ-чӧсмасьӧ сэні? Сэки мый лоӧ? Сэки ӧд сійӧ, кузь пиня-гыжъя гундырыд, не сӧмын кыйдӧссӧ оз сет, но весиг и пувсикас оз лэдз. Да и сэкисӧ лысьтан ӧмӧй матыстчыны вотчанінас? Вермас ӧд лёкысь вувзьысьны тшӧтш и дӧзмӧдчысьяс вылӧ!

Татшӧм мӧвпъяссьыс Капит Пашлы, дерт, деливӧджык сьӧлӧм вылас, торйӧн нин ёльлысь шуштӧм гурансӧ вуджигӧн, но ӧд, мӧдӧдчӧма да, торйӧн нин кыкӧнӧсь да, ӧні быть нин колӧ воӧдчыны коланаинӧдзыс! А бӧрсяньыс вӧтчысь Наталькӧд татшӧм мӧвпъяснад, дерт, он жӧ юксьы...

Но, ен сыкӧд, пузувтӧм кодзувкоткар дінын бара на некод эз вӧв! — важ моз ӧтарӧ-мӧдарӧ жуисны сӧмын орӧм коска да орӧм голяа, сир войтъяс моз югъялысь лыдтӧм-тшӧттӧм олысьясыс карыслӧн, тэрмасисны ӧдйӧджык бӧр чукӧртны да йывдыны ассьыныс познысӧ-керканысӧ матысмысь кӧдзыдъясӧдз.

Наталь, дерт, гӧгӧрвотӧг эз ов тані лоӧмасӧ, юаліс тӧждысяна:

— Ош тай тані пуркӧшитчӧма?

— А-а, важӧн нин?! — сувтлытӧг да кыдз вермис веськодьджыка шуис Капит Паш. Ӧні сылӧн сьӧлӧмыс кутны вермытӧма нетшкысис тӧрытъя октӧм лэчлань!

Пӧрӧдтӧм вӧр дорӧсӧд Капит Паш кежис муртса тӧдчыштысь чӧс туй вылысь... Со нин и пувсик рӧчыс сылӧн!.. А со и сьӧд сюра-йӧга вужляыс!.. Но?! Воча йывланьӧн лӧсьӧдлӧм тӧрытъя кык понӧльсьыс ӧтиыс сӧмын куйлӧ!.. Мӧд понӧльыс, код йылӧ зэвтліс жилка лэчсӧ, — абу!.. Абу! Наталь пыр жӧ сатшкысис кок увсьыс вӧрӧдтӧм на пув розъяс шарсйыны, а Капит Паш ёна шызьӧмӧн дзӧръялӧ гӧгӧр.

— Наталь, шедӧма ӧд, буракӧ, чукчиыд! — Капит Пашлӧн томдырся вӧралігӧныс моз тіпкӧ сьӧлӧмыс, быдлаті ыпъялӧ-чепсасьӧ вирыс. — Шедӧма, эз кӧ орӧдчы да мынтӧдчы! Видзӧд, со и гӧныс кольыштӧма... Да со тай нӧ, пожӧм улас!.. Дерт, кӧнкӧ, кӧсйис кыпӧдчыны, да понӧльыс татшкысис пожӧмас!..

Да, чукчи пасьвидзис-куйліс пашкыр пожӧм улын! Сійӧ чӧла куйліс гатшӧн, ыджыд бордъяссӧ паськӧдӧмӧн, крукыля ён ныра кузь голясӧ нюжӧдӧмӧн, коньӧрлӧн и ыджыд бӧжыс тшӧтш мичаа размунӧма-шевгысьӧма. И асъя шондіыс сійӧс дзоньнас бура югзьӧдӧма, да чим сьӧд и чим еджыд, а синкымас и чим гӧрд рӧмъясӧн быттьӧ вераліс-пӧртмасис сійӧ, а ыджыд-паськыд морӧсыс да мыйтакӧ и кыз голяыс тшӧтш морӧс дінсяньыс воляліс-югъяліс чуймӧдана мича рӧмӧн — быттьӧкӧ лӧзов зарни рӧмъясӧн!

Капит Паш джӧм сувтіс татшӧм дивӧыс весьтӧ, шемӧсмӧмӧн видзӧдӧ сыв пасьта бордъясӧн шевкнитчӧм мичасьыс-мича лэбач вылӧ, видзӧдӧ и видзӧдӧ, и ёна нимкодь сылы, мый сяммис кыйны этатшӧм чукчиӧс, но сэк жӧ и жалькодь сылы, мый татшӧм мича да ыджыд лэбачыс абу нин ловъя, коньӧр, джагалӧма сылӧн лэчкын...

— Но, загреки тай, ёна и ыджыд да мича! — тшӧтш матыстчис да пондіс шензьыны Наталь. — Понӧльсӧ чегӧма да нӧбӧдӧма али мый татшӧм вынаыс?

