ЗЫРАНИЗАЦИЯ
Обласьтса школаясын да учрежденньӧясын зыранизация йылысь сёрни кыптіс РКП(б) ХІІ-ӧд съездлӧн национальнӧй вопрос кузя постановленньӧ бӧрын. Тайӧ инмӧ обласьтын олысь быд мортлы, сы вӧсна мый тшӧктӧ ӧткажитчыны сарскӧй правительстволӧн русификаторскӧй политикаысь. Обласьтса мыйкӧ мында уджалысьяс зыранизацияыслы оз мунны паныд, но кӧсйисны эськӧ нюжӧдны сійӧс пӧртӧмсӧ, мед эськӧ эз ковмы вежны йӧзыслысь оласногсӧ национальнӧй условйӧяс серти. Мукӧдъяс весиг чолӧмалӧны зыранизациясӧ кыв вылын, но делӧ вылас мунӧны сылы паныд, кыдзи и войдӧр. И сӧмын лыда уджалысьяс бур ногӧн видзӧдӧны зыранизация вылас. Коми войтыр быдлаын чолӧмалӧны зыранизациясӧ да корӧны ӧдйӧджык нуӧдны сійӧс.
Мый сэтшӧм зыранизацияыс, мыйла сійӧ колӧ да кутшӧмӧсь сылӧн позянлунъясыс?
Тайӧс ми гӧгӧрвоам, кор тӧдмасям «Беднота» газетӧн нуӧдӧм юасьӧмкӧд. Тайӧ зэв тӧдса газетсӧ лыддьысь крестьяна вочавидзисны, мый тайӧ газетас йӧзӧдӧм статьяяс лыддьӧм бӧрын найӧ быд 10 кывйысь оз гӧгӧрвоны 8 кыв. Миян газетъяс петӧны роч кыв вылын жӧ да индӧма найӧс крестьяналы, кодъяс пӧвстысь джын мужичӧйыс да пӧшти став нывбабаясыс оз гӧгӧрвоны роч кывсӧ. Та вӧсна коми крестьяна оз вермыны участвуйтны сӧветскӧй стрӧительствоын. Унджык йӧзыслы гӧгӧрвотӧм роч кывйыс торйӧдӧ коми крестьянаӧс Сӧветскӧй власьтысь. Тайӧс венӧм могысь и колӧ нуӧдны зыранизациясӧ.
А ӧні видзӧдлам ӧткымын лыдпасъяс. Коми обласьтын став олысьыс 202.505 морт, на лыдысь комияс 96,5 прӧчент. 1923ʼ вося декабрын служащӧйяслӧн лыдыс вӧлі Сыктывкарын 571 коми морт да 306 морт — рочьяс. Уездъясса центръясын коми служащӧйяс вӧлі 662 морт, а не комияс — 142 морт. Вӧлӧсьтъясын пӧшти став уджалысьясыс комияс. Татысь тыдалӧ, мый зыранизацияыс тырвыйӧ позяна да колана. Повны сыысь, мый коми уджалысьяс оз тӧдны коми орфография, оз ков. Сійӧс тӧдмалӧм могысь позьӧ котыртны дженьыдик кад кежлӧ курсъяс. Такӧд тшӧтш кыптӧ вопрос и местнӧй уджалысьясӧс используйтӧм да местнӧй йӧзысь колана кадръяс дасьтӧм йылысь. Та могысь ӧні нуӧдӧны колана удж обком, облисполком да обоно.
Зыранизация йылысь вопрос медводдзаысь вӧлі кыпӧдӧма коми литературнӧй работникъяслӧн конференция вылын 1923ʼ вося августын. Коми кыв йылысь доклад кывзӧм бӧрын конференцияыс шуис, медым Сӧветскӧй власьт лоис рӧднӧй да гӧгӧрвоана, лӧсьӧдны обласьтса учрежденньӧясӧ коми кыв пыртӧм кузя программа. Коми кывсӧ медводз пыртны улыс аппаратӧ уисполкомъясӧдз, а сэсся пыртны обоноӧ, обземуправленньӧӧ, обсудӧ да облпрофсоветӧ. Обонолы колӧ ӧдйӧджык котыртны коми йӧзлы рӧднӧй школа. Ичӧт школаясса став группаясын велӧдӧмсӧ нуӧдны рӧднӧй кыв вылын, а сэк жӧ коми кывсӧ велӧдны став гырысьджык школаясын.
