Советскӧй Союзса Коммунистическӧй Партиялӧн ХХVІІ съездлы КПСС Центральнӧй Комитетлӧн политическӧй доклад

1986 вося февраль 25 лунӧ

 

Делегат ёртъяс!

Пыдди пуктана гӧстьяс!

КПСС ХХVІІ съезд чукӧртчис страналӧн, ставнас ӧнія мирлӧн олӧм крута вежсигӧн. Ми заводитам уджсӧ партия да сӧветскӧй народ водзын ассьыным кыв кутӧм пыдісянь гӧгӧрвоӧмӧн. Миян мог — паськыда, ленинскӧя гӧгӧрвоны ӧнія кадсӧ, индыны уджлысь реалистическӧй, быд боксянь артыштӧм программа, коді органичнӧя йитіс эськӧ могъяслысь ыдждасӧ да позянлунъяслысь реализмсӧ, партиялысь планъяссӧ — быд мортлӧн надеяяскӧд да думъяскӧд. ХХVІІ съездлӧн решениеяс индасны вояс и дас вояс вылӧ миян водзӧ мунӧмлысь, сӧветскӧй социалистическӧй обществолӧн качественнӧй выль состояниелань мунӧмлысь и сямсӧ, и ӧдсӧ.

Съездлы ковмас видлавны да примитны КПСС Программалысь выль редакция, партиялӧн Уставын вежсьӧмъяс, пятилетка вылӧ да водзӧ вылӧ народнӧй овмӧс сӧвмӧдан Основнӧй туйвизьяс. Ӧдвакӧ колӧ висьтавны, кутшӧм ыджыд тайӧ документъясыслӧн тӧдчанлуныс миян партиялы, миян государстволы, миян народлы. Наын — абу сӧмын донъялӧма прӧйдитӧмсӧ, сувтӧдӧма ӧнія могъяс, но и эм водзӧ видзӧдлас. Сёрниыс мунӧ сы йылысь, кутшӧмӧн пырас Сӧветскӧй Союз ХХІ нэмӧ, кутшӧмӧн лоасны социализмлӧн чужӧмбаныс да позицияясыс международнӧй олӧмын, кутшӧм человечестволӧн аскиа луныс.

Партиялысь ӧнія программа примитӧмсянь сӧветскӧй общество аслас сӧвмӧмын муніс ылӧ водзӧ. Ми збыль вылӧ выльысь стрӧитім ассьыным страна, шедӧдім гырысь вежсьӧмъяс экономикаын, культураын, социальнӧй юкӧнын, воспитайтім выль общество стрӧитысьяслысь поколениеяс. Восьтім человечестволы космосӧ туй. Лӧсьӧдім военно-стратегическӧй паритет, мый тӧдчымӧн чинтіс империализмлысь агрессивнӧй планъяс да ядернӧй война панны позянлун. Тӧдчымӧн ёнмисны миян Рӧдиналӧн, мирӧвӧй социализмлӧн международнӧй арена вылын позицияяс.

Странаӧн прӧйдитӧм туй, сылӧн экономическӧй, социальнӧй да культурнӧй вермӧмъяс ясыда петкӧдлӧны марксистско-ленинскӧй учениелысь олан вынсӧ, зэв ыджыд позянлунсӧ, коді эм социализмын, коді збыльмӧ сӧветскӧй обществолӧн прогрессын. Ми вермам гӧрдитчыны ставнас, мый вӧчӧма тайӧ вояс чӧжӧн — мудзлытӧм уджлӧн да тышлӧн вояс чӧжӧн! (Аплодисментъяс).

Шедӧдӧмторсӧ колана ногӧн донъялігӧн КПСС-са веськӧдлысьяс лыддьӧны асланыс долгӧн честнӧя да веськыда висьтавны партиялы да народлы политическӧй да практическӧй уджын миян тырмытӧмторъяс, экономикаын да социально-духовнӧй юкӧнын омӧль тенденцияяс йылысь, татшӧмторъяслӧн помкаяс йылысь. Уна во чӧж, и эз сӧмын объективнӧй факторъяс вӧсна, но и медводз субъективнӧй помкаяс вӧсна, партийнӧй да государственнӧй органъяслӧн практическӧй действиеяс кольччисны кадлӧн корӧмъясысь, олӧмсьыс. Страналӧн сӧвмӧмын проблемаяс содісны ӧдйӧджык сы серти, кыдзи найӧ решайтсисны. Веськӧдлӧмлӧн важмӧм формаяс да методъяс, уджын динамизм чинӧм, бюрократизм содӧм — ставыс тайӧ вӧчис делӧыслы эз этша омӧльтор. Обществолӧн олӧмын кутісны лоны водзӧ мунӧмысь дугдывлӧмъяс.

Колӧны вӧлі вежсьӧмъяс, но центральнӧй органъясын, да и местаяс вылын кутіс паськавны аслыссикас психология: кыдзи эськӧ бурмӧдны делӧяс, да та дырйи нинӧм не вежны. Но тадзи оз овлы, ёртъяс. Кыдзи шулӧны, сувтан здук кежлӧ — колян верст вылӧ. Оз позь ӧтдортчыны сӧвмӧм проблемаяс решитӧмысь. Татшӧм видзӧдласыс вывті дона сувтӧ страналы, государстволы, партиялы. И вайӧй висьталамӧй та йылысь тыр гӧлӧсӧн!

Дзик веськыда сувтіс мог — кыдз позьӧ ӧдйӧджык венны обществолӧн социально-экономическӧя сӧвмӧмын лӧсявтӧмторъяс, сетны сылы колана динамизм, ӧддзӧдны, кыдз позьӧ ыджыдджык пӧльза босьтны важсьыс, сы могысь медым водзӧ вылӧ решениеяс вӧліны кыдз позьӧ стӧчджыкӧсь да кыв кутанаджыкӧсь, а конкретнӧй действиеяс — целеустремленнӧйӧсь да эффективнӧйӧсь.

Вежны колӧ оз сӧмын пытшкӧсса делӧяс. Татшӧм коланлуныс эм и ортсысаясын. Ӧнія кадся мирӧвӧй сӧвмӧмын вежсьӧмъяс сэтшӧм джуджыдӧсь да тӧдчанаӧсь, мый найӧ тшӧктӧны гӧгӧрбок думыштны, комплекснӧя анализируйтны сылысь став факторъяс. Ядернӧй противостояниелӧн обстановкаын колӧ торъя социальнӧй системаяс, государствояс да регионъяс костын ӧта-мӧдкӧд йитӧдъяс вылӧ выль сикас видзӧдлас, корӧ выль способъяс да формаяс.

Вооружениеяс ӧдйӧ содтӧм, кодӧс паніс империализм, вайӧдіс сэтчӧдз, мый ХХ нэм помасьӧ мирӧвӧй политикаын татшӧм юалӧм пас улын: вермас-ӧ человечество мездысьны ядернӧй опасностьысь либӧ жӧ кутас ыджыдавны конфронтация политика, коді вӧчӧ ядернӧй конфликтсӧ пыр позянаджыкӧн. Капиталлӧн мир эз ӧткажитчы гегемонизмлӧн идеологияысь да политикаысь, сылӧн правительяс пыр на надейтчӧны социальнӧй реванш вылӧ, найӧ водзӧ лелькуйтӧны асьнысӧ ыджыдджык вын лӧсьӧдӧм йылысь иллюзияясӧн. Лоӧмторсӧ гӧгӧрвоӧмӧн донъялӧмыс ёна сьӧкыда писькӧдчӧ веськӧдлысь класслӧн мӧвпалӧмын предрассудокъяс да предвзятостьяс пыр. Но историческӧй кадлӧн сложностьяс да ёсьлуныс пыр ёнджыка сувтӧдӧ мог — лыддьыны ядернӧй оружие незаконнӧйӧн, дзикӧдз бырӧдны сійӧс да йӧзӧс массӧвӧя виан мукӧд средствояс, бурмӧдны международнӧй отношениеяс.

Сійӧс, мый партия пыдісянь гӧгӧрвоӧ страна пытшкын да мирӧвӧй арена вылын принципиальнӧ выль ситуациясӧ, Рӧдиналӧн судьба вӧсна ассьыс кыв кутӧмсӧ, мый сылӧн эм воля да решимость пӧртны олӧмӧ колана вежсьӧмъяс, петкӧдлӧ апрельскӧй (1985 во) Пленумлӧн индӧд ӧддзӧдны миян обществолысь социально-экономическӧй сӧвмӧм.

Дыр кадся, принципиальнӧй могъяс формулируйтігӧн Центральнӧй Комитет пыр мыджсьӧ марксизм-ленинизм вылӧ — общественнӧй сӧвмӧмлӧн збыльысь научнӧй теория вылӧ. Сійӧ петкӧдлӧ уджалысь йӧзлысь кореннӧй интересъяс, социальнӧй справедливостьлысь идеалъяс. Сылӧн олан выныс — помасьлытӧм томлунын, сыын, мый вермӧ дугдывтӧг сӧвмыны, творческӧя обобщитны выль фактъяс да лоӧмторъяс, революционнӧй тышлысь да социальнӧй вежсьӧмъяслысь опыт. Теориясӧ, код серти ми уджалам, быдлаын да тыр лӧсялана, вежсьытӧм схема да рецепт чукӧрӧн вӧчны любӧй зільӧм некутшӧма оз лӧсяв марксизм-ленинизмлӧн сущностьлы, сямлы. Маркс да Энгельс, гижис В. И. Ленин 1917 воын, справедливӧя тешитчисны, «кор велӧдӧны да прӧстӧ повторяйтӧны «формулаяс», кодъяс вермӧны зэв нин сӧмын индыны общӧй могъяс, кодъясӧс быть вежӧ историческӧй процесслӧн быд особӧй полосаын конкретнӧй экономическӧй да политическӧй обстановкаяс». Со, ёртъяс, кывъяс, кодъяс вылын миян пиысь быдӧнлы колӧ думыштчыны, босьтны найӧс вооружение вылӧ.

Буретш сійӧ конкретнӧй экономическӧй да политическӧй обстановкаыс, код дырйи ми олам, историческӧй процесслӧн буретш сійӧ особӧй полосаыс, код пыр прӧйдитӧны сӧветскӧй общество да став мир, требуйтӧны партиясянь, быд коммунистсянь творчество, новаторство, велалӧм, но олӧмсьыс кольӧм нин видзӧдласъяс сайӧ петны кужӧм.

Съездводзвывса документъяс видлалігӧн вӧлі ыджыд, восьса да конструктивнӧй сёрни миян олӧмлӧн да партийнӧй политикалӧн став гырысь проблемаяс кузя. Ми воим съезд вылӧ став партиялӧн, став народлӧн вежӧрӧн, опытӧн озырмӧмӧн. Ӧні бурджыка тыдалӧ, мый да кутшӧм пӧрадокын колӧ вӧчны, кутшӧм рычагъяс уджӧдны, медым миян водзӧ мунӧмыс колана ног ӧддзис.

Ӧні унатор, а збыль вылӧ ставыс, лоас сы сайын, кутшӧм эффективнӧя ми сяммам используйтны социалистическӧй стройлысь бурторъяссӧ да позянлунъяссӧ, сылысь экономическӧй вынйӧр да социальнӧй потенциал, выльмӧдны важмӧм общественнӧй формаяс, уджалан стиль да методъяс, лӧсьӧдны найӧс вежсьӧм условиеяс серти. Сӧмын тадзи ми вермам содтыны миян Рӧдиналысь вынйӧрсӧ, качественнӧ выль уровеньӧдз кыпӧдны сӧветскӧй народлысь материальнӧй да духовнӧй олӧм, ёнмӧдны социализмлысь кыдзи общественнӧй стройлысь мирӧвӧй сӧвмӧм вылӧ созидательнӧй воздействиесӧ.