— Мый тэ, эз жӧ ӧд... — личмуныштіс таысь Капит Паш. — Ачым сідзи октылі: керыштӧм кос понӧль дінас лэчсӧ сиавлі. Тадзинас озджык орӧдчы.

— Да татшӧмыд ӧд кило вит-ӧ-квайт кыскас? — мӧдар боксянь тшӧтш донъяліс кыйдӧссӧ Наталь.

— Виттӧ кыскас, кертӧгыд-куштытӧгыд. Но тайӧ абу на медыджыдыс, во-мӧд-коймӧдся тайӧ. Водзӧ кӧ оліс, ёна на эськӧ ыдждіс и сьӧктаммис. Том дырйи миянлы, Сыктыв йывса вӧръясын, ӧткымын чукаръяс пуд джынъяӧсь веськавлісны.

— Но, загреки! — эз жӧ вермы лӧньны шензьӧмысь Наталь. — Быдмылас жӧ этатшӧмыс, некодлӧн видзтӧг ни вердтӧг!.. Енмыс кӧ нин ыстіс сійӧс миянлы-а? Тадзи виччысьтӧгсӧ?.. — Сэсся Наталь сувтовкерліс да тшӧкмунӧмӧн содтіс: — Зонкаыдлӧн нимлун кежлӧ?..

— Гашкӧ и, сідзи... — ышловзис Капит Паш, кодлӧн та вылӧ пырысь-пыр жӧ быттьӧ курзьыштіс горшыс.

— Но ме инӧ понда вотчыны дорсяньыс, мичаӧсь и эм тай пув розъясыс.

— Вай вотчышт, эн на кӧ мудз. А ме идрала чукарсӧ, да чай юам.

Медводз Капит Паш лэптыштліс чукчилысь ыджыд-гӧгрӧс гӧрд синкыма, биа из кодь чорыд ныра да увсяньыс тошка юрсӧ да казявтӧг эз ов, кутшӧма шыграсьӧма да бонзялӧма зэлӧдӧминӧдыс кыз жилка лэчкыс. Гашкӧ и, збыльысь, эз кӧ вӧв сійӧс домалӧма вешласяна понӧль дінӧ, вермис и орны... Сэсся Капит Паш мынтӧдіс юрсӧ да бӧр на лӧсьыдіника лэдзліс вежов нитш вылӧ, и некыдз эз вермы кусӧдчыны нимкодясьӧмсьыс: ыджыд лэбач куйліс ловъякодь, уна рӧмъяса сук гӧн пырыс некӧн некутшӧм доймӧмин ни вир пас эз тӧдчы — сійӧ быттьӧ чим гӧрд синкыма синсӧ куньӧмӧн да ён гыжъя гӧна кокъяссӧ нюжӧдӧмӧн узис ли, сідз шойччис ли асъя югыд шонді водзын.. Да синтӧ пӧртана вераліс-ворсіс став сӧстӧм рӧмъяснас, кодъяс пиысь Капит Пашӧс бара на медся ёна шызьӧдіс-босьтчӧдіс морӧсыслӧн да голя подулыслӧн лӧзов зарниӧн югъялӧмыс-ворсӧмыс.

Кутшӧм лэбач! Му пуксьӧм дырсяньыс миян кадӧдз воӧм вӧр пӧтка! Уна сюрс вояс пыр лэбӧм мичлун! Вӧр вотӧс вылын, да лыс вылын, да из вылын кутчысьысь вын!

Но татчӧ Капит Пашлысь сьӧлӧмсӧ бара на юковтіс жальлун:

«Да мыйла нин ме кыйи татшӧм дивӧсӧ?! Мыйла нетшышті татшӧм мичсӧ гажа вӧрыслысь? Абу на ӧд ме вир тшыг, мед кынӧмпӧт ради? Али куш сӧмын сы ради, мед ышнясяна петкӧдлыны ачымӧс: со пӧ ме век на кутшӧм сюсь да сяммысь!..»

«Али, збыльысь, кыдзи шуӧ Наталь, зонкаыслӧн нимлун кежлӧ Енмыс ставсӧ кыдзи колӧ лӧсьӧдіс?»

А сэсся, дзик нин виччысьтӧг, Капит Пашлысь жальлунӧн доймыштӧм сьӧлӧмсӧ пӧвсыштіс весьӧпӧртана мӧвп:

«А гашкӧ, зонкаыс налӧн, вертолётыс пасьмунӧм бӧрын, лэбовтіс сэтысянь да тадзи жӧ куйліс Афган му вылас? Гашкӧ, весиг медводдза здукъясас и ловъя на вӧлі? Сэсся, чукчиыс моз жӧ ёна пессьӧм бӧрын, вӧлисти нин петіс коньӧрлӧн лолыс?»

