ГЫМӦБТІС КЕРКА ШӦРЫН
1
Викень садьмис быд лунъя моз водзысь-водз. Со нин дзикӧдз лэбовтіс узян унмыс лов вывсьыс, нӧшта кытысь ли, но Викень куйлыштіс на синсӧ восьтытӧг, зілис сідз на вежӧртны, уна-ӧ нин эськӧ кадыс, да тырмымӧн-ӧ нин узьсис. Вир-сӧныс быттьӧкӧ вӧлі буракодь нин шойччӧма, кузяӧн ӧкмӧм мудзьясыс выль луныс кежлӧ веськалыштӧмаӧсь, сідзкӧ, чеччан кад.
Викень восьтіс синсӧ — ӧшиньяс пыр керкаӧ муртса тӧдчана сӧдзӧдчис лӧзоват югыд. Сьӧкыдпырысь пычкысис югыдыс, арнад тай век кузя да мырдысьӧн моз югдылӧ, дженьыдик луныдлы, буракӧ, абу жӧ зэв кокни вермыштлыны кыза личкысь войсӧ.
Стежитӧм эшкын улын орччӧн куйлысь шоныд Анукыс чӧскыда узис на, медбур вӧтсӧ на вӧталіс. Викень тӧдтӧг оз ов: Анук гӧтырыс асывнад кӧть эськӧ и дырджык на узяс, асъя унмаджык сійӧ, но ӧні кӧ вӧрзяс Викень, гоз пӧлыс, дерт, тшӧтш жӧ садьмас да чеччас, пач ломтыны да мый да уськӧдчас, пуны-пӧжасьны, а сэсся и вочасӧн челядь садьмаласны.
Таысь, Анукыслысь унсӧ быд асыв водзджык пальӧдӧмысь, Викень, дерт, жалитыштӧ гӧтырсӧ, ӧд со пӧшти кызь во нин ӧтлаын олӧны, вит ныла-пиаӧс, позьӧ шуны, быдтісны нин, но, жалит кӧть эн, мӧд ногӧныс сійӧ, Викень, оз жӧ вермы — ачыс сійӧ водза-водз велалӧма садьмыны, сэтшӧмӧн нин чужлӧма ли: быд асыв сувтӧ петукысь на водз, а сы бӧрын сэсся Анукыслы, тӧдӧмысь, абу жӧ нин лӧсьыд вольпасяд нюжмасьны.
Но талун Викень оз на тэрмась сувтнысӧ. Тӧрытъя мыссьӧм-пывсьӧм бӧрын нимкодь сылы, андел кодь сӧстӧмыслы да вӧсни шабді дӧраысь небыд улыс дӧрӧм-гач пасьталӧмаыслы, — ёна лӧсьыд да нимкодь сылы вӧляникысь нюжмасьыштны на гӧн вольпасяс да ас кежас мӧвпалыштны быдторйыс йылысь.
Да, позьӧ шуны, сійӧ, Викень, весигтӧ ас ногыс радейтӧ татшӧм здукъяссӧ. Кор медводзӧн садьмас, а гӧгӧр лӧнь на, мукӧдсӧ жаль на пальӧдны чӧскыда узьӧмсьыс да сідз на куйлыштас, а аслас веськалӧма нин унмыс, юрыс сӧдз и быдлаті шойччӧма. Асывводзьясӧ тадзи куйлыштігас Викеньлы быдтор йывсьыс бура и азыма мӧвпавсьӧ: ыджыд овмӧс йывсьыс и челядь йывсьыс, тшӧтш и быд ногыс печласьысь олӧмыс йылысь.
Вочасӧн пычкысьӧ и пычкысьӧ керка пытшкӧсӧ кизьӧриник югыд. Со нин нитшкӧн вурышталӧм лӧсйӧм стеныс пондіс тӧдчыны. Викень видзчысьӧмӧн лэптіс кисӧ да, гӧтырсӧ моз жӧ, шылькнитіс югыд шыльыдсӧ, и бара на нимкодьыс босьтліс, мый татшӧм лӧсьыда сылӧн лӧсйывсьӧма мича кыз керъяссӧ, кымын во нин колис, а тӧвйыны петтӧдз со мыськисны-вуштыштісны стенсӧ да бара на выль моз нюмъявны-ворсны мӧдіс сирӧд пожӧмыслӧн сӧнъяснас и югыднас.
Керка вӧрсӧ шонъянӧй батьыскӧд на бӧрйылісны ылі чӧс туй ягысь. Конӧд пожӧм ставыс вӧлі, вичко жыннян кодь гора, вӧсньыдик болоня, вемӧдзыс сирӧн йиджтысьӧма. Уна вӧрсӧ кокниджык эськӧ вӧлі ю дорӧ петкӧдны да, кылӧдны ва туйӧд, но Викень, батьыслысь кывзысьӧмӧн шуис не кӧтӧдны татшӧм бур керсӧ ваын. Ӧд ваыд сійӧ ва на и эм, кӧть и сирӧд пуӧ, но кутшӧмакӧ век нин йиджӧ да вӧчӧ ассьыс рыжмӧдан да сісьтан уджсӧ. А коснас кӧ, быдман свежнас да сирӧднас тшупан татшӧм керсӧ да буриника вевттян-керан, сэки сылы немыс оз ло.
Том гозъя сэки пӧшти кузь арбыд и тӧвбыд пӧрӧдчисны да кыскасисны, вӧралан керкааныс ёнджыкасӧ олісны. Викень сэки ош кодь ён вӧлі, некутшӧм уджысь пӧтӧмсӧ эз тӧдлы. Вына соя том гӧтырыс сэтшӧм кымын жӧ вӧлі и. Пӧрӧдӧм-дасьтӧм керсӧ том гозъя туй дорӧдз ёнджыкасӧ ас выланыс и быглялісны да вильыд утъяс вывті шливсйӧдлісны, сы вӧсна мый Викень батьӧн козьналӧм Каркосӧ ёна жалитіс: ӧд сылы тырмымӧн дӧнзьӧ вӧлі сиктӧдз керсӧ кыскигӧн.
Став кер помъяссӧ Викень лэчыд чернас сапйис-тшӧтшкӧрталіс, пилитӧмаыд серти, керкасӧ лэптӧм бӧрын зэр ваыс пельӧсъясас озджык йидж...
И бур, мый сэки вывтісӧ эз тэрмасьны том гозъя, эз повзьыны ыджыд уджсьыс да со кутшӧм керка зымӧбтісны, югыд и шоныд, — ассьыныс нэмсӧ тырмас да и кодлыськӧ челядьныслысь на тшӧтш... Оз кӧ быттьӧ ӧні мыйкӧ лёктор ло мӧдар путкыль пузувтчӧм олӧмас...
И став пачьяс асьныс жӧ тэчисны гозъя, айыс Викеньлӧн сӧмын нин уставитысьнас мыйтакӧ вӧлі, весиг со этайӧс, жырйын шонтысь чугун плитаа галанкасӧ мичаа штяпӧдісны, бура жӧ став пачыс сулалӧ и шоныд сетӧ, некод эз вежыньтчы ни эз пӧлыньтчы, сы вӧсна мый сирӧд сюръяясӧн жӧ увсяньыс стӧча пыклӧма, а еджыд сёя Клапорд кирпичыс бур кӧрт кодь зумыд да нюдз. Сикт шӧрын кыпалысь вылын юръяса вичкосӧ ӧд сыысь жӧ тай тэчлӧмаӧсь.
Викень стрӧитчигмозыс вочасӧн велӧдчис да ачыс жӧ сэсся мастеритіс и дозмук видзан шкапъяс да весигтӧ мышка улӧсъяс, лы кодь зумыд кыдз пуысь кузь тӧвся рытъясӧ вӧчаліс, а сэсся кисьмыны пондӧм сьӧд сэтӧр рӧма краскаӧн бура йиджовтӧдіс нюдза косьтӧм-мӧритӧм пусӧ, да ӧні сэтшӧм жӧ мича и лӧсьыд видзӧднысӧ шкап, и улӧс, и лабич вылӧ. И ставыс сылӧн зумыд да ён артмӧма!
Быттьӧкӧ и тэрмасьтӧг ставсӧ вӧчӧ-керӧ Викень, а со тай, кузянад мыйта нин лӧсьӧдӧма. Кӧть эськӧ и зэв сьӧкыдпырысь ставыс сетчӧ сылы. Сы вӧсна мый оз вермы сійӧ сідз-тадзсӧ керны-вӧчны, некыдз оз лэпты сьӧлӧмыс, сылы мед эськӧ ставыс век вӧлі стӧчасьыс стӧча: чашкаӧн тшупӧма вылӧ кӧ пельӧс кер пуктӧ, мед эськӧ вурыштӧмакодя сійӧ жнёпкысис сэтчӧ, мед и череп кер вылӧ сэтшӧм жӧ топыда кыз плакаяс ляснитчисны да ис ни ру эз вермы шоныдыс керкаысь ортсыӧ лыбны. Не нин сёрнитны шкап вӧчигӧн пельӧссӧ лэчыда перйӧм йылысь да, шуам, ыджыд пачлысь йирксӧ гӧгрӧстӧм йылысь. Тадзитӧ уджавны, тӧдтӧг оз ов Викень, уна пӧв сьӧкыдджык, сы вӧсна мый унджыкысь ковмылӧ лэптывны и бӧр босьтлыны керсӧ и быдтор, выльысь муртавны и пасйыны, бара на лӧсыштны и чинтыштны; мукӧддырйиыс, ёна мудзас-дӧзмас да, ыджыда сьӧвзьылас нин ас вылас тадзисӧ уджалӧмысь Викень, но и водзӧ на немтор оз вермы керны аскӧдыс, бара на быттьӧ шеваяс тойлӧны сійӧс медся стӧча тшупны и орӧдны-лӧсйыны.
А сыӧдз войдӧр, чер либӧ ӧжын, либӧ тэльӧб киас босьттӧдз, мыйта на быд ногыс мӧвпалас Викень вольпасяс куйлігӧн, рыт-асывнас, торйӧн нин, ӧнія моз, асывъясӧ водза-водз садьмӧм бӧрын. Кыдзиджык да кытчӧджык колӧ ӧдзӧс сувтӧдны, джуджыда-ӧ да паськыда-ӧ сійӧс вӧчны, мед эськӧ и некод, весиг медся ыджыд мортыс, эз камгысь юрнас сылӧн керкаӧ пыригӧн, но мед сэті и кӧдзыдсӧ ывлаысь вывті не лэдзны, мед и мича зумыд стенсӧ ӧдзӧс писькӧдігас вывті не тшытшлыны. Сэсся кымын ӧшинь колӧ розьӧдны сійӧ либӧ мӧд стенӧ, крута-ӧ керка вевтсӧ лӧсьӧдны, мед бурджыка ва визувтіс, либӧ вӧв картаӧ кыдзиджык лясни вӧчны, мед эськӧ вывсянь, лӧскысь, веськыда лэдзны сэтчӧ турунсӧ. Либӧ стеклӧасигӧн кыдзиджык алмазӧн личкыны, мед кыдзисюрӧ эз пот дона стеклӧыс, а кыті колӧ лэчыда чилснитчис. Либӧ кодджык муӧ аръявыв сю кӧдзны, мед эськӧ эз кынмав сійӧ сэні, кыз лым улӧ пыртӧдз, да бур нянь сетіс. Либӧ вӧралігӧн кытчӧджык выль чӧсъяс да лэчьяс октавны, важъясас кӧ дугдас шедны пӧткаыс...
Помтӧг лоӧ быдтор йывсьыс мӧвпавны, кернысӧ-вӧчнысӧ босьтчытӧдз, да и бӧртинас на.
Да и кыдзи нӧ мӧд ногыс? Кӧсъян кӧ зумыд крестьянинӧн лоны. Да тшӧтш и бур вӧралысьӧн. Кӧсъян кӧ судзсянаджыка да пӧтӧсджыка овны, бурджыка челядьтӧ быдтыны. Мӧд ногыс му дінын да вӧр дінын олысь мортыдлы некыдз оз позь. Бура мӧвпавтӧгыс да зільӧмтӧгыс регыд сэсся и корысьӧ пӧран. Либӧ нэм чӧжыд ковмас кодлыкӧ батрачитны...
Дерт, сылы, Викеньлы, быд уджын ёна отсасьӧ Анукыс, — шань гӧтырӧн козьналіс сійӧс Енмыс ли коді ли. Кертӧ лэдзигӧн пилатӧ кыскалӧ бур сой выннас и стентӧ лэптігӧн кер помтӧ кутыштӧ, му вылын и видз вылын ӧткодя моз мырсьӧ. А горт гӧгӧр уджыс мыйта сылӧн! Челядьыдлы век ӧтарӧ колӧ мыйкӧ кыны да вурны, скӧтинатӧ дӧзьӧритны, пуны-пӧжасьны. Ӧні нянь да турун идралӧмъяс помасисны да, тӧвбыд сэсся бара мӧдас дӧра швачкыны-кыны, ной шӧрт печкыны да...
Ачыс быттьӧ абу нин сэтшӧм ён видзӧднысӧ, Анукыс, абу кыз лысьӧма, а вӧр сизь моз винёв и вына, инас оз и ӧшйы. Буриника узьыштас войсӧ, и бара нин кыпыд и свеж асывнас сувтӧ.
Чӧскыда узьысь Анукыс быттьӧ кыліс Викеньлысь сы йылысь тадзи шоныда мӧвпалӧмсӧ, унйывсьыс бергӧдчис Викеньлань, вом доръяснас вӧрӧдігтыр веськыд сойнас сывйыштіс верӧссӧ, но эз на садьмы. Ёна меліасьны кужтӧм Викень чорыд ки пыдӧснас видзчысьӧмӧн шыльӧдыштіс гӧтырыслысь куш сойсӧ. Сойыс Ануклӧн кызкодь чигъя, буретша кузь, и кӧть эськӧ сымда удж нин бергӧдіс нелямын во чӧжсӧ олігӧн, сойыс со век на нывлӧн кодь небыд и шыльыд. И дзоньнас Анукыс лӧсьыд на, ныв дырйиыс моз на зэв шыльыд вир-яя.
Тӧрытъя пывсьӧм бӧрын сӧстӧм вир-яя Викень куйлӧ тадзи небыд вольпасьын, шоныдӧн да сӧстӧмлунӧн онялысь гӧтырыс дінын да быдтор йывсьыс мӧвпалӧ.
А ӧд вермис и ставыс мӧд ногӧн лоны сылӧн олӧмын. Шуам, эз кӧ сійӧ удит гӧтрасьны син пӧвсӧ воштытӧдз, петіс-ӧ эськӧ сэки Анукыс сы сайӧ, син пӧла Викень сайӧ? Ӧні Викень весиг кӧдзавлӧ и пӧсявлӧ татшӧм виччысьтӧм мӧвпсьыс. Да бара на малыштӧ некор воссьывтӧм вылӧ тупкысьӧм шуйга синсӧ.
Сэки, кор лоис лёк ускӧттьӧыс, кык челядь нин налӧн вӧлі, ныла-пиа. Керка и карта нин вӧлі лэптӧма, пывсян и жытник. Но му-видзтӧ колӧ вӧлі ӧдйӧджык паськӧдны, содысь семьятӧ вердӧм могысь, ю дор бадь весавны и кыз мыр бертны, тыла ректыны. Тыласӧ кералігӧн и суис вир лёкыс! Пӧрӧдчынысӧ луныс вӧлі оз тырмы, да Викень сьӧд войӧдзыс вӧлі керасяс кузь козъя-пипуа-пожӧма вӧрын, вына муа давйын. Помланьӧ нин кутіс воны уджыс, доза кузя и паськыда вольсыштчисны пӧрӧдӧм пуясыс, кыза и, гожӧмбыднас бура косьмасны, а сэсся, аръявылыс сотан да ректан да, кыз пӧим вылас сю кӧдзан, татшӧм вына да нӧшта нин кыза пӧималӧм му вылас стын моз сувтас няньыс. А нӧшта на бурджык лоӧ, соттӧдзыс кӧ Викень новлас матігӧгӧрсьыс содтӧд ув да лӧп, сэки нӧшта нин кыз пӧимыс лоӧ...