Ми эскӧмӧн видзӧдам водзӧ, сы вӧсна мый бура аддзам ассьыным могъяс да найӧс олӧмӧ пӧртан туйяс. Ми эскӧмӧн видзӧдам водзӧ, сы вӧсна мый мыджсям народлӧн вынйӧра поддержка вылӧ. Ми эскӧмӧн видзӧдам водзӧ, сы вӧсна мый действуйтам социалистическӧй обществолӧн интересъясын, великӧй идеалъяс ним кузя, кодъяслы помтӧг служитӧмлы сиис асьсӧ коммунистъяслӧн партия. (Дыр нюжалысь аплодисментъяс).

 

 

І. ӦНІЯ КАДСЯ МИР: МЕДТӦДЧАНА ТЕНДЕНЦИЯЯС ДА ПРОТИВОРЕЧИЕЯС

 

 

Ёртъяс! Партия Программалӧн выль редакция проектын сетӧма ӧнія кадся мирӧвӧй сӧвмӧмлӧн основнӧй туйвизьяслы да аслыссикаслунъяслы быд боксянь анализ, Программа оз сувтӧд могӧн водзвыв тӧдны аскиа лунсӧ сылӧн став уна сикас конкретнӧй петкӧдчӧмъясын. Тайӧ вӧлі эськӧ ковтӧм занятиеӧн. Но сэтшӧм жӧ вернӧ и мӧдтор. Нуӧдны правильнӧй, научнӧя подулалӧм политика позьӧ, сӧмын кор ясыда гӧгӧрвоан реальнӧй олӧмлысь главнӧй тенденцияяс. Пыдісянь пырӧдчыны лоӧмторйыслӧн диалектикаӧ, сылӧн объективнӧй логикаӧ, кужны вӧчны правильнӧй выводъяс, кодъяс петкӧдлӧны кадыслысь мунӧмсӧ, — абу прӧстӧй делӧ, но ёна колана.

Октябрьскӧй революцияӧдз на, сӧмын ӧти капиталистическӧй овмӧс тӧд вылын кутӧмӧн, В. И. Ленин пасйыліс, мый сылӧн став юкӧнын вежсьӧмъяссӧ эз вермыны эськӧ шымыртны и 70 Маркс. Но, водзӧ висьтавліс Владимир Ильич, марксизмӧн «восьтӧма тайӧ вежсьӧмъяслысь законъяс, петкӧдлӧма медсясӧ да кызвыннас тайӧ вежсьӧмъяслысь да налӧн историческӧй сӧвмӧмлысь объективнӧй логикасӧ...»

Ӧнія мир сложнӧй, уна сикас, динамичнӧй, йиджтысьӧма ӧта-мӧдыслы паныд сулалысь тенденцияясӧн, тырӧма противоречиеясӧн. Тайӧ зэв сложнӧй альтернативаяслӧн, тӧждъяслӧн да надеяяслӧн мир. Некор водзті миян Му вывса гортын эз вӧвны татшӧм гырысь политическӧй да физическӧй сьӧкыдлунъяс. Некор морт эз босьтлы природалысь сы мында дань да некор эз вӧвлы сэтшӧм доймысьӧн вынйӧр водзын, кодӧс ачыс жӧ лӧсьӧдіс.

Мирӧвӧй сӧвмӧмыс тӧдчӧдӧ марксизм-ленинизмлысь фундаментальнӧй вывод сы йылысь, мый обществолӧн история — абу случайнӧй слагаемӧйяслӧн сумма, абу беспорядочнӧй «броуново движение», а закон серти водзӧ мунан процесс. Сылӧн противоречиеясыс оз сӧмын петкӧдлыны важ мирлы, водзӧ мунны став мешайтанаыслы приговор, но и лоӧны источникӧн, движущӧй вынӧн общественнӧй прогресслы. Прогресслы, коді паськалӧ тыш дырйи, коді быть лоӧ кытчӧдз эмӧсь нартитӧм да нартитысьяслӧн классъяс.

Освободительнӧй революцияяс, кодъясӧс заводитіс Великӧй Октябрь, петкӧдлӧны ХХ нэмлысь чужӧмбан. Кӧть кутшӧм тӧдчанаӧсь эз вӧвны наукалӧн да техникалӧн вермӧмъяс, обществолӧн олӧм вылӧ ёна ӧддзӧм научно-техническӧй прогресслӧн влияниеыс, сӧмын мортӧс социальнӧя да духовнӧя мездӧм вӧчӧ сійӧс збыльысь свободнӧйӧн. И кутшӧм кӧть тайӧ туй вылас эз вӧвны сьӧкыдлунъяс — объективнӧйяс да искусственнӧйяс, важ мирӧн лӧсьӧдӧмъяс, — историялӧн мунӧмыс оз бергӧдчы. (Аплодисментъяс).

Нэмлӧн социальнӧй вежсьӧмъяс вежӧны водзӧ общественнӧй сӧвмӧмлысь условиеяссӧ. Заводитӧны действуйтны выль экономическӧй, политическӧй да научно-техническӧй, пытшкӧсса да международнӧй факторъяс. Содӧ государствояслӧн да народъяслӧн ӧта-мӧдкӧд йитӧд, Ставыс тайӧ сувтӧдӧ быд государство водзӧ торъя нин чорыд корӧмъяс — мунӧ кӧть сёрниыс ортсыса политика, экономическӧй да социальнӧй дееспособность, обществолӧн духовнӧй чужӧмбан йылысь.

Миян кадлысь прогресс справедливӧя ӧткодялӧны социализмкӧд. Мирӧвӧй социализм — вынйӧра международнӧй образование, сійӧ мыджсьӧ ёна сӧвмӧм экономика, ыджыд научнӧй база, надёжнӧй военно-политическӧй потенциал вылӧ. Тайӧ человечестволӧн коймӧд юкӧнысь унджыкыс, уна дас страна да народ, кодъяс мунӧны мортлысь да обществолысь интеллектуальнӧй да нравственнӧй озырлунъяс быд боксянь восьтан туй кузя. Лоис выль, социалистическӧй справедливостьлӧн принципъяс вылын подулалӧм оласног, кӧні абуӧсь ни нартитысьяс, ни нартитӧмъяс, ни увтыртысьяс, ни увтыртӧмъяс, кӧні власть народ киын. Сылӧн торъялана чертаяс — коллективизм да ӧта-мӧдлы ёрт сяма отсӧг, мездлун идеяяслӧн торжество, обществоса быд членлӧн правояслӧн да обязанностьяслӧн торкны позьтӧм ӧтувъялун, личностьлӧн достоинство, збыль гуманизм. Социализм — тайӧ реальнӧй позянлун, коді восьса ставнас человечестволы, пример, коді видзӧдӧ аскиа лунӧ. (Дыр нюжалысь аплодисментъяс).

Социализм чужис да стрӧитчис странаясын, кодъяс вӧліны налӧн сэкся экономическӧй да общественнӧй уровень серти ылӧ эз передӧвӧйясӧн, кодъяс ёна торъялісны ӧта-мӧдсьыс укладъяс, историческӧй да национальнӧй традицияяс серти. Быдӧн на пиысь муніс выль формациялань аслас туйӧд, збыльмӧдіс ӧти и сійӧ жӧ базислӧн сылӧн конкретнӧй петкӧдчӧмъясын «помтӧм вариацияяс да градацияяс йылысь» Маркслысь водзвыв тӧдӧм.

Тайӧ туйясыс эз вӧвны шыльыдӧсь да прӧстӧйӧсь. Кыпӧдны кольччӧм либӧ рӧзӧритчӧм овмӧс, велӧдны уна миллион мортӧс элементарнӧй грамотностьӧ, сетны налы оланін, сёян, дон босьттӧг медицинскӧй отсӧг вӧлі вывті сьӧкыд. Общественнӧй могъяслӧн ачыс выльторйыс, империализмлӧн военнӧй, экономическӧй, политическӧй, психологическӧй дугдывтӧг личкӧм, оборона могысь зэв ыджыд выныштчылӧмлӧн коланлуныс — ставыс тайӧ эз вермы не тӧдчыны лоӧмторъяслӧн мунӧм, налӧн характер вылӧ, социально-экономическӧй программаяс да вежсьӧмъяс збыльмӧдан ӧдъяс вылӧ. Эз ло и политикаын ӧшыбкаястӧг, разнӧй сикас субъективнӧй кежӧмъястӧг.

Но олӧмыс сэтшӧм, сійӧ пыр петкӧдчӧ уна сикас противоречиеясын, мукӧд дырйи зэв виччысьтӧмъясын. Ёна тӧдчанаджык мӧдтор. Социализм петкӧдліс позянлун решитны общественнӧй проблемаяс принципиальнӧ мӧд сикас, сы серти, кутшӧм вӧлі ӧнӧдз, а стӧча — коллективистскӧй подув вылын, петкӧдіс странаӧс сӧвмӧмлӧн вылынджык рубежъяс вылӧ, сетіс уджалысь йӧзлы достойнӧй да эскана олӧм. (Аплодисментъяс).

Социализм дугдывтӧг бурмӧдӧ общественнӧй отношениеяс, целеустремлённӧя содтӧ шедӧдӧмторъяс, чӧжӧ аслас примерлысь вын да сям, петкӧдлӧ став оласноглысь реальнӧй гуманизм. Тайӧн сійӧ кыпӧдӧ войналӧн да милитаризмлӧн идеологиялы да политикалы, реакциялы да насилиелы, человеконенавистничестволӧн став формаяслы пыр ёнджык потшӧс, активнӧя отсалӧ социальнӧй прогресслы. Сійӧ лоис вынйӧра моральнӧй да материальнӧй вынӧн, петкӧдліс, кутшӧм гырысь позянлунъяс воссьӧны ӧнія цивилизация водзын. (Аплодисментъяс).

Социальнӧй прогресслӧн мунӧмыс топыда йитчӧма антиколониальнӧй революцияяскӧд, национально-освободительнӧй движениекӧд, уна государстволӧн бӧр кыптӧмкӧд да выль уна даслӧн чужӧмкӧд. Политическӧй независимость шедӧдӧм бӧрын найӧ нуӧдӧны кольччӧм, гӧльлун, мукӧддырйи вывті ыджыд гӧльлун — важ рабстволӧн став сьӧкыд наследие венӧм вӧсна сьӧкыд тыш. Водзті империалистическӧй политикалӧн бесправнӧй объектъяс, найӧ петісны ас кежысь историческӧй творчестволӧн туй вылӧ.

Общественнӧй прогресс петкӧдчӧ международнӧй коммунистическӧй да рабочӧй движениелӧн сӧвмӧмын, ӧнія кадся выль массӧвӧй демократическӧй движение, сы лыдын антивоеннӧй, антиядернӧй, паськӧдӧмын. Сійӧ тыдалӧ и капиталистическӧй мирын, тшӧтш империализмлӧн метрополияын — США-ын политическӧй вынъяс торъялӧмын. Тані прогрессивнӧй тенденцияяслы лоӧ писькӧдчыны монополистическӧй тоталитаризм система пыр, организованнӧй реакциялӧн, сы лыдын сылӧн зэв ыджыд пропагандистскӧй машиналӧн, коді лэдзӧ морт вылӧ вывті уна пӧръясян дезинформация, дугдывтӧг личкӧм улын.