Сэсся тайӧ вопроссӧ видлалісны РКП(б) обком да облисполком. Вӧлі котыртӧма зыранизация кузя комиссия, кытчӧ пырисны представительяс облисполкомысь, обкомысь, обоноысь, облпрофсоветысь. Комиссиялӧн могыс — медводз нуӧдны зыранизация школаясын да периодическӧй печатьын, а сэсся став сӧветскӧй аппаратын. Комиссиялысь уджсӧ котыртны сідз, мед матыса кадӧ нин вуджӧдны став делопроизводствосӧ коми кыв вылӧ.
1924ʼ вося январын комиссияыс заводитіс уджавны. Сыктывкарын вӧлі котыртӧма курсъяс коми служащӧйясӧс коми грамматикаӧ велӧдӧм кузя да торъя курсъяс роч служащӧйяс пӧвстын коми грамота велӧдӧм кузя. Лӧсьӧдӧма вӧлі и колана план, кӧні мукӧд мероприяттьӧяскӧд тшӧтш индӧма лэдзны комиа-роча словар, лӧсьӧдны да лэдзны научно-политическӧй терминъяслысь словар, нуӧдны печатьын коми алфавит да шрифт йылысь дискуссия, ӧтувтны Коми издательство да «Югыд туй» газетлысь редакция, заводитны вочасӧн комиӧдны сӧветскӧй законъяс.
Став тайӧ вопросъяссӧ ёна паськыдджыка вӧлі сувтӧдӧма V-ӧд областнӧй партийнӧй конференция вылын, коді уджаліс 1924ʼ вося апрельын. Национальнӧй вопрос кузя доклад кывзӧм бӧрын конференцияыс пасйис, мый «Коми обласьтын национальнӧй вопроссӧ олӧмӧ пӧртӧмыс кокниджык олысьясыслӧн ӧткодь национальнӧй состав вӧсна (96,5 прӧчент олысьыс коми). И век жӧ национальнӧй политикасӧ олӧмӧ пӧртӧмлы тӧдчанлунсӧ вӧлі сетӧма тырмытӧма. Коми уджалысь йӧзӧс сӧветскӧй да партийнӧй стрӧительствоӧ активнӧя кыскӧм кузя ыджыд воськолӧн водзӧ колӧ лыддьыны сӧветскӧй да партийнӧй аппарат комиӧдӧм кузя заводитӧм удж. Но ӧткымын веськӧдлысьяс сувтісны талы паныд, эз гӧгӧрвоны тырвыйӧ национальнӧй политикалысь подувъяссӧ. Зыранизация нуӧдӧмсӧ торкис и сійӧ, мый обласьтса да уездъясса уджалысьяс пӧвстын 35 прӧчентыс абу местнӧй йӧз. Найӧ омӧля тӧдӧны оласногсӧ да дзик оз тӧдны коми йӧзлысь кывсӧ.
Национальнӧй вопрос правильнӧя олӧмӧ пӧртӧм сетӧ позянлун колана ногӧн водзӧ веськӧдны коми войтырлысь олӧмсӧ, а тайӧ босьтӧ зэв ыджыд политическӧй тӧдчанлун».
Конференцияыс шуис: «Национальнӧй вопрос кузя партия съездъяслысь да РКП(б) ЦК-лысь постановленньӧяссӧ олӧмӧ пӧртӧм лыддьыны ставнас областнӧй партийнӧй организациялысь медводдза могӧн». Партийнӧй конференция вынсьӧдіс ыджыд программа да индіс конкретнӧй могъяс. Сэні медводз шуӧма лӧсьӧдны колана бур позянлунъяс партиялысь национальнӧй политикасӧ олӧмӧ пӧртӧм могысь. Конференция ӧлӧдіс великодержавнӧй шовинизм да местнӧй национализм петкӧдчӧмлы паныд.
