МЫЙСЮРӦ АСЛАМ ОЛӦМ-ВЫЛӦМЫСЬ

(Автобиографияысь)

 

Ме чужи 1895 вося декабрь 15-ӧд лунӧ (важ стиль серти). Батьӧй менам вӧлі Илья Иванович Лыткин, Кӧдзвывса морт, Усов Илья (Усовыс — прӧзвище). Усов Иваныслӧн вӧлӧма нёль пи да нёль ныв. На пиысь медыджыдыс вӧлӧма менам бать, Илья. Тентюковын овлӧма менам дедлӧн, Усов Иванлӧн, чойыс — Варвара (Стуча Варук), сійӧ петлӧма верӧс сайӧ Семён Дёмин сайӧ, Тентюков грездӧ. Налӧн челядь абу вӧвлӧма. А вот менам бать гӧтрасьӧма Онтонписа Васька Васьӧ (Титов овыс) Марья вылӧ 1883 воын, дас квайт арӧса ныв вылӧ, сэсся пырӧма вотчина вылӧ Стуча Варук овмӧсӧ. Аслыс вӧлӧм 26 арӧс.

Сідз Тентюковын лоӧны Лыткинъяс (миян семьяысь кындзи, сэні абу Лыткинъясыс). Мам менам петӧма ыджыд семьяысь жӧ: найӧ быдмӧмаӧсь квайт вок да куим чой. Квайт вок пытшсьыс кыкӧн мунасны Сибирӧ, а мукӧдыс зэв гӧля оласны революцияӧдз. Куимнан чойыс мунасны верӧс сайӧ: Марьяыс Усов Илья сайӧ Тентюковӧ, мӧд чойыс мунас Онтонпиӧ, коймӧдыс — Граддорӧ. Ставныс найӧ томӧн дӧваӧ кольӧны: менам бать кулӧ 1897 воын, мукӧд чойясыслысь мужикъяссӧ виасны заводын, кытчӧ ветлывлӧмаӧсь пес керавны (Уральскӧй заводӧ). Став чойясыслӧн кольӧ челядь: ми мӧда-мӧд ордӧ частӧ вӧлі волывлам, праздникъяс дырйи дыр кежлӧ ветлывлам, пӧлатьын вӧлі мойдчам кузь рытывбыд. Граддорса менам воча вок тӧдӧ вӧлі зэв уна мойданкыв. Ар 7–8-ӧн сійӧс виис скарлатина. Онтонписа воча вокӧй, Иван Степанович Молодцов (Дзӧля Иван), революция бӧрын медводдза воясас жӧ пырас партияӧ да уджалас Сӧветскӧй власть ёнмӧдӧм понда, кувсяс тифысь 1918-ӧд воясӧ.

Менам зэв паськыд рӧдвуж йылысь позьӧ гижны кыз книга, но вот ог эшты дыр гижнысӧ.

Сэсся асланым семья йылысь кыв-мӧд висьтала. Батьӧ менам кулі 1897 воын, кор меным вӧлі кык арӧс. Вӧрӧ каясны кер пӧрӧдны артельӧн морт вит-квайт, суседъяскӧд. Ӧти керка пӧвным сісь нин вӧлӧма, бать кӧсйӧма выльӧс стрӧитны. И вот вӧрас лоӧ неминуча (лёктор): пӧрӧдчигас ув чеччыштас юрас батьлы, юр чашкасӧ розьӧдас. Гортӧ ваясны пу доддьын, сы ни садь нин вӧлӧма, больничаӧдз оз и во, кулӧ.

Кор ме этша быдмышті нин, гортсаяс (мам да вокъяс) висьталӧны вӧлі, вӧрас мӧдӧдчигӧн пӧ доли ме: «батьӧ кулӧ, батьӧ кулӧ, батьӧ кулӧ». Дерт, тайӧ легендаыс — сӧрӧм: ыджыд шог лоӧм бӧрад вермас артмыны быдсяма вӧвлытӧмтор йылысь сёрни.