Маркс ӧткодяліс эксплуататорскӧй обществоын прогресс сійӧ «зывӧк петкӧдлысь языческӧй идолкӧд, коді кӧсйис юны нектар сӧмын виӧмъяслӧн юр лыысь». «Миян кадӧ, — гижліс сійӧ, — ставыс быттьӧкӧ тырӧма аслас противоположностьӧн. Ми аддзам, мый машинаяс, кодъяслӧн эм дивӧ кодь вын чинтыны да вӧчны плодотворнӧйджыкӧн мортлысь удж, вайӧны йӧзлы тшыгъялӧм да мудзӧм. Выль сикас озырлун сетысь, ӧнӧдз тӧдтӧм источникъяс кутшӧмкӧ тешкодь, гӧгӧрвотӧм вынӧн лоӧны гӧльлун вӧчысьясӧн. Техникалысь победаяс быттьӧкӧ ньӧбӧма моральнӧй деградация донӧн. Кажитчӧ, мый сы серти, кыдзи человечество подчиняйтӧ аслыс природа, морт лоӧ мукӧд йӧзлӧн рабӧн, либӧ аслас яндысьтӧмлунлӧн рабӧн. Весиг наукалӧн сӧстӧм югӧрыс оз вермы, тыдалӧ, дзирдавны мӧд ног, кыдзи сӧмын пемыд невежество водзын, пемыд фон вылын. Став миян восьтӧмъяс да став миян прогресс быттьӧкӧ вайӧдӧны сэтчӧдз, мый материальнӧй вынъяслы сетсьӧ интеллектуальнӧй олӧм, а морт олӧм, кодлысь мырддьӧны интеллектуальнӧй юкӧнсӧ, лэччӧ прӧстӧй материальнӧй вын выйӧдз».

Маркслӧн анализ шензьӧдӧ аслас историческӧй масштабностьӧн, стӧчлунӧн да джудждаӧн. Кызьӧд нэмся буржуазнӧй действительностькӧд орччаӧдӧмӧн сійӧ, пӧжалуй, лоис нӧшта на актуальнӧйджыкӧн дас ӧкмысӧд нэмын серти. Ӧтарсянь, наукалӧн да техникалӧн зэв ӧдйӧ сӧвмӧмыс сетӧ вӧвлытӧм позянлун босьтны природалысь вынъяс, бурмӧдны человечестволысь олан условиеяс. А мӧдарсянь, «просвещённӧй» ХХ нэм пырис историяӧ империализмӧн сэтшӧм чужтӧмторъясӧн, кыдзи медся вир кисьтана войнаяс, милитаризмлӧн да фашизмлӧн паськалӧм, геноцид, миллионъяслӧн шудтӧм олӧм. Пемыдлун да важӧ кутчысьӧм олӧны капитал мирын наукалӧн да культуралӧн гырысь вермӧмъяскӧд орччӧн.

Тайӧ и эм общество, кодкӧд миянлы ковмӧ овны соседъясӧн, корсьны сотрудничайтӧмлань да ӧта-мӧдӧс гӧгӧрвоӧмлань туйяс. Тадзи индіс история.

Человечестволӧн прогресс веськыда йитчӧма и научно-техническӧй революциякӧд. Сӧвмис сійӧ надзӧникӧн, вочасӧн, медым сэсся, нэмлӧн медбӧръя нёльӧд юкӧнын, заводитны зэв ёна содтыны мортлысь материальнӧй да духовнӧй позянлунъяс. Кык сикас позянлунъяс. Тыдалӧ человечестволӧн производительнӧй вынъясын качественнӧй чеччыштӧм. Но и жугӧдан средствоясын, военнӧй делӧын качественнӧй чеччыштӧм, коді историяын медводдзаысь «сетіс» мортлы способность физическӧя бырӧдны му вылын став ловъясӧ.

Разнӧй общественно-политическӧй системаясын научно-техническӧй революция бергӧдчӧ сылӧн разнӧй бокъясӧн да лоӧмторъясӧн. 80-ӧд воясся капитализм, электроникалӧн да информатикалӧн, компьютеръяслӧн да роботъяслӧн нэмся капитализм шыбитӧ ывла вылӧ выль уна миллион йӧзӧс, на лыдын томъясӧс да образованнӧйясӧс. Озырлун да власть ещӧ ёнджыка чукӧрмӧ этшалӧн киясын. Вооружениеяс ӧдйӧ содтӧм вылын вӧвлытӧма пӧльтчӧ милитаризм, коді зільӧ воськов бӧрся воськов босьтны и властьлысь политическӧй рычагъяс. Сійӧ лоӧ ХХ нэмлӧн медся мисьтӧм да опаснӧй чудовищеӧн, сылӧн зільӧмӧн медся передӧвӧй научно-техническӧй мӧвп пӧртсьӧ йӧзӧс массӧвӧя бырӧдан оружиеӧ.

Сӧвмысь странаяс водзӧ научно-техническӧй революция торъя ёся сувтӧдӧ юалӧм: шуӧма-ӧ налы тырвыйӧ пӧльзуйтчыны наукалӧн да техникалӧн вермӧмъясӧн, тайӧн босьтны неоколониализмлы да империалистическӧй эксплуатациялы паныд тышын вынъяс либӧ жӧ найӧ сідзи и кольӧны мирӧвӧй сӧвмӧмлӧн периферияын? Научно-техническӧй революция вывті ясыда петкӧдлӧ, мый абу решитӧма уна социально-экономическӧй проблема, кодъяс мешайтӧны мирлӧн тайӧ юкӧнын прогресслы.

Социализмлӧн эм став коланаыс сы вылӧ, медым сувтӧдны ӧнія наукаӧс да техникаӧс служитны йӧзлы. Но вӧлі эськӧ невернӧ думайтны, мый научно-техническӧй революция оз сувтӧд проблемаяс и социалистическӧй общество водзын. Сылӧн сӧвмӧмыс, кыдзи петкӧдлӧ опыт, йитчӧма общественнӧй отношениеяс бурмӧдӧмкӧд, мышление вежӧмкӧд, выль психология лӧсьӧдӧмкӧд, динамизм кыдзи оласног, бытиелӧн норма вынсьӧдӧмкӧд. Сійӧ ёна корӧ дугдывтӧг видлавны, выльмӧдны веськӧдлӧмлысь артмӧм схемаяс. Мӧд ногӧн, научно-техническӧй революция оз сӧмын восьт перспективаяс, но и кыпӧдӧ требовательность пытшкӧсса да международнӧй олӧмлӧн став организация дорӧ. Научно-техническӧй прогресс, гӧгӧрвоана, оз вермы бырӧдны общественнӧй сӧвмӧмлысь законъяс, сылысь социальнӧй смысл да содержание, но сійӧ зэв ёна тӧдчӧ мирын мунысь став процессъяс, сылӧн противоречиеяс вылӧ.

Оз позь не аддзыны, мый кык социально-экономическӧй система зэв ёна торъялӧны сы серти и кыдзи дасьӧсь, и кыдзи вермӧны гӧгӧрвоны чужысь проблемаяс да решитны найӧс.

Татшӧм мирыс, кӧні ми олам коймӧд тысячелетие водзвылын. Мир, коді тырӧма надеяӧн, сы вӧсна мый некор водзті йӧзлӧн эз вӧв татшӧм разнӧй сикас позянлун водзӧ сӧвмӧдны цивилизация. Но и мир, коді сьӧктаммӧма опасностьясӧн да противоречиеясӧн, кодъяс тшӧктӧны сёрнитны историялӧн ӧдвакӧ абу медся тревожнӧй кад йылысь.

Противоречиеяслӧн первой, человечестволӧн судьбаяс вылӧ видзӧдлас серти медся тӧдчана группа йитчӧма кык системаса, кык формацияса государствояс костын отношениеяскӧд. Тайӧ противоречиеясыс уна восяӧсь. Россияын Великӧй Октябрсянь, мирлӧн социально-классӧвӧй признак серти юксьӧмсянь петкӧдчисны принципиальнӧй торъялӧмъяс кыдзи лоӧмторсӧ донъялӧмъясын, сідзи и мирӧвӧй социальнӧй перспектива вылӧ видзӧдласъясын.

Капитализм паныдаліс социализмлысь чужӧмсӧ кыдзи историялысь «ӧшыбка», кодӧс колӧ «исправитны». Исправитны быть, любӧй способӧн, право да мораль вылӧ видзӧдтӧг: вооружённӧй интервенцияӧн, экономическӧй блокадаӧн, подрывнӧй уджӧн, санкцияясӧн да «мыждӧмӧн», став сикас сотрудничайтӧмысь ӧткажитчӧмӧн. Но нинӧм эз вермы мешайтны вынсьӧдны выль строй, олӧм вылӧ сылысь историческӧй право.

Сьӧкыдлун, кутшӧмӧн капиталистическӧй мирса веськӧдлысь классъяс воӧдчӧны реальностьяс гӧгӧрвоӧмӧ, кык мирӧс торйӧдысь противоречиеяслысь став группа выльысь и выльысь вын отсӧгӧн решитны зільӧмъяс, гӧгӧрвоана, абу случайнӧйӧсь. Кык системалысь ордйысьӧмсӧ вуджӧдны военнӧй вынлӧн кыв вылӧ империализмӧс тойлалӧны и пытшкӧсса пружинаяс, ачыс сылӧн социально-экономическӧй сущностьыс. Аслас общественнӧй природа серти империализм пыр чужтӧ агрессивнӧй, авантюристическӧй политика.

Тані позьӧ шуны ышӧдан помкаяслӧн быдса комплекс йылысь: оружие фабрикантъяслӧн да вына военно-бюрократическӧй группировкаяслӧн хищническӧй аппетитъяс, сырьё источникъясын да иналан рынокъясын монополияяслӧн корыстнӧй заинтересованность, лоысь вежсьӧмъяс водзын буржуазиялӧн полӧм, медбӧрын, социализм тшӧт весьтӧ ассьыныс пыр ёсьмысь проблемаяс решитны зільӧм.

Медбӧръяыс торйӧн нин инмӧ США-са империализмлы. Сӧмын имперскӧй идеология да политика, социализмӧс, СССР-ӧс медся лёк ортсыса условиеясӧ сувтӧдны зільӧм сайын вӧлі сійӧ, мый 1945 во бӧрын паськаліс ядернӧй да мукӧд вооружение ёна содтӧм, буретш сэк, кор фашизмӧс да милитаризмӧс пасьвартӧм, кажитчис, восьтіс збыль позянлун стрӧитны мир войнаястӧг, кор та могысь вӧлі лӧсьӧдӧма международнӧй сотрудничестволысь механизм — Объединённӧй Нацияяслысь Организация. Но империализмлӧн природа босьтіс ассьыс и тайӧ пӧрйӧ.

США-са монополистическӧй буржуазиялӧн правӧй крыло и талун аддзӧ международнӧй напряжённость омӧльтчӧдӧмсӧ сідзи, медым правдайтны военнӧй ассигнованиеяс, глобальнӧй претензияяс, мукӧд странаяслӧн делӧясӧ суитчӧм, американскӧй уджалысь йӧзлӧн интересъяс да правояс вылӧ наступайтӧм. Абу ичӧт рольыс, став сертиыс, и сэтшӧм надеялӧн, медым используйтны напряжённостьсӧ союзникъяс вылӧ личкӧмын, вӧчны найӧс зэв кывзысьысьясӧн, подчинитны Вашингтонлӧн диктатлы.

Тотальнӧй противоборство, военнӧй конфронтация политикалӧн абу аскиа луныс. Важас пышйӧм — абу воча кыв аскиа луныслӧн чукӧстӧм вылӧ, а медводз, пикӧ воӧм йылысь акт, но таысь татшӧм позициялӧн опасностьыс оз чин. Кор да кутшӧм выйӧ гӧгӧрвоасны тайӧс Вашингтонын, петкӧдласны делӧяс. Ми асладорсянь дасьӧсь вӧчны ставсӧ, мый миян сайын, медым вуж выйӧныс вежны бурланьӧ международнӧй ситуация. Та могысь социализмлы нинӧмла ӧткажитчыны ни аслас принципъясысь, ни аслас идеалъясысь. Сійӧ пыр сулаліс да сулалӧ разнӧй общественнӧй системаа государствояслӧн мирнӧя олӧм вӧсна. (Дыр нюжалысь аплодисментъяс).