Вайӧдам дженьыдика и индӧм мероприяттьӧяссӧ. Ёнджыка кыскыны партийнӧй да сӧветскӧй веськӧдлан уджъяс вылӧ местнӧй йӧзӧс. Кутны тӧд вылын партийнӧй, сӧветскӧй да профсоюзнӧй организацияясын национальнӧй состав вежсьӧмсӧ. Шедӧдны, мед партия Обкомлӧн да укомъяслӧн президиумъясӧ быть пырисны коми национальносьта ёртъяс, а обкомлӧн быд тӧдчана отделын веськӧдлысьыс вӧлі местнӧй национальносьта морт.
Водзӧ вылӧ коми уджалысьяслысь кадръяс дасьтӧм могысь кутны тӧд вылын вузъясӧ, Социалистическӧй академияӧ да Краснӧй профессура институтӧ мӧдӧдан ёртъяслысь национальнӧй составсӧ. Та могысь вежны программасӧ совпартшколалысь, мед сійӧс помалысьяс бура тӧдісны коми кыв, а сідзжӧ Удораса, Ижмаса да Пермяцкӧй крайса сёрни. Котыртны курсъяс сы могысь, мед дасьтыны вӧлӧсьтъясын да уездъясын уджалысьясӧс.
Сиктын став культурно-массӧвӧй уджсӧ, а сідзжӧ политграмота кружокъяслысь уджсӧ нуӧдны коми кыв вылын. Ӧддзӧдны коми кыв вылын политическӧй литература лэдзӧм. Периодическӧй печать вочасӧн вуджӧдны коми кыв вылӧ. Та могысь ёнмӧдны агитпропотделъяслысь, газет редакциялысь да Коми издательстволысь аппаратсӧ.
Обласьтса V-ӧд партконференциялӧн резолюция йылысь висьталӧм бӧрын, кодӧс ми сетім дженьдӧдӧмӧн, статьяыс помасьӧ татшӧм кывъясӧн: Практическӧй вермӧмъясыс ӧнія кад кежлӧ абу на ёна гырысьӧсь, но кутшӧмакӧ найӧ тӧдчӧны нин. Ӧткымын сиктъясын да весиг посни грездъясын заводитӧны петны чужан кыв вылын стенгазетъяс. «Югыд туй» газетлӧн коми номеръяс веськалӧны пыр ёнджыка коми йӧз пӧвстӧ. Коми кыв заводитӧ пырны сӧветскӧй аппаратӧ. Меставывса уджалысьяс заводитӧны паськыдджыка вӧдитчыны коми кывйӧн.
Водзӧ вынйӧра удж дырйи тайӧ вермӧмъясыс лоӧны пыр тӧдчанаджыкӧсь. И кымын зільджыка кутам пыртны чужан кывнымӧс, сымын бурджыка, тӧлкӧвӧйджыка мӧдӧдчас олӧмыс коми крестьянинлӧн, сымын зумыдджык лоӧ кар да сикт костын йитӧдыс.
* * *
— Мездӧй кыдзкӧ, мырдӧн кӧвъялӧны миянлы белорусскӧй кыв. Медбӧръя роч газетсӧ, «Звезда», кӧсйӧны вуджӧдны белорусскӧй кыв вылӧ. Да ӧд и сэтшӧм кывйыс абу, — сійӧс асьныс белорусъясыс оз гӧгӧрвоны.
Тадзи гижӧ «Правда» газетӧ Белоруссиясянь корреспондент. Татшӧм жӧ делӧыс СССР-са унджык национальнӧй республикаясын да обласьтъясын. Татшӧм жӧ делӧыс и миян Коми обласьтын.
Зыранизация заводитӧмсянь коли воӧн-джынйӧн. Сылысь коланлунсӧ тырвыйӧ гӧгӧрвоӧма. Тӧдмалӧма и коми войтырлысь видзӧдлассӧ. Но обыватель (медсясӧ Сыктывкарса), коді лыддьӧ асьсӧ интеллигентӧн, пыр на оз вермы миритчыны. Сійӧ ӧні зыранизациялы паныд восьсӧн гӧлӧссӧ оз кыпӧд (полӧ, серавны кутасны), но чужъялӧ аслас пельӧсын, гусьӧник сьӧлалӧ быд выль коми вывеска, зільӧ быд пӧрйӧ сьӧлыштны заводитӧм делӧ вылас, петкӧдлыны сійӧс кыдз мый позьӧ шогмытӧмджыка.
Мӧдарсянь, сійӧ жӧ обывательясыс зільӧны используйтны зыранизациясӧ аслыныс пӧльза вылӧ. Сыктывкарса мамукъяс шуасьӧны: «Вайӧны служащӧйясӧс кыськӧ Яренскысь да мукӧд каръясысь, а менсьым Манечкаӧс вӧтлісны. Обласьтыс кӧ Коми, то и служащӧйяссӧ колӧ босьтны комияс пӧвстысь».
Комиӧдӧмыслӧн медводдза могыс, кыв шутӧг, служащӧйяслысь национальнӧй состав дасьтӧм да лӧсьӧдӧм. Но оз Манечкаяс ковны, а збыль уджалысьяс.
Но тайӧ воӧн-джынйӧн чӧжыс коми служащӧйяслӧн прӧчентыс чиніс. Тайӧ сы вӧсна, мый коми специалистъясыс абу и найӧс лоӧ корны мукӧд каръясысь да обласьтъясысь. Штатъяс чинтігӧн медводз веськалӧны чинтӧм улас коми служащӧйяс, кодъяслӧн кужанлуныс ичӧтджык. Коми вӧлӧсьтъясын пӧшти став служащӧйясыс комияс.
Сэк жӧ бӧръя 8 тӧлысь чӧжӧн коми кыв тӧдысьяслӧн прӧчентыс содіс 37-сянь 62,3 прӧчентӧдз. Тайӧ медводз коми кыв да коми грамматика велӧдан курсъяс котыртӧмлӧн результат. Сӧмын Сыктывкарын курсъяссӧ помалісны 192 морт. Татшӧм жӧ курсъяс вӧлі котыртӧма уездъясса центръясын да ӧткымын вӧлӧсьтъясын. Такӧд тшӧтш коми специалистъясӧс велӧдӧны вузъясын. Ӧні велӧдчӧны разнӧй вузъясын да рабфакъясын 228 морт, на лыдысь 82,4 прӧчентыс комияс.
Учрежденньӧясӧ коми кыв пыртӧмыс тырмытӧм на. Став уджыс ӧнӧдз муніс делопроизводство комиӧдӧм кузя. Лӧсьӧдӧма да лэдзӧма инструкцияяс, разнӧй формаяс. Найӧс мӧдӧдӧма став учрежденньӧясӧ. Делӧыс заводитӧ мунны, но эмӧсь на и торкалысьяс. Обласьтса учрежденньӧясын ӧткымын веськӧдлысьяс, шуам, тшӧктӧны вуджӧдны роч кыв вылӧ коми гижӧдъяс, кодъяс воӧны уездъясысь.
Коми кыв пыртны заводитӧмкӧд тшӧтш кольӧм во муніс коми шрифт йылысь дискуссия. Петкӧдчис куим видзӧдлас. Ӧтияс ногӧн, колӧ пыртны роч шрифт. Мӧдъяс ногӧн — латинскӧй шрифт. Коймӧдъяс сулалӧны ӧні пыртӧм молодцовскӧй шрифт дор. Дискуссияас пырны тані ог кутӧй, пасъям сӧмын ассьыным видзӧдлассӧ, код вӧсна вӧліны унджык сёрнитысьясыс. Сёрнитны кӧ роч шрифт йылысь, то коми кыв тӧдмалысьяс кольӧм нэм шӧрын на шуисны сійӧс лӧсявтӧмӧн. Мыйла найӧ мунӧны паныд молодцовскӧй шрифтлы? Помкаыс ӧти — сійӧс пӧ оз тӧдны верстьӧ йӧз. Тайӧ, дерт, сідз. Но школаясын коми кыв велӧдӧны молодцовскӧй шрифт серти и став том йӧзыс бура тӧдӧны сійӧс да тырвыйӧ грамотнӧйӧсь. Сэсся ӧд шрифттӧ оз кык-куим во кежлӧ пыртны.
Мӧд предложенньӧыскӧд позьӧ и сӧгласитчыны: латинскӧй шрифтсӧ примитӧма нин Европаса пӧшти став войтырӧн. Но ӧні сійӧн Сӧветскӧй Союзын вӧдитчӧны омӧля и коми крестьянинлы сійӧ лоӧ куим пӧвста «китайскӧй стена» кодь. Сэсся ӧнӧдз на некод эз вермы сетны шогмана проект, кыдзи латинскӧй шрифтсӧ матыстны коми кыв дінӧ.
Молодцовскӧй шрифтсӧ лӧсьӧдӧма коми кыв тӧдмалысь учёнӧйяслӧн пӧшти быдса нэм чӧжся удж подув вылын. Сійӧ медся бура лӧсялӧ коми кывлӧн научнӧй да практическӧй коланлунлы.
Ыджыд сёрни бӧръя кадӧ муніс и литературнӧй кыв йылысь. Быд кывйын эм некымын сёрни ног. Роч кывйын: вологодскӧй, орловскӧй, тамбовскӧй, сибырскӧй да с.в. Марийскӧй кывйын — лугӧвӧй, горнӧй да ещӧ мукӧд. Комиын — эжваса, сыктывса, ижмаса, камабердса.
Кутшӧм сёрни ногӧн гижны, лӧсьӧдны литература? Литературнӧй кывйыд оз чуж друг, сійӧс оз позь пӧжавны блин моз. Сійӧ артмӧ вочасӧн, литератураыслӧн сӧвмӧмкӧд тшӧтш. Ни рочьяслӧн, ни немечьяслӧн литература заводитчигас эз вӧв литературнӧй кывйыс. Сійӧ артмис нэмъяс чӧжӧн. Сідз жӧ лоӧ и миян.
Но а век жӧ, кутшӧм сёрни ногӧн гижныыс? Та йылысь ёна вензьыны оз ков. Литературнӧй кывсӧ лӧсьӧдӧ аслас творчествоӧн писатель, а сійӧ векджык гижӧ аслас оланінса сёрни ногӧн. Литературасӧ кыпӧдӧны, сӧвмӧдӧны векджык народыслӧн культурнӧй центрын. Сідзкӧ и литературнӧй кыв подулас лоӧ культурнӧй центрыслӧн сёрни ногыс. Кыдзи рочьяслӧн литературнӧй кыв подулын лоис Москвабердса сёрни, сідзи и миян — Сыктывкарбердса сёрни. Тайӧ, дерт, оз ло сӧмын ӧти сёрни ног используйтӧм. Литературнӧй кывйыд кутас вочасӧн сӧвмыны, босьтны мукӧд сёрниясысь, диалектъясысь кывъяс да пыр вочасӧн озырмыны.
Ёсь сёрнияс мунісны и коми терминология йылысь. Зыранизация нуӧдігӧн тайӧ вӧлі медся сьӧкыд уджыс. Босьтны кӧ коми кывлы ставнас роч терминология, то нинӧмла и зыранизациясӧ нуӧдны. А сетны кӧ терминологияыслы коми сям, вӧчны сійӧс прӧстӧй йӧзлы гӧгӧрвоанаӧн, то быть лоӧ лӧсьӧдны коми терминъяс, артмӧдны дзик выль кывъяс. Уджыс муніс мӧд туй кузяыс. Интернациональнӧй да коми кывйӧ важӧн нин пырӧм терминъяс кындзи вӧлі вочасӧн лӧсьӧдӧма уна сикас выль терминъяс. И тані ачыс олӧмыс петкӧдлас, кутшӧм терминъяс босьтны роч да мукӧд кывъясысь, а кутшӧмъясӧс лӧсьӧдны коми кыв подув вылын.
Коми литература вочасӧн сӧвмӧ. 1920ʼ воын вӧлі лэдзӧма ӧти книга, мӧд воас — 8, 1922ʼ воын — 10, 1923ʼ воын — 22, 1924ʼ воын — 14, тайӧ во джынйӧн — 9 книга. Вит книга лэдзис и СССР-са народъяслӧн издательство Москваын. 69 книгаысь 37-ыс оригинальнӧй, а 32 книга роч вылысь комиӧдӧм.
Зэв сьӧкыда мунӧ газет коми кыв вылӧ вуджӧдӧм. Помкаыс ӧти — абу коми газетын уджалысьясыс. Бӧръя кык во чӧжӧн петіс «Югыд туй» коми кыв вылын 167 номер, а рочӧн — 364.
Лэдзӧм литератураыс разалӧ сьӧкыда. Крестьяналӧн абу та вылӧ сьӧмыс дай унджыкыс оз кужны и лыддьысьныыс. Йӧзыс эз на велавны ньӧбны книга, судзӧдны газет. Лыддьысьныыс велӧдны колӧ лыддьысян керкаяс пыр, котыртны сэні книга, газет коллективнӧя лыддьӧм. Сэн жӧ колӧ котыртны и книгасӧ вузалӧм, газет вылӧ гижсьӧм.
Литература разӧдӧмкӧд тшӧтш колӧ котыртны коми театр. Сыктывкарын тӧдчана удж нуӧдліс Сыкомтевчук (Сыктывкарса театрын ворсысь чукӧр). Тшӧкыда ветлывліс сійӧ и сиктъясӧ. Но бӧръя кадас (НЭП пыртӧм бӧрын) облполитпросвет мӧдӧдчис мӧд туй кузя, дугдіс отсавны коми труппалы и сійӧ вочасӧн дугдіс уджавны, веськыда кӧ шуны, киссис. Колӧ бӧр котыртны пыр уджалысь коми труппа, сетны сылы колана отсӧг, мед сійӧ вермис ветлыны сиктъясӧ.
Мукӧд национальносьтъяс сетӧны ыджыд тӧдчанлун кинолы, котыртӧны ассьыныс кинолентаяс лэдзӧм, а сідзжӧ тӧдмалӧны да сӧвмӧдӧны ассьыныс национальнӧй музыка. Ми ассьыным музыка сӧвмӧдӧм кузя пӧшти нинӧм на эг вӧчӧй. Миянлы колӧ медводз чукӧртны-гижавны коми сьыланкывъяс да лэдзны сборник. Колӧ сідзжӧ велӧдны коми сьылысьясӧс да композиторъясӧс.
Обласьтса ичӧт школаясын велӧдӧмыс мунӧ коми кыв вылын нёльнан группаас, Ижмо-Печорскӧй уездын кындзи. Сэні Изьва сёрниӧн оз велӧдны, абу на букварыс. Гырысьджык школаясын коми кывсӧ велӧдӧны кыдзи предмет. Первой классын велӧдӧм могысь эм буквар «Шыпас йӧртӧд», задачник да лыддьысян книга «Асъя кыа». Мӧд класслы регыд петас лыддьысян книга. 3-ӧд да 4-ӧд классъясын велӧдчысьяслы эм лыддьысян книга «Выль туйӧд». Д. П. Борисов лӧсьӧдіс выль буквар. Регыд петас и 3-ӧд классын велӧдчысьяслы лыддьысян книга. Коми кыв кузя эм В. И. Лыткинлӧн «Ичӧт школалы коми грамматика». Центриздат лэдзӧ И. Е. Худяевлысь естествознанньӧ кузя учебникъяс.
Коми учительясӧс велӧдӧны Сыктывкарса нормальнӧй да ыджыдджык типа педтехникумъяс. Неыджыд кадӧн найӧ лэдзисны сизим да дас класса школаяслы 55 учительӧс да ичӧт школаяслы — 17 учительӧс. Ӧні кыкнан педтехникумас велӧдчӧны 326 морт, на лыдысь 87 прӧчентыс комияс.
Гырысьясӧс велӧдӧм быдлаын мунӧ комиӧн. Эм буквар «Югыдлань». Кольӧм во уджаліс неграмотносьт бырӧдӧм кузя 132 пункт. Найӧ лэдзисны 3 000 мортӧс. Но обласьтын кӧ став грамотнӧйясыс 23,8 прӧчент, то коми грамотнӧйясыс 10 прӧчентысь абу унджык.