И буретш сэки, пемыдас, вой вылас, лёк тӧв лыбис, падера, кыдзисюрӧ пондісны катласьны и куснясьны гӧгӧр сулалысь кузь пуясыс, и, буракӧ, ӧти пожӧм йылысь мынӧма пӧрӧдчигӧн сэтчӧ сибдылӧм чорыд кос ув, черпу кодь кымын сьӧкыд ув, сатӧк йыла да швычӧк...
Шуйга син пӧлас жвачкис сійӧ чатрасьысь Викеньлы. Пӧсь пуляӧн веськыда синмас быттьӧ косьыштісны, да и лёзьдіс кын му вылӧ тыла ректысь... Сэтысь и аддзисны Викеньӧс корсьны петӧм Анукыс шонъянӧй батьыскӧд.
Викеньлӧн вармунӧм син пӧлыс визувтіс ортсыӧ, но ачыс тай бара на ловйӧн колис, кӧть эськӧ и, увйыс кӧ веськыдджыка лыйыштіс, вермис на и юр вемсӧ пазӧдны.
А ӧні мый? Ӧні тай со позьӧ на овны и уджавны. Ӧні весиг вӧрын лыйсигӧн шуйга син пӧвтӧ оз и ков куньлыны, век нин дась. А веськыд синмас кӧ косьыштіс увйыс? Сэки ковмис эськӧ велӧдчыны шуйга пельпомсяньыс лыйсьыны. И бур, мый Анук вылӧ водзджык гӧтрасьлыссьӧма, ӧд код на пӧ тӧдас, кыдзи та кузя вермис ставыс лоны, зонмаландырсяньыс кӧ син пӧлаӧн колис...
Шуам, японечкӧд Маньчжурияын воюйтігӧн кӧ жвичнитіс синмас пуля? Ӧд кымынысь жӧ пуля шер улас и снарядӧн бомбитӧм улас веськавліс. Но, дивӧ кӧть абу, сэтысь дзоньӧн-лючкиӧн петіс, некыті весигтӧ эз парсышт, мый сӧмын тойяс ёнакодь вильӧдісны-а. Да со тай японечыд вермис сэки роч армиятӧ, таысь эзджык жӧ вӧв лӧсьыд сьӧлӧм вылас, быттьӧ тшӧтш кутшӧмакӧ мыжа...
Да-а, война вылын немтор эз парсышт салдатӧс, а гортас со, тыла ректігӧн, пуля кодь жӧ чорыд ув кокыштіс син пӧвсӧ!
Но немтор, велалан да, позьӧ тай овны и син пӧлӧн, мукӧдлаті кӧ лючки да ён. Медтыкӧ дзоньнас олӧмыс лючки да лада вӧлі-а. Медтыкӧ олӧм-уджалӧмсьыс мырдысьӧн эз падмӧдны-а. А то ӧд мыйкӧ вывтіджык нин пондісны революцияасьны да кыдзи колӧ и оз ков шӧравны олӧмсӧ. Но, шуам, мед, Сарӧс кӧ чӧвтісны, гашкӧ, сідзи и колӧ, сямыс кӧ абу та ыджда державанас веськӧдлыны. Японечыс и германечыс кӧ дітшкӧдӧ миянӧс. Да ӧд регыд мысти со и Сар чӧвтысьясыс асьныс бара на венӧ-косьӧ воисны. А эз ӧмӧй позь кыдзкӧ нин мирӧн да ладӧн сёрнитчыны ӧта-мӧдныскӧд?.. Тӧлка йӧзлы... Ӧти кывйӧ воны... Мед нин водзӧ не пестыны лӧглунсӧ да лёксӧ... А то ӧд сідз нин му выв пасьталаыс тувсов ытва дырйи моз ойдӧма лёк лӧглуннас... Дыр кадӧн чӧжсьӧм став лӧгыс-пежыс, буракӧ, дзикӧдз мыніс-письтіс да ортсыӧ вувзьысис став Россия пасьталасьыс... Видлы пӧ ӧні сійӧс кутны да лӧньӧдны... Да кор нӧшта быд горзысьлӧн киас винтовка да наган... Весиг со и налӧн татӧні, сьӧд вӧр шӧрӧ вошӧм пемыд коми сиктын, быдса война жӧ пансьӧ. Судзсянаджыка олысьяслысь нянь и скӧт мырддьӧны, му и видз... Керкаяссӧ и... Кӧть пӧ сэсся кытӧні ов... Весигтӧ тшӧтш и налысь мырддялӧны, коді аслас вируля уджнас да пӧсьнас ставсӧ лӧсьӧдіс... Тадзинад ӧд сэсся унджык крестьянасӧ озыръясӧн позяс шуны да ставсӧ мырддявны... Марпа Ӧльӧк коддьӧмлы кӧ вӧлясӧ да власьтсӧ сетан...
Татшӧм мӧвпъясыс ӧтарӧ пыр ӧзтісны да донӧдісны Викеньӧс, наысь сійӧ пондіс пыр ёнджыка ыши-пошиасьны да ӧтарӧ-мӧдарӧ бергавны. И садьмӧдіс гӧтырсӧ.
— Мый нӧ, чеччан кад? — чӧскыда очсалігтыр юаліс Анук.
— А-а, куйлы на, шойччы талун, — долыдмыштіс Викень гӧтырыслӧн садьмӧмысь. — Тэнад муса Енмыд на пӧ тай велӧдлӧма квайт лун уджалӧм бӧрын сизимӧдсӧ бура шойччыны.
Анук лӧсьӧдыштіс морӧс вывсьыс кӧв йылын ӧшалан ыргӧн пернасӧ, юрсӧ лэптылӧмӧн видзӧдліс ӧшиньяс вылӧ:
— Ёна нин тай лӧзалӧ... Скӧтинаыд регыд сэсся баксыны пондас...
— Мед баксӧны, уджныс тай налӧн эштӧма... — шуис Викень и пыр жӧ кыліс, кыдзи бӧр вугыртісны сьӧлӧмсӧ йирысь думъясыс. — Гашкӧ и, ӧти баксысь вылӧ нӧшта на ковмас чинтӧдчыны...
Анук гӧгӧрвотӧг оз ов верӧсыслысь вийсьӧмсӧ да майшасьӧмсӧ, но вочасӧ шуӧ ылӧсас на:
— Туруныс тай эськӧ тырмымӧн мӧслы и вӧвлы да. Тӧвбыд кежлӧ. Балялы и...
Туруннад бара на вермасны пайкӧдны... А сэсся и этшаник туруныс мында вылӧ скӧтина юртӧ бара на чинтыны...
— Эсы мында нин быдлаӧ сеталім да!.. — пырысь-пыр жӧ палялӧ узян унмыс Ануклӧн. — Ныр вылад сутшкысьтӧдз тільсян, и тэнсьыд жӧ ставсӧ дарӧм босьтӧны! Мед кӧть вочасӧ нин мыйкӧ сетыштісны. А то вед йӧз смек тай лоис: шыд солавны немторйӧн! Лампа ӧзтыны карасин абу! Бара на лоӧ пеша вор дорын сулавны... Тшынӧн-чадӧн челядьлысь синсӧ тшыкӧдны...
Викень, карта пемыдын сулалысь мӧс моз, ыджыда ышловзис. Сэсся шуис:
— Сійӧтӧ эськӧ мый да... Да вед он тӧд, кыдзи сэсся колӧ водзӧсӧ овны... Со мый медъёна мучитӧ... Пыр горзісны: землю пӧ крестьянам!.. Вӧчӧй-керӧй пӧ Сарлысь мырддьӧм да тіянлы сетӧм му вылас мый тіянлы колӧ... А со тай — кер!.. Няньтӧ мырддьӧны... Скӧттӧ нуӧны... Турунтӧ пычкӧны... Кырымад некутшӧм удж оз пыр... А мыйкӧ кӧ паныд шуан, керкасьыд на пыркнитасны челядь котырнад...
— Тэ, ен сыкӧд, Викень, паныдсӧ эн нин мун! Кыдзкӧ нин ас кежад кутышт ставсӧ... — повзьӧ Анук. Сэсся юалӧ: — Бара на Кузь Ӧльӧкыс мыйкӧ ыршасис?
— Паныдавліс... Содтӧд заданньӧ на пӧ миянлы сетісны... Нянь кузя и мукӧдтор кузя... Ковмас на пӧ, Викень, мыйяскӧ водзӧ лишӧдыштны...
— Оз комбед пондаыс, а Лизукыд понда медъёнасӧ сійӧ воӧ миян вылӧ! Вот! — куттӧг ызгысис Анук. — Голодранеч!
— Дерт, кӧнкӧ, тшӧтш и таысь лӧгавтӧг оз ов.
— Быттьӧ мийӧ нарошнӧ эгӧ сетӧ нылукнымӧс сы сайӧ! Сюзь бугыль сайӧ! Кодӧс ачыс бӧрйис, сы сайӧ и муніс!.. Тэ ӧмӧй эськӧ, Викень, ёна нимкодьпырысь зятясин Кузь Ӧльӧкыскӧд, мед кӧть и медыджыд натшальник ӧні сійӧ вӧлӧсьтын?..
— Ог тӧд... Гашкӧ, и кок пӧлӧн пырысьӧн эськӧ эг вӧв ме сы ордӧ...
— Сабля бокас ӧшӧдӧма да, ме пӧ и эм! — водзӧ на серпасасис ыззьӧм Анук. — Быттьӧ кыськӧ тӧлысь вылысь шлопкысис-усис асланым грездӧ... Быттьӧ мийӧ сійӧс огӧ тӧдӧй зырымбедьдырсяньыс... Быттьӧ сылӧн, саблясӧ пысаліс да, андел бордъяс друг быдмисны!.. Мед нин эськӧ ачыс, да вед и мамыс тшӧтш трубича нырсӧ пондіс чатрӧдлыны: мийӧ пӧ, Ӧльӧккӧд, выль олӧм тані лӧсьӧдам!.. Эштіс тай! Вильыд бӧжнас дзирнясис нэм чӧжыс, а ӧні выль олӧм тэчысь петӧма!
— Татшӧмъясыд тэчасны выль олӧмтӧ, виччысь, вомтӧ паськӧд да... — ыджыд дойӧн и дзебны вермытӧм лӧглунӧн ышловзис Викень. — Татшӧмъясыд тӧварыш Лениныслысь бур шуӧмъяссӧ мӧдар путкыль бергӧдасны да водзӧ на дзугасны став олӧм-вылӧмсӧ...
А керка ӧшиньясын пондісны нин тӧдчыны сёрмӧдчысь кыалӧн югыдгӧрд рӧмъяс, и енэж сӧдзыс со, тыдалӧ, асывланьтіыс мичаммӧ югыдкольквижӧн — сідзкӧ, бара на лоӧ шондіа гажа лун, кодъясӧс, виччысьтӧг, мыйтакӧ козьналіс на Енмыс кузь зэръяса гожӧм бӧрын.
Воддза жырйын, кӧні узьӧны на челядь, мудз тӧдтӧг тічкис-муніс кузь кывъя часі. Сарайын, кылӧ, чуксасис талун кежлӧ сёрмӧдчӧм жӧ лэчыд гӧлӧса Петрӧван.
Викень гозъя чеччисны шоныд гӧн вольпасьысь да пондісны пасьтасьны. Мед кӧть и шойччыштны вӧлі шуӧма талун, но ӧд ыджыд овмӧсад тай быдсяма ноксьӧмыс сідз и тадз на тырмӧ быдӧнлы.
Ывлаын Викень нимкодясьыштіс на сӧдз асылӧн югдӧдӧм керка-картанас, велалӧмпырысь син пӧвнас муртыштіс ӧтвес серти веськыда лыбысь керка пельӧссӧ, эз-ӧ нин ныръёвтчы муӧ пельӧсыс, да эз-ӧ нёровмун таысь керкаыс... Ен сыкӧд, ставыс на тай бура и зумыда сулалӧ, топыд вевт улад да сирӧд сюръяяс вылад, кӧть эськӧ и кузянад воймунісны жӧ нин кыз керъясыс. Тӧвся и гожся джынъяс керкаыслӧн зымкнитчӧмаӧсь улич пӧлӧн, водз асывсянь да сёр рытӧдз кыйӧны ӧшиньяснас мелі шонді югӧр. Шӧрас найӧс мичаа йитӧ вылын кильчӧа посводз, мышкас, войладорсяньыс, — паськыд сарай, уліас мӧс картаӧн. Ставсӧ водзвыв бура артыштӧма: мелі муса шонді унджык кыйӧм йылысь и чизыр вой тӧвъясысь бурджыка видзчысьӧм йылысь. Сэсся со, керка помсяньыс торъявлытӧг, джуджыд ён сюръяяс вылын паськыд дзиръя зымвидзӧ Викеньлӧн, мед, ӧтарӧ-мӧдарӧ восьтан да, турун доддьӧн бура тӧрны сэті, бокас — векньыдджык дзиръя карта йӧрас подӧн пырӧм могысь, сэсся водзӧ мунӧ шӧри поткӧдлӧм керъясысь лэптӧм вылын стын, туй дорсянь сайӧдӧ став стрӧйбаяс и пес видзан лэбув. А потшӧс саяс Викеньлӧн кыпӧдӧма джуджыд кыз кокъяс вылӧ, мед шыр оз кай, кык жыръя жытник, орччӧн — некор сывлытӧм йиа кӧзӧд, кузь кокшаяс вылын жӧ вирич да ыджыд-джуджыд вӧв гид. А сэсся, гӧгӧрыс, паськӧдчӧма мышсяньыс зумыд потшӧсӧн гӧгӧртӧдӧм паськыд йӧр, неуна бокынджык, шор дорын, бур керйысь жӧ тшупӧм пывсян да ӧтарӧ-мӧдарӧ исковтӧдысь тьӧскӧн жӧ вевттьӧм картупель гу.
Ставсӧ ас киясӧн, чер да пила отсӧгӧн, камгис-керис Викень. Уджалігмозыс и вочасӧн пыр водзлань велӧдчис мастерӧвӧй уджас бур киподтуя мортыд: пельӧс тшупӧмсянь — керка лэптӧмӧдз, ӧдзӧс кӧсяк сувтӧдӧмсянь — ӧшинь рама вӧчӧмӧдз, нюдз сёй лойӧмсянь — пач тэчӧмӧдз... Ӧні налы, гозъялы, став тайӧ уджъясас колӧ челядьнысӧ бурджыка велӧдны, мед сэсся найӧ зумыдджыка да шаньджыка панӧны ассьыныс асшӧр олӧмнысӧ. Дерт, быдӧнлы ковмас ёна на отсавны. Викеньӧс век шонтӧ гуся дум, мед эськӧ быд ныла-пиалы, кытчӧдз выныс эм на, аслас кодь жӧ керка-карта лӧсьӧдны, отсавны лэптыны, мед найӧ сэтӧні бура рӧдмӧдчӧны, шоныд гажа позъясаныс водзӧ паськӧдӧны сылысь, Викеньлысь, рӧдсӧ...
Викень пырис вӧв гидйӧ, нырас-чужӧмас оньыштіс вӧв ньылӧма пӧсьӧн-шоныдӧн, коді Викеньлы век овлӧ сэтшӧм мусаӧн. Челядьыслӧн жӧ ис кӧр кодь мусаӧн!.. Кык вӧв на тай со сулалӧны налӧн гидйын! Чибук да Рыжко. Мича и вына вӧвъяс, торйӧн нин томджыкыс — арся зарниӧн ломалысь ниа рӧма Чибук, сы кодь вынаыс да ярыс, гашкӧ и, некодлӧн сэсся абу грезд пасьтаын! Масленича дырйи доддялас сійӧс Викень, петас панласьны, и быдӧнӧс ордйӧдӧ биа-борда кодь Чибук...
Викень, гӧтырсӧ моз жӧ меліа, шыльӧдӧ Чибукӧс, нимкодьпырысь кылӧ, кыдзи ки пыдӧс улас шоныда пессьӧ вына пемӧслӧн пӧсь вирыс, кылӧ, кыдзи тӧлка вӧв радейтысь кага моз меліа зільӧ ниртчыштны кӧзяиныс дінӧ, — и водзӧ на шоналӧ сьӧлӧмнас Викень.