 

 

Империализмысь, коді зільӧ вынӧн сувтӧдны историялысь мунӧмсӧ, бергӧдны важсӧ, социализм торъялӧ сійӧн, мый аслас вӧля серти некор эз йитлы ассьыс аскиа лунсӧ международнӧй проблемаяс военнӧя решитӧмкӧд. Тайӧс петкӧдліс медводдза жӧ ыджыд дискуссия, коді паськаліс миян партияын Великӧй Октябрлӧн победа бӧрын. Сы дырйи, кыдзи тӧдса, лои решительнӧя шыбитӧма видзӧдласъяссӧ «левӧй коммунистъяслысь» да троцкистъяслысь, кодъяс дорйисны «революционнӧй войналысь» теория, коді быттьӧкӧ вермас вайны социализм и мукӧд странаясӧ. Тайӧ позицияыс, кыдзи тӧдчӧдліс В. И. Ленин 1918 воын на, «дзик эськӧ торъяліс марксизмысь, коді некор эз тшӧкты «тойлавны» революцияяс, кодъяс сӧвмӧны сы серти, кыдзи ёсьмӧны революция чужтысь классӧвӧй противоречиеяс». Ми и талун чорыда эскам: тэрмӧдлыны революциясӧ ортсысянь, медся нин военнӧй средствоясӧн, весьшӧрӧ да абу позяна.

Проблемаяс да кризисъяс, кодъяс мунӧны капитал мирын, чужӧны сы пытшкын, лоӧны важ обществоын пытшкӧсса антагонистическӧй противоречиеяслӧн закономернӧй результатӧн. Тайӧ смыслын капитализм сӧвмигас ачыс асьсӧ отрицайтӧ. Империалистическӧй странаясса веськӧдлысьяс, кодъяс оз вермыны венны капитализм сӧвмӧмлӧн увлань мунысь фазаын ёсьмысь проблемаяс, используйтӧны средствояс да методъяс, кодъяс тӧдӧмысь оз вермыны спаситны обществоӧс, кодлы помсӧ пуктӧ ачыс история.

Талун паськалӧма сӧветскӧй либӧ коммунистическӧй «грӧз» йылысь миф, коді колӧ медым оправдайтны вооружениеяс ӧдйӧ вӧчӧм, ассьыныс агрессивность. Но лоӧ пыр ёнджыка гӧгӧрвоана, мый военнӧй туй вылын не аддзыны тӧлка решениеяс — ни международнӧйясӧс, ни пытшкӧссаясӧс. Мирӧвӧй сӧвмӧмлӧн перспективаяс дорӧ противоположнӧй видзӧдласъяслӧн зурасьӧм да тыш лоисны торъя сложнӧйӧсь. Кор мирын чӧжӧма зэв уна ядернӧй боезапас да специалистъяс вензьӧны сӧмын сы йылысь, кымын пӧв либӧ кымын дас пӧв позьӧ бырӧдны человечествоӧс, буретш кад заводитны война выйын сулалӧмсянь, ӧткодь полӧмсянь збыльысь вешйыны кык системаса государствояслӧн ӧта-мӧдкӧд йитӧдъясын нормальнӧй цивилизованнӧй формаяслань.

Буретш мир видзны вермысь политикалӧн, реальнӧй содержание кузя вопросъяс гӧгӧр и кутас, став сертиыс, паськавны локтан воясӧ основнӧй тышыс. Тыш сложнӧй, уна пӧлӧс, сы вӧсна мый ми нуӧдам делӧ обществокӧд, кодлӧн веськӧдлысьяс оз кӧсйыны гӧгӧрвоӧмӧн донъявны мирлысь реальностьсӧ да сылысь перспективаяс, вӧчны асланыс да мукӧдлӧн опытысь серьёзнӧй выводъяс. Ставыс тайӧ петкӧдлӧ сылӧн пытшкӧсса «иммуннӧй системаяслысь» важмӧм, социальнӧя пӧрысьмӧм, мый чинтӧ господствуйтысь вынъяслӧн политикаын гырысь вежсьӧмъяс вылӧ надея, содтӧ сылысь безрассудностьсӧ.

Со мый вӧсна артмӧм положение дырйи зэв абу прӧстӧ индыны социалистическӧй да капиталистическӧй странаяс, СССР да США костын отношениеясын аскиа лунсӧ. Медтӧдчана факторъясӧн тані лоасны мирӧвӧй арена вылын вынъяс, мир потенциаллӧн содӧм да активность, сылӧн сям эффективнӧя сулавны ядернӧй война грӧзлы паныд. Оз этша ло и сы сайын, збыльысь-ӧ реалистическӧя рытыввывса веськӧдлысьяс донъяласны обстановкасӧ. Но омӧль, политикъяс кӧ оз аддзыны не сӧмын синъяснас, но и сьӧлӧмнас. Сэк, кор тырвыйӧ да некутшӧма оз лӧсяв ядернӧй война, оз конфронтациялы, а системаяслӧн мирнӧя олӧмлы колӧ лоны государствояс костын отношениеяслӧн законӧн.

Противоречиеяслӧн мӧд группа — тайӧ аслас капиталистическӧй мирлӧн пытшкӧсса противоречиеяс. Кольӧм кадыс унаысь петкӧдліс, мый джудждаммӧ капитализмлӧн общӧй кризис. Ӧнія кадся капитализм, кодлӧн эксплуататорскӧй природаыс эз вежсьы, унаторйын абу сэтшӧм, кутшӧмӧн сійӧ вӧлі ХХ нэм заводитчигӧн да весиг шӧрас. Научно-техническӧй революциялӧн влияние улын да сылӧн фон вылын ещӧ ёсьмӧ зэв ёна содӧм производительнӧй вынъяс да общественнӧй отношениеяслӧн частнособственническӧй характер костын конфликт. Тані и уджтӧмалӧм содӧм, ставнас социальнӧй проблемаяс комплекслӧн ёсьмӧм. Быдлаӧ да быдторйӧ пырӧдчысь милитаризм кыдзи экономика ӧддзӧдан медся паськалӧм средство. Политическӧй институтъяслӧн, духовнӧй олӧмлӧн пыр содысь кризис. Реакциялӧн сьӧкыд личкӧм став визь кузяыс — пытшкӧсса да ортсыса политикаын, экономикаын да культураын, человеческӧй генийлысь вермӧмъяс используйтӧмын. Консерватизмлӧн традиционнӧй формаяс сетӧны места авторитетнӧй тенденцияяслы.

Торйӧн колӧ шуны капитализм кризислӧн сэтшӧм опаснӧй петкӧдчӧм йылысь, кыдзи антикоммунизм да антисоветизм. Тайӧ абу сӧмын ортсыса политика. Империализмлӧн ӧнія системаын тайӧ и пытшкӧсса политикалӧн зэв тӧдчана туйвизь, став передӧвӧйсӧ да прогрессивнӧйсӧ, мый олӧ да тышкасьӧ капитал странаясын, мирлӧн несоциалистическӧй юкӧнын, пӧдтан средство.

Вернӧ, мый общӧй кризислӧн и ӧнія этап оз вайӧд капитализмсӧ ӧти местаын абсолютнӧй сулалӧмӧ, кольӧ позянлунъяс содтыны сылысь экономика, освоитны выль научно-техническӧй туйвизьяс. Сійӧ «лэдзӧ» и водзӧ кутны конкретнӧй экономическӧй, военнӧй, политическӧй, мукӧд позицияяс, а кутшӧмкӧ юкӧнын — весиг социальнӧй реванш, водзті воштӧмсӧ бергӧдӧм вылӧ позянлун. Но капитализм, кодлӧн абуӧсь уджалысь массаяслысь интересъяс петкӧдлысь позитивнӧй могъяс да ориентиръяс, паныдасьӧ аслас противоречиеяслӧн став группаяскӧд, кодъяс вӧвлытӧма гартчисны да ёнмӧдісны ӧта-мӧдсӧ. Сы мында социальнӧй да мукӧд сикас тупиккӧд, мыйтаӧс сійӧ эз тӧдлы аслас сӧвман став нэмъяс чӧжӧн.

Ёсьмӧдны медводз удж да капитал костын противоречиеяс. 60-70-ӧд воясӧ бур экономическӧй конъюнктура дырйи, рабочӧй класслы, уджалысь йӧзлы удайтчис кутшӧмакӧ бурмӧдны ассьыныс положение. Но 70-ӧд вояс шӧрсянь пыр тшӧкыдджык экономическӧй кризисъяс да производствоын ӧчереднӧй технологическӧй перестройка вежисны обстановкасӧ, сетісны позянлун капиталлы вуджны контрнаступлениеӧ, мырддьыны уджалысь йӧзлысь налӧн социальнӧй шедӧдӧмторъясысь ыджыдджык пайсӧ. Олӧм уровеньын уна показатель серти уджалысь йӧзӧс лои шыбитӧма уна во вылӧ бӧрвыв. Войнабӧрся став кадыслы рекорднӧйӧн лоӧ уджтӧмалӧм. Тӧдчымӧн омӧльтчӧ положениеыс крестьяналӧн да фермерстволӧн: ӧти овмӧсъяс рӧзӧритчӧны, налӧн вӧвлӧм кӧзяинъяс содтӧны медалӧм йӧзлысь радъяс. Мукӧдыс веськалӧны видз-му овмӧсса гырысь монополияяслӧн да банкъяслӧн кабальнӧй увтыртӧм улӧ. Джудждаммӧ, лоӧ пыр ёнджыка шемӧсмӧдана социальнӧй торъялӧм. США-ын, пример вылӧ, медся озыр семьяяслӧн ӧти процент кутӧ пӧшти 1,5 пӧв унджык ӧтувъя озырлунысь, коді воӧ имущественнӧй пирамидалӧн улысса юкӧнысь 80 процент семья вылӧ.

Империализмлӧн веськӧдлысьяс оз вермыны не гӧгӧрвоны, мый татшӧм положениеыс чужтӧ социальнӧй взрывъяс, политическӧй дестабилизация. Но тайӧ оз вӧч налысь политикасӧ ёнджыка гӧгӧрбок артыштӧмаӧн. Мӧдарӧ, бӧръя воясӧ ёнджыкасӧ заводитӧны ыджыдавны господствуйтысь класслӧн медся миритчытӧм реакционнӧй группировкаяс. Тайӧ кадыс торъялӧ уджалысь йӧзлӧн правояс вылӧ монополияяслӧн медся массированнӧй да чорыд наступлениеӧн.

Используйтсьӧ капитализмӧн чӧжӧм средствояслӧн ставнас арсеналыс. Лёкӧдӧны да экономическӧя шантажируйтӧны профсоюзъясӧс. Пыртсьӧны антирабочӧй законъяс. Дзескӧдӧны левӧй, любӧй прогрессивнӧй вынъясӧс. Нормаӧн лоис дугдывтӧг контроль, а стӧчджыка кӧ шуны, йӧзлӧн вежӧр да поведение бӧрся кыйӧдчӧм. Вӧвлытӧма паськаліс индивидуализм, олӧм вӧсна тышын вынаджыклысь право, аморализм, став демократическӧй дорӧ лӧглун целенаправленнӧя культивируйтӧм.

Кыдзи водзӧ кутас сӧвмыны удж да капитал костын главнӧй противоречие, кутшӧм выводъяс лоӧ вӧчӧма артмӧм положениеысь, петкӧдлас кадыс, асланыс право вӧсна, социальнӧй прогресс вӧсна уджалысь йӧзлӧн тыш. Но оз позь не висьтавны серьёзнӧй опасность йылысь, коді лоӧ сыысь, мый ӧткымын капиталистическӧй странаын политика, ставнас пытшкӧсса обстановка водзӧ лоӧ тӧдчымӧн правӧйджыкӧн. Татшӧм вежсьӧмысь лоӧмторъяссӧ сьӧкыд водзвыв висьтавны, налысь опасностьсӧ оз позь тырвыйӧ не донъявны.

Нэмлӧн медбӧръя дас воясын вӧліны межимпериалистическӧй противоречиеяслӧн выль ыпнитӧмъяс, чужисны налӧн выль формаяс да туйвизьяс. Капитализмлӧн противоречиеяслысь тайӧ группасӧ эз бырӧдны ни классӧвӧй матыслун, ни вынъяс ӧтувтӧмын заинтересованность, ни военнӧй, экономическӧй либӧ политическӧй интеграция, ни научно-техническӧй революция. Бӧръяыс, кыв шутӧг, ӧддзӧдіс капиталистическӧй производство интернационализируйтӧм, капитализм странаяслӧн сӧвмӧмын ёнмӧдіс кыдзи уровеньяс нивелируйтӧм, сідзи и скачкообразность. Научно-техническӧй прогресс подув вылын ёсьмӧм конкуренция ещӧ жалиттӧгджык нӧйтӧ кольччысьясӧс. Капиталистическӧй воспроизводство условиеяс тӧдчымӧн сложнӧймӧмла, кризиснӧй процессъяслӧн уна сикаслунла, международнӧй конкуренциялӧн ёсьмӧмла империалистическӧй панласьӧм лои торъя ёсьӧн да чорыдӧн. Мирӧвӧй рынок вылын торгово-экономическӧй тыш мунӧ «отечественнӧй» государственно-монополистическӧй капитализмъяслӧн вынйӧр вылӧ пыр ёнджыка мыджсьӧмӧн, буржуазнӧй государстволӧн пыр агрессивнӧйджык, горшасянджык роль дырйи.

Ӧдйӧ чукӧртіс вын транснациональнӧй монополистическӧй капитал. Сійӧ босьтӧ ас улас да монополизируйтӧ производстволысь быдса отрасльяс либӧ сфераяс кыдзи торъя странаясын, сідзи и ставнас мирӧвӧй овмӧсын. 80-ӧд вояс заводитчигкежлӧ капиталистическӧй мирын транснациональнӧй корпорацияяслӧн пай вылӧ вӧлі воӧ промышленнӧй производстволӧн коймӧд юкӧнысь унджыкыс, джынсьыс унджык ортсыса торговля, выль техника да технология вылӧ 80 гӧгӧр процент патент.

Транснациональнӧй корпорацияяслӧн ядроӧн лоӧны американскӧйяс. Границасайса предприятиеяслӧн наӧн лӧсьӧдӧм комплекс используйтӧ рабочӧйяслысь да служащӧйяслысь содтӧд армия, лыд сертиыс джын мында сы дінӧ, мыйта уджалӧ аслас США-ын обрабатывающӧй промышленностьын. Тайӧ комплексыс ӧні вӧчӧ вонас ӧтлаын матӧ 1,5 триллион доллар дон тӧвар да услуга, мый лӧсялӧ США-лӧн пӧшти 40 процент валӧвӧй продукциялы.

США-са «мӧд экономика» кык-куим пӧв ыджыдджык Рытыввыв Европаса сэтшӧм тӧдчана державаяслӧн серти, кыдзи ФРГ, Франция, Англия, кольччӧ сӧмын Японияысь. Ӧні США-са медся гырысь транснациональнӧй монополияяс — тайӧ империяяс, кодъяслӧн экономическӧй уджлысь масштабъяссӧ позьӧ ӧткодявны быдса государствояслӧн валӧвӧй национальнӧй продукткӧд.

Чужис да ӧдйӧ зэлалӧ противоречиеяслӧн выль гӧрӧд — транснациональнӧй корпорацияяс да обществоса политическӧй организациялӧн национально-государственнӧй форма костын. Транснациональнӧй корпорацияяс омӧльтчӧдӧны кыдзи сӧвмысь, сідзи и сӧвмӧм капиталистическӧй странаяслысь суверенитет. Найӧ активнӧя используйтӧны государственно-монополистическӧй регулирование, кор тайӧ налы выгӧднӧ. И чорыда водзсасьӧны сылы, буржуазнӧй правительствояслӧн действиеясын кӧ аддзӧны асланыс прибыльяслы кӧть ичӧтик грӧз. Но та дырйи американскӧй транснациональнӧй сверхмонополияяс, кыдзи правилӧ, активнӧя босьтӧны пыртны олӧмӧ государственнӧй гегемонизм, тайӧ странаса веськӧдлысь вынъяслысь имперскӧй зільӧмъяс.

Тырӧсь тыдалана да гуся противоречиеясӧн ӧта-мӧдкӧд йитӧдъясыс ӧнія империализмлӧн куим основнӧй центр костын — США-лӧн, Рытыввыв Европалӧн да Япониялӧн. Матысса конкурентъяс вылын экономическӧй, финансӧвӧй, технологическӧй ыджыдалӧмлы, коді вӧлі США-лӧн 60-ӧд вояс помӧдз, лои серьёзнӧй испытание.

Рытыввыв Европалы да Япониялы удайтчис кӧнсюрӧ дзескӧдны американскӧй патронсӧ. Найӧ суӧдӧны Соединённӧй Штатъясӧс американскӧй гегемониялӧн сэтшӧм традиционнӧй юкӧнын, кыдзи медся выль техника.

Вашингтон пыр чуксалӧ союзникъясӧс не рӧскодуйтны порок ӧта-мӧд костын вензьӧм вылӧ. Но кыдзи йӧршитны ӧнія империализмлысь куим центр ӧти вевт улӧ, кор асьныс жӧ американецъяс долларӧн да процентнӧй ставкаясӧн ворсӧдчигӧн дасьӧсь вердыштны ассьыныс экономикасӧ Рытыввыв Европа да Япония тшӧт весьтӧ? Кор империализмлӧн куим центрлысь позицияяс кутшӧмкӧ ногӧн овлӧ сӧгласуйтӧма, тайӧ тшӧкыдджыка вӧчсьӧ американскӧйладорсянь личкӧмӧн либӧ восьса диктатӧн, дорйӧ медводз ассьыныс США-лысь интересъяс да могъяс. Тайӧ вайӧдӧ, медбӧрын, оз противоречиеяс бырӧдӧмӧ, а ёсьмӧдӧмӧ.

Тӧдчӧ, татшӧм причинно-следственнӧй йитӧд вылын пыр ёнджыка заводитӧны думыштчыны. Первойысь Рытыввыв Европаысь уна странаса правительствоӧн, социал-демократическӧй да либеральнӧй партияясын, паськыд общественность пӧвстын гораа вензьӧны: а лӧсялӧ-ӧ ӧнія американскӧй политика Рытыввыв Европалӧн аслас безопасность йылысь представлениеяскӧд, оз-ӧ вывті ылӧ воськовтны США «лидерство» вылӧ асланыс зільӧмъясын? Соединённӧй Штатъяслӧн партнёръяс вермисны казявны, и эз ӧтчыдысь, мый йӧзлӧн ӧчкиыс оз веж ассьыд синтӧ.

Кыв шутӧг, вынъяс вежласьӧмла центробежнӧй да центростремительнӧй тенденцияяслӧн зыксьӧм лоас империализм системаын и водзӧ. Сьӧкыд виччысьны, мый куим «вын центрлӧн» экономическӧй, военно-политическӧй да мукӧд ӧтувъя интересъясысь артмӧм комплекс ӧнія мирлӧн збыль условиеясын лоӧ орӧдӧма. Но тайӧ комплекссьыс Вашингтонлы оз позь виччысьны, мый союзник-конкурентъяс ропкытӧг кутасны кывзысьны американскӧй диктатсӧ, медся нин лоӧ кӧ таысь асланыс интересъяслы омӧльтор.

Межимпериалистическӧй противоречиеяслӧн ӧнія кадся аслыссикаслуныс и сыын, мый матысса дас воясӧ найӧ вермасны артмыны мӧд ног, юӧртасны ас йывсьыныс выль капиталистическӧй «вынлӧн центръяс». Тайӧ, дерт жӧ, вайӧдас противоречиеяс ыдждӧмӧ, налӧн ещӧ ёнджыка ӧта-мӧдыскӧд гартчӧмӧ да ёсьмӧмӧ.

Противоречиеяслӧн выль, сложнӧй да вежласьысь комплекс артмис империализм да сӧвмысь странаяс да народъяс костын. Вӧвлӧм колонияяслӧн да полуколонияяслӧн мездмӧм ёна кучкис политическӧя да идеологическӧя капиталистическӧй система кузя. Тайӧ системаыс сэтшӧмнас, кутшӧм сійӧ артмис дас ӧкмысӧд нэмын да босьтіс кызьӧдлысь джынсӧ, ӧні эз нин коль. Народъяслӧн олӧмын, кодъяс артмӧдӧны человечестволысь ыджыдджык юкӧнсӧ, ньӧжйӧ, сьӧкыда, но сувтӧдны позьтӧма мунӧ социально-экономическӧй вежсьӧмъяслӧн процесс. Процесс, коді вайис эз этша принципиальнӧй вежсьӧм, но и паныдасис эз ичӧт сьӧкыдлунъяскӧд.

Политическӧя маневрируйтӧмӧн, кӧсйысьӧмъясӧн да подкупӧн, военнӧй грӧзӧн да веськыд шантажӧн, а тшӧкыда и мездмӧм странаяслӧн пытшкӧсса делӧясӧ веськыда суитчӧмӧн, капитализмлы унаторйын удайтчис спаситны водзті артмӧм экономическӧй зависимостьлысь отношениеяс. Тайӧ подув вылын империализм сяммис котыртны да лӧсьӧдны неоколониалистскӧй эксплуатациялысь медся мудер система, топыдджыка йитны ас дорас уна мездмӧм государствоӧс.

Таысь артмис трагедия. Сӧвмысь странаяс, кӧні олӧ 2 миллиард сайӧ морт, ставнас лоисны збыль вылӧ гӧльлунлӧн регионӧн. 80-ӧд вояс заводитчигӧн мездмӧм странаясын быд олысь вылӧ доходыс вӧлі сӧвмӧм капиталистическӧйясын серти 11 пӧв ичӧтджык. Бӧръя куим дас во чӧжӧн тайӧ торъялӧмыс оз чин, а содӧ. И делӧыс тані абу сӧмын гӧльлунын. Сёрниыс мунӧ неграмотность да пемыдлун, тыр пӧттӧдз сёйтӧм да тшыгъялӧм, уна челядьлӧн кулӧм, эпидемияяс йылысь, кодъяс инмӧны уна сё миллион мортлы.

Татшӧмторйыс — цивилизованнӧй человечестволы позор! Сыысь мыжаыс — империализм. Мыжа абу сӧмын история серти, коді вӧлі быдса континентъяс вылын колониальнӧй рӧзбойӧн да вайӧдіс вывті ёна кольччӧмсӧ, но сэтшӧма жӧ и талунъя практикалӧн видзӧдлас серти. Сӧмын бӧръя дас во чӧжӧн прибыльяс, кодъясӧс США-са корпорацияяс перйисны сӧвмысь странаясысь, вевтыртісны налысь вложениеяссӧ нёль пӧв. А Латинскӧй Америкаса да Карибскӧй бассейнса регион кузя США-са монополияяслӧн прибыльяс сійӧ жӧ кадӧн вевтыртісны вложениеяссӧ кӧкъямысысь унджык пӧв.

Позьӧ содтытӧг шуны, мый империализмлӧн система водзӧ олӧ медсясӧ сӧвмысь странаясӧс грабитӧм, найӧс нем жалиттӧг эксплуатируйтӧм тшӧт весьтӧ. Сылӧн формаяс да методъяс вежсьӧны, но этшыс кольӧ важыс. США-ын, пример вылӧ, национальнӧй доходлӧн зэв тӧдчана юкӧн артмӧ источникъяс тшӧт весьтӧ. Сӧвмысь странаясӧс эксплуатируйтӧны став империалистическӧй государствояс, но США-са империализм вӧчӧ тайӧс, дерт жӧ, медся яндысьтӧма. Неэквивалентнӧй обмен, абу ӧткодь правояса вузасьӧм, учётнӧй ставкаясӧн пӧръясьӧм да асныралӧм, транснациональнӧй корпорацияяслӧн насос уджалӧны ӧти и сійӧ жӧ туйвизьын. Найӧ нӧшта ёнджыка содтӧны гӧльлунсӧ да корысялӧмсӧ ӧтияслысь, озырлунсӧ — мӧдъяслысь, ыдждӧдӧны мирӧвӧй капиталистическӧй овмӧсын поляризация.

Сӧвмысь странаясын гӧльлун — зэв ыджыд общемирӧвӧй проблема. Таын, а абу мыйынкӧ мӧдторйын — Азияын, Африкаын, Латинскӧй Америкаын уна конфликтлӧн збыльысь помкаяс. Татшӧм правдаыс, кӧть кыдзи эськӧ эз зільны сӧрны империалистическӧй державаясса веськӧдлысьяс «Москвалӧн ки» йылысь, медым правдайтны ассьыныс неоколониалистскӧй политика, глобальнӧй сюйсьӧмъяс.

Босьтны уджйӧз проблема. Сӧвмӧм странаясысь быд во петкӧдан прибыльяслӧн ыдждакӧд орччаӧдігӧн чӧжсьӧм уджйӧзыс петкӧдлӧ ӧтитор: чинӧ налӧн сӧвмӧмлӧн перспектива, водзӧ ёсьмӧ и сытӧг нин зэв сьӧкыд социальнӧй, экономическӧй да мукӧд проблема.

Ӧнія условиеясын тайӧ странаясыс бергӧдны уджйӧз, дерт жӧ, оз вермыны. Татшӧм ситуацияыс, оз кӧ ло аддзӧма справедливӧй решение, вермас чужтыны международнӧй отношениеясын гырысь социально-экономическӧй да политическӧй омӧльторъяс. Оз позь шуны, мый империалистическӧй веськӧдлысьяс оз аддзыны тані саймовтчӧм опасностьсӧ. Но налысь став тӧждсӧ веськӧдӧма ӧтитор вылӧ — кыдзи спаситны ассьыныс озырмӧдчан ӧнія системасӧ сӧвмысь странаясса народъясӧс эксплуатируйтӧм да вывті ёна эксплуатируйтӧм тшӧт весьтӧ.

Гӧгӧрвоана и мӧдтор. Тайӧ странаяслӧн триллионнӧй уджйӧз да бӧръя дас во чӧжӧн США-са военнӧй рӧскодъяслӧн триллионысь унджык вылӧ содӧм костын, кыв шутӧг, эм йитӧд. 200 сайӧ миллиард доллар, кодъясӧс быд во качайтӧны сӧвмысь странаясысь, да США-лӧн бӧръя воясӧ татшӧм жӧ военнӧй бюджет — сідзжӧ абу случайнӧ ӧтыдждаӧсь. Та вӧсна милитаризм кӧсйӧ и водзӧ кольны да чорзьӧдны неоколониальнӧй сверхэксплуатациялысь система.

Тыдалана и сійӧ, мый капитализмлӧн противоречиеяс ёсьмӧм, сылӧн ыджыдалӧмлӧн сфера чинан условиеясын неоколониализм сетӧ монополистическӧй капиталлы колана мында средство, медым маневрируйтны, небзьӧдны социальнӧй напряжённостьсӧ, ведущӧй буржуазнӧй государствоясын, подкупитны уджалысь йӧзлысь ӧткымын слӧй. Ӧд сӧвмӧм капиталистическӧй странаясын ӧти уджалан часысь удждоныс вевтыртӧ, мукӧддырйи некымын пӧв, Азияса, Африкаса, Латинскӧй Америкаса государствоясын рабочӧйяслысь лунся удждонсӧ.

Ставыс тайӧ помтӧг оз вермы лоны. Дивӧ вылӧ надейтчыны, гӧгӧрвоана, оз позь — ачыс аснас обстановка оз бурмы. Военнӧй вын, код вылӧ надейтчӧны США, медым видзны статус-кво, дорйыны монополияяслысь да военно-промышленнӧй комплекслысь интересъяс, не лэдзны мездмӧм странаясын водзӧ нуӧдны прогрессивнӧй вежсьӧмъяс, вермас сӧмын омӧльтчӧдны положениесӧ, чужтыны выль конфликтъяс. Деньга тыра мешӧкъяс вермасны лоны порок бӧчкаясӧн. Водз либӧ сёр, но и тані капитализмлы ковмас бӧрйысьны вын да яндысьтӧм грабитан политика либӧ справедливӧй подув вылын сотрудничайтны позянлун костын. Сӧвмысь государствоясса народъяслӧн интересъясын кольӧны радикальнӧй решениеяс.

Серьёзнӧй выводъясӧ вайӧдӧ анализ противоречиеяслӧн нӧшта ӧти группалы — глобальнӧй масштаба противоречиеяслы. кодъяс вӧрзьӧдӧны цивилизациялӧн олӧмлысь подувъяссӧ. Сёрниыс мунӧ медводз миянӧс кытшалысь среда, сынӧд да океанъяс няйтӧсьтӧм, природнӧй ресурсъяслӧн гӧльмӧм йылысь. Проблемаяс ёсьмӧны оз сӧмын сы вӧсна, мый природнӧй системаяс вылӧ ёна тӧдчӧны научно-техническӧй революция, мортлӧн пыр паськыдджык деятельность. Энгельс на висьтавліс, кутшӧм омӧльтор лоӧ, природаӧн пӧльзуйтчӧмсӧ кӧ подчинитны рыночнӧй вынъяслӧн синтӧм ворсӧдчӧмлы. Пыр ёнджыка тыдовтчӧ, мый колӧны эффективнӧй международнӧй процедураяс да механизмъяс, кодъяс отсӧгӧн позис эськӧ рациональнӧя используйтны планеталысь ресурсъяс, кыдзи ставнас человечестволысь озырлун.

Общечеловеческӧй глобальнӧй проблемаяс ӧти государстволӧн либӧ государствояслӧн группалӧн вынъясӧн решайтны оз позь. Тані колӧ общемирӧвӧй масштабын сотрудничайтӧм, унджык страналӧн топыд, конструктивнӧй взаимодействие. Тырвыйӧ ӧткодь правояс, быдӧнлысь суверенитет пыдди пуктӧм подув вылын сотрудничайтӧм. Примитӧм обязательствояс, международнӧй праволысь нормаяс бура олӧмӧ пӧртӧм подув вылын. Татшӧм категорическӧй требованиеыс кадыслӧн, кодын ми олам.

Капитализм вайӧ народъяслы и культуралысь гӧльмӧм, нэмъяс чӧж артмӧм духовнӧй озырлунъяслысь чинӧм. Нинӧм оз кыпӧд мортӧс ёнджыка сыысь, кыдзи тӧдӧмлунъяс. Но, тыдалӧ, аслас олӧмлӧн ни ӧти мӧд кадӧ человечество эз испытайтлы фальшлысь да пӧръясьӧмлысь сэтшӧм личкӧм кыдзи ӧні. Буржуазнӧй пропаганда став мирса йӧзӧс пӧдтӧ кужӧмӧн лӧсьӧдӧм информацияӧн, кӧвъялӧ мӧвпъяс да чувствояс, программируйтӧ веськӧдлысь вынъяслы выгоднӧй гражданскӧй да социальнӧй позиция. Кутшӧм тӧдӧмлунъяс, донаторъяс, моральнӧй нормаяс лоӧ пуктӧма йӧзӧс информируйтӧмӧ да образование системаӧ — проблема медводз политическӧй.

Ачыс олӧмыс сувтӧдӧ культура видзӧм йылысь, сійӧс буржуазнӧй сісьмӧмысь, вандализацияысь дорйӧм йылысь вопрос. Тайӧ — медся тӧдчана общечеловеческӧй могъясысь ӧти. Оз позь не думайтны сы йылысь, кутшӧм дыр кадся психологическӧй да нравственнӧй коляс лоӧ культура юкӧнын империализмлӧн ӧнія практикаысь. Кутны позьтӧм торгашестволӧн да насилие культлӧн личкӧм улын сылысь гӧльмӧмсӧ, расизм проповедуйтӧм, низменнӧй инстинктъяс, преступнӧй мирлысь да обществолӧн «пыдӧслысь» нравъяс пропагандируйтӧм колӧ да лоӧ отвергнитӧма человечествоӧн.

Проблемаясыс, кыдзи аддзанныд, ёртъяс, уна — гырысьӧсь и сложнӧйӧсь. Но оз позь не аддзыны, мый найӧс гӧгӧрвоӧмыс ставнас кольччӧ сувтӧм могъяслӧн пасьтаысь да джудждаысь. Международнӧй олӧмын чужӧм вопросъяс решитӧм вылӧ быть колана условие — чинтыны политическӧй сёрнитчӧмъяс корсьӧм вылӧ кад, ӧдйӧджык вуджны конструктивнӧй действиеясӧ.

Ми бура гӧгӧрвоам, мый ылӧ абу ставыс миян вын серти, мый унатор лоӧ Рытыввыв сайын, сы сайын, сылӧн лидеръясыс сяммасны-ӧ не воштыны садь вежӧрсӧ тӧдчана историческӧй туйяс крестасянінын. Американскӧй президент кыдзкӧ шуис, мый миян планеталы кӧ грӧзитіс инопланетяналӧн уськӧдчӧм, СССР да США ӧдйӧ эськӧ воисны ӧти кывйӧ. Но ядернӧй катастрофа абу ӧмӧй реальнӧйджык опасность сы серти, кутшӧмӧн лоӧ тӧдтӧм инопланетяналӧн воӧм? Абу ӧмӧй зэв ыджыд экологическӧй грӧз? Абу ӧмӧй став странаяслӧн ӧтувъя интерес сыын, медым аддзыны тӧлка да справедливӧй видзӧдлас сӧвмысь государствояслӧн да народъяслӧн проблемаяс вылӧ?

Медбӧрын, этша ӧмӧй человечествоӧн став чӧжӧм опытыс сы вылӧ, медым не виччысьны кутшӧмкӧ ӧчереднӧй кризис, а вӧчны тырвыйӧ подулалӧм практическӧй выводъяс талун нин? Мый надейтчӧны выиграйтны дыр кежлӧ перспективаын Соединённӧй Штатъяс, кор вӧзйӧны доктринаяс, кодъяс оз нин тӧрӧдны американскӧй безопасностьсӧ миян планеталӧн скромнӧй размеръясӧ?

Медым кутчысьны историялӧн седлӧын, империализм кутчысьӧ любӧй средствоясӧ. Но татшӧм политикаыс дона сувтӧ мирлы. Народъяслы ковмӧ мынтыны сыысь пыр ыджыдджык дон. Мынтыны и веськыда, и мукӧд ногӧн. Мынтысьны уна миллион мортлӧн олӧмӧн, национальнӧй ресурсъяс таргайтӧмӧн, вооружениеяс ӧдйӧ вӧчӧм вылӧ зэв гырысь суммаяс торйӧдӧмӧн. Уна лыда, пыр сьӧкыдджык проблемаяс решиттӧмӧн. А перспективаын, гашкӧ, и медся ыджыд донӧн, кутшӧмӧс позьӧ сӧмын думыштны.

США-са веськӧдлысьяс збыльысь воштӧны реалистическӧй ориентировка историялӧн тайӧ абу прӧстӧй кадӧ. Агрессивнӧй международнӧй поведение, политика да мышление пыр ёнджыка милитаризуйтӧм, мукӧдлысь интересъяс пыдди пуктытӧм быть вайӧдӧны американскӧй империализмӧс моральнӧй да политическӧй изоляцияӧ на костын да став ӧстальнӧй человечество костын пропасть паськӧдӧмӧ. Тайӧ странаын мирлӧн противникъяс быттьӧкӧ оз тӧдны, мый кор ядернӧй оружие дасьлунын, цивилизациялы кад да пространство воштӧны ассьыныс быдлунся дырвизьсӧ, а человечество лоӧ случайлӧн пленникӧн.

Вермасны-ӧ капиталлӧн веськӧдлысь центръяс сувтны сэтшӧм туй вылӧ, медым тӧлкӧн, конструктивнӧя донъявны лоӧмторъяссӧ? Медся кокни эськӧ вӧлі шуны, гашкӧ, вермасны, а гашкӧ, и оз. Но история оз сет миянлы татшӧм прогноз вылӧ право. Ми ог вермӧй примитны «оз» кыдзи воча кыв татшӧм юалӧм вылӧ: лоны али не лоны человечестволы? Ми шуам: общественнӧй прогресслы, цивилизациялӧн олӧмлы колӧ лоны да найӧ лоасны водзӧ. (Дыр нюжалысь аплодисментъяс).

Шуам огӧ сӧмын сы вӧсна, мый коммунистъяслӧн эм оптимизм, йӧзлӧн вежӧрӧ да правильнӧй мӧвпӧ эскӧм. Ми реалистъяс и тырвыйӧ гӧгӧрвоам, мый кык мирӧс торйӧдӧ зэв унатор, и торйӧдӧ пыдісянь. Но ясыда аддзам и мӧдтор: медся тӧдчана общечеловеческӧй могъяс решитны коланлун тшӧктас налы взаимодействуйтны ӧта-мӧдыскӧд, садьмӧдны человечестволысь асьсӧ видзан вӧвлытӧм на вынъяс. И тані стимул решениеяс дорӧ, кодъяс лӧсялӧны кадыслы.

Историялӧн, общественнӧй прогресслӧн мунӧмыс пыр ёнджыка тшӧктӧ лӧсьӧдны ставнас планета вылын государствояслысь да народъяслысь конструктивнӧй, созидательнӧй взаимодействие. Оз сӧмын тшӧкты, но и лӧсьӧдӧ та могысь колана позянлунъяс — политическӧйяс, социальнӧйяс, материальнӧйяс.

Татшӧм взаимодействиеыс колӧ, медым не лэдзны ядернӧй катастрофа, медым вермис кольны цивилизация. Тайӧ колӧ, медым ӧтвылысь да быдӧнлӧн интересъясын решитны и мукӧд ёсьмысь общечеловеческӧй проблемаяс. Кык системалӧн ӧтпыр ордйысьӧмын, ӧта-мӧдкӧд венласьӧмын да мирӧвӧй сообществоса государствояслӧн ӧта- мӧдсьыс пыр ёнджыка зависитӧмын — ӧнія сӧвмӧмлӧн реальнӧй диалектика. Буретш тадзи, противоположностьяслӧн тыш пыр, сьӧкыда, кутшӧмакӧ быттьӧкӧ кималасӧн, артмӧ противоречивӧй, но ӧта-мӧдысь зависимӧй, унаторйын целостнӧй мир.

Коммунистъяс пыр аддзисны аслыныс социальнӧй процесслысь туйяс налӧн став пытшкӧсса сложностьын да противоречивостьясын. Но — и тані коммунистическӧй мировоззрениелӧн главнӧй торъялӧмыс — тайӧ процессъяс шӧрын пыр сулалӧ морт, сылӧн интересъяс да тӧждъяс. Мортлӧн олӧм, сійӧс быд боксянь восьтан позянлунъяс, тӧдчӧдліс В. И. Ленин, — медся ыджыд озырлун, общественнӧй сӧвмӧмлӧн интересъяс — медся вылынӧсь. Та вылӧ КПСС кутӧ туйвизь аслас практическӧй уджын. (Дыр нюжалысь аплодисментъяс).

Ми петам сыысь, мый ӧнія условиеясын тышлӧн главнӧй туйвизьыс — став народъяслы лӧсьӧдны достойнӧй, збыльысь человеческӧй материальнӧй да духовнӧй олан условиеяс, шедӧдны медым и водзӧ позис овны миян планета вылын, тӧждысьны сылӧн озырлунъяс вӧсна. И медводз главнӧй озырлун — морт вӧсна, сылӧн позянлунъяс вӧсна. Со тані ми и вӧзъям ордйысьны капитализмлӧн системакӧд. Ордйысьны зумыд мир дырйи. (Аплодисментъяс).

 

 

ІІ. СТРАНАЛЫСЬ СОЦИАЛЬНО-ЭКОНОМИЧЕСКӦЙ СӦВМӦМ ӦДДЗӦДӦМ — СТРАТЕГИЧЕСКӦЙ ТУЙВИЗЬ

 

 

Ёртъяс! Апрельскӧй Пленум вылын страналысь социально-экономическӧй сӧвмӧм ӧддзӧдан стратегия индӧмӧн, КПСС Центральнӧй Комитет тайӧн примитіс историческӧй тӧдчанлуна решение. Тайӧ решениесӧ паськыда ошкисны партия, став народ, сійӧ сетсьӧ видлавны съездлы.

Мый ми гӧгӧрвоам ӧддзӧдӧм улын? Медводз экономическӧя быдман ӧдъяс кыпӧдӧм. Но не сӧмын. Сылӧн сьӧмӧс — быдмӧмлӧн выль качествоын: научно-техническӧй прогресс, экономикаӧс структурнӧя выльмӧдӧм, веськӧдлӧмлӧн, удж котыртӧмлӧн да ышӧдӧмлӧн эффективнӧй формаяс подув вылын производство быд ногыс интенсифицируйтӧмын.

Ӧддзӧдӧм вылӧ туйвизь — тайӧ абу сӧмын экономическӧй юкӧнын вежсьӧмъяс. Сійӧ — активнӧй социальнӧй политика нуӧдӧм, социалистическӧй справедливость принцип последовательнӧя вынсьӧдӧм. Ӧддзӧдан стратегия — тайӧ общественнӧй отношениеяс сӧвмӧдӧм, политическӧй да идеологическӧй институтъяслӧн уджлысь формаяс да методъяс выльмӧдӧм, социалистическӧй демократия джудждӧдӧм, инерция, ӧти местаын сулалӧм да консерватизм — ставсӧ, мый падмӧдӧ общественнӧй прогресс, решительнӧя венӧм.

Главнӧйыс, мый миянлы сетас вермӧм, — массаяслӧн ловъя творчество, социалистическӧй стройлысь гырысь позянлунъяс да бурторъяс, кыдз позьӧ ёнджыка используйтӧм.

Ӧти кывйӧн кӧ, ёртъяс, страналысь социально-экономическӧя сӧвмӧм ӧддзӧдӧм — ключ миян став проблемаяс дорӧ: матыссаяс и перспективнӧйяс, экономическӧйяс и социальнӧйяс, политическӧйяс и идеологическӧйяс, пытшкӧссаяс и ортсысаяс дорӧ. Сӧмын татшӧм ногӧн позьӧ да колӧ шедӧдны сӧветскӧй обществолысь выль качественнӧй состояние.

 

 

A. СОЦИАЛЬНО-ЭКОНОМИЧЕСКӦЯ СӦВМӦМЛӦН ИТОГЪЯС ДА СІЙӦС ӦДДЗӦДНЫ КОЛАНЛУН

 

 

Ёртъяс! Миян съезд вылын партиялысь программнӧй могъяс сувтӧдӧм да видлалӧм тшӧктӧны масштабнӧя матыстчыны страналысь сӧвман итогъяс донъялігӧн. КПСС-лысь коймӧд Программа примитӧмсянь кызь вит во чӧжӧн Сӧветскӧй Союз шедӧдіс гырысь вермӧмъяс. Сизим пӧв содісны народнӧй овмӧслӧн основнӧй производственнӧй фондъяс. Стрӧитӧма уна тысяча предприятие, лӧсьӧдӧма выль отрасльяс. Национальнӧй доход содіс пӧшти 4 пӧв, промышленнӧй производство — 5 пӧв, видз-му овмӧсса — 1,7 пӧв.

Войнаӧдз да войнабӧрса первой воясӧ кӧ США-лӧн экономика миянлы кажитчис судзӧдны позьтӧмӧн, то 70-ӧд воясӧ научно-техническӧй да экономическӧй потенциал серти ми тӧдчымӧн матыстчим сы дорӧ, а продукциялӧн ӧткымын тӧдчана вид лэдзӧм кузя — панйим.

Тайӧ вермӧмъясыс шедісны народлӧн зэв ыджыд зільӧмӧн. Найӧ сетісны позянлун тӧдчымӧн бурмӧдны сӧветскӧй йӧзлысь олӧм. Кызь вит во чӧжӧн быд олысь вылӧ реальнӧй доходъяс содісны 2,6 пӧв, потреблениелӧн общественнӧй фондъяс — 5 сайӧ пӧв. Стрӧитӧма 54 миллион квартира, мый сетіс позянлун бурмӧдны унджык семьялы олан условиеяс. Вуджӧма всеобщӧй средньӧй образованиеӧ. Нёль пӧв содіс лыдыс йӧзлӧн, кодъяс помалісны вузъяс. Быдӧнлы тыдаланаӧсь наукалӧн, медициналӧн, культуралӧн вермӧмъяс. Шедӧдӧмторъяслӧн панорамаыс оз ло тырвыйӧ, не висьтавны кӧ социальнӧй, межнациональнӧй отношениеясын гырысь вежсьӧмъяс, демократиялӧн водзӧ сӧвмӧм йылысь.

Такӧд тшӧтш 70-ӧд воясӧ народнӧй овмӧсын кутісны содны сьӧкыдлунъяс, тӧдчымӧн чинісны экономическӧя сӧвман ӧдъяс. Тайӧ вайӧдіс сыӧ, мый эз ло пӧртӧма олӧмӧ экономика сӧвмӧдӧм кузя могъяс, кодъясӧс сувтӧдӧма КПСС Программаын, да весиг ӧкмысӧд да дасӧд пятилеткаяслысь ёна ичӧтджык заданиеяс. Эз тырвыйӧ удайтчы збыльмӧдны и тайӧ вояс вылӧ индӧм социальнӧй программаяс. Кольччис наукалӧн да образованиелӧн, здравоохранениелӧн да йӧзӧс культурно-бытӧвӧя обслуживайтӧмлӧн материальнӧй база.

Дерт, делӧяс вылӧ тӧдчисны и ӧткымын факторъяс, кодъяс абу миян сайын. Но найӧ эз вӧвны решающӧйясӧн. Главнӧйыс сыын, мый ми ас кадӧ эг сетӧй политическӧй оценка экономическӧй ситуация вежсьӧмлы, эг тырвыйӧ гӧгӧрвоӧй, мый пыр жӧ колӧ вуджӧдны экономикаӧс сӧвмӧмлӧн интенсивнӧй методъяс вылӧ, активнӧя используйтны народнӧй овмӧсын научно-техническӧй прогресслысь вермӧмъяс. Та кузя чуксалӧмъяс да сёрнияс вӧліны эз этша, а делӧяс сулалісны ӧти местаын.

Инерция серти экономика водзӧ сӧвмис медсясӧ экстенсивнӧй подув вылын, вӧлі веськӧдӧма сы вылӧ, медым пыртны производствоӧ содтӧд трудӧвӧй да материальнӧй ресурсъяс. Та вӧсна тӧдчымӧн чинісны удж производительность кыпӧдан ӧдъяс да эффективностьлӧн ӧткымын мукӧд показательяс. Зільӧмъяс веськӧдны делӧсӧ выль строительство тшӧт весьтӧ — ёсьмӧдісны сбалансированность проблема. Народнӧй овмӧсын, кодлӧн эмӧсь зэв гырысь ресурсъяс, найӧ эз кутны тырмыны. Лоис торъялӧм общественнӧй потребностьяс да производстволӧн шедӧдӧм уровень костын, мынтысьны вермӧм да сійӧс материальнӧя могмӧдӧм костын.