Капит Паш весиг нориника ымӧстіс татшӧм мӧвпъяссьыс, сэсся весиг пыркнитіс юрнас, мед мынтӧдчыны наысь. Но кыдзи мынтӧдчан? Абу ӧд найӧ, лэчыд-сатӧк мӧвпъясыд, юрси вылад исковтӧм лысва, ни абу юр вылад пуксьӧм арся гылалӧм кор...

«Ок, югыд шондіӧй, асьтӧ тай помалісны ад горш политикъяс, дай миянлысь, мамыдкӧд, олӧмнымӧс нэм помӧдз нин пондасны дзужавны лёк би вылын моз!..»

Капит Паш шылькнитыштіс чукчисӧ гӧн ньылыдыс, мый позяна паськӧдліс топыд-сук гӧна бордъяссӧ, мича веерӧн бӧжсӧ тшӧтш паськӧдліс. Важӧнтӧ нин эз кыйлыв да, ӧні сійӧ быттьӧ дзик нин выль синмӧн аддзис ыджыд-мича да тшӧтш быттьӧ и гордӧй лэбачсӧ!

«Колӧ меным татшӧм мича бордъяссӧ да бӧжсӧ дзоньнас лӧсьыда торйӧдавны, ньӧти куштытӧг, лючки косьтыны да стенӧ паськӧдавны. Дачаын эм кыдз пу дін чӧлӧс, позьӧ сы дінӧ мичаа лӧсьӧдавны да ӧшӧдны».

Сэсся Капит Паш лэптіс нитш вылысь сьӧкыд чукчиӧс да кусыньтіс юрсӧ борд улас. Нопйысь перъяліс сёян-юан, кыйдӧссӧ сюйис сэтчӧ да восьсӧн ӧшӧдіс шонді инмытӧмина коз увйӧ.

Вӧлисти сэсся гозъя пуксисны асъя чай юны да нуръясьыштны. Кузь асывбыд нин ноксьӧм бӧрад, вӧр ордымъясӧд кузятӧ вуджӧм бӧрад кыкнанныслӧн азыма сёйсьӧ, торйӧн нин термоссьыд пӧсь чай сорнад. Сэсся ӧд и асывсяньыс ставыс на лючки да бура артмӧ налӧн. Пувсӧ вотны со абу на пановтӧмаӧсь. Сэсся и со кутшӧм чукчи шедіс! Татшӧм лачаыс, буди, важӧн нин эз вӧвлы гозъялӧн-а? Мукӧддырйиыс тай олӧмыд оз сӧмын чорыд чабыръяснас пес мортӧс, но и мыччӧдлӧ югыд-лышкыд бансӧ ассьыс. Мый сэсся, тадзинад кӧ, позьӧ на и водзӧ олыштны. Да пӧттӧдз нимкодясьны югыд шондіа луннас. Да вӧрӧдтӧм на пувсӧ бурпӧт шырзьыны. А водзын сэсся и важӧн нин видлытӧм дозмӧра шыд найӧс виччысьӧ. Коми мортыдлы мый вермас лоны таысь бурджыкыс да чӧскыдджыкыс?..

Нуръясьыштӧм бӧрын Наталь ӧдйӧ бара чепӧсйис вотчыны, татшӧм пувъяинад жаль сылы кӧть ӧти здук весьшӧрӧ воштыны. А Капит Паш здук кежлӧ нёровтчыліс на мышнас кыз пожӧм дінӧ, тӧнлунъя мудзьясыс ӧд сылӧн лючкисӧ веськавтӧмӧсь лоины, талунсӧ сылы, дерт, не нин вотчыны тӧнлунъяыс моз. Но да мед, сы пыдди сылӧн дозмӧр лои. Быдса сьӧд чукар! Ачыс на бара кыйис сійӧс! Гашкӧ и, аслас олӧмын медбӧръя чукчи нин кыйис!..

И войся ыркавлӧмысь-лапмывлӧмысь бӧр шоналӧ да косьмӧ вӧр-ваыс. И лӧсьыд татшӧм вӧрас, татшӧм гажаинас кыкӧнлы налы, гозъялы. И мыйта нин ӧтлаынсӧ келавлӧма налӧн, гозъялӧн, вӧр-ваӧд! Мыйта ӧтлаын вотчӧма и вӧравлӧма! Вӧр чӧскыднас асьнысӧ и челядьнысӧ номсӧдлӧма! И бур, мый кольыштісны на каргӧгӧрса тайӧ вӧръясыс, кытчӧ век нин позьӧ петавны да бурмӧдыштны ловтӧ!.. Ок эськӧ, вӧлі кӧ накӧд тшӧтш и югыд шонді пиукныс!..