Олӧмаджык нин Рыжко озджык сэтшӧма меліась, кӧть эськӧ и, кӧнкӧ, тӧдтӧг оз жӧ ов, кутшӧма дӧзьӧритӧ сійӧс Викень. Кор на Рыжкоыс ӧтнасӧн вӧлі, да куш сӧмын ӧти мӧс на видзисны том гозъя, сэки кыкнан пемӧсыс ӧтлаын на сулалісны сарай ув гидын. Кутшӧмкӧ тӧв вӧлі зэв кӧдзыд, а уджавны ковмис ёна и уна, и кынмаліс Рыжко. Коньӧрлӧн горшыс пыкталіс, сёйны ни юны эз кут вермыны. Тайкӧ усяс кок йывсьыс. Сэки и шонъянӧй батьыс велӧдіс Викеньӧс шонтыны Рыжкоӧс пывсянын да бурдӧдны. Асланыс пывсьӧм бӧрын вӧлі кыдзкӧ-мыйкӧ пыртӧдасны Рыжкоӧс шоныд колаӧ: коньӧр, буракӧ, вӧлі ставсӧ гӧгӧрвоӧ да ӧд и кывзысьӧ... А таӧдз водзвыв би пӧсьӧдз пӧжасны горйын шабді кӧйдыс, тӧбасны топыд пыш дӧраӧ да и зэлыдакодя ӧшӧдасны Рыжколы ныр-вом улас. Сулалӧ сійӧ шоныдінас да пыдіа лолалӧ ныр-вомас чамгысь пӧсь шабділысь выя русӧ. И ӧд, коньӧрлӧн, письтіс ёна пыкталӧм горшыс, веж ор кыза мӧдӧдчис. А регыд сэсся и бӧр гажмыштісны синъясыс, да бара сёйны пондіс. А сійӧ тӧвнас грездын татшӧм висьӧмсьыс нёль-ӧ-вит вӧв куліс...
А ӧні вӧв гидйын, олан керка моз топыда тшупӧмаад, сідз шоныд, пывсян оз ков, кӧть сэсся кутшӧм кӧдзыд оз камгы ывлаын. И став туруныс вӧвъяслы паськыд лӧскын, тӧвнас тшӧтш кутӧ шоныдсӧ, каян да восьтыштлан ӧдзӧс розь, веськыда лэдзыштан турунсӧ мыйта колӧ лясниӧ да бӧр тупкан. Ставсӧ Викеньлӧн водзвыв бура артыштӧмӧн вӧчӧма...
Челядь узигкості на Викень юкталіс да сёӧдіс вӧв и мӧс; куим мӧс на жӧ ӧні налӧн рӧмидзтӧны и лысьтӧны, дерт, шуам, гашкӧ, абу уна йӧлаӧсь, но быдӧн чӧскыд сук йӧв вотькӧдӧны, тырмӧ налы, семьякодьлы, йӧв и мукӧдтор, нӧк и сыысь гудыртӧм вый, рысь тырмӧ и кукань яй. А тшӧтш и куйӧд тырмымӧн «вӧчӧны» став тайӧ пемӧсъясыс, бур куйӧд, ставыс воӧ муяс вылӧ да ёна отсалӧ быдмыны няньлы и картупельлы. Куйӧдтӧгыд, скӧттӧ видзтӧг, миян лыа да сёйӧд муяс вылад мый на пӧ эськӧ быдмис да воис. Да нӧшта нин этатшӧм дженьыдик, кӧч бӧж кузьта гожӧмнад. Да тавося моз ӧтарӧ зэригад...
Вердчӧ-юктасьӧ Викень шор дорын да нимкодясьтӧг оз ов, мый ставыс тайӧ сылӧн эм, мый став тайӧ эмбурыс и пемӧсыс налӧн, гозъялӧн, ас киясӧн да ас зільӧмӧн лӧсьӧдӧма. Та кузя сійӧ, Викень, ёна пановтіс батьсӧ. Батьыс сылӧн, Викеньлӧн, шонъянӧй, тӧлка да сюсь морт жӧ эськӧ вӧлі, но ёнджыка вӧралӧмӧ сетчыліс, му-видз дорад эзджык шонавлы сьӧлӧмнас, кыдзкӧ быттьӧ мырдысьӧнджык ставсӧ горт гӧгӧрын вӧчлывліс. И век гӧлиндзи овліс... Викень война вылӧ ветлӧм бӧрын да паськыдінъяссӧ да сэні олысь йӧзсӧ аддзылӧм бӧрын гӧгӧрвоис, мый ӧнія кадӧ, кор матігӧгӧр вӧр-васӧ буракодь нин куштӧма, куш ӧти вӧралӧм помсьыд прамӧй мортӧн он ло. И Викень уськӧдчис паськӧдны видз-му да зумыдмӧдны горт овмӧс. Дерт, сійӧ эз эновтчы и вӧралӧмысь: ылі и маті чӧс туй на жӧ видзӧ-кутӧ сійӧ, пиянсӧ велӧдӧ вӧр-ваыс дінӧ, ӧні, Пӧкрӧв бӧрын, гортын кыз уджъяссӧ эштӧдӧм бӧрын, бара на каясны найӧ, ая-пиа, ылі чӧс туй ягъясӧ, Выль воӧдз вӧраласны... Таысьтӧ, мыйта вермӧ, оз на жӧ кӧсйы эновтчыны сійӧ, Викень, но тӧдӧ сійӧ и медшӧрторсӧ: эз кӧ эськӧ сэтшӧм азыма босьтчы му-виддзыс дінӧ, тшупсян-вӧчасян уджыс дінӧ, — сэки эськӧ сылы, Викеньлы, татшӧм овмӧссӧ и татшӧм судзсяна олӧмсӧ не аддзывны. Мед сылы и сьӧкыдджык, мед сылӧн вир сӧныс и юр вемыс ӧтарӧ мырсьӧны-вийсьӧны, но таысь тай сылӧн, Викеньлӧн, некыті на оз лябмы ни оз быр, бур вын и вежӧр на кылӧ сійӧ аслас нелямын арӧснас...
Мед сӧмын эз торкавны сылы бурпӧт овнысӧ-а!
Викень вердӧ-юктӧдӧ вӧла-мӧскаӧс, ыжъясӧс да, а аслас, пинь висьӧм моз, бара и бара на ёнтышталӧ тӧждысяна дой:
«Оз жӧ кӧ пондыны мырддявны тшӧтш и миянлысь-а? Нянь и картупель налог ме лэччӧді нин, мыйта колӧ. Весиг быдса кукань ловйӧн сеті. Сэсся со и вок гӧтырлы ялавич нуи, позьӧ шуны, дась мӧс нин. Вокыс со революция дор косясигӧн жӧ том юрсӧ пуктіс. Окма жӧ эськӧ да!.. А сыӧдз на ныв гозъялы быдса лысьтан мӧс сеті, найӧлы ӧд, томъясыслы, кыдзкӧ колӧ жӧ ӧтлаын олӧмсӧ панны...»
Викень ноксьӧ керка-карта гӧгӧрын, вольпасьын нюжмасьӧм-шойччӧм пыдди быть колана асъя уджъяс вӧчӧ, видзӧдлывлӧ пач трубаысь тэрмасьтӧг петысь тшын вылӧ, исыштлывлӧ тӧв уркнитлігъясӧ му веркӧслань лайковмунлӧм пожӧм-пипу сора тшын кӧрсӧ да быдтор йывсьыс мӧвпалӧ.
Кадыс дзескыд да сатӧк да, сьӧлӧм вылас век быттьӧ деливӧкодь Викеньлӧн. Сьӧлӧмыс век быттьӧ кутшӧмкӧ мыжтӧм мыж кылыштӧ. Либӧнӧсь гӧгӧрвотӧма майшасьӧ-полыштӧ.
Войдӧрлун паныд лоис этійӧ Марпа Ӧльӧкыс, кутшӧмкӧ комбедӧ пӧ тай пуктӧмаӧсь сійӧс, вӧр мутиӧс, — паныдасигӧн нарошнӧ сувтӧдіс да и наяна шыннялӧ:
«Тэнӧ эськӧ, Викень дядь, колӧ на жӧ пыркӧдыштны да!»
Ме пӧ и эм, сьӧд юрсӧ койтысь чукар моз чатӧртӧма да гоннялӧ-пӧкажывайтӧ вӧлӧсьтӧд — волялысь кучик кышӧда, тасмаясӧн крестасьлӧма, ӧтар бокас наган, а мӧдар бокас весигтӧ сабля ӧшӧдӧма. Да ӧд абу сідз-тадз сабля, а кодлыськӧ, буракӧ, медкузьсӧ мырддьӧма — весигтӧ му веркӧсӧдыс ичӧтик гӧгыль вылын гӧгыльтчӧ! Армияын служитігӧн и японечкӧд воюйтігӧн ратник Викень быдсяма саблясӧ жӧ аддзыліс, но мыйлакӧ татшӧмыс некор эз шыбитчыв синмас — мед эськӧ кузь пуртӧс помыс ичӧтик гӧгыль вылын тюрӧдіс...
Викень эськӧ и шуис жӧ: мый пӧ нин менӧ пыркӧднысӧ, мыйта колӧ ме сідз нин сдайті и сеталі, нянь и мукӧдтор. Аслыным сёйӧм вылӧ пӧ сӧмын нин менам кольыштӧма. Да водзӧ кежлӧ овмӧслысь вужсӧ не на орӧдӧм вылӧ...
А мӧдыс читкыралӧ чиган чужӧм вывсяньыс дозмӧр варышлӧн кодь лэчыд синсӧ да водзӧ на дзескӧдӧ:
«Эстшӧм голод да разрука дырйи тэнад, Викень дядь, уна на сюрас перъянторйыс!»
Татшӧмыд бара перъяс и пыркӧдас! Медбӧръя нянь мешӧктӧ нуас... Не нин сёрнитны вӧв да мӧс йылысь... Нӧшта нин ӧні, со этійӧ, мый нин сійӧ... Комбедас пуктӧмаӧсь да... Ӧнітӧ сійӧ мый колӧ и оз ков — ставсӧ мырддялас нин... Дерт, кӧнкӧ, Кузь Ӧльӧкыслӧн и збыльысь лӧгыс тшӧтш петӧ на вылӧ, Викень гозъя вылӧ, Лизук нывныс понда. Гортас воӧм бӧрын тай ёнакодь вӧлі рыньшалӧ шаньмӧм-мичаммӧм Лизаныс бӧрся, а мӧдыс тай со эз ышты татшӧм сабляыд вылӧ, рамджык зон сайӧ тэрмыштчис лэбовтны...
А тайӧ кыськӧ локтіс войнаяс вывсьыс — ок, сорстӧм петук! — саблясӧ ни нагансӧ вывсьыс оз и пӧрччыв. Сарӧс пӧ чӧвтім, буржуйясӧс пыркӧдім, ӧні пӧ гортын пондам нӧшавны да куштыны мироедъясӧс! Тырмас пӧ и асланым буржуйяслы вирнымӧс миянлысь юны!
Бисинъяслысь да Кассянъяслысь пырысь-пыр жӧ мырддисны керка и карта, му-видз и скӧт. Да юклісны гӧльджыкъяслы да салдаткаяслы... Но тайӧтӧ, шуам, мед нин, татшӧмъясыслӧн йӧз пӧсьӧн жӧ унджыксӧ куралӧма и нажӧвитӧма. Унджык му-видзсӧ сійӧ жӧ Бисинъясыс дзикӧдз жебмӧм бӧбыльясыслысь донтӧм донысь кӧповталісны... Сійӧ жӧ Кузь Ӧльӧкыслӧн кодь мамъяслысь... Кӧть эськӧ, шуам, тайӧ маменькаыс абу жӧ зэв бордъя андел кодь: верӧс сайӧ петавлытӧг нажӧвитіс Ӧльӧксӧ да и сочсӧ на сылысь да, дерт, кӧнкӧ, ёна бур олӧмсӧ эз вермыв лӧсьӧдны налы... А зонкаыдлӧн, кӧть и сійӧ жӧ Ӧльӧкыслӧн, батьтӧгыд омӧликатӧ быдмигӧн, тшыг пӧт олігад, бур уджъяс дінӧ лючкисӧ велавтӧгыд, — став та бӧрын кыдзи нӧ лӧгыд оз пет бурджыкатӧ олысьяс вылад, чӧскыдджыкатӧ сёйысьяс вылад?..
Но ӧд и сійӧ, Викень, абу жӧ мыжа таысь! Сійӧ некодӧс нинӧмӧн некор эз пайкӧдлыв. Ачыс на со, мый вермӧ, век отсалӧ мукӧдлы. Бурджык скӧт юрӧн и гырысьджыка быдмысь картупельӧн, нянь кӧйдыс кӧть, картупель кӧйдыс кӧть, век нин сійӧ бура бӧрйӧ да чередитӧ... И сылысьсӧ, Викеньлысь, татшӧм мырсьысь крестьяниныслысь, мыйла колӧ мырддявнысӧ? Водзӧссӧ немысь-немтор сеттӧг мыйла колӧ вуж выйӧныс орӧдны тшӧтш и сійӧс?..
— Батьӧ, лок эсся затрекайтны! — кылӧ, пондіс чуксавны Викеньӧс ичӧт нылыс, визув Анук. — Сёяныд миян пызан вылын нин, лок чожа, а то кӧдзалас.
Викень пӧрччис дукӧссӧ да кӧті юръяссӧ посводзын, мыссис кильчӧ помӧ ӧшӧдӧм мыссян дозсянь да, асъя сынӧд вылын ноксьыштӧмысь век жӧ кыпыдкодь руа, пырис керкаӧ. Тшегӧс вомӧн воськовтігкостіыс нырсӧ и ловсӧ дзоньнас чӧскыда гилькнитіс пӧсь нянь кӧр да дозмӧр мырдкӧд сорласьӧм пӧжсьӧм чери кӧр.
— Но, мыйӧн нин талун чӧсмӧдас миянӧс зіль кӧзяйканым миян? — нимкодьпырысь сёрнитіс Викень сы дінын ниртчысь ӧкмыс арӧса Ануклысь еджыд юрсисӧ шыльӧдіг.
— А мийӧ мамӧкӧд йӧв пиын да кольк пиын пражитім вокаяслысь тӧрытъя кыйӧм ёді! А пажнайтны пуим дозмӧра шыд!
— Но, Беляна, чӧскыд сёян тай дасьтӧмаӧсь талун, праздникаддза. Вай инӧ аттьӧ кыв шуам вокаясыдлы да чӧсмасьыштам найӧлӧн кыйдӧсӧн. Бур вердысь-удысьясӧн тай найӧ кӧсйӧны лоны...
А «вердысьяс» — дас вит арӧса Яков да дас куим арӧса Васька — талун вӧччыштӧмаӧсь жӧ, чутӧсь ситеч дӧрӧмаӧсь да лӧзӧн мичӧдӧм дӧра гачаӧсь. Викень кыдз видзӧдліс на вылӧ, сідзи и ылькнитіс шоныдлунӧн сьӧлӧм пытшкӧсӧдзыс: «Быдмӧны молодечьясыс!» Торйӧн нин бура нюжаліс таво гожӧм Яков, батьсӧ нин вӧтӧдны пондіс, дерт, шуам, сук вӧраинын быдмысь том пожӧм моз вийӧрджык на-а. Ныр улас со сьӧд ловгӧныс сукмӧ да нюжалӧ и...
Кыкнан нывкаыс вӧччӧмаӧсь жӧ морӧсъясӧдыс вышивайтӧм вӧсни шабді дӧра платтьӧясӧ и...
И мамныслӧн, ыджыд Ануклӧн, пачводзын ноксьӧмысь банйӧм чужӧмыс быттьӧ томмӧма да праздникӧн югзьӧдӧма, ныв кодь на жӧ лӧсьыд и мича со.
— Но, часлы инӧ, ме инӧ дӧрӧмӧс вежа жӧ! — шуис Викень да пырис жырйӧ. А сэсся и пасьталіс помазея небыд дӧрӧм, юрйыв бокиас кизьяса. Зумыд коскӧдыс шыркнитіс тугъя вӧньӧн.
— Да тэ тай, батьӧ, жӧник кодь на миян! — весигтӧ чуймыштіс ичӧтик Анук.
— Сідзи, нылӧ, син пӧла жӧник... — долыдпырысь шпыньмуніс Викень.
— Тэ, батьӧ, Лиза-сочаыдлӧн жӧник серти мичаджык на! — эз ӧвсьы вильыш Анук.
— Ланьт, йӧй мӧй тэ! — сэки ӧвтыштчис ичӧт вылӧ сы серти кык арӧсӧн ыджыдджык чойыс, Марья.
— Но, вайӧ пуксялӧй сэсся пызан саяс, жӧника-невестаяс! — тэрмыштсьӧдіс мамыс. — Енмыс тай талун бур пызан на отсаліс чукӧртны миянлы.
— Мамӧ, а выль ущительыд, Микаил Микайлӧвич, висьталӧ, ыштӧ Енмыс пӧ сӧлсем абу, — эскӧдана шуӧ мамыслы лабутнӧй Марья. — Закон Божий пӧ некор сэсся огӧ пондӧй велӧдны.
— Найӧлы, антикристъяслы, немтор абу! — чушнитчӧ та вылӧ пызан дорын ноксьысь мамыс да весигтӧ повзьӧмӧн видзӧдлӧ ен ув пельӧсса ӧбраз вылӧ. — А миянлы эм! И мед лёк ногӧн некор эз вӧв думайтӧма Ен-Батюшкоыс йылысь! Сёйыштам да мый да, сэсся и мийӧ, эня-нылаяс, бара на кайлам вичкоӧ юрбитыштны.
— Да вед, мамо, школаын ёна пондасны дивитны таысь! — дзикӧдз нин ыпнитӧ Марья. — Либӧ эз и ков сетны миянӧс школаас. Мукӧдыс тай нӧ оз велӧдчыны да сідз жӧ олӧны!
— То вед мый сія байтӧ! — нерыштӧ чойсӧ ичӧтджык Анук. — Аслыс медъёна кажитчӧ школаас велӧдчынысӧ-а!..
— А камунистъясыд пӧ дзикӧдз кӧсйӧны вичкотӧ тупкыны! — шуӧ Яков, коді быд рыт нин кӧнкӧ бурлачитӧ да, дерт, быдторсӧ кывлӧ и тӧдмалӧ.
— Эшшӧ мӧй! — повзьӧмӧн повзьӧ таысь мамыс. — Да таысь вед!.. Таысь вед ставнымӧс Енмыс ёрас! Олӧм ни вылӧм некинлӧн оз ло! Ӧні нин став олӧмыс дзугсьыны да пазавны пондіс-а...
— А мый, мамыс... — зільӧ личӧдыштны зэлалӧмасӧ Викень. — Гашкӧ, инӧсь, школьничаяссӧ, збыльысь, не нин и катӧдлыны вичкоас да? Мед нин не торкавны велӧдчӧмсьыс?.. Ставыс сэтшӧм крута пондіс бергӧдчыны да, збыльысь вермасны мыйкӧкертны... Мед нин, зонкаясыд моз, лючки да бура помаласны Земскӧй школатӧ. Кӧть и неыджыд грамота, но век нин гажаджык лоӧ овнысӧ...
— А ме бара и кайла мамӧкӧд вичкоад! — виччысьтӧг шуӧ ичӧт Анук. — Сэтӧні сэтшӧм гажа, и сэтшӧм лӧсьыда сьылӧны. Школаад серти дас пӧв лӧсьыдджык!
— Ай, Беляна тэ менам! — нимкодьпырысь личмунӧ мамыс.
— Кажитчӧ кӧ, и кай... — ышлолалӧ татшӧмторъяссӧ ыджыдджыка гӧгӧрвоысь батьыс. — А Марьюк мед инӧсь гортын юрбитыштӧ да лыддьысьӧ.
— Сэсся менам и носки кыан на помавтӧм, Яковлы! — радпырысь ырсмунӧ Марья. — Регыд со вӧрӧ мӧдӧдчӧны.
Тадзи сёрнитігӧн пуксялісны ен ув пельӧсланьын сулалысь пызан гӧгӧр, лабичьяс вылӧ, быдӧн аслас местаӧ. Зонкаяс пырисны пыдіӧ, нывкаяс — ывла ӧдзӧслань ортсыӧджык, батьыс — ӧшиньдорса пызан помӧ, а мамныс, кӧзяйка, ставлы паныда моз улӧс вылӧ пуксис, кывтлань матӧджык.
Чӧскыд нянь на талун пӧжалӧма мамныс — рудзӧг пызьысь пӧтӧса паркйысь тупӧсьяс, мыйтакӧ сӧмын сорлалӧма пуӧм да майкӧм картупельӧн. Ёна и лӧсялӧ пӧсь небыд няньыд нӧкъялӧм сола тшаккӧд! Китӧ он вермы кутны, ачыс сідзи и тэрмасьӧ ӧтувъя пу тасьтіӧ... А сёй латкаын пӧжӧм ёді яесничаыс нӧшта нин чӧскыд, кык вок нигыляӧн тӧрыт кыйӧмаӧсь Джуджыд Сюнтысь. А воддза луннас найӧ жӧ кытшовтӧмаӧсь маті чӧс туйӧд да кык дозмӧр вайӧмаӧсь, дозмӧр шыдыс тай, пажнайтігкежлӧ, кылӧ, пӧжсьӧ ыджыд пачын, лов пытшкӧсӧдзыд сідзи со и йиджовтчӧ вӧрыслӧн чӧскыд мырдыс. Аръявылыд ӧні кык вок век нин гӧгралӧны сэті, маті чӧс туйӧдыс, верст дас сайӧ, да тшӧкыдакодь чӧсмӧдлӧны дозмӧр и сьӧла шыднад...
Яеснича бӧрын, горшнысӧ веськӧдӧм могысь, пувъя йӧв ставӧн панялӧны, мамныс выльысь на содтылӧ пувсӧ и йӧвсӧ ыджыд тасьтіас.
Пызан сайысь петӧм бӧрын быдӧн коді кыдзи кужӧ чӧвталӧ Ен водзын пернапас, медсьӧлӧмсяньыс юрбитӧ кӧзяйка-мамныс:
— Спасибӧ Тебе, всемилостивый Боже, за клеб и соль! И дальше сокрани нам, Господи, Своя благодати!
Завтракайтӧм бӧрын быдӧн нин тӧдӧ, кодлы мый колӧ вӧчны.
— Шабді няръявны ни ниравны талун огӧ пондӧй, — шуӧ мамыс нывкаяслы. — Тӧрытъя пывсьӧм бӧрын нинӧмла на пырысь-пырсӧ бусӧссьыны. Вичкоысь воӧм бӧрын мый эштам печкыштам да кысьыштам.
— А мийӧ, ая-пиа, зарадитчам да мый да. Си петляяс путшкыштам, — шуӧ Викень.
— Ён вед, шу, батьӧ, Чибукыдлӧн сиыс бӧжас! — ыджыда тшӧтш нимкодясьӧ Васька, коді тӧрыт батьыскӧд ӧтлаын тшӧтшкӧрталіс вӧв бӧжъяс.
— Да, сутуга оз ков татшӧм синад! Чибукыдлӧн тай, ен сыкӧд, быдлаті ён — си и гыж, морӧс и кок, — долыдасьӧ батьыс.
А Яков сэк кості шылькнитӧ пызан вылысь пон сёян рачӧ нянь торпыриг, торйӧн чукӧртӧ чери лыяс да лӧсьӧдчӧ петны сарайӧ.
— Либӧ огӧ нин и лэдзлӧй Катшыстӧ дом йывсьыс? — юасьӧ батьыслысь.
— Огӧ, немторла сылы весьшӧрӧсӧ ризъявны. Каям ылі вӧрас да, эштылас на мудзтӧдчынысӧ... Луннас мед Васькакӧд ӧтлаын котралыштӧны.
— Батьӧ, а батьӧ! — ыджыда шыасьӧ сэсся Васька, кор вокыс, Яков, бӧр пырӧ керкаӧ. — Вай таво менӧ тшӧтш босьтӧй ылі чӧс туяд вӧравнытӧ!
— Тэнӧ? — быттьӧкӧ и падмыштӧ таысь Викень, кӧть эськӧ и ас кежас эз ӧтчыд мӧвпыштлы та йылысь: ӧд со быдмыштіс-ёнмыштіс нин и мӧд пиыс тшӧтш! Мед и олыштӧ ылі вӧр керкаас, кузь туйсӧ и син сёян тшынсӧ тӧдлӧ. — Тэнӧ, шуан, тшӧтш? Абу-ӧ неуна водзджык на? Ылынкодь ӧд сэтчӧдз да... Чом нарыд абу, шоныд пӧлать вылыд ни... Сэсся мый на мамыд шуас?
— Ме? — Ануклӧн жаляддзаыс ёвкнитіс кыткӧ сьӧлӧм дінтіыс. — Ме ог и куж, мый шуны...
— Мед тшӧтш босьтӧны, мама! — ыпъялӧ мукӧдысь муговджык чужӧма Васька. — Меным вед дас куим арӧс нин! Меным вед колӧ жӧ прамӧйджыкасӧ вӧравнысӧ велӧдчыны! Батьӧ дінын!
— А мый, Яков, гашкӧ, босьтам и эм да? Кӧть эськӧ и ме кӧсйылі на кольлыны сійӧс гортӧ кӧзяин пыдди... А то ӧд Рӧштвоясӧдз гортын некод гач новлысь оз коль...
— Вай босьтам, батьӧ! — долыдмӧ Яков водзӧ лоана ӧтлаын татшӧм вӧралӧмсьыс. — Вӧрас петтӧдз ми кыз уджсӧ тані мамояслы керам!
— Сійӧтӧ керам эськӧ да... — мӧвпалігтыр арталӧ Викень. — Нянь и картупель миян идралӧма. Мыйтакӧ пызь изӧдыштӧма. Скӧтлы турун тӧв шӧрӧдз кымын вылӧ горт дорӧ ваялӧма... Медколанаыс ӧні миян, вӧравны петтӧдз, дӧра кыан стан колӧ керкаӧ пыртны да лӧсьӧдны.
— Пыртам, батьӧ! — збоялӧ вӧравны босьтны кӧсйӧмсьыс пырысь-пыр жӧ быттьӧ верстяммӧм Васька.
— Мед Марьюк да Анук велӧдчӧны мамыслысь мича серъяса дӧра кыны, — вашъялӧ долыд сьӧлӧма Викень. — Регыд вед сэсся найӧлы приданнӧй вылӧ нин ковмас быдтор...
— Мун сэтысь, батьӧ! Мый нинӧм абусӧ лӧсьӧдлан! — яндысьыштчис татчӧ быдторсӧ нин гӧгӧрвоысь Марья.
— Мый нӧ «мун сэтысьыс», — шыасис тшӧтш вичкоӧ петігкежлӧ пасьтасьысь мамыс. — Лизаыд тай нӧ со дас сизим арӧсӧн лэбовтіс гортысь, а тэныд со дас ӧти жӧ нин. Он и казявлы, гӧнсялан и бордсялан.
— Вока! — сёрнисӧ бергӧдӧмӧн шыасис сэсся Марья Яков дінӧ. — Мича бӧжа сьӧд тар либӧ дозмӧр кӧ лыянныд, бӧжсӧ энӧ куштӧй, бура керӧй да гортӧ вайӧй!
— Но, ваям! — кӧсйысис Васька.
— А меным дозмӧр гадьсӧ пӧльтӧ да вайӧ! — корис Анук.
— Ме тэныд медмича тулансӧ кыя да невестаалігкежлад пушыд шапка вурӧда! — виччысьтӧг лышкыда кӧсйысис Яков.
— Кый и эм, вока! — дзикӧдз нин нимкодьмис видз выв бобув кодь пельк Анук. — А мед бурджыка шедас тэныд тайӧ туланыс, ме вичкоын Енлысь тшӧтш гусьӧникӧн кора!
Тадзи Викеньлӧн семья — позьӧ шуны, пӧт и шуда позтыр — миян ылі войвылын шоча овлысь арся шондіӧн югзьӧдӧм асылӧ лӧсьӧдчис коллявны выль лун.
2
Вӧлӧстнӧй Сӧветлӧн ыджыд югыд коромина весьтын, тӧв йылын ыпъялысь жар би кыв моз, дӧлаліс-пессис гӧрд флаг. Лэптісны сійӧс сэтчӧ таво гожӧмнас, и сэтшӧм мичаа да кыпыда лӧсяліс гӧрд флагыс Кассян купечлӧн двореч кодь керкалы, мый регыдӧн пондіс чайтсьыны, быттьӧ нэмыс сійӧ тадзи дӧлаліс сикт шӧрын, медся гажаинас.
А асьсӧ керкасӧ кыпӧдлісны эз на жӧ ёна важӧн, германечкӧд война пансьытӧдз, мича шыльыд керъясыс эз на удитны воймыны, ловъя серӧн на сярвидзисны, и еджыд краскаӧн мавтӧм гырысь да югыд ӧшиньясыс кыпыда видзӧдчӧны гӧгӧр. Да ӧні со нӧшта нин гӧрд флаг выліас ыпъялӧ-дӧлалӧ, кутшӧмкӧ пӧ выль нога олӧмлань чуксалӧ. И стен пасьталаыс ляскӧм гӧрд кумач вылын гырысь шыпасъяса гижӧд со сэтчань жӧ ышӧдӧ:
«Кӧрт киӧн пыртам йӧзӧс шуда олӧмӧ!»
Вӧр лэдзӧм помысь да вӧралысьяслысь прӧмыс ньӧбӧм-вузалӧм помысь озырмылӧм Кассян эз жалит ни сьӧм ни немтор аслыс татшӧм оланін поз зымкнитӧм вылӧ. Медбур вӧрсӧ пӧрӧдісны да кыскалісны нэмӧвӧйся ягъясысь, кузь пожӧм и коз, и мед ӧтрӧвнӧйджыка серӧктісны гӧгрӧс кузь керъясыс, мед мичаджыка видзӧдсисны ортсысянь и пытшкӧссянь, найӧс вӧлі кыскӧны-лэдзӧны бала пыдди лӧсьӧдӧм кӧрт кольча пыр: дінланьӧдыс мый оз тӧр кольчаас, сы мында и лӧсйӧны да шыльыда гогналӧны гӧгӧр, да та понда быд керлӧн йыв и дін лоӧма быттьӧкӧ ӧткызтаӧн.
Тшупсисны ыджыд сикт пасьталаысь медся киподтуя йӧзыс, миянлы тӧдса нин Викеньӧс тшӧтш чукӧстліс Кассян... Но сы пыдди, сё майбырӧй, и тшупыштісны жӧ тайӧ мастерӧвӧйясыс керкасӧ! Быд пельӧс мича чача этшӧн кыпыда сярвидзӧ да быттьӧкӧ ворсӧдчигтыр кокньыдика лэбовтӧ веськыда вывлань, и некыті кост ни розь абу, эстшӧм топыда шлапкысьӧмаӧсь гӧгрӧс-шыльыд керъясыс ӧта-мӧдныс вылӧ. Кӧть и гырыськодь вӧрыс, кызь кӧкъямыс кер судта тшуписны-лэптісны, мед нин кыпыдджык лоӧ керкаыс ортсысянь и пытшкӧссянь, мед нин сынӧдыс и югыдыс унджык лоӧ жыръясын. А ставсӧ тайӧ дивӧ кодь керкаас лои тшупӧма дас кыклаті! — быд ӧтпасьта стенын видзӧдсьӧ кык ортсы пельӧс да на костын нӧшта на кык тшупӧм-вурыштӧм визь. Татшӧм ногӧннас керка пытшкӧссӧ юклісны-торйӧдлісны квайт ӧткодь жыр вылӧ да ӧти ыджыд зала вылӧ, и быд жырйӧ, посводзысь кындзи, морт судта гырысь ӧшиньясӧд ыльгӧ-пырӧ ывла югыд.
Кассян купечӧс гортсьыс тодмышкалӧм бӧрын гожӧмнас лӧсьӧдӧм Вӧлӧстнӧй Сӧветлы бура лӧсяліс татшӧм керкаыд! Мыйта колӧ йӧзӧс позьӧ корлыны и вайӧдлыны сэтчӧ. Весигтӧ важ руясӧн на аснырасьысьясӧс, небзьӧдыштӧм могысь, позьӧ йӧршитлыны кӧрт бедьясӧн креставлӧм ичӧтик ӧшиньяса купеч амбарӧ. И неважӧн индӧм комбедыд, дерт, тані жӧ. И ликбез вылӧ жыр тшӧтш вичмис, учитель Михаил Михайлович книгаяс чукӧртӧ да быдлаысь корсялӧ пемыд юрнысӧ югдӧдыштны кӧсйысьясӧс. И татысь жӧ том йӧз аслыныс вылӧ корисны жыр, кутшӧмкӧ пӧ «камсамол» бара кӧсйӧны лӧсьӧдны.
Дзик мӧд пӧлӧс сёрнияс пондісны кывны Кассянлӧн гажа керкаын. И зыксьӧм да вензьӧм ӧтарӧ кылӧ. И грӧзитчӧм-чиршӧдлӧм. Ёнджыкасӧ зыксьӧны да вензьӧны сы понда, кодлысь колӧ нӧшта мырддьыны керка и скӧт да, дерт, тшӧтш и му-видз. Да кодӧс колӧ нӧшта на удзӧдыштны няньӧн и мукӧдторйӧн.
Сэтшӧмъяс, кыдз Салдат Иван, шуӧны, мый тырмас пӧ сэсся, кассим пӧ Бисинъясӧс да Кассянъясӧс, кодъяс уна во чӧж пайкӧдісны вӧралысьӧс и вӧр лэдзысьӧс да нажӧвитчисны налӧн пемыдлун вылын. А сэтшӧм крестьянасӧ пӧ, кодъяс асланыс вынӧн да ӧтырышъя мырсьӧмӧн лӧсьӧдісны мед кӧть и судзсянаджык овмӧс, — сэтшӧмъяссӧ пӧ дзик нинӧмла вӧрӧдны, тадзинад пӧ ми вермам сӧмын лӧгӧдны йӧзсӧ да му-видз дінсьыс падмӧдны, а сэки нӧ кытысь пондан виччысьны нянь и мукӧдтор?! Путӧ пӧ тай вывті кӧ нюгыльтан, сійӧ вермас и чегны. Либӧнӧсь сэтчӧдз нюгыльтчыны, мый бӧрсӧ сэсся некыдз нин оз веськав...
Но сэтшӧмъяс, кыдзи Марпа Ӧльӧк, вермӧны вӧлі гора гӧлӧснаныс Салдат Иван коддьӧмсӧ. Колӧ пӧ став мироедсӧ пыркӧдны, кодлӧн эм гоз вӧв да некымын мӧс! Странаын пӧ голод, страна пӧ виччысьӧ миянлысь нянь и мукӧдтор. Асланым пӧ тані миян мыйта тшыгъялысьыс, торйӧн нин кузь тӧвбыднас мыйта на содӧ, а ми пӧ, пролетарскӧй революция зымквартӧм бӧрын, пондам чеченитчыны али мый ад горша кулакъясыскӧд?! Тадзисӧ пӧ абу большевикъяс ног, а лёк эсэръяс да меньшевикъяс ног, кодъяс быд ногыс и быдлаын джӧмдӧдалӧны революционнӧй Сӧветскӧй власьт!
Аслас ёсьлунӧн и винёв вынӧн, а тшӧтш и ыджыд гӧлӧснас, а медсясӧ, дерт, сійӧн, мый германскӧй фронт вылын на сувтӧма большевикъяс дор да тшӧтш мыйкӧ вӧчӧма Временнӧй Правительствоӧс путкыльтӧм могысь, а сэсся весиг со гортас воӧма вооружитчӧмӧн, револьверӧн да сабляӧн, — татшӧм мортыд, Марпа Ӧльӧк, а мӧд ногӧн кӧ, Кузь Ӧльӧк, регыдӧн ставнысӧ пондіс венны. А мыйӧн сэсся гожӧмнас петіс выль правительстволӧн комбедъяс лӧсьӧдӧм йылысь тшӧктӧм, Ӧльӧкыс пырысь-пыр жӧ зэвтіс-керис татшӧм комбедсӧ да ачыс босьтчис юрнуӧдны сійӧн. Вот кор ковмис сылы фронт вылысь петкӧдӧм пистолетыд да шашкаыд!.. Ыджыд сикт пасьталаын уна керкаӧ нин пыралісны комбедсаяс асланыс некор на вӧвлытӧм могнас — шобсян да, унджыкысьсӧ, мыйкӧ да мыйкӧ мырддян могӧн.
Регыд Марпа Ӧльӧкӧс сиктын пондісны нимтыны Комбед Ӧльӧкӧн. И быдӧн тайӧ выльмӧдӧм нимас йиджтіс ассьыс сьӧлӧм кылӧмсӧ, аслыс сылы лӧсялана шогсӧ да могсӧ...
А комбедсаяслы нӧшта на унджык тшӧктӧны чукӧртны нянь и мукӧд пӧлӧс сёян! Весигтӧ скӧтлы кӧрым!
А бурӧннас некод немтор нин оз кӧсйы сетны! И код пӧ тӧдас, кодлӧн мыйта на эм няньыс. Кодлӧн дзебӧма али абу дзебӧма...
А кузь кӧдзыд тӧв со талялӧ нин. И революциясӧ зэлыда шыртыштӧма не сӧмын врагъяслӧн петляӧ, но тшӧтш и яйтӧм-чигтӧм лы чукӧрӧн голякылысь тшыглунлӧн петляӧ.
Со и талун, кӧть эськӧ и Пӧкрӧв лун, комбедсаяс бара вӧрзисны Вӧлӧстнӧй Сӧвет дорсянь асланыс сьӧкыд «вӧралӧмныс» вылӧ.
Талун найӧ кӧсйӧны кытшовтны Журган грездӧд. Сэні кодсюрӧлысь кондыштавны гуся йӧртӧдъяссӧ...
Ён телегаӧ доддялӧма гоз вӧв, Кассянлӧн жӧ шыльыд задъя меринъяс. Ямщикалӧ телегаын, кучик вӧжжиӧн ворсӧдчӧ киас Перк Кӧсьта — косіндзи лысьӧмъяса швычӧк том мужичӧй, вылас пасьталӧма не сылӧн корпа серти ыджыд важ офицерскӧй френч, а юрас шапкаалӧма важ армияса ратниклысь папаха, ӧні, дерт, сӧмын гӧрд звездаа-а... Да нӧшта папаха увсяньыс межлӧн кодь сьӧд чикыльӧсь юрси мыччасьӧ Кӧсьталӧн.
Кӧсьтакӧд орччӧн, тыртӧм мешӧкъяс вылын, пукалӧ ар кызь вита кымын лӧсьыдіник ныв Пиля Зоя — дженьыда шырӧм рудов юрсиа, вӧсни да кузькодь ныра, юрас гӧрд чибльӧга-чышъяна да кӧрӧм коска пелькиник кучик кышӧда, уна кизя ботинкиа зумыд кокъясыс бовъялӧны телега бокиын.
А командирныс налӧн, комбедса пред Марпа Ӧльӧк, верзьӧма тшапитӧ Кассянлӧн жӧ гидйын быдмылӧм, вылын юра Гнедко нима уж вылын, выль звездаа сьӧд кучик картуза Ӧльӧкыс да сьӧд жӧ, сӧмын мыйтакӧ вушйышталӧм нин кожанкаа, кодӧс водзсяньыс и бӧрсяньыс зэвталӧма югъялысь тасмаясӧн, а тайӧ тасмаясыс кутӧны ӧтар бокас ӧшалысь сабля да мӧдар бокас пысалӧм наган. Дозмӧр варыш моз пелька кепыльтчӧма Ӧльӧкыс седлӧа вӧлыс дінӧ — пырысь-пыр и тӧдчӧ кавалерияад служитлӧм да воюйтлӧм мортыд.
Кадыс лун шӧр гӧгӧрлань матысмӧ, асывсяньыс эз тэрмасьны комбедсаяс, мед пӧ йӧзыс вичкоысь да мый да локталасны. Арся луныс талун гажа, шондіа, ыркыд сынӧдыс сӧдз, лолавсьӧ бура — кузь слӧтъясыс вувзьысьтӧдз войвыв вӧр-ваыс тай кымынкӧ татшӧм гажа лунӧн козьналіс на жӧ кузь тӧв кежлӧ лӧсьӧдчысь йӧзӧс, мирӧвӧй войнаӧн да революцияясӧн мудзтӧдӧм йӧзӧс.
Татшӧм гажа лунад, тӧдӧмысь, и комбедсаяслы кыпыдджык жӧ лов выланыс. Со тай нӧ командирныс, Марпа Ӧльӧк, весиг мизгышталӧ вомгорулас ассьыс радейтана сьылансӧ: «Наш паровоз, вперёд лети, в коммуне остановка, иного нет у нас пути, в руках у нас винтовка...» Сьылышталӧ со мортыс, кӧть эськӧ и Кӧсьтакӧд найӧ асланыс чужан грезданыс мунӧны кодсюрӧӧс дзескӧдан могнас...
Журган грездӧдз комбедсаяслы колӧ мунны верст куим гӧгӧр, юлӧн паськыд, кутшӧмсюрӧ вӧра сьӧрт пӧлӧнӧд, а шуйгавылын, кузя кыпалысь джуджыд мыльк йылын, мичаа дізьвидзӧ еджыд вичко, тасянь, улісяньыс, видзӧдан да, быттьӧ сӧстӧм еджыд юсь уйӧ лӧз енэжӧдыс.
— Кӧть тэ мый эн шу, а ёна жӧ мича вичко лэптылӧмаӧсь миян йӧзыд! — виччысьтӧг шоныда шуӧ кызіник вом доръяснас Пиля Зоя. — Век кӧть видзӧд!
— Сӧмын тайӧ «мичыс» мыйта йӧзӧс нин кольмӧдліс сулалігчӧжнас! Едрона сила! — зэлыда шуӧ телегакӧд орччӧн тшапитысь вӧв вывсяньыс Комбед Ӧльӧк. — Мый оз ковнас вежӧрсӧ кизьӧртліс трудящӧйыслысь! Югыд олӧм вӧсна тышкасьӧмысь бокӧ ӧтурталіс.
— Ӧні мийӧ поп-батюшкоясыдлысь сьылідзирсӧ песовтам! — долыдпырысь чиктылӧ Ӧльӧклӧн нэмӧвӧйся другыс, Перк Кӧсьта. — Ӧні мийӧ петкӧдлам найӧлы кос кӧлеса и ва кӧлеса! Ӧні миян власьтыс!
— Мыйла нӧ быть колӧ песовтны? — талы вочасӧ пӧсякодь шуӧ Зоя. — Миянлы эськӧ кыдзкӧ колӧ бур ногӧнджык бергӧдны йӧзсӧ асланымладорӧ! Сійӧ жӧ вичкосьыс ӧтдортавны! Медводз том йӧзӧс вӧрзьӧдны! Грамотаӧн югдӧдыштны юрнысӧ!
— Главнӧйыс — колӧ решительнӧйджыка действуйтны, едрона сила! — ёнджыкасӧ аслас думъяслы вочавидзӧмӧн, кузь сойнас ӧвтыштӧмӧн шуӧ Комбед Ӧльӧк.
А Зояӧс и бара на повзьӧдлыштӧ тадзитӧ «действуйтӧмыс». Ӧльӧклӧн, кыдз чайтсьӧ Зоялы, вывтіджык чорыдасьӧмыс. Дерт, шуам, сійӧ, Пиля Зоя, кольӧм во чӧжнас, гортас бӧр вотӧдз, быдторсӧ жӧ нин аддзыліс — помтӧм-пыдӧстӧм лёклунсӧ да весигтӧ и морт вирсӧ. Москваын, купеч ордын, кӧні сійӧ вӧлі кага видзысьӧн, сы син водзын салдатъяс да сояныс гӧрд кӧртӧда рабочӧйяс мырддисны жӧ купеч семьялысь ставсӧ, мый вӧлі, а купеч котырсӧ, посни челядьнас и быдӧн, нуӧдісны код тӧдас кытчӧ... А сідзсӧ быттьӧ и эз лёк йӧз вӧвны, кӧть и озыръяс, сійӧс, Зояӧс, торъясӧ эз нартитны, кӧзяйкаыс весиг книгаяс вӧлі сетӧ лыддьыны да бурджыка рочӧн сёрнитны велӧдӧ... Но, кӧть мый, найӧ ӧд вӧліны озыр купечьяс, буржуйяс, код на пӧ тӧдас, кутшӧм ногӧн куралісны да пычкисны аслыныс озырлунсӧ... А татӧні со асланыс жӧ сиктса мужикъясӧс, дӧра гача да кӧтіа коми крестьяна-вӧралысьясӧс лоӧ пыркӧдны, найӧс, кодъяс век нин син водзынӧсь вӧліны, век нин вӧлі аддзан, кыдзи найӧ синсьыныс би петмӧн мырсисны му-видз вылын и вӧрын, асьнысӧ ни челядьнысӧ жалиттӧг...
Но ӧд и Ӧльӧкыс оз жӧ ас пондаыс тадзисӧ чорыдась, — мӧдарсянь бара мӧвпалӧ Зоя. — Эстшӧм сьӧкыда чужӧм революциясӧ кӧ быд ногыс он дорйы да мезды, пырысь-пыр жӧ чорыд киӧн джагӧдасны и тшыглы пӧдтасны! Кӧть пӧ сэсся мый кер! Мыйла и сійӧс, Зояӧс, тшӧтш индісны комбедас! Абу жӧ эськӧ ныв делӧ тайӧ да! Но ӧд бара быдӧн кӧ пондас сьӧкыдсӧ да дойдаланасӧ кӧчавлыны, пондас кӧ и водзӧ сӧмын Енлы эскысь мамъяслысь кывзыны, сэки кыдзи нӧ выль олӧмыс вермас артмыны? Немысь-немтор сэки оз гынмы выльыс да бурыс! А дыр-ӧ нӧ позьӧ важ пемыдас тамышасьны?! Ӧд со быдса во нин колис пролетарскӧй революция вӧчӧмсянь, а гӧль йӧзлӧн олӧмыс век на эз бурмы! Гашкӧ, буретш да сы кодь, Пиля Зоя кодь, небыд нямӧдъясыс понда и оз бурмы? Гашкӧ, та кузя збыльысь колӧ велӧдчыны да босьтны бур примерсӧ Ӧльӧклысь? Сійӧ тай оз вийсьы ни оз падъяв. Сійӧ аслас лэчыд сабляыс моз век дась керыштны медзэлыд гӧрӧдсӧ. Торкалӧ кӧ сійӧ революция делӧлы...
— Сан Санэч, тэ кӧсйылін висьтавны революция лунъяс йывсьыд! — Ӧльӧк вылӧ меліа видзӧдӧмӧн шыасис Зоя. — Кыдзи тэнӧ суис?..
— Эг на ӧмӧй тэныд висьтавлы? — окотапырысь пыр жӧ вочавидзис чорыд гӧлӧснас вӧв вывсяньыс Комбед Ӧльӧк. — Миян эскадрон сулаліс эз ёна ылын Петроградсянь. А сэтӧні, столицаас, делӧыс нин муніс большевикъяслӧн да на дор сулалысь салдатъяслӧн да трудящӧйяслӧн кыпӧдчӧмланьӧ. Петросоветлӧн агитаторъяс висьтавлісны миянлы та йылысь. Асьным быдторсӧ тӧдмавлім «Правда» газетысь и. А сэки воӧма приказ Временнӧй Правительствосянь: колӧ пӧ миянлы, миян эскадронлы, фронт вылысь босьтӧм мукӧд часьтъяскӧд тшӧтш, мунны Питерӧ да мездыны и дорйыны столицасӧ большевикъясысь. А сэсся водзӧ нуӧдны германечкӧд война. Война до победного конца! А миян асланым салдатскӧй Сӧвет шуис: огӧ мунӧй Питерӧ керавны революционнӧй салдат-вокъясӧс да рабочӧй-вокъясӧс! Едрона сила! Мед олас революционнӧй большевистскӧй переворот! Долой бездарное правительство Керенского! Да здравствует товарищ Ленин и товарищ Троцкий!
Бӧръя кывъяссӧ Комбед Ӧльӧк пӧшти горӧдіс моз, кузь кинас швычӧка ӧвтыштіс, мыйысь вылын юра вӧлыс весиг ӧддзӧдіс тшап воськовсӧ, но седлӧын пукалысьыс зэлӧдіс кӧртвомсӧ да бӧр кутіс Гнедкоӧс телегакӧд орччӧн.
— Но зыкыс миян лыбис чорыд, едрона сила! — водзӧ висьтасис Комбед Ӧльӧк. — Ӧтияс кӧсйӧны петны Питерӧ, мӧдъяс — оз. Ӧтияс Временнӧй Правительство дор, а мӧдъяс большевикъяс дор. Дзикӧдз пузьӧм комэска, полковник, шамыртчис кобура дінас. Но, буракӧ, кырымъясыс тірзисны да дырджык эз сяммы разьны кизьсӧ. А ме сэк кості нетшышті сабляӧс да и шӧрышті голя вомӧныс! — Комбед Ӧльӧк тшапнитчыліс сабля воропас, шарснитліс саблясӧ пуртӧссьыс джынйӧдзыс кымын, сэсся и чорыда зятнитӧмӧн бӧр тювгис-лэдзис.
— Кувтӧдз? — пӧсявлӧмӧн и кӧдзавлӧмӧн юасьӧ Зоя.
— Менӧ бура велӧдлісны керасьнытӧ! — быттьӧкӧ и личыда шуӧ Комбед Ӧльӧк, но вижоват бугыля лэчыд синъясыс аслас, татшӧмторсӧ казьтылӧмысь, ыпнитлӧны вӧр каньлӧн кодь ярлунӧн.
— Ой-ой-ой тай! — весьӧпӧрӧмӧн ышлолалӧ сідзсӧ бур сьӧлӧма, кӧть и чорыд удж вӧчысь Зоя.
— А мый нӧ «ойыс»! — тшӧтш лыбӧдӧ гӧнсӧ Перк Кӧсьта. — Эз кӧ вед удит Ӧльӧкыс шаркнитны саблянас, мӧдыс эськӧ маузерсьыс клопкис!
— Да, ӧні эськӧ ме эг нин пукав Гнедко вылын, — личмунӧмӧн шуӧ Комбед Ӧльӧк да меліа шлапӧдыштӧ ки пыдӧснас вӧвлысь шыльыд пельпомсӧ.
— Сэсся нӧ эз и вӧв жаль... быдса мортыс?.. — некыдз на оз вермы ӧвсьыны татшӧмторсьыс шӧйӧвошӧм Зоя.
— Контраыс?! — нывлы воча шпыннялӧ мугов чужӧм пасьталанас Комбед Ӧльӧк. — Кутшӧм нӧ жальлун вермас лоны классӧвӧй враг дінӧ? Едрона сила! Либӧ ме — сійӧс! Либӧ сійӧ — менӧ!
И нимкодь ӧні Комбед Ӧльӧклы, мый сэки, революция йиркниттӧдзыс на, эз повзьы лэптыны кисӧ сэтшӧм командир вылӧ. И салдат-ёртъясыс водзын та бӧрын ёна кыпӧдчис удал кавалерист.
А ӧнітӧ сійӧ, Комбед Ӧльӧк, татшӧм вӧв вылад гарцуйтігӧн, да фронт вылысь петкӧдӧм боевӧй шашканас, да «смит и вессон» револьвернас лӧсьӧдлас на революционнӧй пӧрадок важ унмӧн узьысь горт сиктаныс. Кӧні став кулакыс и подкулачникыс важ моз на жируйтӧны, найӧлы быттьӧкӧ абу и вӧвлӧма рабоче-крестьянскӧй да салдатскӧй революцияыс! Бур, мый сійӧ, кавалерист Ӧльӧк, кывзысис большевикъяслысь да эз эновтчы боевӧй ӧружиеысь!
Вӧлӧстнӧй Сӧветын эськӧ кодсюрӧ пондыліс жӧ дивитны сійӧс, верзьӧмнас «гарцуйтӧмысь», ыштӧ мыйла пӧ колӧ тадзисӧ тшапитчыны да йӧзсӧ весьӧпӧртны... А мед полӧны! Кодлы колӧ повны выль власьтсьыс, мед и тіралӧ! А вӧв вывсяньыс сійӧ, Комбед Ӧльӧк, бурджыка аддзӧ став врагсӧ да контрасӧ и ӧдйӧджык суӧдны вермӧ. Сэсся и видлы пӧ та ыджда сикт пасьталасьыд став грездъяссӧ подӧннад кытшовтны!
Немтор, кодӧс колӧ кӧртвомалас на сійӧ татӧні пролетарскӧй власьтыслӧн зэлыд домнас! И нянь перъяс да сдайтас мыйта колӧ! Скӧт юр и. Индӧм планысь вывті на перъяс и сдайтас. Мед мукӧдыс велӧдчӧны, кыдзи колӧ тышкасьны вӧвлӧм вир юысьясыскӧд!
А сэсся сійӧс, Марпа Ӧльӧкӧс, гашкӧ и, казяласны да уездӧ чукӧстасны, Усть-Сысольскӧ. Да шуасны: тэнад пӧ тай, краснӧй кавалеристлӧн, бура артмӧ! Вай жӧ пӧ тэ заводит юрнуӧдны кулакъяскӧд чорыд тышнас став Коми му пасьталаын! А мый? Вермас! Едрона сила! Ті нӧшта помӧдзсӧ онӧ на тӧдӧй Марпа Ӧльӧкӧс! Комбед Ӧльӧкӧс! Став саботажниксӧ да гусьӧн пурысьсӧ топӧдас! Сісьмӧм юр вемнысӧ тӧлӧдӧм могысь йӧршиталас кытчӧ колӧ! А кодӧс колӧ, позьӧ и дзикӧдз вылӧ нырыштны! Мед кӧть и этшаджык кольӧ коми йӧзыс, но сы пыдди найӧ лоӧны революционнӧя сӧстӧмджыкӧсь. Сэки найӧ выль олӧмыс дор медбӧръя вир войтӧдзыс пондасны сулавны!
Ок, бура мӧвпавсьӧ Комбед Ӧльӧклӧн вылын юра тшап вӧв вылад! Да нӧшта нин кор морӧссӧ и мышсӧ лӧсьыда зэлӧдӧны боевӧй оружиелӧн дзуртышталысь тасмаяс.
Татшӧм Ӧльӧк другнас сьӧлӧмсяньыс нимкодясьыштӧм бӧрын Перк Кӧсьта юаліс:
— А кодсянь нӧ эськӧ мийӧ заводитам... этійӧ... рек... рек... Сӧтанаыд, сьӧкыд кылыс да, пажнайттӧгыд оз и артмы...
— Реквизиция... — ылӧсас отсыштӧ Зоя.
— Заводитам Викеньсянь! — падъявтӧг шуӧ Комбед Ӧльӧк. — Сылӧн медводзын керкаыс, мед петкӧдлӧ мукӧдыслы пример. Едрона сила!
Та бӧрын сёрнияс бара куслӧны, кылӧ сӧмын телегалӧн дзуртышталӧмыс. Дерт, быдӧн ас ногыс мӧвпалӧ Викень йылысь и сы йылысь, кыдзиджык сійӧ... мыйкӧкертас налӧн сьӧкыд могныс вылӧ. Викеньӧс куимнанныс бура тӧдӧны...
Помасьӧ сьӧрт, да туйыс кыпалыштӧ, зэв лыаа лоӧ, чукыльӧсь-мукыльӧсь зэв гырысь шочиник пожӧмъяс шувгӧны бужӧд рӧч йылын: тӧдӧмысь, коркӧ татӧні мича пожӧма яг сулавлӧма, горулӧдыс, ӧнія видзьяс местаӧд, визувтлӧма юыс, сы пӧлӧнӧд и пуксьылӧмаӧсь медводдза жургансаяс ВИТСЁ гӧгӧр во сайын. Кузьӧннад-дырӧннад ягсӧ, дерт, кералӧмаӧсь, ӧткымын пашкыр багатыр сӧмын и кольӧма; пыдӧдз лэдзӧмаӧсь лыдтӧм-тшӧттӧм вужнысӧ лыа мусинас да код пӧ тӧдас, мый дыра нин шувгӧны тані... Да мыйсӧ нин эз аддзывны найӧ помтӧм дырасӧ сулалігӧн...
Кодсюрӧ вичкоысь лэччысьяс — праздникаддза бурджыка да сӧстӧмджыка пасьтасьӧмаӧсь — ордйӧдалӧны тэрмасьтӧм вӧв воськолӧн мунысь комбедсаясӧс, тӧждысяна сӧмын и бужгылясьӧны на вылӧ да содтӧны воськовнысӧ, тӧдӧмысь, мед кодӧс колӧ водзджык ӧлӧдны татшӧм командаыдлӧн бара на воӧм йылысь...
— Викеньыс ордӧ кӧть эськӧ эн и пыр да... — ылӧсас шуӧ сэсся Зоя. — Кор он паныдась, век дӧра гача да кӧмтӧм ветлӧдлӧ...
— Скупысла оз убӧлит лючки кӧмасьны ни пасьтасьны! Сіт косьтысь! — жеръялӧ паськыд вомнас та вылӧ Кӧсьта. — Эстшӧм муошыдлӧн нянь и быдтор, кӧнкӧ, быд пельӧсын дзебӧма!
— Вот мед и разялӧ дзебасъяссӧ! — дженьыда, но зэлыда кӧртыштӧ Ӧльӧк.
Но Зояӧс оз лӧньӧдны ни оз ыркӧдны тайӧ сёрниясыс. Ӧні сылы весиг ёнджыка на пондӧ чайтсьыны, мый Ӧльӧкыс тшӧтш и лӧг кутӧмысь кӧсйӧ пыравны Викеньыс ордӧ. Мед кутшӧмакӧ водзӧс косӧдны нывныс, Лизаныс, понда... Абу сы сайӧ, Ӧльӧкыс сайӧ, петӧма да... Йӧйӧсь кӧ Викень гозъяыс-а, нывныскӧд ӧтлаын, — этатшӧм геройӧс он жӧ ӧтдорт! Ачыс тай нӧ сійӧ, Зоя, кӧть синсӧ оз и вештыв аслас натшальникыс вылысь!.. Мый сэсся керан да он кер, ӧтлаынтӧ татшӧм «желля» уджтӧ керигӧн кыдзкӧ тай велаліс и шоналіс сійӧ Ӧльӧкыс дінӧ, кыткӧ тай вӧрзис ныв сьӧлӧмас... А мый нӧ, ӧд со кызь вит арӧс нин сылы, Зоялы... Нылалан пӧраыс кольӧ, дзоридзалан тулысыс... Мӧдысь оз бергӧдчы сійӧ, кӧть и лӧсьӧдласны коркӧ выль шуда олӧмсӧ... Дерт, шуам, сылы, Комбед Зоялы, кыдзкӧ быттьӧ и абу лӧсьыд тшӧтш и та понда вийсьыны... Мусукасьӧм йылысь мӧвпавны татшӧм кадас... Татшӧм чорыд и пӧсь революционнӧй кадас!.. Кор со налы лоӧ мырдысьӧн перйыны нянь вочасӧ виж биӧн ыпъялысь синма мужикъяслысь!.. Кор тэ вылӧ быд здукӧ дасьӧсь лэптыны чер либӧ пурт... И не кӧ Ӧльӧкыс, не кӧ сылӧн чорыдлуныс да повтӧмлуныс... Да тасмаяс вылас ӧшалысь шашкаыс да наганыс... Ӧдвакӧ эськӧ сымда няньыс коркӧ воліс магазея кумӧ!..
Небось тай быдмӧма и сӧвмӧма татшӧм варышыс асланым сиктын! — нимкодясьӧ Зоя тшап вӧв вылын тшапитчысь командирнас. — А мый нӧ эськӧ сійӧ, Ӧльӧкыс, век на али мый косьмӧ Викень Лизаыс понда?.. Торъясӧ тай нӧ, видзӧднысӧ, нинӧмӧн жӧ быттьӧ оз парскы сійӧс, Зояӧс?.. А гашкӧ, сылы, Зоялы, кыдзкӧ колӧ веськӧдыштны Ӧльӧксӧ аслас чӧс туйлань? Да мун сэтысь, абу лӧсьыд!.. Кыдз нӧ позьӧ!.. Некыдз оз позь пырны выль югыд олӧмас важ пемыдсьыс босьтӧм няйтӧн да суклясьӧмӧн!.. Мед ачыс казялӧ!.. Кыпыд сёрниясысь... Унджык книга сетавны сылы лыддявны ликбезысь...
Дженьыдик сёрнияс костын оз вермы жӧ кусӧдны Викень йылысь мӧвпалӧмсӧ и Перк Кӧсьта. И казявтӧг оз ов мортыс, мый сылӧн, Кӧсьталӧн, лӧгыс петӧ Викеньыс вылӧ да сы кодь жӧ мукӧд муошъясыс вылӧ. Весиг тшӧтш сыысь петӧ лӧгыс, мый эсытшӧма вермӧны мырсьыны-уджавны найӧ, горт гӧгӧрас и вӧрын, а сылӧн, Кӧсьталӧн, та вылӧ оз судзсьы ни вын ни терпенньӧ. И дерт нин, медъёнасӧ сыысь петӧ лӧгыс Кӧсьталӧн Викень коддьӧмыс вылӧ, мый найӧ век нин пӧтӧсджыка и чӧскыдджыка сёйӧны-юӧны. Весигтӧ со ӧні, гӧльяслӧн революция бӧрын, тайӧ мироедъясыс век на бурджыка олӧны сы серти, пролетарьят Перк Кӧсьта серти!..
А сэсся ӧд сійӧ жӧ син пӧла Викеньыс со кыдзи ӧтдортіс и янӧдіс кавалерист другсӧ Кӧсьталысь! Выль власьт вӧсна медъёна вийсьысьсӧ! Этатшӧм мортлысь, позьӧ шуны, лун шӧра лунӧ рынышсӧ сотіс!.. Кӧть эськӧ и, шуам, вӧлі кӧ Ӧльӧкыс местаын ачыс сійӧ, Кӧсьта, то бӧрйис эськӧ невестапу вылас оз тусь кодя кисьмӧм да чӧскыд Зояӧс, коді со и ачыс ӧтарӧ сёйӧ синнас сабляа да револьвера командёрсӧ... А сэсся ӧд не кӧ «личӧдыштавны» ӧні Викень коддьӧмсӧ, мый пондасны кузь тӧвбыднас нятшкыны сы кодь, Кӧсьта кодь, совслужащӧйясыс? Ӧні ӧд сійӧ, Перк Кӧсьта, не сӧмын конюкалӧ Сӧвет бердын, но тшӧтш и нарошнӧялӧ! Да со тшӧтш и конвоир! Ӧні сылы, аслыссӧ, дзик нин некор лоӧ ноксьыны весиг ӧшинювса йӧрнас... А кыдзи вердан семьятӧ? Кор со куим Перк пи нин кодакӧкості лоӧмаӧсь вӧльнӧй свет вылас?..
Сэсся и сійӧ, Перк Кӧсьта, быдӧн тӧдӧ, биӧ кӧть ваӧ пырас Ӧльӧк бӧрся! Быдмигчӧжыс Ӧльӧкыс век нин вӧлі Кӧсьта вылын командирӧн да тшӧтш и дорйысь-мездысьӧн. Зонмалігас век нин ӧтлаын бурлачитлісны — дженьыд да кузь, вына да жебджык. Кӧсьта вӧлі, буретш да перк моз и эм, панас кось, а сэсся и, сылы отсӧг вылӧ тӧвзьӧ кузь да швычӧк соя другыс, Марпа Ӧльӧк, регыд тай и жвучйӧдлас да лясйӧдлас став «прӧтивниксӧ», чожа тай и уньыртӧны найӧ бӧжнысӧ люньӧдӧмӧн.
А ӧні Ӧльӧкыс со кутшӧм кавалеристӧн да командёрӧн лоӧма! Сабляа и пистолета. Ӧнітӧ мийӧ, сё збыльысь, петкӧдлам пуж став Кассянъясыслы и Викеньясыслы! Петкӧдлам ва кӧлеса и кос кӧлеса!
А ёна жӧ бур, мый олӧмыс югыд баннас найӧлань, Кӧсьтаяслань, бергӧдчис! А нӧшта нин кык пӧв бур, мый сійӧ, Перк Кӧсьта, ичӧтысянь лӧсявліс да другасьліс буретш да Ӧльӧккӧд! Быттьӧ водзвыв тӧдіс, мый нюдз потш кодь Ӧльӧкыс коркӧ лоӧ став вылас ыджыдӧн да главнӧйӧн сиктын...
— Викеньыдлысь кӧть и мешӧк вит-ӧ-квайт дзибыртан няньсӧ, некыті на сылӧн, муошлӧн, оз ор ни оз личав! — ызъяна мӧвпъяссӧ гораа кӧрталӧмӧн нин шуӧ Перк Кӧсьта.
— А миянлы кӧ ӧні не пычкыштны Викень коддьӧмсӧ, революционнӧй народ тӧвнас вермас тшыглы кувны! — Зояӧс эскӧдны зілиг шуӧ Комбед Ӧльӧк. — А та вылӧ ӧмӧй лои керӧма революциясӧ? Та понда ӧмӧй путкыльтӧма став нартитысьяссӧ? Да босьтӧма Свободасӧ?
— Немтор найӧӧс жалитнысӧ! — чилӧктіс вӧсни лэчыд голя тырнас Перк Кӧсьта. — Найӧ нӧ миянӧс ёна-ӧ жалитлісны? Ёна-ӧ пуксьӧдавлісны сёян-юанӧн чегысь пызанъяс саяс?
— Татшӧм удж дорсьыд бурджык нин эськӧ фронт вылӧ мунны да... — ас ногыс на ышлолалӧ гӧрд чибльӧга юра Зоя. — Сэні кӧть нин тӧдан, коді тэнад врагыд... Да кыдзи да мый колӧ керны сыкӧд... А тані!.. Дӧра гача да кӧмтӧм кока мужикъясыдлысь няньтӧ мырддялігад... Сьӧлӧмыд сьӧд вирӧн чездасьӧ...
— Кор партия тшӧктас мунны фронт вылӧ, ме первойӧн пырысь-пыр жӧ бӧр сувта боевӧй стройӧ! А ӧні кежлӧ нянь перйӧмыс миянлы медыджыд фронтыс и эм! — чорыда шуӧ Комбед Ӧльӧк, а сэсся, медым орӧдны нин став падъялӧмъяссӧ, содтӧ: — Едрона сила!
Но Зояӧс кыткӧ-мыйкӧ век на дзескӧдӧ, весиг Ӧльӧклӧн татшӧм ыджыда шуӧмыс оз на вермы лӧньӧдны сійӧс:
— А менӧ гортысь нин вӧтлӧны комбедад служитӧмысь. Батьӧ шуӧ: меным пӧ татшӧм рӧзбойнича-нылыд оз ков...
— Несознательнӧй элемент! — пинь пырыс сӧдзӧдӧ Комбед Ӧльӧк. — Колӧ кӧ, ме топӧдла сійӧс!
— Сьӧлышт татшӧм пемыд батьыд вылӧ! — ызъялӧ Перк Кӧсьта. — Овмӧдчы Вӧлӧстнӧй Сӧветӧ, ыджыд тай керкаыс. Либӧнӧсь Ӧльӧк ордӧ вудж, дыр-ӧ позьӧ сылы жӧникавны!.. — Кӧсьта куньтыртлӧ визув син пӧвсӧ, чӧскыда серӧктӧ. — А сэсся мийӧ ӧтлаын Гӧрд Коммуна лӧсьӧдам! Сэтчӧ ставӧн вуджам! Эстшӧм олӧм сэтӧні панам! Эстшӧм югыд ним сетам! Мед завидьнысла пӧдӧны и тэнад батьыд, и сійӧ жӧ Викень коддьӧмъясыс! Да вед, шу, командёр?!
А кадыс вӧлі сюрс ӧкмыссё дас кӧкъямысӧд во. Воыс на эз коль Временнӧй Правительствоӧс путкыльтӧмсянь да бара на выль, Сӧвет власьт лӧсьӧдӧмсянь. Сӧмын на воӧн-джынйӧн колис Сарӧс чӧвтӧмсянь. Мирӧвӧй войнаӧн да революцияясӧн дзикӧдз вылӧ бонзьӧдӧм да виртӧммӧдӧм странаӧс гӧгӧрбоксянь чашйисны ӧружиеа миритчыны вермытӧм врагъяс — асланымъяс и мукӧд государствоясысь вувзьысьӧмъяс. Неважӧн лыйисны да сьӧкыда ранитісны Ленинӧс. И — дивӧнад он тырмы! — лыйысьясыс пӧ Сарлы паныд тышкасьысьяс лыдысь жӧ вӧлӧмаӧсь...
Дерт, ставсьыс таысь унаӧн вӧлі дзикӧдз шӧйӧвошӧмаӧсь. И не сӧмын Пиля Зоя коддьӧмъяс. А мукӧдыс вӧліны голя помӧдзыс скӧрмӧмаӧсь, кыдз, шуам, Комбед Ӧльӧк коддьӧмъяс... Уна видз-му вӧлі эндӧма. Сёян-юаныс медічӧт кӧшас воӧма. А водзын еджыд кӧчьясӧн-пужъясӧн мыччасис нин пыдӧстӧм рушкуа да кын пиня-гыжъя кузь тӧв.
3
Вӧлаяс сувтісны Викень ӧшинь улӧ.
Кыдзисюрӧ пасьтасьӧм челядьпиян — коді важ дукӧсшоя, а коді и, праздникаддза да гажа лунысаддза мичаджык дӧрӧм кежсьыс, — дерт, казявтӧг эз овны татшӧм отрядтӧ, кытшалісны гӧгӧрбок, вылын юра ыджыд Гнедкоӧн да волялысь кучика седлӧӧн шензьӧны. Вӧв вылад эськӧ и ставӧн найӧ ёна гӧняйтлӧны, но седлӧтӧ оз ёна аддзывны. А кодлыкӧ бара Гнедколӧн лючки тшӧтшкӧртӧм кузь да сук бӧжыс кажитчӧма: мыйта бур си пӧ петас сэтысь! Но медся ёнасӧ, дерт жӧ, быдӧнӧс весьӧпӧртӧ седлӧ вылын пукалысь да быд нога кучикнас дзуртысь, нагана да шашкаа Комбед Ӧльӧк. Вот командир так командир! И — сё дивӧыд! — татшӧм геройскӧй командирыс ӧд налӧн жӧ грездса, Журганса морт! Марпа Ӧльӧк! Кӧть эськӧ и ӧні, татшӧмтӧ, Марпа Ӧльӧкнад он нин лысьт шунытӧ...
Ӧдва и вермис вашӧдыштны челядьпиянӧс вӧвъяс дінысь Перк Кӧсьта.
Комбедсаяс, куимнанныс, пырисны керкаӧ да, быдӧн ас ногӧныс ловсӧ кылӧмӧн, видзаасис. Кадыс вӧлі матысмӧ пажнайтӧмлань, и Викень котыр ставӧн нин чукӧртчӧмаӧсь гортаныс. Викень, век на помазея дӧрӧма, пукаліс пызан пельӧсын, ӧшинь дорын да тэрмасьтӧг путшкаліс вӧв бӧж сиысь лэчьяс. Кузь лабич вылас жӧ, мӧд ӧшинь дорын, батьыс моз жӧ путшкысисны и пияныс Викеньлӧн — Яков да Васька. А кӧзяинлы паныда моз, пызан мӧдар пельӧсын, пукаліс суседыс, гӧрд уска-тошка, кымӧс велдортіыс ёнакодь нин кушмӧм юра, Викень кодь кымын жӧ арлыда Руч дядь да, куритчигтырйи, тэрмасьтӧг сёрнитіс Викенькӧд. Кӧзяйка ноксис кылтын, лӧсьӧдіс сёян-юан пажнайтігкежлӧ. А нывкаяс пукалісны да видлалісны лыддьысян книга пытшкӧс жыр пызан сайын.
Дерт, комбедсаяслӧн ӧшинь улӧ сувтӧмыс да сэсся и керкаӧ пырӧмыс ставнысӧ ыткӧбтӧдіс: унджыкӧныс гӧгӧрвотӧг эз овны воысьяслысь могсӧ...
Дзуртысь тасмаяса да джоджӧдыс гӧгыльтчысь сабляа Комбед Ӧльӧк петыштіс керка шӧрлань, югыдланьысджык, а Зоя да Кӧсьта кольччисны сулавны пыран ӧдзӧс дорлань на матӧджык.
Сэсся пуксьӧм чӧв-лӧняс, ягын койтан асывъя кодь чунӧк лӧняс, сьӧд чукчи дзуртыштӧм этшӧн Комбед Ӧльӧк шуис:
— Мийӧ, Викень дядь, комбед нимсянь, революционнӧй правительство нимсянь локтім ещӧ на босьтыштны тіянлысь нянь!
Пиянсӧ видзысь дозмӧр-мам этшӧн, повзьӧмӧн котсігтыр, уськӧдчис кылтсянь Анук:
— Да мийӧ жӧ сетлім нин налогсӧ! Няньӧн и картупельӧн! Турунӧн и! Тӧвйӧм кукань лэччӧдлім и!
Комбед Ӧльӧклань воськовтіс кӧрӧм коска сьӧд кучик кышӧда да гӧрд чибльӧга юра Зоя. Шуис ёна шызьӧмысла ыпъялан гӧлӧсӧн:
— Обстановкаыс быдлаын, тӧварышъяс, страна пасьталаын ок ёна сьӧкыд лои!.. Белочекъяс орӧдісны няня Сибыр... Украина немеч улын... Лунвыв няня муяс белӧйяс босьтӧмаӧсь... Пабрик-заводъясын пролетариатлы ӧні нин немтор сёйнысӧ... А водзын тӧв матысмӧ... И миян татӧні Коми муын, ок ёна сьӧкыд лоӧ кузь тӧвсӧ вуджны гӧль йӧзлы... Ӧні кӧ сёянсӧ огӧ заптыштӧй... Революция нимсянь бурӧн корам, тӧварышъяс, мыйта верманныд, колӧ нӧшта на лишӧдыштны!..
— Ме кодь беднякыс ставыс вермас тшыглы чергысьны! — водзӧ воськовтігмоз жӧ чилӧктіс Перк Кӧсьта.
— А мыйла нӧ эськӧ тэ кодь беднякыс тулыснас эз кӧдз няньсӧ? — та вылӧ зэлыда шыасис Викень, вына чуньяснас вӧв сисӧ кыдзсюрӧ нин песігмоз. — Медбур мусӧ вед тшӧтш вӧлі юкӧма тэныд, Кассянлысь мырддьӧмасӧ... Кӧйдыс юрсӧ вӧлі юкӧма и...
— Да вед бара челядьӧй вир тшыгӧсь вӧліны, Викень дядь! — паськыд вом тырнас шпыньмуніс Кӧсьта. — Тусьсӧ изыштны ковмис да кулӧмысь мездӧдчыны. Сійӧ этшаник няньтортӧгыс эськӧ сӧлсем ньӧмдісны кагаясыс тулыснас... А позьӧ ӧмӧй гӧль пролетариатлы тшыглы кувны революция бӧрын? Озыръясӧс путкыльтӧм бӧрын? Некыдзи оз позь! Кто был ничем, тот встанет всем! Мед ӧні вердыштӧны ми коддьӧмсӧ Кассянъяс! Да... да... мукӧд сэтшӧм жӧ муошъясыс!
— Вомтӧ паськӧдӧмыд да, аслыд дыш уджавнытӧ да, век толькӧ и виччысян, мед эськӧ кодкӧ тэнӧ бара на вердыштіс! — лэптысис пажыныс йылысь вунӧдӧм Анук.
— Ме ӧні, Анук тьӧт, совслужащӧй! — шуис Кӧсьта да весиг лыбӧдліс-чургӧдліс пыста пидзӧс кодь кос морӧссӧ. — Меным ӧні не быть му дінас гудйысьнысӧ. Менам ӧні гырысьджыкӧсь могъясыс. Миянлы ӧні колӧ выль пӧрадок мыйкӧкертны!
— Аддза нин ме... — Викеньлӧн ӧтка лӧзов синмыс вӧлі матӧ воӧма и шог. — Катша-рака моз бара на дась вылас усьласянныд... Вочасӧ немтор сеттӧг... Натшальникъяс петӧмаӧсь!.. Кӧть эськӧ совтор да карасин вочасӧ кыськӧ судзӧдыштінныд... Ог тӧд, мый сэсся тадзинад водзӧсӧ лоӧ... Тадзинад сэсся, дӧбелькаӧдз орӧданныд мужиксӧ да, регыд некодлысь лоӧ мырддявнысӧ... Немтор оз коль мырддянторыс...
— А мийӧ сэсся коммуна керам, кыдзи велӧдӧ Карл Маркс! — тӧдысь туйӧ збояліс Перк Кӧсьта. — Праздничайтӧм моз ӧтвылысь пондам уджавны, быдтыны нянь и быдтор!
— Но-но, видлӧ... — гӧрд ус-тош пиас наяна шпыньмунігмоз тшӧтш лэдзис шысӧ Руч дядь. — Ӧтарӧ праздничайтігад, буди, няньыд омӧля на быдмылас-а...
— Миянлы, Викень дядь, кадыс абу ёнасӧ тшӧкӧлдывайтны! — керыштӧмӧн моз орӧдіс сэсся Комбед Ӧльӧк. — Вай мыччӧдлы няньтӧ, да видзӧдлам, уна-ӧ колӧ босьтны.
— А ме кӧ сэсся немтор нин ог сет?! — тувсов пожӧм коль моз чорыда чошкӧдчис Викень. — Ассьым пайсӧ ставсӧ нин сеті да...
— Бурӧн кӧ он сет, лёкӧн петкӧдам! Едрона сила! — лэптіс жӧ тшӧтьсӧ Комбед Ӧльӧк.
Та бӧрын керкаын, буракӧ, тшӧтш и сынӧдыс пондіс зэлавны.
Куритчигмозыс кызыштӧм бӧрын шыасис Руч дядь:
— Этатшӧма тэ, зонмӧ, пондін пуркӧшитны ас йӧзтӧ... А, Ӧльӧксанушко?.. Выль Кӧрт Айка моз... Вӧлӧма пӧ тай коркӧ Коми муын лёк тун...
— Ме, едрона сила, власьт тшӧктӧм серти ставсӧ кера! Держава понда вийся!
— Керан эськӧ тай да... — шпынняліс руч кодь мудер Руч дядь. — Этійӧ Кӧрт Айкаыс пӧ быдӧнлысь жӧ быдтор мырддявлӧма...
— Да мый тэ мем мойдан тані важ мойдъяссӧ! — буракӧ, оз на гӧгӧрво Руч дядьлысь синӧмсӧ Комбед Ӧльӧк.
— Да вед тай Кӧрт Айкаыс, кӧть и кӧрт вына вӧлӧма, этійӧ... Кыдз тэд шуны...
Руч дядь тшӧкмуніс сэсся татчӧ. А нюжалыштӧм чӧв костас шыасис Зоя:
— Сійӧ кӧсйӧ шуны, мый Кӧрт Айкасӧ коми вӧралысьяс ӧтвылысьӧн... мыйкӧкертӧмаӧсь...
— Но-но?! Едрона сила! Он-ӧ тэ менӧ, лысӧм гӧна ручилей, повзьӧдлы?!
— Да вед месӧ мый!.. — тшӧкмуныштіс не то тшынсьыс, не то Ӧльӧклӧн зэлӧдчӧмысь Руч дядь. — Важ вӧвлӧмторыс тай мыйкӧ дум вылӧ усис...
— А то этайӧс ті эн аддзылӧй? — Комбед Ӧльӧк, ыпъялысь синъяса, шлапӧдыштіс бокас пысалӧм кабурӧ. — Менӧ повзьӧдлӧм дорсьыд бурджык пет да лӧсьӧд миянлы гоз-мӧд мешӧк нянь!
— Кысь нӧ ме лӧсьӧдасӧ?! — ӧні нин повзьӧмӧн повзьӧ Руч дядь. — Кырулысь кӧ еджыд лыасӧ ог зыръёвт...
— А миян став няньыс колис сӧмын кӧкъямыс мешӧк, — зільӧ на эскӧдны комбедсаясӧс Викень. — Вобыд кежлӧ та ыджда семьялы... Тулысын кӧдзигкежлӧ и...
— Немтор, Викень дядь, кӧть и джынсӧ сетан сэтысь, тшыглы онӧ на кулӧй! — жеръялӧ лэчыд пиня вомнас Перк Кӧсьта. — Няньтӧгыд на тіян тырмас быдсяма вӧлӧгаыс. Со тай нӧ кутшӧм чӧскыд дозмӧр шыд дук паркйӧ керкасьыд!
— Дозмӧрыс вед талун шедіс, а аски код на пӧ тӧдас, кутшӧм чӧскӧ пырас! — ӧдӧба котсӧ Анук. — Кодарлань лэбзяс ли!
— Тіян чӧскӧ тай быдтор век пырӧ! — водзӧ койӧ пӧсь гор вылас Перк Кӧсьта.
— Чӧсъяссӧ мийӧ Яковкӧд век бура окталам! — челядь сӧстӧмлунӧн шуӧ Васька. — Дозмӧрсӧ мед бурджыка манитны, чӧс пытшсьыс лыасӧ быдысь весалам и небзьӧдам. Посньыдик гальки тшӧтш койышталам и.
— Но тырмас сэсся, тырмас миянӧс тетьйӧдлыны! — лэптысьӧ гӧлӧснас Комбед Ӧльӧк. — Вай петкӧдлы няньтӧ, Викень дядь! Тэнад, кӧнкӧ, абу кӧкъямыс, а кӧкъямысдас мешӧк на дзебӧма!
— Ме тэныд абу лёк сан, мед быдлаӧ дзеблавны! — вочасӧн пузьӧ жӧ Викень.
Сэки пытшкӧс жыр ӧдзӧс дорын тыдовтчӧ еджыд юрсиа ичӧтик Анук — ӧнӧдз сійӧс ыджыдджык чойыс мырдысьӧн кутіс на йӧз дінӧ петӧмысь. Визув нывка шензьӧмӧн видзӧдлӧ, кыдз сылы чайтсьӧ, не йӧз ногӧн пасьтасьӧм нянь перйысьяс вылӧ да шуӧ:
— А тійӧ абу антикристъяс?
Ичӧт нывкалӧн татшӧм весьӧпӧртана юалӧмсьыс коді повзьӧ, коді падмӧ, а коді и, кыдз шуам, Руч дядь, шпыньмунӧ.
Пиля Зоя здук-мӧд мысти ӧлӧдана вочавидзӧ ичӧт Ануклы:
— Вот ми тэнӧ, татшӧм сёрнияссьыд, пуксьӧдам асланым телегаӧ да и лэччӧдам пемыд чижовкаӧ. Ноко, висьтав, кысь тэ татшӧм кывъяссӧ кывлін, кулиганка?
— Вичкоын батюшко шуӧ: ыштӧ пӧ кутшӧмкӧ антикристъяс став олӧмсӧ дзугӧны, — ыджыд морт моз шуӧ ичӧтик Анук.
— Ковмас и эм тіянӧс, гоз пӧлӧс, батюшкоыскӧд ӧтлаӧ йӧршитны! — чокыштчылӧ повзьыштӧм нывка вылӧ и Перк Косьта.
— Да мый нӧ тійӧ йӧй кагаыслысь кывзанныд? — ырсмунӧ ыджыд Анук. — Тэ, будичи, тшытшыбылка, кальӧг вомтӧ пӧдлав!
А ыджыдджык пиныс гозъялӧн, тӧдчымӧн нин нюжалӧм, дас вит арӧса Яков, чӧв пукаліс да век на гартлӧдліс вынсялӧм нин чуньяснас си петля. Сійӧ пукаліс юрсӧ лэдзӧмӧн, но тӧдчӧ вӧлі, кыдзи пытшкӧснас вочасӧн доналӧ жӧ. Яков, дерт, мукӧдсяыс бурджыка нин гӧгӧрвоис, мыйла тадзисӧ ставыс вӧчсьӧ: войпукъяс дырйи да кор да быдсяма сёрнияссӧ кывзыліс да ӧні гӧгӧрвотӧг эз ов, мый няньсӧ быть нин ковмас сетны мыйтакӧ, но сылӧн и лӧгыс пондіс петны, шуам, сійӧ жӧ лэчыд пиньяса вомнас жеръялысь Кӧсьта вылӧ — аддзысьӧма тай комбед, дыш руньӧ! — но сэк жӧ и батьыс вӧлі сьӧлӧм потмӧныс жаль. И Яков горӧдіс моз недыр кежлӧ лэптылӧм синъяснас комбедсаясӧс сотыштӧмӧн:
— Батьӧ, петам да сетам мый корӧны!
Викень ружӧктыштіс, сэсся сьӧкыдпырысь чеччис да ставнысӧ нуӧдіс мӧдар керкаӧ, гожся джынйӧ, кӧні, джодж шӧрас, чипасӧ вӧліны тэчӧмаӧсь нянь мешӧкъяс. Став тусьсӧ неважӧн на бура косьтісны паччӧр вылын да эз на удитны идравны жытникӧ.
— Со татӧні ставыс, кӧкъямыс мешӧк нин и колис... — вошӧм гӧлӧсӧн шуис Викень. — Ид и сю татӧні, зӧр и...
Та мында няньтӧ казялӧм бӧрын комбедсаяслӧн югзьыны пондісны синъясыс.
— Кӧкъямыс мешӧк шуан? Но — ён мешӧкъяс тай! — водзӧ петігмоз кыпыда шуис Комбед Ӧльӧк. — Ладнӧ, Викень дядь, вай татысь джынсӧ ачыд бӧрйы, да петкӧдлам телегаӧ. А тыртӧм мешӧкъяссӧ, вочасӧ, ассьыным сетам.
— Да мый нӧ тійӧ, ад горшъяс! — пырысь-пыр жӧ лӧвтыштіс Анук. — Да кыдзи нӧ мийӧ асьным пондам овнысӧ? Но кӧть нин гоз мешӧк босьтӧй!.. Да вед тадзинад асьным мийӧ, ӧтитӧг, тшыглы кулам!.. Кузь тӧвбыднас!..
— Он кув! — личлэдзлытӧг шуис Ӧльӧк. — Тэнад скӧт и быдтор на эм. Картупель и. Вотӧс и. Дозмӧр шыд на со паняланныд. Да, кӧнкӧ, мӧд та мында няньсӧ дзебинныд на и.
— Ставыс тані! — Викень воськовтіс да пановтіс Ӧльӧкӧс, сувтіс нянь чипасыс водзын, ставныслы воча. — Ныв гозъялы мыйтакӧ сетыштім. Вок челядьлы тшӧтш и. Воканӧйыс вед менам революция вӧсна жӧ том юрсӧ пуктіс... А бӧръя коляссьыс джынсӧ ме тіянлы ог сет!
— Сетан! Выль олӧм мездӧм могысь! — чилӧктіс Перк Кӧсьта.
— А тэ, Кӧсьтук, тӧдан-ӧ, кыдзи ме тайӧ няньсӧ быдті?! — виччысьтӧг шуис сэсся Викень. — Кольӧм арӧ, сюсӧ кӧдзыштӧма лои да, этшаник на лымнас ёна кӧдзыдавны пондіс да, мийӧ, Яковкӧд, кӧдза вылас шор логысь турзьӧм лымсӧ катьмешӧн катлім. Мед кӧть нин этшаник шебрыштны ӧзимсӧ...
— Лым катьмешӧн катлінныд? — паськӧдіс вомсӧ Перк Кӧсьта.
— Кӧсъян кӧ няняӧн лоны, миян, кӧдзыд войвылад, быдторсӧ тай ковмылӧ керны, — шуӧ Викень. — Мукӧдыслӧн лымтӧм чорыд кӧдзыд дырйиыс чистӧ кынмалісны ӧзимъясыс, а миян эз...
— Кӧть мый, а ковмас петкӧдны нёль мешӧксӧ! — шуис Комбед Ӧльӧк.
— Гашкӧ, инӧ... збыльысь... этшаджык... — Ӧльӧк вылӧ матӧ воӧм синъясӧн видзӧдіг шуис Зоя.
— Нёльӧс! — эз личлэдз Комбед Ӧльӧк.
А Викеньӧс мыйтакӧ ышӧдыштісны Зоялӧн кывъясыс да сійӧ водзӧ на посйысис:
— А ёна водзджык ме тайӧ жӧ му вылас син пӧлӧс вошті. Сьӧд вӧрлысь ме мырдди тайӧ муторсӧ, сымда пу пӧрӧді, сымда кыз мыр берті... А сьӧд вӧрыс, водзӧссӧ, кыз увйӧн кокыштіс менӧ веськыда синмӧ... Сысянь со век нин ӧти син пӧлӧн мырся... Лючкиджык олӧм пондаыс... Да челядьӧс быдтӧм понда... Ог сет джын няньсӧ!..
— А сідзи кӧ! — пузьыны пондіс Комбед Ӧльӧк. — Сідзи кӧ, ми вермам на и ставсӧ босьтны да дзикӧдз вӧтлыны тіянӧс гортсьыд! Едрона сила!
— Ме кодь мырсьысьсӧ? Вӧтлыны?! — эз кӧсйы сетчыны ёна жӧ ыззьӧм Викень. — А мыйла нӧ либӧ тӧварыш Лениныс шуӧ: мир пӧ народам... Земля пӧ крестьянам!..
— Абу тэ кодь сіт косьтысь муошъясыслы земляыс! — не кок сертиыс ыджыд сапӧга кокнас зымкнитӧмӧн горӧдіс Перк Кӧсьта.
— А тэ кодь зіб выв катшаясыслы эськӧ, Константин, матушка-землясӧ эськӧ немторла жӧ сетнысӧ да, — шуис татчӧ жӧ петӧм Руч дядь.
— Викень дядь, едрона сила, бур кӧ колӧ, вешйы нянь дінсьыс, ми асьным пондам петкӧдлыны! — горӧдіс Комбед Ӧльӧк.
— Ачыд быдты да вӧлись петкӧдлы! — воча горӧдіс Викень да, ош лапаяс кодь сойяссӧ-кияссӧ паськӧдӧмӧн, шлапкысис-пуксис топыда сюйӧм туся ыджыд мешӧкъяс вылӧ.
Сэки Комбед Ӧльӧк шаркнитіс-восьтіс боксьыс кабурсӧ да помтӧм лӧглунӧн сӧдзӧдіс пинь пырыс:
— Тэд шуӧма, чеччы сэтысь, кулацкӧй морда!
— Ой, Викень, кеж! — бӧрдӧм сорӧн моз нин горӧдіс Анук. — Лыяс вед изьвергыс!.. Сійӧ вед Лизукным понда тшӧтш песӧ лёксӧ миян вылӧ!..
— Мед лыйӧ, а ме ас кырымӧн ог кӧсйы гуавны ассьым челядьӧс... — вӧрзьӧм гӧлӧсӧн, но зумыда шуис Викень, нэмӧвӧйся крестьянин и вӧралысь, война би пыр мунӧм салдат, сійӧ, мый вермис, такӧдіс асьсӧ, мед эськӧ коньӧрӧ не уськӧдчыны «этайӧ зырымбедьясыс водзын, наганӧн шенасьысь шпанаясыс водзын». Торйӧн нин челядьыс дырйи не лоны коньӧр кодьнас!.. «Да вед сэсся оз жӧ пондыны лыйсьыны тані! — тшӧтш такӧдіс асьсӧ Викень. — Лёкӧсь ли кутшӧмӧсь ли, а век жӧ ас йӧз...»
А Комбед Ӧльӧклӧн яра чажнитчӧмсьыс дзикӧдз пемдылӧ син водзыс, а сэсся, пемыд войӧ востымыштӧм дырйи моз, дзоньнас югнитлӧ лов вылас, пыдӧсӧдзыс, и тадзисӧ дзенавлігас казявтӧг оз ов Ӧльӧк, кутшӧма лӧгыс пуӧ-петӧ сылӧн тайӧяс вылӧ, ӧд со ӧти грездын олӧны, орччӧн моз, а этайӧяслӧн век нин вӧлі пызан выв тыр чӧскыд сёян-юан да тырмымӧн шоныд кӧм-паськӧм, а сылы, Марпа Ӧльӧклы, Кузь Ӧльӧклы, быдмигчӧжыс ковмис виньгыртны да завидьтыны, а сэсся со, найӧ жӧ, и нывнас дойдісны, кӧть эськӧ и сэтшӧма кӧсйис Лизасӧ, и ӧні со, революцияӧн татшӧмъяссӧ пузувтӧм бӧрын, бара жӧ найӧ кӧсйӧны дойдны и асланыс няньӧн, но ӧні нин кӧсйӧны дойдны не сӧмын асьсӧ сійӧс, важ Марпа Ӧльӧкӧс, а выльмӧм-лыбӧм Комбед Ӧльӧкӧс, дзоньнас революциясӧ кӧсйӧны дойдны, сэтшӧм сьӧкыда пансьысь Выль Олӧмсӧ кӧсйӧны дойдны и джӧмдӧдны, но — тырмас сэсся, тырмас!!!
Комбед Ӧльӧк нетшыштіс кабурсьыс «смит-и-вессонсӧ» да пондіс лэптыны мешӧкъяс вылын воча пукалысь Викеньлӧн чужӧмлань.
— Медбӧръяысь шуа, кеж сэтысь! Мироед!
Викеньлӧн пондіс гӧгрӧсмыны ӧтка синмыс, но сійӧ эз вӧрзьы нянь вывсьыс. Сӧмын, мӧс моз ыджда ышловзьӧмӧн, ымӧстіс:
— Джын нянь ме тэныд ог сет!..
— Викень, кеж! — садьтӧг повзьӧмӧн горӧдіс Анук.
— Сан Санэч!.. Ӧльӧк!.. Энлы, Ӧльӧк! — ойӧстӧмӧн моз черӧбмуніс Пиля Зоя.
А Комбед Ӧльӧклысь доналӧм-сьӧктаммӧм кисӧ... да тшӧтш и «смит-и-вессонлысь» палитӧм сьӧд стволсӧ... быттьӧ магнит моз кыскис... нянь мешӧкъяс вылын пукалысь... помазея дӧрӧма... гожъялӧм-дубитчӧм чужӧма мортлӧн... ыдждӧм-гӧгрӧсмӧм... лӧглунӧн ӧзйысь, ӧтка синмыс...
И Комбед Ӧльӧк косьыштіс-лыйис веськыда тайӧ синмас.
И пырысь-пыр жӧ югыда ӧзйысь син пыдди лои ыджыд гырд чут. А сэсся и вошис сійӧ Комбед Ӧльӧклӧн син водзысь. Сы вӧсна мый ён тураса дубитчӧм чужӧма мужикыс нямыртчис нянь мешӧкъясыс вылӧ.
— На-ачки-ис!!! — ловтӧ кырыштанаа омльыштіс Анук да уськӧдчис нянь мешӧкъяс вылӧ лизгырмунӧм верӧсыс дінӧ. — Викень, збыль тай нӧ начкисны!!!
Гӧрд чибльӧга юра Пиля Зоя кыкнан кинас тупйис чужӧмсӧ да пондіс сыркъявны-бӧрдны.
Этшсьыс петӧм и звермӧм Комбед Ӧльӧк, «смит-и-вессонсӧ» век на лэптӧмӧн, звирк бергӧдчис мукӧдыслань — дась дорйысьны и водзӧ на лыйсьыны.
Ичӧтик Анук чепӧсйис жӧ мешӧкъяс вылӧ лӧньӧм батьыслань, тракнитіс сійӧс дӧрӧмӧдыс да матӧ воӧмӧн горӧдіс:
— Ой, батьӧ, мый нӧ тэкӧд лоис?.. Батьӧ, чеччы!..
Ломтывлытӧм гожся керкалӧн ыркыдын чорыда кыліс порок тшын дук.
Помтӧм вӧръяса ылі Коми муӧ йиркӧдчис-пырис выль олӧм.