Бать кулӧм бӧрын ми колим куим вок (Петыр 8 арӧса, Степан 5 арӧса да ме, Васильӧй, 2 арӧса), 30 арӧса мам да 92 арӧса баб (Стуча Варук). Стуча Варуклӧн овмӧсыс абу вӧлӧм омӧль, нянь да турун воӧ вӧлӧм тырмымӧн, вӧв и мӧс видзлӧма. Но тайӧ овмӧснас вӧдитчысьыс сӧмын вӧлі ӧтнас мамӧ. А нянь кудйӧ видзӧдысьыс вӧлі 4 морт. Батьӧс ме ог помнит. Ачымӧс помнита сӧмын нёль-ӧ-вит арӧссянь. Ми бабкӧд, унаысь горт овлім («гырысьясыс» удж вылынӧсь: мам да 7–10 арӧса вокъяс). Помнита, ӧтчыд баб петіс ывлаӧ да вильдіс, посводзӧ уси да чеччыныыс оз вермы, а ывлаас кӧдзыд тӧв, ме вит арӧса детина верма вӧлі сӧмын бӧрдны, а чеччӧдны 95 арӧса бабӧс ог вермы. Менам бӧрдӧм шыӧ локтіс Степан чож (сійӧ вӧлі карта вылын куйӧд сӧвтӧ) да чеччӧдіс бабӧс, пыртӧдіс керкаӧ.

Сэсся помнита бабӧс, кыдз сійӧ менӧ ӧти-кык лыддьыны велӧдіс, велӧдіс сюрсӧдз. Велӧдіс висигас нин: ме пукала паччӧрын, а сійӧ джоджын либӧ пач бокӧ пӧвъясысь вӧчӧм крӧвать вылын.

Менам дед, Усов Иваныс, вӧлӧма, буракӧ, прамӧй морт: сійӧ став пиянсӧ велӧдӧма грамотаӧ, менам бать весиг помавлӧма Сыктывкарса уезднӧй училище (мыйкӧ семилетка кодь вӧлӧма сійӧ). Менам мам и став ыджыд ай семьяыс неграмотнӧйӧсь вӧлӧмаӧсь, сьӧд пемыд йӧз. Дерт, дед и ыджыд ай прӧстӧй крестьяна вӧлӧмаӧсь, му-видз уджалӧмаӧсь, сьӧд удж помысь олысьяс.

Бать менам сэкся кад серти образованнӧй морт вӧлӧма, сылӧн кольӧма вӧлі ичӧтик ас вурӧм тетрадьяс, кытчӧ пасъявлӧма бать уна пӧлӧс лоӧмторъяс (событиеяс): кор йи кутӧма, кор ва воссьӧма, кодлӧн кор (рӧднялӧн да суседъяслӧн) кага чужӧма да с. в. Ме ичӧт дырйи кык-куим татшӧм тетрадь ас киын кутлі, видлавлі. Ӧні кытчӧкӧ ставыс нин вошласьӧма. Сэсся бать комиӧдлӧма книгаяс, медъёнасӧ «Жития святых». Эштан кадӧ, праздник лунъясӧ да кор да, миян керкаӧ чукӧртчывлӧны вӧлӧм суседъяс, медсясӧ нывбабаяс, вит-ӧ-квайт морт. Бать лыддьӧ вӧлӧм налы комиӧдӧм гижӧдъяссӧ. Ӧти татшӧм гижӧд ме помнита. Сійӧ вӧлі кыз тетрадь, четвертушка формата, сантиметр куим кызта. Ыджыд вок (сылы вӧлі сэки ар 8–10 гӧгӧр, грамотнӧй нин вӧлі) видзис тайӧ тетрадьсӧ джаджйын, енув пельӧсса енджадж весьтын, ёна зэв дӧзьӧритіс, мед ми, кык посни вок, эгӧ косявлӧй. Но ми, кык ичӧт вок, кор ӧтнаным вӧлі колям гортӧ, пӧлатьсянь джадж кузя мунам вӧлі енув пельӧсӧдз да лист-мӧд чашнитам тетрадьсьыс... петукъяс вӧчавны. Ме сэсся ог тӧд, дыр-ӧ оліс тайӧ тетрадьыс бать кулӧм бӧрын. Кор лои ме грамотнӧй (школаӧ сетісны менӧ 1903 воын), эз нин вӧв, тыдалӧ, тайӧ кыз коми гижӧдыс, ме ас синмӧн эг нин лыддьыв. Нимыс гижӧдыслӧн вӧлі «Макарей йылысь», тадзи мам вӧлі нимтӧ гижӧдсӧ. Мӧдысь сэсся, кор ме велӧдча нин вӧлі 4-ӧд классын, ачым комиӧдлі ичӧтик брошюрка «Мытарствояс йылысь» да лыддьылі мамлы да гоз-мӧд нывбабалы, кодъяс волывлісны миянӧ пукавны. Неграмотнӧй сьӧд йӧзыдлы зэв окота вӧлі тӧдны, мый книгаясас гижӧма.

Бать миян абу куритчылӧма, абу юлӧма, абу ёрччылӧма. Ме некор, ичӧтдырсянь верстьӧӧдз, гортын эг кывлы некутшӧм ёрччан кыв. Татшӧм ладыс батьсянь на, тыдалӧ, кольӧма. Мам вӧлі висьтавлӧ: ӧтчыд пӧ ме верӧс сайӧ петӧм бӧрын ӧти ёрччан кыв шуи да ёна пӧ менӧ чирыштіс верӧсӧй. Сы бӧрын пӧ сэсся некор нин эг ёрччыв.

Мам менам зэв зіль ань вӧлі. Ме сійӧс эг аддзыв весь пукалігӧн. Сійӧ мыйкӧ пыр вӧлі вӧчӧ — весигтӧ праздникъясӧ, кор вӧлі сійӧ гортын. Зільлунысла да аньтуйыс (хозяйственность) вӧсна быдтіс миянӧс, куим вокӧс, дзоньвидзаӧн: ачыс вӧлі зіль и миянӧс велӧдіс уджавны, зільны, не дышӧдчыны да не шландайтны. Дерт, чӧскыд сёянтӧ шоча вӧлі аддзывлам (яя шыд пулывлім сӧмын ыджыд праздник лунъясӧ), еджыд нянь 400 грамм вӧлі ньӧблӧ во чӧжӧн ӧтчыд — аслас нимлунӧ. Ваяс вӧлі карысь, миянлы куим пельӧ юкас, ачыс оз убӧлит сёйны; чай ми огӧ тшӧкыда вӧлі юӧй: пунт (400 грамм) сакар да ичӧтик чай пачка вӧлі тырмӧ во гӧгӧр. Но ми некор эгӧ тшыгъявлӧй, гортса сёян пыр вӧлі миян тырмымӧн: нянь, йӧв, картупель, капуста, галанка, тшак, пув, чӧд да с.в. Ставсӧ тайӧс вӧлі лӧсьӧдӧма ӧтвылысь лун и вой пессьӧмӧн. Ми ставным ичӧтсянь быдсяма уджсӧ вӧчим: ытшким, куртім, пинёвтім, вундім, град лэптім, картупель керим да с.в.

Медыджыд шогыс, медыджыд тӧждысьӧмыс мамлӧн вӧлі вот мынтӧм, вот вылӧ деньга чӧжӧм. Вотыс сэки вӧлі зэв ыджыд — 18 шайт, а тайӧ деньга вылас сэки позьӧ вӧлі кык мӧс ньӧбны. Деньгасӧ нажӧвитны сэки вӧлі зэв сьӧкыд, овмӧсысь вузавны нинӧм вӧлі оз вичмы. Удайтчас кӧ вӧлі карсалы пес додь вузавны — ыджыд шудӧн нин лыддям. Сэсся бӧрынджык (1906–1907 воясӧ) миян сиктын ссыльнӧйяс кутісны овны. Найӧ вӧлі картупель пудовня корсюрӧ ньӧбласны. Сэсся йӧв туис мукӧддырйиыс карын удайтчас вузавны. Тадзи мам вӧлі чӧжӧ вот вылӧ деньга.

Менам ӧні на тӧд вылын, кыдзи ме шоныд гожӧмын, кӧмтӧг, киссьӧм гача, лэччӧдлывлі карӧ йӧв туис (туисас тӧрӧ вӧлі сэки 2–3 литр), кыскывлі унаысь шойччӧмӧн, кашкигтырйи (меным вӧлі сэки 7–8 арӧс). Парижсянь заводита да тюрьма дорӧдз горзывлі: «Кому молоко, кому молоко!» Оз на ещӧ ньӧбны карсаясыд! Карӧдзыс вӧлі куим километр. Ньӧбасны кӧ йӧвтӧ, сійӧ ыджыд шуд нин! А оз кӧ ньӧбны — прӧста сетны лоӧ вӧлі тюрьмаӧ либӧ манастырӧ (карын вӧлі сэки кутшӧмкӧ манастырлӧн «филиал», олісны сэні гоз-мӧд манакиня) — бӧр ӧд гортад он ну йӧвтӧ — шузяс, да и сідз нин сойыд орӧ, мудзан.

Со тадзи ми вот вылӧ деньга перйылім! Но недоимка миян эз вӧв — полам вӧлі: медбӧръя мӧстӧ нуасны. Кодлӧн мужичӧйяс вӧліны, вот вылас деньгасӧ сортовка лэдзӧмӧн нажӧвитлісны. А ми вӧлім — мам да керка тыр посни котыр.

Кор лои ыджыд воклы 16 арӧс, сійӧ муніс Сибирӧ, Томскӧ (сэні миян грездысь кык морт овмӧдчылӧмаӧсь, найӧ корисны, кӧсйысисны отсавны удж корсьны). Сэні ыджыд вокӧй кучералӧма кутшӧмкӧ баринлы, быд тӧлысь 8 шайт жалӧванньӧ мынтӧма. Вок кутіс мамлы мыйтакӧ деньга ыстыны. Воттӧ мынтыны миянлы кокниджык лои! Весигтӧ вичмыліс нанка гач вылӧ да перкаль дӧрӧм вылӧ. Дерт, миянлы сьӧкыд вӧлі ыджыд воктӧгыд му-видз дорад пессьыны.

Мам миян ачыс неграмотнӧй вӧлі, рочӧн оз вӧлі куж, но миянӧс зілис велӧдны. Куимнан вокным помалім Тентюковса двухкласснӧй школа (сэні квайт во велӧдісны). Велӧдчӧмыс миянлы сетчӧ вӧлі, ми велӧдчим бура. Ме вӧлі зэв ичӧтик тушаа, эг вӧв збой детина, учительясысь и вообще «начальствоысь» зэв ёна вӧлі пола (стесняйтча). Туй вылын мед ог паныдась накӧд, кытшовта вӧлі ыліті. Но ӧд мукӧддырйиыс некыті лоӧ кытшовтныыс, сэки быть лоӧ паныдасьны да шапка босьтлыны! Вот и босьтан шапкатӧ. А увтысыс сылӧн ортсӧ петас, вунь-вень ӧшӧдчас «сювйыс». Учительяс нюмъялігтырйи мунасны асланыс туйӧд, а ме зэв чожа шапкалысь «сювсӧ» бӧр сюяла «рушкуас», шапкаася да котӧрӧн гортлань...

Начальнӧй школаса учительяс пӧвстын вӧліны быдсямаыс. Ӧти учитель вӧлі зэв скӧр: оз кӧ куж велӧдчысьыд да сорсяс кӧ уроктӧ висьталігӧн, босьтас шошаӧдыс да тойыштас пельӧсӧ. Кодсюрӧлы и юрас инмывліс линейка. Ме эг вӧв вильыш, урок велӧдлывлі бура — менӧ сійӧ эз нӧйтлы. Поп ӧтчыд меным юрӧ кучкис вель ыджыд книгаӧн: молитва лыддигӧн (сэки урок заводитчигас молитва вӧлі лыддьӧны) серӧкті да, серамӧс петкӧдіс ме мышкын сулалысь детина.

Зэв шань учитель вӧлі Николай Степанович Холопов, коді велӧдіс миянӧс 5-ӧд да 6-ӧд классъясын. Сійӧ (ӧні поконик нин) вӧлі зэв гуманнӧй морт да бур педагог. Сійӧ ме тӧд вылысь некор эз вошлы, ме сійӧс нэм чӧж бурӧн казьтывлі и ӧні казьтыла. Сійӧ менӧ туйдіс да отсаліс водзӧ велӧдчыны.

Тентюковса школа помалӧм бӧрын (1908–1909) ме пыри городскӧй училищеӧ (бӧрынджык сійӧс нимтісны высшӧй начальнӧй училищеӧн). Пырӧмыс эз йӧзлӧн моз ло, а зэв аслыссяма. Тентюковса школа бӧрын городскӧй училищеад босьтӧны вӧлі первой классӧ сӧмын (менам ыджыдджык вокӧй первой классӧ жӧ пыраліс), а ме пыри коймӧд классӧ. Тайӧ вӧлі сэки шензянатор.

Учительяс вӧліны унджыкыс лёк педагогъяс, школьникъяссянь зэв ылын сулалісны, комияс вылӧ зывӧктӧмӧн видзӧдісны (а велӧдчысьясыс пӧшти ставыс вӧлі коми, гӧль йӧз пӧвстысь петӧм йӧз). Унджык велӧдысьыс урок сетлывлісны учебник серти — «тасянь да татчӧдз», а сэсся юасисны, мед отметка пуктыны, зілисны кыйны велӧдчысьӧс омӧль отметка вылӧ. Нинӧм пӧшти эз гӧгӧрвоӧдны, эз объясняйтны. Урок кежлӧ налӧн некутшӧм лӧсьӧдчӧм эз вӧвлы, унаысь мукӧдыс волывлісны код юрӧн и кафедра вылас унмовсьлісны. Вӧліны, дерт, исключениеяс, шуам, Н. А. Поросятников (художник) вӧлі бур педагог и матын сулаліс велӧдчысьяс дорын. Сыкӧд вӧлі позьӧ сёрнитны быдтор йылысь.

Кӧть педагогическӧй составыс и жеб вӧлі, но тайӧ учебнӧй заведениеыс вӧлі медыджыд школа сэкся Коми муын, кӧні вермисны велӧдчыны сьӧд удж вӧчысь коми йӧзлӧн челядь. Тайӧ школа пырыс петісны вель унаӧн, кодъяс революция бӧрын кывкутана удж нуӧдісны: А. А. Маегов, Е. М. Мишарин, И. Т. Чисталёв да с. в. Миян карын сэки вӧлі духовнӧй училище да гимназия, но сэні вермисны велӧдчыны сӧмын озыр йӧзлӧн да духовенстволӧн челядь.

Ылі сиктъясысь локтӧм велӧдчысьяслы земство вӧлі сетӧ стипендия (8 шайт). Налы велӧдчыны вӧлі позьӧ. Ми, стипендиятӧг велӧдчысьяс, вӧлі завидьтам налы: кузь перемена дырйи найӧ вӧлі сёйӧны пирожокъяс. Пирожокъяснас вузасис ӧти сьӧкыд пеля баб. Юаласны вӧлі сылысь: «Дона-ӧ пирӧгыд?» Сійӧ вочавидзас: «Суким рыбом, суким рыбом». Ми мый вынсьыным горӧдам сылы: «Пирӧг пытшкад мый?» Сійӧ зэв меліа да лабутнӧя миянлы ӧтвет сетас: «Две копейки, две копейки». Ми, дерт, сералам пельтӧм пӧч сёрни вылӧ.

Карса училищеын ме велӧдчи кык во (1910–1912). 1912 вося августын муні Тотьмаӧ, пырны учительскӧй семинарияӧ. Мам сетіс туй вылӧ 3 шайт сьӧм. Сэки став Вӧлӧгӧдскӧй губерния пасьтаыс вӧлі ӧти учительскӧй семинария. Сэтчӧ пырысьыс вӧлі 114 морт. Стипендия вылӧ босьтісны сӧмын 14 мортӧс. Ме веськалі тайӧ 14 лыдас. Тадзи заводитчис менам семинарияын велӧдчӧм.

Семинарияса преподавательяс вӧліны зэв квалифицированнӧй да бур педагогъяс, кодсюрӧ вӧліны прогрессивнӧй мӧвпаӧсь да учёнӧй исследовательяс (шуам, кӧть, Н. В. Ильинский). Велӧдчысьяс пӧвстын кодсюрӧ вӧлі бура гӧгӧрвоӧны сэкся обществолысь олӧм-вылӧмсӧ, тӧдісны водзын мунысь войтырлысь идеяяссӧ. Тӧд вылын татшӧм факт. Сэки неважӧн на кувсис Лев Толстой. Сійӧс правительство ёрӧма (проклянитӧма)^Эз правительство проклянит Л. Н. Толстойтӧ, а Святейшӧй синод./^. И оз вӧлі позь сы йылысь сёрнитны. Но ыджыд перемена дырйи юрнуӧдысь велӧдчысьяс чукӧртісны (преподавательясысь гусьӧн) став нёльнан классын велӧдчысьясӧс да нуӧдісны пӧсь сёрни Толстой йылысь.

Ме быдми да сӧвми семинарияын нёль во чӧж (1912–1916). Сэні вӧлі озыр библиотека. Вӧлі весигтӧ Г. С. Лыткинлӧн «Зырянский край» нима кыз книгаыс. Ме сійӧс гӧгӧрбок видлалі-тӧдмалі. Сійӧ книгаыс чужтіс да кыпӧдіс коми филология дінӧ интерес. Сэки нёльнан классас велӧдчисны 10 коми морт. Кор миянлы А. А. Маегов (сійӧ кык во сайын вӧлі помалӧма семинариясӧ да велӧдіс Нёбдінын. Сэні жӧ сэки оліс М. Н. Лебедев) мӧдӧдіс Лебедевлысь да ассьыс коми кывбуръяссӧ (1913), ми найӧс шай-паймунӧмӧн лыддим да перепишитім аслыным. Ме босьтчылі нин 1913 воын коми кывбуръяс гижны. Дерт, вӧлі оз артмы. Лебедевлӧн да Маеговлӧн кывбуръясыс менӧ зэв ёна ышӧдісны поэзия туй вылӧ петігӧн. Ёна отсалісны быд боксянь: форма и содержание боксяньыс.

Семинария ме помалі 1916 воын, сетісны награда 18 шайт. Сэсся пырысь-пыр жӧ босьтісны война вылӧ. Тадзи помасис менам шӧр школаын велӧдчӧм.

Тадзи помала ӧні кежлӧ ассьым автобиографияӧс.