И кӧть бӧръя кадӧ вӧліны зільӧмъяс, тырвыйӧ бурмӧдны положениесӧ эз удайтчы. Промышленностьлӧн да видз-му овмӧслӧн унджык сикас продукция вӧчӧм дас ӧтиӧд пятилеткаын эз воӧдчы лыдпасъясӧдз, кодъясӧс индыліс КПСС ХХVІ съезд. Ыджыд кольччӧм лои машиностроениеын, нефтянӧй да из шом промышленностьын, электротехникаын, чёрнӧй металлургияын да химияын, капитальнӧй строительствоын. Абу пӧртӧма олӧмӧ эффективность содтан, йӧзлысь олӧм бурмӧдан основнӧй показательяс кузя заданиеяс.

Ставсьыс таысь, ёртъяс, миянлы колӧ босьтны серьёзнӧй урокъяс.

Первойсӧ на лыдысь позьӧ нимтыны правдалӧн урокӧн. Важсӧ кыв кутӧмӧн анализируйтӧм весалӧ водзӧ туйсӧ, а джынвыйӧ правда, коді яндысьӧмӧн кытшовтӧ ёсь пельӧсъяс, ньӧжмӧдӧ реальнӧй политика лӧсьӧдӧм, мешайтӧ миян водзӧ мунны. «Миян вын, — шуліс В. И. Ленин, — правда висьталӧмын». (Дыр нюжалысь аплодисментъяс). Буретш та вӧсна партия Программалӧн выль редакцияын Центральнӧй Комитет лыддис коланаӧн ещӧ ӧтчыд висьтавны негативнӧй процессъяс йылысь, кодъяс петкӧдчисны 70-ӧд воясын да 80-ӧд вояс заводитчигӧн. Та вӧсна ми сёрнитам на йылысь и талун съезд вылын.

Мӧд урок инмӧ практическӧй действиеясын целеустремлённостьлы да решительностьлы. Вуджӧдны интенсивнӧй туй вылӧ сэтшӧм ыджыд овмӧс, кыдзи миян, — абу прӧстӧй делӧ, сійӧ корӧ оз этша зільӧм, кад да зэв ыджыд кыв кутӧм. Но вежсьӧмъяс заводитӧм бӧрын оз позь сувтны джын мераяс вылын. Колӧ действуйтны последовательнӧя да энергичнӧя, не сувтлыны медся смел воськовъяс водзын.

И нӧшта ӧти урок, позьӧ шуны, медшӧрыс. Любӧй делӧын вермӧм медсясӧ сы сайын, кутшӧм активнӧя да сознательнӧя участвуйтӧны сыын массаяс. Эскӧдны уджалысь йӧзӧс, мый миянӧн бӧрйӧм туй правильнӧй, заинтересуйтны найӧс моральнӧя да материальнӧя, вежны кадръяслысь психология — миянлысь сӧвмӧм ӧддзӧдӧмлӧн зэв тӧдчана условиеяс. Водзӧ мунӧмыс сымын ӧддзас, кымын вылынджык лоас дисциплина да организованность, сетӧм удж вӧсна, сылӧн результатъяс вӧсна быдӧнлӧн кыв кутӧм.

Талун партиялӧн, став народлӧн медводдза мог — решительнӧя венны экономика сӧвмӧдӧмын омӧль тенденцияяс, сетны сылы колана динамизм, восьтны массаяслӧн инициативалы да творчестволы, збыльысь революционнӧй вежсьӧмъяслы паськыд туй.

Мӧд туй абу. Экономикалӧн ӧдйӧ сӧвмытӧг бур кӧсйӧмъясӧн колясны социальнӧй программаяс, а найӧс, ёртъяс, колӧ регыдджык збыльмӧдны. Сӧветскӧй йӧзлы колӧ дженьыд кадӧн казявны продовольственнӧй проблема кардинальнӧя решитӧм, вылын качествоа тӧваръясӧн да услугаясӧн могмӧдӧм, медицинскӧй обслуживание, жилищно-бытӧвӧй условиеяс, миянӧс кытшалысь среда видзӧм бурмӧдӧм кузя ӧтувъя зільӧмъяслысь результатъяс.

Социально-экономическӧя сӧвмӧм ӧддзӧдӧм сетас позянлун пуктыны мирӧвӧй социализм ёнмӧдӧмӧ тӧдчана пай, вылысаджык тшупӧдӧдз кыпӧдас братскӧй странаяскӧд сотрудничайтӧм. Сійӧ тӧдчымӧн паськӧдас сӧвмысь странаясса народъяскӧд, капиталистическӧй мирса государствояскӧд экономическӧй йитӧдъясын миянлысь позянлунъяс. Мӧд ногӧн кӧ, ӧддзӧм вылӧ туйвизь олӧмӧ пӧртӧм кутас водзӧ тӧдчыны миян Рӧдиналӧн судьбаяс вылӧ.

 

 

Б. ЭКОНОМИЧЕСКӦЙ ПОЛИТИКАЛӦН ОСНОВНӦЙ ТУЙВИЗЬЯС

 

 

Ёртъяс! КПСС Программалӧн да Основнӧй туйвизьяслӧн проектъясын индӧма экономическӧя да социальнӧя сӧвмӧмлысь главнӧй рубежъяс. Нэм помасигкежлӧ ковмас пӧшти кык пӧв содтыны национальнӧй доход, та дырйи кык пӧв ыдждӧдны производственнӧй потенциал да качественнӧя сійӧс вежны. Удж производительность кыптас 2,3-2,5 пӧв, национальнӧй доходлӧн энергоёмкость чинас 1,4 пӧв да металлоёмкость — пӧшти 2 пӧв.

Тайӧ лоӧ производство интенсифицируйтӧмлань, качество да эффективность кыпӧдӧмлань крута бергӧдчӧм.

Водзӧ вылӧ тайӧ процессъяссӧ джудждӧдан подув вылын шуӧма вуджны экономикаӧ, кодлӧн лоӧны высшӧй организация да эффективность, быд боксянь сӧвмӧм производительнӧй вынъяс, сӧвмӧм социалистическӧй производственнӧй отношениеяс, бура лӧсьӧдӧм хозяйственнӧй механизм. Татшӧм миян стратегическӧй туйвизь.

Сійӧс олӧмӧ пӧртан главнӧй средствоясӧн, кыдзи тайӧс вӧлі тӧдчӧдӧма КПСС ЦК-ын июньскӧй (1985 во) совещание вылын, лоӧны научно-техническӧй прогресс, обществолысь производительнӧй вынъяс вуж выйӧныс вежӧм. Важ материально-техническӧй подув вылын вуж выйӧныс вежсьӧмъяс шедӧдны оз позь. Петан туйсӧ ми аддзам народнӧй овмӧсын гырысь реконструкцияын, коді лоӧ наукалӧн да техникалӧн медся выль шедӧдӧмторъяс, научно-техническӧй процесслӧн авангарднӧй туйвизьяс вылын прорывъяс, хозяйственнӧй механизм, веськӧдлан система бурмӧдӧм подув вылын.

 

 

1. НАУЧНО-ТЕХНИЧЕСКӦЙ ПРОГРЕСС ПОДУВ ВЫЛЫН НУӦДНЫ НАРОДНӦЙ ОВМӦСЛЫСЬ РЕКОНСТРУКЦИЯ

 

 

КПСС-лӧн эм научно-техническӧй да социально-экономическӧй вежсьӧмъяс нуӧдан зэв ыджыд опыт. Но кӧть кутшӧм тӧдчанаӧсь найӧ эз вӧвны, миянлысь вӧчӧм уджсӧ сылӧн масштабъяс да сложность серти оз позь ӧткодявны сыкӧд, мый колӧ вӧчны водзӧ вылӧ народнӧй овмӧс реконструируйтӧм могысь.

Мый та могысь колӧ?

Медводз — вежны структурнӧй да инвестиционнӧй политика. Вежсьӧмъяслӧн могыс сыын, медым медся ыджыд внимание вуджӧдны количественнӧй показательяссянь качество да эффективность вылӧ, промежуточнӧйяссянь — бӧръя результатъяс вылӧ, производственнӧй фондъяс паськӧдӧмсянь — найӧс выльмӧдӧм вылӧ, топливно-сырьевӧй ресурсъяс содтӧмсянь — найӧс бурджыка используйтӧм, наукоёмкӧй отрасльяс, производственнӧй да социальнӧй инфраструктура ӧдйӧджык сӧвмӧдӧм вылӧ.

Тайӧ туйвизь вылын ыджыд воськов ковмас вӧчны ӧнія пятилеткаын. Шуӧма веськӧдны производство реконструируйтӧм да техническӧя выльмӧдӧм вылӧ 200 миллиардысь унджык шайт капитальнӧй вложение — воддза дас воӧн серти унджык. Объёмъяс абу ичӧтӧсь, век жӧ планӧвӧй да хозяйственнӧй органъяслы колӧ водзӧ корсьны та вылӧ содтӧд позянлунъяс.

Стратегическӧй туйвизьяс кузя лӧсьӧдӧма гырысь комплекснӧй программаяс, заводитӧма найӧс збыльмӧдны. Динамичнӧйджыка кутасны сӧвмыны отрасльяс, кодъяс вылӧ мыджсьӧ научно-техническӧй прогрессыс, кодъяс ӧдйӧ сетасны экономическӧй водзӧс да решитасны кольны позьтӧм социальнӧй проблемаяс. Найӧс ӧдйӧджык сӧвмӧдӧм вылӧ веськӧдсьӧны гырысь финансӧвӧй, материальнӧй, научнӧй да трудӧвӧй ресурсъяс.

Гӧгӧрвоана, мый реконструкциялӧн эффективность, экономическӧя сӧвман ӧдъяс тӧдчымӧн машиностроение сайын. Буретш сэні материализуйтчӧны медся главнӧй научно-техническӧй идеяяс, вӧчсьӧны уджлӧн выль орудиеяс, машинаяслӧн системаяс, кодъяс вылӧ мыджсьӧ народнӧй овмӧслӧн мукӧд отрасльясын прогресс. Тані пуктыссьӧны подувъяс, медым паськыда пыртны принципиальнӧ выль, ресурс видзтан технологияяс, кыпӧдны удж производительность да продукциялысь качество.

Съездвывса делегатъяс тӧдӧны, мый КПСС ЦК да СССР-са Министръяслӧн Сӧвет неважӧн примитісны машиностроение водзӧ сӧвмӧдӧм йылысь постановление. Збыль вылӧ тайӧ индустриялысь зэв тӧдчана сектор модернизируйтан общегосударственнӧй программа. Котыртӧма сыӧн веськӧдлан ӧтувъя орган. Машиностроительнӧй комплекс водзӧ сувтӧдӧма мог дас кыкӧд пятилетка помын нин тӧдчымӧн кыпӧдны машинаяслысь, оборудованиелысь, приборъяслысь технико-экономическӧй уровень да качество. Отрасль выльмӧдӧм вылӧ сетсьӧ воддза вит воын серти 1,8 пӧв унджык капиталовложение.

Мый конкретнӧ ми виччысям тайӧ программасӧ збыльмӧдӧмысь? 40 сайӧ процент вылӧ содас машинаяс да оборудование лэдзӧм, бурмасны налӧн качественнӧй характеристикаяс. Выль поколениеясса техникалӧн дугдывтӧг содӧм лӧсьӧдас условие, медым вуж выйӧныс перевооружитны народнӧй овмӧс, содтыны сылысь эффективность. Тадзи ми вермам во вылӧ арталӧмӧн видзтыны матