КӦСЪЯ МЕ МУ ВЫЛАС ЮГЫДА ОВНЫ
ПАРМАЛӦН ПИӦН ЙӦЗ СЬӦЛӦМӦ КОЛЬНЫ
Сыктывкарын, рынокдорса афишаяс дорын, кӧні гижӧма театръяслысь репертуарсӧ, ме паныдаси важ ёрткӧд — республикаын тӧдса учёнӧйкӧд. Пӧся чолӧмасьӧм бӧрын пансис татшӧм сёрни.
— Мый нин выльсӧ гижин-йӧзӧдін? — юаліс сійӧ. — Волывла лавкаясад да тэнсьыд важӧн нин книгаястӧ эг аддзыв.
— «Войвыв кодзулын» кольӧм вося ноябрсянь выль роман печатайтӧны, «Войся ангелӧн» шусьӧ, — вочавидзи ме.
— Петӧ на мӧй «Войвыв кодзулыс»? — чуймис учёнӧй.
— Слабог, петӧ на. Печать керкабердса киоскын вузалӧны журналсӧ. Кӧсъян кӧ лыддьыны менсьым романӧс, аддзан сэсь журналыслысь став номерсӧ.
— Ладнӧ. А торъя книганас кор лоӧ?
— Унаӧн та йылысь юасьӧны. Важӧн нин, пӧшти во сайын, романсӧ нуи «Анбур» издательствоӧ Валентина Трошевалы. Кутшӧм лоӧ гижӧдыслӧн судьбаыс водзӧ — петкӧдлас кадыс.
— Кодъяс ӧні уджалӧны «Войвыв кодзулад?»
Висьталі ним-овнысӧ. Ставныс, мися, том йӧз, вӧчӧны став позянасӧ, мед журналыс вӧлі интереснӧй.
— Некодӧс ог тӧд, — висьтасис ёртӧй. — Водзті ӧд журналад нималана поэт-писательяс уджавлісны, ставнысӧ матысянь тӧдлі.
— Водзті ӧд и журналыслӧн тиражыс ыджыд вӧлі, сизимдасӧд воясӧ сизим сюрсӧдз кыптыліс.
— А ӧні уна-ӧ?
— Кӧкъямыссё сайӧ. Мыйла этша? Сэки гижысь-прозаикыс уна вӧлі, а журналыд медсясӧ прозаысь артмӧ. Кодсюрӧ кувсис, кодсюрӧ пӧрысьмис. Вот и гӧльмис журналыд авторъяснад. Дай коми кывтӧ пыдди пуктӧмыс бӧръя воясӧ ёна усис.
— Сійӧтӧ сідз. Коми руыс Коми муаным ӧтарӧ бырӧ. Со тай, Светлана Горчаковалӧн театрыс нин и кутӧ коми русӧ Сыктывкарад.
— Волывлан спектакльяс вылас?
— Вайӧдлывлӧ гӧтыр. Медсясӧ серам пычкана пьесаяс, тешъяс видзӧдам. Правда, шыбитан кӧ текстъяссьыс сьыланкывъяссӧ, куш кыв песӧм и кольӧ. Ог нин и помнит, кор бӧръяысьсӧ видзӧді коминас серьёзнӧй постановкасӧ.
— Сэтшӧмсӧ Савин нима театр петкӧдлӧ.
— Мый кутан тӧд вылад? Эм-ӧ сэтшӧмыс? Ме тӧд вылын кута «Вишнёвый сад» либӧ «Три сестры» сяма спектакльяс.
— Мед гижны сэтшӧм пьесаяссӧ, коліс чужны кодлыкӧ коми Чеховӧн. Сэсся и, кодкӧ радейтӧ драма, а кодкӧ и шмонь да серам — комедия. Збыльысь кӧ, миян карын абу нин сэтшӧм уна театр, мед позис бӧрйысьны. Ыджыд каръясад, дерт, серпасыс мӧд. Ӧти газет юӧртліс, Москваса театръясын пӧ сӧмын Юрий Поляковлӧн пьесаяс серти ӧтпырйӧ мунӧ сизим спектакль.
— Сійӧтӧ сідз. Москваад олысьыс дас сайӧ пӧв унджык Коми Республикаын серти. Пӧдлинӧ, ачыд нӧ мый он гиж кӧть нин ӧти пьеса?
— Дас вит во нин ме гожйи Эжва катыдын, чужан деревняын. Сиктса олӧмтӧ тӧда ог омӧля, сы вӧсна и гижа повесьтъяс да романъяс, а ог пьесаяс. Коми сикт-грездъясад талунъя олӧмыс абу комедия, а трагедия — бырисны колхоз-совхозъяс, киссисны скӧт видзан фермаяс, мастерскӧйяс, эндісны му-видзьяс, тупкысялӧны школаяс, удж абутӧмла йӧзтӧммӧны деревняяс. Джеджимын вӧвліны колхоз-миллионер, школа, пошта, клуб, быд керкаын провода радио, ӧні тайӧ абу. Эмӧсь деревняяс, кӧні абу весиг электричество. Полокалӧ кодьӧсь вӧр лэдзысьяслӧн коркӧя мича посёлокъяс, быдлаын паськалӧма юӧм... — унатор на лыддьӧдлі ёртӧйлы, кӧть и тӧдіс сійӧ меысь эз этшаджык.
Ёртӧйкӧд прӧщайтчӧм бӧрын дум вылӧ усисны бӧрӧ кольӧм вояс, кор уджавлі радиоын да телевиденньӧын. Телережиссёр Иван Попов шыӧдчыліс ме дінӧ корӧмӧн, вай пӧ тэнад повесьтъяс серти дасьтам телеспектакль. А сэк менсьым вӧлі йӧзӧдӧма нин некымын повесьт. Кыдзи, мися, татшӧмторйыс юрад воис? — юалі Иван Ефимовичлысь. Геннадий Юшков пӧ чуйдіс, и ачым пӧ лыддьылі гижӧдъястӧ, эм пӧ сэні мый ворсны. Но регыд ме вуджи мӧд удж вылӧ, и режиссёрлысь бур вӧзйӧмсӧ эз ло пӧртӧма олӧмӧ. А ме водзӧ уджалі выль повесьтъяс вылын.
Коми гижысьяс пӧвстысь пьесаястӧ гижисны унаӧн — Г. Фёдоров, И. Изъюров, Г. Юшков, Е. Рочев, Н. Куратова, П. Шахов, В. Безносиков, И. Торопов, В. Куратов, Г. Горчаков, А. Попов, Б. Шахов, Н. Обрезкова, О. Уляшев, Н. Щукин. Наысь ӧтдор пьесаяс гижисны драматургъяс В. Леканов, А. Ларев, Н. Белых. Ӧти кывйӧн кӧ, эз вӧв гӧль коми драматургияным. Дас сизим восайса «Коми му» газетысь лыддя: «Бӧръя кадӧ «Войвыв кодзув» журнал печатайтӧ пьесаяс. Мукӧдыс сцена вылын петкӧдлӧмъяс нин. Тадзи оз вӧч асьсӧ пыдди пуктысь ни ӧти журнал. Кутасны кӧ ӧнія моз и водзӧ йӧзӧдны пьесаяс, журналтӧ судзӧдысьыд ёна чинас. Талун республикаын абу сэтшӧм литератор, коді эськӧ эз гиж пьеса. Коми литератураын драматургия лоис медкокни жанрӧн». Вылынджык индӧм дас кӧкъямыс авторысь ӧкмысыс абу нин ловъя. Тайӧ гӧльмӧдіс театръяслысь репертуарсӧ.
Петісны коми небӧгъяс, найӧс позис ньӧбны эз сӧмын карса да районса книжнӧй магазинъясысь, но и сиктса да посёлокса лавкаясысь, кӧні вузасисны сёян-юанӧн либӧ гортса кӧлуйӧн. Небӧгӧн вузасьӧмсӧ син уланыс кутісны книготорг да потребсоюз. Но книгаяс инасисны лёка, торъя нин кывбура сборникъяс. Помкаыс некымын. Медводдзаыс и медтӧдчанаыс: издательство некор эз юасьлы и эз пыдди пуктыв лыддьысьысьяслысь корӧмъяссӧ. Коми лыддьысьысь умис нин вывті серьёзнӧй литератураысь. Ӧд сы мында нин гижӧма «горш» кулакъяс йылысь, Сӧвет власьт вӧсна тыш йылысь, колхозъяс стрӧитӧм да коммунизмлысь кыасӧ матыстӧм йылысь. Георгий Марков шуліс: «Бесспорна истина: книги издаются для чтения, главным потребителем их является читатель. Это требует внимательного подхода, так как забвение или хотя бы недооценка читательского спроса таят в себе нежелательные последствия».
Мӧд-кӧ, небӧгтӧ лэдзлісны медсясӧ сэк, гижӧдсӧ кӧ йӧзӧдӧма «Войвыв кодзулын». А журналтӧ судзӧдісны сэк унаӧн на и мӧд пӧвсӧ ӧтиторсӧ лыддьыны йӧзыслӧн сьӧлӧмыс эз кыптыв. Вот и артмыліс зэв мисьтӧмтор: ӧти и сійӧ жӧ авторыслӧн инасьтӧг чукӧрмыліс разнӧй кадъясӧ лэдзӧм некымын книгаӧдз. Медводз лэдзлісны налысь, кодъяслӧн эм гижысьлӧн билет, абу кӧ — нэм помӧдзыд верман кольны том авторӧн.
Ӧтчыдысь, гижысьяслӧн чукӧртчылӧм вылын, Г. А. Юшков трибуна вывсянь юӧртіс, миян республикаын пӧ тырмымӧн писательяс союзса куим член. Тадзи шуӧмыс шызьӧдіс и шензьӧдіс эз сӧмын литактивӧс, но и президиумын пукалысь КПСС обкомса да правительствоса чина йӧзӧс. Обком шуис босьтны тайӧ уджсӧ аслас син улӧ. И 90-ӧд вояс заводитчигӧн серпасыс вежсис. Журналын медводдза висьтсӧ йӧзӧдӧм бӧрын нелямын во мысти гижысьлысь билет босьтіс квайтымын нёль арӧса Владимир Безносиков. Сэк сылӧн вӧлі коми да роч кывъяс вылын дас книга. Медводдза пьесасӧ гижӧм бӧрын комын вит во мысти писательяс союзса членӧн лоис квайтымын ӧти арӧса драматург Александр Ларев. А сылысь медводдза пьесасӧ («Льӧм пу дорын аддзысьлӧмъяс») пуктісны Сӧветскӧй Союзса сизимдас театрын тысячаысь! Гижысь котырӧ пыригӧн сылӧн вӧлі нин дас пьеса.
Гиннесслӧн рекордъяс книгаӧ позьӧ пасйыны творчествосӧ Отечественнӧй войнаса участник, гижысь Иван Коданёвлысь. Сійӧ оліс 66 арӧсӧдз, кувсис 1982 воын, Сыктывкарса да Москваса издательствоясын лэдзис кызь небӧг, медсясӧ челядьлы лыддьӧм вылӧ, но гижысьяслӧн союзӧ сідз эз и веськав. Тадзи кедзовтӧмсӧ нуӧдіс сійӧ ас пырыс зэв сьӧкыда. И А. Ларевкӧд, и И. Коданёвкӧд ми ӧтлаын уджавлім радиоын. Писательяс союзса членӧн тырвыйӧ вермис лоны дас кык медаля кавалер, поэт Василий Власов, кодлысь йӧзӧдӧма журналын дас поэма, уна-уна кывбур, пьеса, лэдзӧма некымын книга. Василий Иванович кувсис 1986 воын сизимдас арӧсӧн, сідзи и колис коми литератураын «том авторӧн».
Ӧти литераторъясӧс кыпӧдӧм, мӧдъясӧс моральнӧя пӧдтӧмыс явӧ кутіс тӧдчыны сизимдасӧд вояс помсянь, кор вежсисны веськӧдлысьяс и писательяс союзын, и Коми издательствоын, и воисны сэтчӧ выль уджалысьяс. Татшӧмторйыс водзті эз вӧвлы, кор гижысь котырӧн юрнуӧдісны Г. А. Фёдоров, Г. И. Торлопов, В. Д. Леканов. Ни ӧти книгатӧг СССР-са писательяс союзӧ ветымынӧд воясӧ вӧлі примитӧма Дмитрий Конюховӧс, Фёдор Щербаковӧс, Георгий Торлоповӧс, Владимир Ширяевӧс, Сергей Морозовӧс, Степан Раевскӧйӧс; кык вӧсньыдик небӧгӧн — Александр Лыюровӧс, бӧрынджык — Михаил Игнатовӧс, Пётр Шаховӧс.
Та бӧрын сьӧкыд гӧгӧрвоны: мыйла жӧ кӧкъямысдасӧд воясӧ найӧ, кодъяслӧн тырмымӧн вӧлі книга либӧ пьеса, эз вермывны веськавны странаса гижысьяслӧн котырӧ? Авторъясӧс моральнӧя виӧмыс лёка тӧдчис ставнас коми литература вылӧ. Поэт К. Кедров шуліс: «Мы друг друга поедаем — и сыты. Все это из-за зависти. Ненавидят у нас талантов». Медводдза кывбурсӧ йӧзӧдӧм бӧрын комын куим во мысти, медводдза книгасӧ лэдзӧм бӧрын кызь квайт во мысти гижысьлӧн билет лоис ветымын кӧкъямыс арӧса Николай Щукинлӧн. Шуны кӧ ас йылысь, СССР-са писательяс союзӧ пыригӧн менам литературнӧй нопйын вӧлі нин «Войвыв кодзулын» йӧзӧдӧм вит повесьт, кывбуръяса да прозаа вит книга.
Медводдза небӧгӧй, ичӧт класса челядьлы «Миян Пиля дед», петіс сэк на, кор издательствоын директораліс Степан Раевскӧй, а главнӧй редакторнас вӧлі Василий Морозов. Небӧгас сӧмын дас сизим строфаа ӧти кывбур, кодӧс ме йӧзӧдлі «Югыд туй» газетын. Сэтысь и босьтӧма издательство, а чуйдӧма босьтнысӧ Геннадий Юшков. Аддзылі кывбур улас сылысь пасйӧдсӧ: «Кывбурсӧ серпасалӧмӧн колӧ лэдзны торъя книгаӧн». Сідзи и лоис: книгаыс петіс нёль сюрс экземпляр, уна рӧмӧн серпасалӧма художник Михаил Безносов. Помнита, локті издательствоӧ гонорарла и аддзыси Василий Морозовкӧд. Топӧдліс киӧс да шуис: «Напалков, вот и воссис тэн издательствоӧ туй». Но издательствоӧ ӧдзӧсыс мен воссис ёна дзуртігтыр и эз дзирйыв. Раевскӧйлӧн да Морозовлӧн пенсия вылӧ петӧм бӧрын серпасыс ёна вежсис. Кӧкъямысдасӧд воясӧ книга лэдзӧмыс уськӧдӧ тӧд вылӧ курыд казьтылӧмъяс.
1981 воын торъя книгаӧн лэдзӧм вылӧ дасьті кык повесьт, кыкнансӧ йӧзӧдліс «Войвыв кодзув». Повесьтъяс вылас вӧліны бур рецензияяс, ӧні налӧн копияясыс куйлӧны менам пызан вылын. Книгасӧ лэдзигкежлӧ ставыс нин вӧлі дась. Художник Александра Куликова мичаа серпасаліс сійӧс, колис сдайтны типографияӧ. И виччысьтӧмтор. Мен воис татшӧм письмӧ: «...Коми книжное издательство не может включить в Вашу книгу повесть «Олісны-вылісны Вапӧлын», так как редакция художественной литературы согласна с рецензией... 14 января 1981 г.» Мый вӧчны? Босьті письмӧсӧ да рецензияыслысь копиясӧ и шыӧдчи гижысь котырӧн веськӧдлысь Г. А. Юшков дорӧ. Лыддьылі пӧ ме сійӧ повесьтсӧ, тӧда, шуис Геннадий Анатольевич и менам син водзын ки помсьыс гижис издательствоӧ корӧм, мед повесьтсӧ сюйисны книгаас. Но ставыс весьшӧрӧ. Петіс ӧти повесьта небӧг — «Козьнав мортлы муслун» (журналын йӧзӧдӧм бӧрын сизим во мысти).
Да, «кулитана» рецензияыс куйлӧ жӧ менам пызан вылын. Мыйла «кулитана» кывсӧ босьті кавычкаӧ? Кык лист бока рецензияын унджыкыс, век жӧ, ошкӧм. Тӧдчӧ, повесьтыс воӧма мортыслы сьӧлӧм вылас, но издательствоса редакторлӧн индӧд серти быть колӧ кулитны! «Небыда да меліа В. Напалков петкӧдлӧ вӧр-ва серпасъяссӧ, — гижӧ рецензент. — Ог кутӧй сыкӧд споритны, кутшӧм ногӧн сійӧ ӧтлаӧдӧ да торйӧдӧ нывъясӧс да зонъясӧс. Ставсӧ позьӧ пыдди пуктыны да эскыны. Кыпыд серпас — жар лунӧ турун идралан кад, но кӧрымсӧ йӧзыс дасьтӧны аслыныс, гортса пемӧсъяслы. Эг казяв гижӧдсьыс, медым коркӧ кӧть ӧтчыд йӧзыс петалісны пуктыны турун совхозлы; медым том йӧз пӧвстысь кодкӧ казьтыштліс пӧль-батьяслӧн муяс да видзьяс дінӧ муслун йылысь... Ме ногӧн, В. Напалковлы оз ков тэрмасьны пыртны повесьтсӧ книгаас». Тайӧ рецензияыслы пӧшти комын во. Донъявны кӧ ӧнія синмӧн, олӧмыс лоис дзик сэтшӧм, кутшӧмӧс петкӧдлӧма повесьтас.
1980 вося «Войвыв кодзув» журналлӧн мӧд номерын петіс менам «Туйвежъяс» поэма. Сійӧс ӧтсӧгласӧн ошкисны редколлегияӧ пырысь медся нималана поэтъяс да прозаикъяс Г. Юшков, И. Торопов, А. Ванеев, С. Попов, П. Шахов, В. Попов, С. Раевскӧй (ачым вӧлі редколлегияыслӧн заседанньӧ вылын). Рукопись помас вӧліны кырымпаса пасйӧдъяс: «Колӧ сетны журналӧ!» Сэки жӧ босьтчи дасьтыны кывбуръяса сборник. Чукӧрті ставсӧ, мый йӧзӧдлі вель уна воӧн «Войвыв кодзулын». Менам архивын эмӧсь поэт Серафим Поповлӧн да учёнӧй-лингвист, финн-угровед Геннадий Бараксановлӧн дасьтӧм сборник вылас рецензияяс. Со мый пасйылӧма С. А. Попов (сета нинӧм вежлавтӧг): «У автора свежий, непосредственный, посвоему образный, спокойный голос. Образы свежие, не избитые. Книгу надо обязательно издать! Коми литература обогатится ещё одним хорошим голосом». Вылӧ донъялӧма рукописьсӧ и Г. Г. Бараксанов, вӧзйӧма лэдзны кывбуръяссӧ да поэмасӧ торъя книгаӧн.
И со, издательствосянь редзаключенньӧ, вайӧда сэсь бӧръя абзацсӧ: «... Кывбуръяс да поэма вылад колӧ на уджавны. А татшӧм гижӧдъястӧ Коми книжнӧй издательство лэдзны оз вермы». Кутшӧм нӧ ме мужик, кута кӧ чери моз чӧв овны? Оз весь шулыны: лудікыд курччалӧ морттӧ узигас.
Эг копрасьлы
ме чинъяс водзын,
Дай копрасьнысӧ
ог на-й куж.
Код дойдас менӧ —
мынта водзӧс,
Ӧд мужичӧйӧн
весь эг чуж.
Пукси да и гижи письмӧ-шыӧдчӧм Коми книжнӧй издательствоса директор Д. М. Лекановлы — печатайтӧмӧн кык лист бок. Юӧрті книга лэдзӧмын падмӧгъяс йылысь, кори вежны кывбура сборникӧйлысь редакторсӧ. Вӧвлі сэтшӧм правоыс авторыдлӧн. Регыд и воис мен воча кыв: «Уважаемый Виктор Егорович! Я хорошо понимаю, что Вас, как автора, очень волнует судьба издания Вашего сборника. Ваша заявка руководством Коми книжного издательства рассматривалась и была учтена при составлении темплана редподготовки на 1981 год под выпуск 1982 года. Но потом при уточнении темплана из 7 сборников стихов в нём были оставлены только 3 названия. Выпала из плана и Ваша работа. Но означает ли это, что Ваш сборник не выйдет в нашем издательстве? Думаю, что нет. Если коми правление СП и редсовет предложат его издать, то он выйдет в течение текущей пятилетки. С уважением, директор Коми книжного издательства Д. Леканов. 13 мая 1981 г.»
Уна во кольӧм бӧрын кӧсъя шуны со мый. Редсӧветӧ пырысь ӧти ёрт мен висьтавліс, ми пӧ некор некодлысь эг лыддьылӧй рукописьсӧ. Дай унаысь пӧ рукописьыс эз на и вӧв, а вӧлі сӧмын заявкаыс. Тӧдмавлім пӧ сӧмын авторъяссӧ — коді мый вӧзйӧ. Ӧти кывйӧн кӧ, лэдзлісны пӧ и кутасны лэдзны коми книгаястӧ «по должностям и по товарищеским чувствам». Мӧд-кӧ, Коми книжнӧй издательство юридическӧя некор эз пыр писательяс союзлӧн борд улӧ, а сы вылын начальникнас вӧлі издательствояс, полиграфия да книжнӧй тӧрговля кузя Коми АССР-са Государственнӧй комитет. Сідзнад, мыйла коліс гаравны письмӧас писательяс союзлысь правленньӧсӧ, кодлӧн эз вӧв некутшӧм право ыджыдавны издательство вылас? Да, Коми издательство кутіс асьсӧ гижысь котырлӧн правленньӧ водзын пленӧ веськалӧм, кисӧ вывлань лэптӧм салдат моз. А жаль!
Пӧртіс-ӧ олӧмӧ письмӧас сетӧм кывсӧ издательствоса директор, коммунист Леканов? Да, пӧртіс. Бӧрд кӧть серав, кывбура рукописьӧй издательствоын куйліс квайт во! Сэсся и кывсис: сюйӧмаӧсь пӧ 1986 вося планӧ. Вӧлі 1985 вося декабр, уджалі «Войвыв кодзув» журналын. Думысь нимкодяси, мися, петас киын кутана сборник, редакторнас индӧмаӧсь поэт Владимир Поповӧс. А главнӧй редакторнас издательствоын сэк вӧлі Владимир Тимин, кодкӧд ӧтлаын уджавлім телевиденньӧын. В. Попов петкӧдліс мен редзаключенньӧсӧ, кӧні пасйӧма: «Сборникыс дась, кӧть ӧні жӧ сдайт типографияӧ». Вӧлӧмкӧ, гижлӧма нин сійӧс во-мӧд сайын.
Но радлӧмӧй лои весьшӧрӧ. Удж вылын пызан вылысь аддзи Владимир Поповлӧн кырымпаса неыджыд записка (видза архивын): «Виктор Егорович! Кӧть Тэ и зэв бур детина, но издательствоса юръяс тшӧктісны мен ӧні жӧ вайӧдны рукописьыдлысь ыдждасӧ 3 листӧдз! Вай, ёртӧй, чинты сборниксьыд 600 строка. Нинӧм оз вош, сюян коркӧ выль книгаӧ. Колӧ нин сдайтны типографияӧ. Сдайта кӧ чинтытӧг, мен сетасны выговор, сідзкӧ и, киритасны премияӧс. В. П.».
Тӧдчӧда: кывбура сборникын ӧти авторскӧй листас 600 строка. Шуам, быд кывбурын кӧ нёль строфа, то мен колӧ чинтыны 40 кывбур! Ковмис чинтыны.
Таӧн эз на помась менам творчествоын «издательскӧй адыс». Аслам юбилей кежлӧ дасьті куим повесьта «Томъяс» книга. Сэтчӧ пырті тшӧтш и «Олӧны-вылӧны Вапӧлын» повесьт, кодӧс 1981 воын «Козьнав мортлы муслун» небӧгысь киритлісны. Донъялісны (рецензируйтісны) рукописьсӧ Коми АССР-са народнӧй писатель Г. А. Фёдоров, гижысь С. М. Морозов да критик В. Н. Дёмин. Ставныслӧн вӧліны ошкана кывкӧртӧдъяс. Со, Геннадий Александровичлӧн рецензияысь пасйӧд: «Олӧны-вылӧны Вапӧлын» повесьтын ставыс ас местаын, оз ков вежны сэсь ни ӧти кыв». Издательствоын меным юӧртісны: «Томъяс» книгатӧ пӧ пыртам 1987 вося темпланӧ. Но, вӧлӧмкӧ, пӧръялӧмаӧсь. Ассьым ним-овӧс аддзи 1988 во кежлӧ кузь списокысь. Но и мед, нинӧм абу лёкыс. Кад кольӧм мысти издательствоса ӧти ёрт шӧпнитіс мен, 1988 во кежлӧ темплансьыд бара черкнитӧмаӧсь тэнсьыд нимтӧ. Эг вермы эскыны и пыри издательствоӧ. Тӧдмалі: збыльысь черкнитӧма, и некутшӧм помкатӧг. Вот тэныд и юбилейнӧй книга! Татшӧмъяс йывсьыс и шулӧны комиясыд: кык син костас яндзимыс абу.
Петі ку пиысь да отсӧгла шуи шыӧдчыны письмӧӧн КПСС обкомса секретар В. С. Осипов дінӧ. Машинка вылын печатайтӧмӧн гижи куим лист бок. Сюйи письмӧсӧ конвертӧ, но эг клеит, мися, пошта кудйӧ чӧвттӧдз петкӧдла издательствосаяслы. Гижи примеръясӧн да фактъясӧн. Лыддисны да шуӧны, верман пӧ не мӧдӧдны, со, ас дырйиыд сюям рукописьтӧ 1988 воын лэдзӧм вылӧ. И ыджыд, и ичӧт чинаяс полісны обкомсьыд биысь моз. Жаль, мый сэтшӧм вына комитетыс ӧні абу. А сэки письмӧтӧ сідз эг и мӧдӧд (видза гортса архивын).
Дерт жӧ, шань йӧзыс вӧліны и издательствоын, и гижысьяслӧн котырын, и «Войвыв кодзув» журналын. Медбур кывъясӧн казьтыла сэкся литконсультантъясӧс — Н. Н. Куратоваӧс, Е. В. Габоваӧс, Е. В. Козловаӧс, Н. А. Мирошниченкоӧс.
Кӧкъямысдасӧд воясӧ литературнӧй олӧм, книга лэдзӧм да сійӧс иналӧм йылысь уна гижис «Югыд туй» газет, ёся сёрнитлісны радио пыр ӧткымын гижысьяс (А. А. Лыюров, Л. Н. Смоленцев), книготоргса да респотребсоюзса уджалысьяс. Аслам дневникысь лыддя: «Талун, 1987 вося июль 30 лунӧ, журналист Леонид Лыткин республикаса радио пыр нуӧдіс передача, коді шусис «И заросла народная тропа». Сёрнитісны Коми издательствоын лэдзӧм книгаяс йылысь. Вӧлӧмкӧ, магазинъясын да складъясын республикаса авторъяслӧн куйлӧ вузавтӧг уна сюрс шайт дон литература — кывбура и прозаа книгаяс, верстьӧлы и челядьлы».
Татшӧмторйыс эськӧ эз ло, издательство кӧ ӧтмоза пыдди пуктіс став авторсӧ, кыдзи и вӧчӧны вӧлӧм Татарстанын. Гижысьлысь мӧд книгасӧ сэні абу лэдзлӧмаӧсь сэтчӧдз, кытчӧдз оз инась воддзаыс. Та вӧсна унджык вермылӧмаӧсь печатайтны томъясӧс. Миян гижысьяслӧн книгаясыс вевсясьлісны ӧта-мӧд вылас некымынӧдз — кызвыннас ӧти и сійӧ жӧ авторъяслӧн. Том гижысьяс вылӧ издательство видзӧдіс веськодя. Сідз, 1986–87 воясӧ медсясӧ вӧлі лэдзӧма небӧгъяссӧ издательствоын да писательяс союзын уджалысьяслысь. Налы эз ковмыв сулавны книга лэдзӧм вылӧ ӧчередьын 5–6 во, эз ков повны кулитана рецензияясысь. Сійӧ воясас нин странаса издательствояс, книжнӧй магазинъяс да библиотекаяс бердын уджалӧмаӧсь лыддьысьысьяслысь корӧмъяссӧ тӧдмалӧм кузя комиссияяс. Миян республикаын татшӧм комиссияыс некор эз вӧв, абу и ӧні. Мыйӧ тайӧ вайӧдіс?
Вузасян организацияяс кутісны мездысьны инасьтӧм лов кодь небӧгъясысь. Ачым аддзылі шуштӧм серпас, кыдзи Кулӧмдінса книжнӧй магазин лӧсьӧдчис мӧдӧдны макулатураӧ некымын во чӧжӧн Коми издательствоын лэдзӧмторъяссӧ. Вузасьысьыс шыӧдчыліс ме дінӧ, корис унджык книга асланыс районса авторъяслысь; мукӧдыслысь пӧ оз ньӧбавны, кӧть и некымынысь нин донтӧммӧдӧма. «Коми му» газет «Чужан кывнымӧс кедзовтам асьным?» статьяын пасйыліс: «... Ӧти морт волӧма Кӧччойягӧ да аддзӧма сэтысь ӧти ыджыд гуранысь машина тыр шыблалӧм небӧгъяс, кодъясӧс вевттьӧмаӧсь лыс лапъясӧн. Мортыд вештыштӧма лыс лапъяссӧ да аддзӧма сэтысь уна нималана коми авторлысь небӧгъяссӧ...» Татчӧ и збыльысь шемӧсмылан. Ме волі ӧткымын сиктса библиотекаӧ, кӧні эмӧсь книгаяс, кодъяслӧн корка вылын абу лыддьысьысьлӧн ни ӧти чунь туй. Мед эз янавны, ог кут индавны авторъясыслысь ним-овнысӧ, ставныслӧн почёт ним эм.
Слабог, помасисны кӧкъямысдасӧд вояс. Паметьӧ колис 1991 вося июнь, кор Сыктывкарын уджаліс Россияса гижысьяслӧн приёмнӧй комиссия. СССР-са писательяс союзӧ пырысь литераторъяслысь уджъяссӧ донъялісны Москваса да Ленинградса нималана писательяс. Менсьым кывбуръясӧс да повесьтъясӧс рецензируйтӧмаӧсь Г. Горышин, Д. Жуков, А. Савеличев да Е. Чернов. Ставныс донъялісны гижӧдъясӧс зэв вылӧ. Рецензияяссӧ ме видза аслам архивын. Со мый гижӧ Глеб Горышин: «Автор представил свои сочинения в подстрочном переводе с языка коми. Однако, перевод таков, что вряд ли нужно всё это переписывать при издании книги, достаточно редакторской правки. Текст дает полное представление о творческих возможностях автора, а также и о его стилевых особенностях, способности образно мыслить». Тадзи шуӧма менам повесьтъяс йылысь. Куим рочӧдӧм повесьт (вуджӧдісны А. Суворов да А. Канев) дас сизим во сайын сдайті Коми книжнӧй издательствоӧ торъя книгаӧн лэдзӧм вылӧ, но рукописьсӧ воштісны и ӧні туй ни пом.
А со кыдзи донъялӧ Г. Горышин менсьым кывбуръясӧс: «Виктор Напалков — поэт Божией милостью, с открытой миру душой. Я бы его принял в Союз писателей даже за один цикл стихов «Моё дыхание». Если бы в представленном сборнике не было стихов, а были только одни повести, я бы его тоже рекомендовал в Союз». СССР-са писательяслӧн союзӧ гусьӧн гӧлӧсуйтӧмӧн менӧ примитісны ӧтсӧгласӧн — Россияса приёмнӧй комиссияысь дас квайтнан писательыс вӧлі «за». Коми издательствоса сюсь туйӧ пуксьысь чиновникъясӧн кедзовтӧм бӧрын тайӧ лои менам литературнӧй творчествоын тӧдчана лоӧмторйӧн.
Таӧдз на, гижысьяслӧн котырӧ пыртӧдз, ме аддзыси Ленинградса поэт Николай Малышевкӧд, коді волывліс Комиӧ творческӧй командировкаӧ, рочӧдіс тшӧтш и ӧткымын коми авторлысь кывбуръяссӧ. Тӧдмасис и менам подстрочникъясӧн, шуис, босьтча пӧ вуджӧдны гижӧдъястӧ. И сьӧрсьыс босьтіс «Туйвежъяс» поэма да вель уна кывбур. Кад кольӧм бӧрын, кор бара воис Сыктывкарӧ, вайис сьӧрсьыс вуджӧдӧм гижӧдъясӧс. Гиж пӧ заявка и ӧтлаын нуам издательствоӧ торъя книгаӧн лэдзӧм вылӧ. Заявкаас индім сборниклысь ыдждасӧ — 3 авторскӧй лист. Босьтім став коланасӧ и Малышевкӧд мунім издательствоӧ, пырим ӧти начальниклӧн кабинетӧ. Висьталім ассьыным могнымӧс, а начальникыд буркнитіс: «Напалков, со мыйта заявка куйлӧ писательяс союзса членъяслӧн, виччысьӧны лэдзны рочӧдӧм сборникъяс, а тэ...» Начальникыд заявканымӧс эз примит. Писательяс союзӧ пыригӧн рекомендацияясысь ӧтиӧс сетіс мен Ленинградса поэт Николай Малышев.
Менам киын кольӧм вося «Республика» газетысь статья, кӧні висьтавсьӧ гижысьяскӧд республикаса сэкся Юралысьлӧн аддзысьлӧм йылысь. Сэтысь лыддя: «Глава республики В. Торлопов призвал глубже изучить читательский спрос и подходить более адресно к изданию той или иной книги». Тадзи вӧчӧны Россия пасьталаын, кӧні матӧ сизим сюрс издательство. Кымын миян Комиын — ог тӧд. Но сикт-посёлокъясысь талун он аддзы ни ӧти коми книга. Деревняысь локтӧм бӧрын волі Сыктывкарса книжнӧй магазинъясӧ. Серпасыс шемӧсмӧдіс. Ӧти ыджыд лавкаса джаджйын куйлісны верӧснаныс эновтӧм дӧваяс моз вит, квайт, дас вит, дас квайт во сайын лэдзлӧм коми небӧгъяс. Кодъяслӧн? Народнӧйлӧн, заслуженнӧйлӧн, лауреатлӧн... А эм-ӧ мыйкӧ выльыс? Сійӧ жӧ, мый вӧлі и во сайын: Н. Куратовалӧн проза да И. Куратовлӧн кывбуръяс. Мыйлакӧ медводдза коми поэтлысь сборниксӧ лэдзӧмаӧсь «Звезды Севера» пас улын — ӧткодялӧмаӧсь талунъя кывбуралысьяскӧд. Лӧсявтӧмтор! Мыйла оз инасьны сідзи нин этшаник коми небӧгъясыс? Гашкӧ, дзикӧдз нин рочмис Сыктывкарным? Эз. Комиыс юркарын олӧ сы мында жӧ, мыйта и Койгорт, Сыктывдін, Сыктыв, Удора, Емдін, Мылдін да Княжпогост районъясын ӧтлаын босьтӧмӧн. Либӧ: Кулӧмдін, Кӧрткерӧс да Изьва районъясын ӧтлаын босьтӧмӧн.
Комиӧн гижысьяслысь лыдсӧ ог тӧд, торъя нин уна кывбуралысьыс. Мен кажитчӧ, быттьӧкӧ томджыкъясыс ставныс ӧткодя гижӧны, этша мыйӧн торъялӧны ӧта-мӧдсьыныс; быттьӧкӧ ставныс велӧдчӧмаӧсь гижны кывбуръяссӧ Сыктывкарын дас лунся Гожся университетын. Во-мӧд сайын кывлі татшӧм радиопередача: корреспондентыс юалӧ ӧти нывкалысь, кыдзи пӧ веськалін Гожся университетас? Мӧдыс вочавидзӧ, миян районын пӧ автобусъяс лёка ветлӧны, та йылысь пӧ кывбур гижи да мӧдӧді татчӧ. Сы бӧрти пӧ и корисны. Со мыйла и кывбур гижысьыд уна, а поэтыс этша. А. С. Пушкин шулӧма: «Поэт не тот, кто рифмы плесть умеет, а тот, чьи стихи питают здравый ум».
Коді кӧсйӧ видлыны вынсӧ кывбуръяс гижӧмын, ме эськӧ сӧветуйті лыддьыны сборникъяссӧ Андрей Дементьевлысь да Геннадий Юшковлысь, Давид Кугультиновлысь да Альберт Ванеевлысь, Николай Рубцовлысь да Василий Лодыгинлысь, Лариса Рубальскаялысь да Александра Мишариналысь, Расул Гамзатовлысь да Михаил Елькинлысь. Налӧн кывбуръясыс гӧгӧрвоанаӧсь, сьӧлӧмӧ пуксянаӧсь. Рифмуйтӧм кроссворд сяма кывбуръястӧ комиясыд оз радейтны. Бур пример пыдди вайӧда ӧти кывбур Василий Лодыгинлысь, кодӧс ме збоя верма шуны талунъя медся югыд коми национальнӧй поэтӧн. Кывбурсӧ босьті «Войвыв кодзув» журналысь:
Победа коркӧ сиктӧ пырис
Да сьыліс-бӧрдіс бура дыр.
Бур сёян пызан вылысь бырис,
А синва содіс, а эз быр.
Победа быд во сиктӧ пырӧ.
Мый вӧлі, помнитасны мед.
Бур сёян пызан вылын тырыс,
А синва бырис да оз пет.
В. Г. Лодыгин абу сӧмын енбиа поэт, кодлӧн сьыланкывъясыс юргӧны Коми мулӧн быд пельӧсын, но и прозаик, композитор, редактор, коми сьыланкывъяслысь «Василей» фестиваль котыртысь, тшӧтш и кыйсьысь-вӧралысь да автолюбитель.
Гожӧмнас деревняӧ мен воис письмӧ лыддьысьыссянь, коді ачыс видлӧ гижны кывбуръяс. Письмӧас вайӧдӧма коми журналысь босьтӧм некымын кывбур, юалӧ, кыдзи пӧ найӧс гӧгӧрвоны.
Со на пиысь ӧти:
Оз помасьлы,
Но вежсьӧ олӧм.
Ми бура тӧдам —
Тайӧ збыль.
Мед ставыслы дзик
Помыс волӧ,
Но сэн жӧ мыйкӧ
Чужӧ выль.
Тайӧ кыв чукӧрсьыс и ачым нинӧм эг гӧгӧрво. Вочавидзи, мися, письмӧтӧ бӧр мӧдӧда аслыд да ысты Сыктывкарӧ писательяс союзӧ (адрессӧ ме инді). Кори пуктыны письмӧас и ассьыс некымын кывбур. Сэсянь, мися, и вочавидзасны тэн став юалӧм вылад. Но мортыд торъя нин ёна дӧзмӧма этійӧ кывбур вылас, шусьӧ «Кӧялысь канму», эстонскӧй кыв вылысь вуджӧдӧма:
Кӧялысь крысаяслӧн
канмуыс абу,
а эм кӧ,
сӧмын кӧялысь канму,
найӧ нинӧм пестерас
оз чукӧртны,
найӧ локтӧны,
босьтӧны татысь,
мый эм, мый абу,
сійӧс оз босьтны,
вынӧн мырддьӧны,
а канмуыс налӧн абу,
найӧ сёйисны и сійӧс.
Кутанныд кӧ пӧ гижны крысаяс да шыръяс йылысь, коми кывбуръястӧ лыддьысьыд дзикӧдз бырӧ, — пасйӧма мортыд письмӧас. «Кӧялысь канму» кывбуртӧ лыддьӧм бӧрын шогӧдліс жӧ менӧ. Ог гӧгӧрво, кыдзи сійӧ веськалӧма журнал лист бокас.
Мед быдӧн гижӧ ас ногыс, коді кыдз кӧсйӧ. Но тэ кӧ коми гижысь, сідзкӧ, и гиж коми войтырлысь сьӧлӧм кылӧмъяссӧ. Оз ӧд весь шуны: поэтыд пӧ нациялӧн сӧвесьт. Мыйӧн торъялӧ писатель неписательысь? Писательыд тӧдӧ, мый йылысь и кыдзи гижны, а неписатель (гижысьӧн асьсӧ чайтысь) — оз тӧд, но гижӧ и унаӧн пырӧны весиг писательяс союзӧ. Кӧкъямысдасӧд воясӧ кӧ сэтчӧ веськавны вӧлі сьӧкыд, ӧні серпасыс мӧд. Вайӧда кывъяссӧ Валентин Распутинлысь: «Я уже оскомину набил, потому что всякий раз я говорю, что нельзя принимать в Союз писателей столь безобразно. Мы принимаем не писателей, мы просто принимаем пишущих людей, зачастую весьма бездарных».
Газетъяслӧн юӧртӧм серти, Россияын ӧні гижысьяслӧн вит ыджыд союз. Унаӧн на пиысь, кодъяс гижӧны коммерческӧй литература, оз пырны некутшӧм союзӧ. Налӧн и сідз петӧны книгаясыс 200 сюрс экземпляръясӧн. Абу некутшӧм союзын и писатель Михаил Веллер, коді быд вӧскресенньӧӧ сёрнитӧ Россияса радио кывзысьяскӧд. Сылӧн сёрнитан кадӧ пӧ этшаджык йӧзаӧсь лолӧны уличаяс. Ӧти телепередачаын муніс дискуссия сы йылысь, колӧны-ӧ писательяслӧн союзъясыс. Залас пукалысьяс пиысь джынйыс шуисны: оз пӧ! Ыджыд проблемаяс кыпӧдӧны телепередачаясын писательяс Сергей Минаев, Дмитрий Быков, Леонид Млечин, Виктор Ерофеев.
Пӧшти быд федеральнӧй газетысь позьӧ аддзыны роч писательяслысь статьяяссӧ, кӧні найӧ кыпӧдӧны миян олӧмысь медся ёсь проблемаяс, сёрнитӧны медся разнӧй темаяс вылӧ; овлӧ и — нуӧдӧны ӧта-мӧдыскӧд вен (дискуссия). А странаын проблемаыс уна. Россия медводдза местаын мирын (босьті газетъясысь): йӧзӧн асьнысӧ виӧм, бать-мамӧн ассьыныс челядьсӧ эновтӧм, абортъяс вӧчӧм, гозъяяслӧн юксьӧм, спирт юӧм, йӧз лыд чинӧм, доллара миллиардеръяслӧн лыд содӧм да мукӧдтор кузя. Миллиардеръяслӧн лыд серти Россия ӧні мӧд местаын США бӧрын, 127-ӧд местаын йӧзлӧн дзоньвидзалун кузя, 134-ӧд местаын мужичӧйяслӧн олан арлыд серти (Россияса мужичӧйяс олӧны шӧркодя 59,5 арӧсӧдз), быд морт вылӧ доходъяс кузя 97-ӧд местаын, судзсяна олӧм серти 67-ӧд местаын.
Этша ошйысянторйыс и Коми Республикаын, кӧні кызь воӧн олысьяслӧн лыдыс чиніс 300 сюрс морт. Тайӧ — дас Кулӧмдін район. Унаӧн мунӧны мукӧд республикаясӧ, ылі да матысса странаясӧ. Коми сиктъясын кулысьыс ёна унджык выль чужысьяс серти. Бырис-киссис став сійӧ бурыс, мый вӧлі шедӧдӧма Сӧвет власьт воясӧ. Ӧнія том йӧз оз нин тӧдны, мый коркӧ вӧвліны комсомольско-молодёжнӧй фермаяс, бригадаяс, звенояс. Кызь нёль во сайын стрӧительяс пыртісны уджӧ автомобильӧн ветлан Сыктывкар — Кулӧмдін туй. Тайӧ лои Эжва катыдса йӧзлӧн олӧмын зэв тӧдчанаторйӧн. Вежласисны власьтъяс и Россияын, и Комиын, а тайӧ коркӧя шыльыд туйыс воис ветлыны шогмытӧмӧдз. Эмӧсь местаяс, кыті весиг подӧн мунігӧн верман чегны коктӧ. Шогмытӧм туйяса республикаыд жугыль чужӧма невеста кодь. Ок и унаӧн нин жуглісны тані ассьыныс машинаяссӧ. На лыдӧ пыра и ачым — сӧмын кольӧм гожӧм ме жугӧді нёль кӧлеса.
Оз вермы ошйысьны аслас сӧстӧмлунӧн кык судтаа пу баракъяса Сыктывкар. Ӧшинь увъясын ва гуранъяс, кӧть лягушаясӧс рӧдмӧд. Гӧгӧр жугласьӧм асфальт. То ӧтилаын, то мӧдлаын ӧшинь-ӧдзӧстӧм керкаяс виччысьӧны, кор нин найӧс дзоньталасны либӧ разясны. Рынок дорын повзьӧдчысь кодь вель важӧнсянь сулалӧ джынвыйӧ сотчӧм кык судтаа олан керка.
Ой, олӧм, олӧм! Мый бара-й стрӧитам-а? Кытчӧ воам-а? Веськыда да ёся шуӧма талунъя олӧм йылысь поэт В. Лодыгин «Вӧлі тані мельнича» кывбурын:
Татшӧм жӧ и олӧмным:
Бипур пыдди сись.
Лӧньӧмнад да полӧмнад
Гӧгӧр ставыс сісь.
Жаль, помӧдз кутіс бырны коми гижысьяслӧн публицистика. Пыр гӧльмӧ художествоа литература. Бӧръя дас – дас вит восӧ коми авторъяс медсясӧ ордйысьӧны оз сы вӧсна, коді унджык да бурджыка гижас, а сы вӧсна, коді унджык вермас кокыштны кутшӧмкӧ почёт ним либӧ награда. И кодсюрӧ «кокаліс» нин вель уна. Сӧмын вот кутшӧм заслугаясысь — абу тӧдса. Вермам ошйысьны: коми гижысьяс пиысь пӧшти ставным заслуженнӧйяс (кодсюрӧ кыкысь), эмӧсь народнӧйяс, быд мӧд автор кутшӧмкӧ да лауреат (кодсюрӧ кыкысь). И сэк жӧ, чужан кывъя небӧгъясӧн ошйысьны ог вермӧй, дай найӧ пӧшти оз петны. Мыйла эськӧ чӧв олӧны татшӧм ыджыд нима гижысьясыс? Сӧмын медся олӧмаыс, Г. Д. Горчаков, «Коми му» газетын кыпӧдлӧ коми войтыр вӧсна тӧждысяна гӧлӧссӧ, сёрнитлӧ художествоа гижӧдъяс лэдзӧмын да иналӧмын падмӧгъяс йылысь. Да, бур статьятӧ гижны ёна сьӧкыдджык рифмуйтӧм кыв чукӧр либӧ анекдот сяма висьттӧ гижӧм серти.
Кольӧм нэмся кызьӧд-комынӧд воясӧ кӧ национальнӧй культура сӧвмӧдӧмын нырщикъясӧн вӧліны буретш да коми гижысьяс (В. А. Савин, В. Т. Чисталёв), кодъяслӧн эз вӧвны некутшӧм почётнӧй нимъяс ни наградаяс, то кутшӧмкӧ кадсянь коми литераторъяслӧн водзмӧстчӧмыс ӧтарӧ чусмис, быдӧн кутіс висьны сӧмын ас вӧснаыс. Сикт-грездъясад да посёлокъясад вунӧдісны нин коми книгаыдлысь чужӧмбансӧ, омӧля нин тӧдӧны и гижысьяслысь нимъяссӧ.
Мӧдджык серпасыс Кулӧмдін районын, кӧні кутӧны на талун и коми кывсӧ, и коми культурасӧ. Таын ыджыд пайыс районса коми кывъя «Парма гор» газетлӧн, сэтчӧс редактор Василий Лодыгинлӧн да сійӧс вежысь журналист Николай Лютоевлӧн. Редакцияса коллектив волывлӧ ыджыд и ичӧт сикт-посёлокъясӧ, аддзысьлӧ сэтчӧс йӧзкӧд. Журналистъяскӧд тшӧтш ветлывлӧны и сьылысь-йӧктысьяс. И став аддзысьлӧмыс мунӧ коми кыв вылын. Быд во Кулӧмдінын мунӧ коми сьыланкывъяслӧн республикаса фестиваль — «Василей». Таысь ӧтдор, районса сиктъясын — Керчомъяын, Носимын, Дереваннӧйын да мукӧдлаын — вонас ӧтчыд овлӧны асланыс национальнӧй праздникъяс. Челядьлысь коми сьыланкывъяса республикаса фестиваль котыртысьӧн лоис Кулӧмдін районын чужлӧм морт — журналист, поэт Николай Тюрнин.
Том йӧзлысь чужан кыв дінас муслунсӧ чужтӧ Кулӧмдінса шӧр школа, кӧні директорнас Ольга Владимировна Пунегова. Сентябрын, выль велӧдчан во пансьӧм бӧрын, нёль лун чӧж автобусӧн вайӧдлісны Джеджимӧ ме ордӧ школьникъясӧс — 5, 6, 7, 9 да 11-ӧд классъясын велӧдчысьясӧс — тӧдмасьны коми гижыськӧд. Волісны, кӧть и туйкостыс бӧра-водзасӧ 80 верст. Аддзысьлӧмъяссӧ котыртысьясыс народнӧй просвещениеса ветеран Нина Алексеевна Нефёдова, коми кыв да литература велӧдысьяс Любовь Александровна Кочанова да Нина Витальевна Нестерова. Найӧ пыр вӧліны асланыс велӧдчысьяскӧд, воліс и Ольга Владимировна. Томиник гӧсьтъяскӧд (нёль луннад воліс сё ныв-зон) сёрнитім коми литература йылысь, тӧдмӧді аслам гижан уджӧн, лыдди ассьым арлыд сертиныс лӧсялана кывбуръяс, вочавидзи юалӧмъяс вылӧ. Таысь ӧтдор петкӧдлі гортса музейысь сэтшӧмторъяс, мый ӧнія том йӧз аддзисны медводдзаысь.
А музейыс заводитчӧ ӧшинь увсянь. Сэні меӧн да гӧтырӧн садитӧм пашкыр пелысь пуяс дорын кык ыджыд изки — ставнас изйысь сизьдӧм. Куимсё арӧса деревняын Джеджимъю вылас вӧвлӧма кык ва мельнича. Бӧръяджыксӧ ме помнита на. Мельничаыс эз нин вӧв, но берегас куйліс ыджыд ва кӧлесаыс, дыр эз сісьмы помӧдыс (плӧтинаыс), сы вывсянь сунавлім. И со, мельнича киссьӧм бӧрас сизимдас во мысти сюрис муас пыдӧ нин пырӧм и улыс, и вылыс изкиыс. Николай Васильевич Напалков ён тросъясӧ пысалӧмӧн аслас грузӧвӧй машинаӧн перйис найӧс мусьыс и кыскис керка ӧшинь улӧдз.
Изкияс костас кыдз пу йӧгысь кык статуя: мужичӧй да нывбаба, ӧти кывйӧн кӧ, гозъя. «Верӧсыслӧн» нимыс Ласей Вась Арсень, «гӧтырыслӧн» — Ефросинья. Изкиясыс да статуяясыс — миян помасьлытӧм олӧмлӧн символ, коді йитчӧма нянь, вӧр-ва да выль кӧленаясӧс чужтан вежӧртаскӧд. Ӧд Ефросиньяыс ыджыд кынӧма, быттьӧкӧ нӧбасьӧ. Музейын эм и кипом из изки да пу изки, тусь чирсан кыдз пу гыр да кӧрт пома пипу тоин. Татшӧм гортса кӧлуйыс коркӧ вӧвлі коми крестьяниныдлӧн быд керкаын, йӧзыс ӧд овлісны важӧнтӧ ас пызьӧн. Ӧнія челядь оз нин тӧдны и мый сэтшӧм азьласыс. Пемыд войясӧ пыжсянь кыбигӧн сыӧн кыйлісны-бытшйӧдлісны чери. Музейын некымын сикас азьлас, торъялӧны ыджданас. Кыбысьяс вердлісны семьясӧ гырысь чериӧн. Важӧнсянь нин кыбӧмӧн кыйсьыны оз позь. Эм и патронташ, и лаз, кодӧс чӧс туй вылӧ мунігӧн шабур вылас пасьтавліс коми вӧралысь. Челядь вермисны инмӧдчывны кинаныс быд экспонатӧ. Со кык сикас безмен — гортса вески, сур пуан лагун да яндӧва, сё ветымын восайса сундук, кӧні видзлісны важ йӧз медбур паськӧмсӧ, тшӧтш и кулӧм бӧрын дзебан кӧлуйсӧ. Эм и кӧртӧн песӧм пытшкӧс томана ичӧтик сундук, сэні видзлісны баситчанторъяс да деньга. Ӧні жӧ кӧть пуксьы да вур дӧрӧм ли, гач ли зэв важся «Зингер» вурсян машинаӧн, патефонӧн позьӧ кывзыны сӧветскӧй кадся сьыланкывъяс. Унатор аддзисны челядь гортса музейысь. Быдӧнлы окота вӧлі шылькнитны бурӧй ошлысь сук гӧна кусӧ, коді ӧшалӧ музей стенын.
Волысьяс тӧдмасисны и гортса библиотекаӧн, кӧні роч и коми кывъяс вылын уна-уна книга. Ме видзӧді нывкаяс да зонкаяс вылӧ и волі аслам том кадӧ. Буретш сэк, кор ме велӧдчи Кулӧмдінса шӧр школаын дасӧд классын, гижи медводдза повесьтӧс. Мамӧ сэк оліс Паспом посёлокын, видзис гортса скӧт, тшӧтш и кӧзаясӧс. Повесьта тетрадьясӧс некытчӧ эг мӧдӧд, а дзеби скӧт видзан сарайӧ. Лун-мӧд мысти видзӧдлі дзебасӧ и чуйми: кӧзаясыд сёйӧмаӧсь менсьым тетрадьястӧ. И сӧмын уна во мысти выльысь пукси гижны сы йылысь, мый йылысь гижлі аслам челядь руӧн на — «Ме тэнӧ радейта» повесьт. Колӧ шуны, школьникъяскӧд аддзысьлігӧн уна сёрни муніс и Наталья Дубскаялӧн (Напалковалӧн) «Исповедь» книга йылысь. Сыӧн пыдісянь тӧдмӧдіс Нина Алексеевна Нефёдова. Сёрнитіс и ачыс авторыс. Челядькӧд нёль лунся аддзысьлӧмыс помасис зэв кыпыда: школа нимсянь сетісны миянлы зэв мича «Аттьӧалана письмӧ», кодӧс ӧшӧдім библиотекаӧ медся югыдінас. Татшӧм аддзысьлӧмъясыс лоасны и водзӧ.
Ӧнія велӧдчысьясыд уна тӧдысьӧсь. Уналӧн гортаныс компьютер. Коми ныв-зонмыд ичӧтсяньыс тӧдӧ роч кыв. Чужан кыв тӧдӧмын, сы дінӧ муслун чужтӧмын ыджыд тӧдчанлуныс и бать-мамлӧн, и школалӧн, и художествоа литературалӧн. Лыддьысьысьтӧ ог воштӧй сэк, кутам кӧ гижны интереснӧя, сьӧлӧмтӧ босьтчӧдана. Сэки оз кутны гуавны коми небӧгъястӧ. Збыльысь кӧ, Коми издательстволӧн «кувсьӧм» бӧрын гуавнысӧ нинӧм и абу. «Менам мог — лэдзны книгаяс, а лыддясны али оз — меным дзик веськодь», — висьтасьліс мен ӧти гижысь. Вежавидзӧм ради нимсӧ ог инды. А инда кӧ, шензьӧмысла вӧрзьылас весиг киняув гӧнныд. Ӧти авторлысь истӧг кӧрӧб кызта книгасӧ лыддя нин кызьӧд во, да некыдз ог вермы помавны, кӧть и ошкылісны сійӧс литературоведъяс и радио пыр, и коми печатьын.
Сэксянь, кор ӧтарӧ кутісны брунгыны радио да телевидение, гижны коми печатьын финн-йӧгра котырӧ пырысьяс йылысь, асланым нация йылысь кутім вунӧдны. Бӧръя воясӧ этша сьӧм кутіс сетны миян правительство коми небӧг лэдзӧм вылӧ. Тупкисны Сыктывкарса государственнӧй университетын финн-йӧгра факультет, дугдісны вузасьны книгаясӧн орслӧн лавкаяс да сельмагъяс, бырисны шӧр сиктъясысь книжнӧй магазинъяс (а кӧні эм, оз вузасьны коми книгаӧн), пӧдлалісны 1920 воын на котыртлӧм коми национальнӧй издательство — финн-йӧгра республикаяс пӧвстын бырӧдісны сӧмын Комиын; дугдіс востымасьӧмысь и коми небӧгӧн вузасян Сыктывкарса «Востым» магазин. Пыр этшаджык коми морт веськалӧ веськӧдлан должносьтъясӧ. Тырмас лыддьӧдлыны, шуштӧм лои сьӧлӧм вылын. Та йылысь зэв бура гижліс «Асьным кӧ асьнымӧс пыдди ог пуктӧй» статьяын («Коми му», 132-ӧд номер) гижысь да журналист Иван Белых.
Уна гижӧны да сёрнитӧны финн-йӧгра йылысь. Но кыдзи олӧны-вылӧны, шуам, Удмуртияса либӧ Марий Элса крестьяна — кыв ни джын. Эмӧсь-ӧ кутшӧмкӧ падмӧгъяс национальнӧй литература лэдзӧмын — кыв ни джын. Бырӧны-ӧ посни сикт-грездъяс, тупкысялӧны-ӧ национальнӧй школаяс — кыв ни джын. Кутшӧмӧсь туйясыс рӧдвуж кывъя республикаясын — кыв ни джын. Эм-ӧ уджтӧмалӧм — кыв ни джын. А ӧд сьылысь-йӧктысьясысь ӧтдор волывлӧны ӧта-мӧд ордас и журналистъяс! А волывлӧны-ӧ фермеръяс, стрӧительяс, учительяс, мукӧд профессияа йӧз?
Национальносьт серти ме — коми, но пашпорт серти — россиянин. Та вӧсна и казьтыла тшӧтш аслам статьяын роч гижысьясӧс. Талунъя роч литератураын ёна нималӧны нывбаба-гижысьяс — Дарья Донцова (гижӧма 132 роман), 39-ӧдз роман йӧзӧдӧ Александра Маринина. Книга бӧрся книга лэдзӧны Дина Рубина, Юлия Шилова, Татьяна Устинова, Полина Дашкова да мукӧд. Налӧн романъяс серти снимайтӧны кинофильмъяс, книгаяснысӧ лэдзӧны уна кыв вылын Европаса странаясын. Медся лыддяна гижысьяс лыдын Людмила Улицкая, кодӧс ӧні шуӧны медся народнӧй писательӧн. Дарья Донцова лэдзӧма нин сы мында книга, мыйта эз лэдзны странаса писательяс союзӧ пырысьяс Н. Куратова, Е. Козлова, В. Тимин, Е. Рочев, А. Ульянов, В. Бабин, И. Белых, В. Напалков, Н. Щукин да мукӧд ӧтлаын босьтӧмӧн! Кодкӧ вермас шуны: Донцоваыд жӧ гижӧ детективъяс. А ӧнія олӧмыс ӧмӧй абу детектив? Жаль, мый коми литератураын татшӧм жанрыс абу. Телепередачаысь тӧдмалі: Россияса Президент ӧні лыддьӧ выль роман Виктор Пелевинлысь, кодлысь гижӧдъяссӧ вуджӧдӧма мирса нелямын кыв вылӧ, а пьесаясыс мунӧны Москваын, Парижын, Лондонын. Дагестанса народнӧй поэт Расул Гамзатов эз гиж детективъяс, оліс 80 арӧсӧдз, вевъяліс лэдзны пӧшти 200 книга. Со кодъяслысь колӧ босьтны примерсӧ и коми народнӧйяслы, и ненароднӧйяслы!
Думайта да, босьтчасны кӧ, вермасны гижны лыддьысьысьӧс чуймӧдана прозасӧ мичаник, мусаник, енбиа том коми аньяс Анжелика Елфимова да Нина Обрезкова. Мен кажитчӧ, Анжеликаӧс быттьӧ ставнас «кыӧма» поэзияысь да прозаысь. Сылысь и статьяяссӧ ме лыддя художествоа гижӧдъясӧс моз. Шуны кӧ ас йылысь, ме олӧма морт нин и аслам гижан ордымысь выль ордым вылӧ кежны сёр нин. Дай абу таын коланлуныс: менсьым гижӧдъясӧс и сідз лыддьӧны. И кытчӧдз тырмас вын да сям, кута гижны коми войтырлы:
Кӧсъя ме му вылас югыда овны,
Пармалӧн пиӧн йӧз сьӧлӧмӧ кольны.
Мый вылын уджала? Гижа выль роман. Нимыс мый? Нимыс — «Йӧг каллян».
Ог кӧсйы лоны трачкакылысь гымӧн,
Сет ассьыд гӧлӧстӧ мен, дзольгысь ёль.
Ог кӧсйы лоны Эжва вывса гыӧн,
Код ас бӧрсяыс кок туйсӧ оз коль.
2010 вося декабрь. Сыктывкар.