Шӧрипӧв кусыньтчӧмӧн копрасьӧ лышкыд яглы Наталь, татшӧм пувсикад дыр мысти веськаліс да, ӧні сійӧ, дерт, пажынӧдз лючкисӧ оз нин веськӧдчыв. Быттьӧкӧ и оз вывтісӧ тэрмась Наталь, но сылӧн ӧдйӧ содӧ кӧрзинаас, сы вӧсна мый ковтӧг шӧйттӧг дорвыв сӧвтӧ и сӧвтӧ. Мыйта нин чӧд и пув, мырпом и турипув, не нин сёрнитны тшак йылысь, ӧктылісны-вотлісны вӧрысь сылӧн киясыс! А бӧръя вояснас тшӧтш и быдтісны дача дінын оз да сэтӧр, крыжовник да помидор! Ӧтарӧ сьӧктаммысь олӧмас ставыс тайӧ кутшӧм отсӧг аслыныс да тшӧтш и ныв позтырыслы...

Гажа лунсьыс да бур кыйдӧссьыс нимкодьмӧм Капит Паш шоныда видзӧдлывлӧ азыма вотчысь гӧтырыс вылӧ да талун кыдзкӧ торйӧн нин меліа мӧвпалӧ сы йылысь. Весиг кор нин и пондӧ тшӧтш вотчыны, Натальыскӧд йитчӧм мӧвпыс, ёльпӧлӧнса чӧс туй моз, водзӧ на чукльӧдлӧ-каттьысьӧ.

Со ӧд, тӧдтӧг-виччысьтӧг аддзысисны коркӧ сьӧд чукчи Капит Паш да еджгов байдӧг Наталь да, бура ли лёка ли, пӧшти нелямын во нин ӧтлаын олӧны! Ныла-пиаӧс быдтісны, внучкаяс эмӧсь...

Армия бӧрас Капит Паш мыйкӧ дыра кежлӧ медасьліс уджавны леспромхозӧ, сы вӧсна мый гортӧ, Выльыб грездӧ, эз жӧ нин кайсьы, сёрниясыс вӧлі мунӧны нин сійӧс петкӧдӧм йылысь да. Паровоз вылын топка ломтіс сьӧкыд кузь пес чуркаясӧн, унакодь пӧсь кисьтіс, ёнджыкасӧ Ыджыд Ёгор вокыскӧд лэччӧдлісны паськыд Тям ягъясысь кольыштӧм на мича вӧрсӧ. Сэки и аддзысисны Сьӧд Чукчи да Еджыд Байдӧг! Натальыс вӧлі юпӧлӧнса ыджыд улыс складын примитӧ вайӧм вӧрсӧ. Мыйӧн сылы воӧма сьӧлӧм вылас тшынӧсь-саӧсь чужӧма чукчиыс, кодлӧн пӧ, кыдзи ачыс неӧтчыдысь серавліс бӧртинас, бубулялӧн кодь сьӧд ныр-вомас куш сӧмын пиньясыс да синъясыс дзулъялӧны?! Но со тай, чеччовтӧма ӧта-мӧдсяньыс кутшӧмкӧ ӧзтана би кинь!

Леспромхозын и сиктын сэки, война бӧрас регыд, чорыдакодь юисны, быд пельӧсын — ӧнія моз жӧ! — кисьталісны водка и спирт, и Капит Паш поліскодь, мый вокыс моз, Ыджыд Ёгор моз, да и унаӧн мукӧд моз, тшӧтш велалас вывтіджык юны либӧ дзикӧдз юсьыны. А окота на вӧлі велӧдчыштны, кутшӧмкӧ бурджык удж олӧмас вӧчны, куш сӧмын сизим класснад том мортлы кыдзкӧ быттьӧ яндзим вӧлі став олӧмсӧ коллявны. А рытъя школа леспромхозын ни сиктын сэки эз на вӧв. И Натальыскӧд ӧтлаын найӧ шуисны сетчыны карӧ! Мый лоанаыс ло! Мамыс Капит Пашлӧн ловъя на вӧлі, гӧгӧрвоис жӧ пиыслысь татшӧм кӧсйӧмсӧ да вывтісӧ эз мӧд пыксьыны. Тӧдтӧг ӧд эз ов сійӧ, мый керсьӧ ыджыдджык пиыскӧд, Ёгоркӧд...

Карын, дерт, воддза кадсӧ ёна сьӧкыд вӧлі сиктса пӧткаяслы! Лючки удж Капит Пашлы оз сюр, овны ковмӧ йӧз керкаясын, ичӧтик жыръясын. А сэк кежлӧ кага нин чужис, нывканыс. Воддза вит вонас вит татшӧм патера лои вежны выль карсаяслы! То кага бӧрдӧм дӧзмӧдӧ кӧзяинъясӧс, то Капит Паш вывті сёрӧн локтӧ рытъя школаысь да садьмӧдӧ найӧс, то шойччан лунӧ ёртъясыскӧд не сідзи пукавсьӧма, то нӧшта мыйкӧ, — видзӧдан да, бара нин пувгӧдчӧмаӧсь: ми пӧ огӧ лӧсялӧй тіянкӧд, мӧд оланін пӧ ковмас корсьны. А кевмысьны да коньӧра дзайгыны Капит Паш сідз некор эз и велавлы... Но, шуны кӧ нин: мыйта быдторсӧ лоӧ терпитны мортлы! Век кодыськӧ да мыйыськӧ тэ зависитан! Век тэнӧ кодкӧ да мыйкӧ кутӧ и личкӧ! Тьпу!!!

Но, кӧть мый, эз тай усьны сьӧлӧмнаныс том гозъя! Наталь век уджаліс аслас вӧр делӧ кузя — помавлӧма сійӧ техникум, — а Капит Паш пондіс мырсьыны стрӧитчанінын, юӧм вылӧ ёнасӧ эз сетчы, да, кӧть кутшӧм сьӧкыд эз вӧв, уджалігмозыс помаліс рытъя школа. Ӧнӧдз оз вунӧд Капит Паш сійӧ лунсӧ, кор сылы мыччисны шӧр школа помалӧм йылысь аттестат. Ӧд мыйта ун вӧлі пальӧдӧма сійӧс босьтӧм могысь! Мыйта гежмалӧма ӧткӧн войся карлысь пемыд уличаяссӧ — и тӧвся чизыр кӧдзыдъяс дырйи, и боки керкаяс дінӧд пидзӧсӧдзыд няйт арся войясӧ!

А сэсся и — ӧддзӧмвывсьыс! — Капит Паш заочнӧя помаліс стрӧитчан институт. Ёна вылӧдзсӧ удж кузяыс эз кыптыв, та кузятӧ некор сійӧ вывтісӧ эз ыкшасьлы, но вӧлі и мастерӧн, и прорабӧн, а пенсия вылӧ петіс стрӧитчан управлениеса начальникӧс вежыссянь. Сідзкӧ, мыйкӧ да мыйкӧ лои вӧчыштӧма олӧмас. Торйӧн нин бур пай лои пуктӧма коми йӧзлысь шӧр карсӧ мичмӧдӧмӧ. Ӧтсямаджык керкаясӧн сійӧс тшыкӧдӧмӧ ли. Таысь Капит Пашлы весиг сетлісны «Знак Почёта» орден!

Эз кӧ эськӧ сыкӧд орччӧн ло Натальыс, ӧдвакӧ эськӧ тадзисӧ артмис! Ӧд сійӧ, Капит Паш, радейтліс и ёртъясыскӧд пукалыштны пызан сайын, мукӧддырйиыс ышмысь этшнад оз и казявлы, кыдзи унджык юсяс. Дерт, шуам, Ыджыд Ёгор вокыс выйӧдз, гашкӧ, эз жӧ во, но орччӧн век нин лӧсялысь Натальыс кодь «кусӧдчысьтӧгыс» быд дивӧыс на вермис артмыны. Натальыс кыдзкӧ тай век вермыліс терпитны сылысь татшӧм шыбӧлитчӧмъяссӧ. И некор эз зільлыв верӧсыскӧд ӧтлаын помавны вина доз! Ӧні, мукӧддырйиыс, Капит Паш повзьӧмӧн мӧвпыштлӧ: а мый эськӧ лои налӧн, гозъялӧн, Натальыс кӧ, уна кодалысь бабаяс моз, велаліс жӧ вина дінас? Ой, сэки эськӧ, кыкӧннад ӧтвылысьтӧ, ӧдйӧ и юсисны найӧ! Некутшӧм велӧдчӧм ни челядь быдтӧм эськӧ не аддзывны налы!

А сэсся и «велаліс кӧ» шуӧмыс Натальыслы некыдзи оз лӧсяв! Чӧскыд вина дінад позьӧ «велавны» ӧтчыд видлӧм бӧрын. Чӧскыд сёян дінӧ моз жӧ. Тані медколанаыс да медыджыдыс — асьтӧ кутны кужӧмыс да вермӧмыс! Юыштав гажлун вылӧ, коланаинӧ ловтӧ кыпӧдыштӧм могысь, но — алява эн юсьы! Ачыс сійӧ, Капит Паш, дерт, оз вермы шуны ас йывсьыс, мый Наталь мозыс татшӧм ногӧн жӧ овліс, джӧмдылӧмыс сылӧн унаысь лоліс, но, думсьыс, колана бурджыкланьыс век жӧ синліс, лёкысь усьлӧмъяс бӧрас кыдзкӧ-мыйкӧ бӧр чеччыліс да зывӧкпырысь весавліс лов вывсьыс няйтӧссьӧминъяссӧ. И уджаліс, уджаліс...

Да, талун ёна сьӧкыдджык вотчынысӧ Капит Пашлы — коскыс чунйӧдлӧ-доймӧ, зад помъясыс доймӧны, та понда сійӧ талун торйӧн нин уна пидзӧс вылас и пуксӧн ӧктысьӧ, кымыньӧн нюжгысьлӧмӧн и, ёна ньӧжмыдджыка тӧнлунъя серти вотчӧ, но сы пыдди сӧмын мичаджык-гырысьджык розъяссӧ босьталӧ, посниджыкъясыс мед на кольӧны вӧр пӧткалы, оз кӧ на бӧрын мукӧд кык кока да куш пеля пӧткаясыс ставсӧ куштыны...

Не сы мында вотчӧ талун Капит Паш, мыйта быдтор йывсьыс мӧвпалӧ. И нимкодьыс оз лаймы сылӧн, мый татшӧм пӧткаӧс на кыйис, но тшӧтш быттьӧ и мыжкодьыс оз жӧ кус лов вывсьыс — сыысь, мый татшӧм ыджыд-мича пӧткалысь бара на со босьтіс ловсӧ. Дерт, шуам, яй сёянтӧг сійӧ эз на жӧ велав овны, но ӧд лавкаысьсӧ ньӧбан быд ногыс тшытшлӧм торъяс нин, да и гортса пемӧсъяслысь, кодъясӧс йӧз та вылӧ и быдтӧны-вердӧны. А тані чукчисӧ коді вердіс-юкталіс? Коді вӧчліс сылы шоныд-кос позсӧ? Сійӧс ӧд медводдза гожӧмнас мамыс мыйтакӧ велӧдыштіс сӧмын, кыдзи да мыйӧн пӧткӧдчыны ыджыд вӧрын. Кыдзи колӧ видзчысьны лэчыд гыжъя варышысь да мудер ручысь. Но, дерт, кӧнкӧ, мамыс эз и куж ӧлӧдны, мед эськӧ пиыслы ловъя юрӧн не пырны морт киӧн зэвтӧм лэчкӧ. Мортлы сетӧма ыджыдджык вежӧр, сійӧ кужӧ быд ногыс пӧрйӧдлыны вӧрса олысьясӧс. Сійӧ жӧ вермас и дзикӧдз куштыны став вӧр-васӧ, бырӧдны пемӧсъяслысь став оланінсӧ. Сы вӧсна мый ыджыд вежӧрыскӧд тшӧтш мортлӧн сӧвмӧма и ыджыд горшлун...

А сэсся Капит Пашӧс бара на пӧвсыштӧ дзужалана мӧвп:

«А ми ӧмӧй нӧ, асьным, кӧть и мортъясӧн шусям, вермим ӧлӧдны зонканымӧс, мед сійӧ эз пыр юр воштанінас?»

Кутшӧм медлёк адас веськаліс шудтӧмыд! Ӧд сӧмын ӧні, бӧръя воясас, пондіс тыдовтчыны, мый керсьӧма сэні. Збыльысь, некутшӧм жальлун тӧдтӧм война ыпъялӧма Афганас! Милӧсьт тӧдтӧм! Пленӧ веськалӧм миян йӧзлысь пӧ мукӧддырйиыс моджахедъяс перъявлӧмаӧсь синъяссӧ! Орйӧдлӧмаӧсь медся гусяинъяссӧ. И весиг пӧ дзоньнас вир-яйнысӧ торйӧдавлӧмаӧсь! Медым коркӧ, лоан страшнӧй суд дырйи, мортыслӧн кувтӧм ловлы некытчӧ нин лоӧ бӧрсӧ пырны да выльысь овмӧдчыны...

О, Енмӧй-Господьӧй, мый вӧчсьӧ му вылас тэнад син водзын?!

Кыдзи сӧмын ставсӧ тайӧс терпитӧ мамыс-а, Наталь? Ӧд газетъястӧ лыддьӧ да, радио-телевизортӧ кывзӧ-видзӧдӧ да, мыйкӧ думайтӧ жӧ сійӧ, коньӧр? Ловсӧ нетшкытӧг оз жӧ ов зонкаыслӧн помасьӧмкӧд йитчӧм быд казьтыштӧм! Но ёнджыкасӧ гусьӧн шогсьывлӧ-бӧрдлывлӧ Наталь, мед нин аслас курыд синваӧн содтӧдысь не дойдавны Капит Пашӧс. Сэсся и ӧтырышъя ноксьӧмнас-уджалӧмнас зільӧ венны шогалӧмсӧ. Гожӧмбыд дача йӧрын ноксьӧ, быдсяма вотӧссӧ быдтӧ, ӧгуреч и помидор, картупель и капуста, а кузь тӧвбыдъясӧ кыӧ нылыслы да внучкаясыслы быд пӧлӧс новлан кӧлуй, лавкаясӧ котралӧ лючкиджык сёян-юан корсьны, пусьӧ и пӧжасьӧ... И видзӧд со, и пув вотӧ, а неуна водзджык чӧд вотіс, банкаясӧ тӧв кежлӧ пӧдлаліс... Еджыд чышъянӧн чибльӧгалӧма юрдзибсӧ Наталь, ясыд на лӧз синъясыс кыйкъялӧны гӧгӧр, Капит Паш этшӧн сійӧ оз на пидзӧс вылас да пуксӧн вотчы, кок вылас на сійӧ сулалӧ, шӧрипӧв кусыньтчӧмӧн, коскыс сылӧн нюдзджык на верӧсыслӧн дорысь, не нин сёрнитны вир-яйыслӧн ковтӧм сьӧкта йылысь — квайтымын арӧсысь жӧ нин петіс Наталь, но быдлаті сылӧн томджыкдырся мозыс на швычӧк и гӧгрӧс. Да и таблеткаястӧ, винаӧс моз жӧ, шочджыка на жӧ кылӧдлывлӧ сійӧ...

А ачыс сійӧ, Капит Паш, таблеткаястӧгыд, буракӧ, оз нин вермы овнысӧ. Сэтшӧма доймис сьӧлӧмыс зонкаыслӧн бырӧм бӧрын. Сэтшӧма кыткӧ вӧрзис! И лолыс, дзоньнас, сэтшӧма кыдзкӧ быттьӧ пондіс вежсьыны Капит Пашлӧн! Ачыс мӧдіс казявны, мый ёна этшаджык пондіс серавны. Пӧшти дзикӧдз дугдіс сьывны, кӧть эськӧ водзтіясӧ сы мында сьылан, комиӧн и рочӧн, вӧлі ливкйӧдлас, и не сӧмын гажа юрӧн...

А сэсся тай и олӧмыс, быдсӧннас босьтӧмӧн, серавны ни сьывны оз жӧ ышӧд! Ӧні со пырысь мортлы керка ӧдзӧстӧ полан восьтыны, ӧтарӧ чайтан, мый грабитысьяс пырӧны, пырысь-пыр жӧ бытшйӧдласны тэнӧ омӧлик эмбурыд понда. Газет, и радио, и телевидение куш сӧмын та йылысь и дӧжналӧны. Политикъяслӧн ӧта-мӧдныскӧд помасьлытӧм вен-зык йылысь да. Джын йӧзыс лючки оз уджавны, сӧмын гусясьӧны да донысь-донӧн вузасьӧны. Йӧз лӧсьӧдӧны ружьеяс и пистолетъяс, дорӧны ӧшинь и ӧдзӧс, карса керкаясын ӧтырышъя камгӧм сӧмын и кылӧ. Куш ӧти помасьлытӧм камгӧмсьыс верман йӧймыны! Нывбабаяс полӧны вайны кагаясӧс, коймӧд пайыс нин пӧ чинӧма выль йӧзсӧ чужтӧмыс! Пемыд да тыртӧм войся уличаяс... Быдлаӧ, гудыр няйт моз, лювгӧ-паськалӧ полӧм. Да став дінас веськодьлун. Лӧглун. Да морт ловлӧн усьӧм-тшыксьӧм...

Со тай кыдзи ставыс бергӧдчис сідз шусяна ӧнія кодь демократия дырйиыс. Сэтшӧм нин колана вӧля дырйиыс. Торъя мортыс, юрсӧ вылӧ лэптӧм пыдди, нӧшта на коньӧрджыкӧн да дорйытӧмӧн лои. Унджыкӧныс!.. Да ӧд демократиясӧ керигӧн, став важсӧ пазӧдтӧдз, медводз коліс буретш да торъя мортыс вӧсна медъёна кутны тӧждсӧ! Водзвыв артыштны, мый странаса йӧзыслӧн этшныс и ловныс быд ногыс песӧма и зэвтӧма лёк тюрмаясын да афганъясын да кӧн да. И этшаник бур дырйиыс помтӧм-пыдӧстӧм лёк вермас вувзьысьны...

Да и мыйся нӧ тайӧ страна сэтшӧмыс?! Ӧтарӧ воюйтӧ да муртса на ладмыштлӧм олӧмсӧ мӧдар путкыль бергӧдавлӧ? Некутшӧм йӧз кӧленалӧн лючки олӧмыс оз и артмыв! Со тай нӧ сылӧн, Капит Пашлӧн, батьыс и медыджыд вокыс пуктісны юрнысӧ немечкӧд война вылын. Кодӧс панӧмын пӧ тай, кыдзи ӧні тыдовтчӧ, не этша мыжаӧсь тшӧтш и асланым «великӧй вождьяс». И сысянь став олӧмыс пондіс киссьыны налӧн, Капит Пашъяслӧн ловйӧн кольӧмаясыслӧн!.. А сэсся и чужан грезднысӧ бырӧдісны-пазӧдісны, кагадырсянь тӧдса да муса вӧр-ваысь кӧдзӧдісны... А помасьӧ мыйӧн сылӧн, Капит Пашлӧн, олӧмыс? Дона пиуксӧ — став гажсӧ и шудсӧ гозъялысь! — нӧшта на йӧйджык война вылын нырыштӧмӧн помасьӧ! Да быдтор дінӧ эскӧм кусӧмӧн...

А гашкӧ, найӧ, Капит Паш гозъя, тшӧтш жӧ аслыс понда сэтшӧмасӧ ӧні вийсьӧ? Революцияяс вӧчаліс, нэмъяс чӧж ӧтарӧ босьталіс уна муяс да народъяс да ӧні сэсся, и киссьӧм бӧрас нин, ыджыд кынӧмнас оз вермы лӧньны, оз вермы пуны-пӧжны пытшкӧсас ставсӧ?

А гашкӧ, найӧ, Капит Паш гозъя, тшӧтш жӧ аслыснога чукчи-дозмӧръяс да? Ыджыд олӧмас? Да важӧн нин шедісны жаль тӧдтӧм лёк олӧмыслӧн зэлыд лэчкӧ? И ӧні сэсся джагавтӧдзныс, медбӧръя лов шыӧдзныс, ковмас нин тривкйысьны-пессьыны сэні?..

А гажа луныс ӧтарӧ шоналӧ и шоналӧ. Вотчысь гозъя вочасӧн шоналӧны-пӧсялӧны жӧ, быдлаті ньылӧдӧ налӧн, пӧсялӧм чужӧмӧ горша сатшкысьӧ кыськӧ петӧм посни геб, синмӧ койӧ-пырӧ, ӧтарӧ ковмӧ ӧвтыштчавны сыысь. Вотчӧмыд — сьӧкыд удж, торйӧн нин олӧма йӧзыдлы. Но мича пувтӧ гажа луннад вотӧмысь некыдз он вермы дугӧдчыны коми мортыд! Вирас нин сылы йиджӧма тайӧ бурыс! Ӧд мыйта нэмъяс чӧж нин коми йӧз, налӧн бать-мамныс и пӧль-пӧчныс, Енлы моз тадзи жӧ копрасьлісны чӧскыд-пӧтӧс вотӧсыслы, тыртлісны сійӧн чуманъяс и пельсаяс, и бурджыка кӧ мӧвпыштлыны, мый ыджда пай пуктіс королева-Пувйыс дзоньнас коми йӧзлысь олӧмсӧ кутӧмӧ!

И тадзи жӧ чукчи век кыйлісны коми войтыр. Уна-уна пӧтка!

Ок, ёна и чӧскыда пасъясны таво зонканыслысь нимлунсӧ! Тшӧтш и мукӧд усьӧмаясӧс да кулӧмаясӧс, ӧти сайын, кодӧртасны...

И бур на, мый кыкӧнӧсь найӧ, Капит Паш гозъя — ӧта-мӧднысӧ век нин кыдзкӧ да мыйкӧ кутышталӧны и пыкышталӧны! И мед эськӧ налы водзӧ на не усьны сьӧлӧмнаныс, ӧтарӧ лёкмысь олӧмас, дзикӧдзсӧ не сетчыны шогъясыслы да быд пӧлӧс личкӧдъясыслы, не воштыны морт этшнысӧ-сямнысӧ. Да, мый вермасны, водзӧ на отсавны ныв котырыслы, ӧд налы абу жӧ кокньыдджык ӧні...

Гортлань мӧдӧдчигӧн, кор Капит Паш лэптіс мыш вылас чукчи тыра нопсӧ, а чышъян-марляӧн вевттялӧм пув чуманъяссӧ босьталісны киясаныс, Наталь медбӧръяысь видзӧдліс шоналӧм лӧз синъяснас лышкыда козьналысь пувсикыс вылӧ да шуис:

— Аттьӧ, вӧрӧй-вердысьӧй, таво тай бара на тырыс козьналін миянӧс!

— Сёысь аттьӧ и эм!.. — виччысьтӧг джӧмдыштӧмӧн шуис верӧсыс, Капит Паш. — Ыджыд чукчиысь и чӧскыд пувйысь аттьӧ. И вермим на со таво та ылнаӧдз волыны. Водзӧсӧ кыдзи лоас-а...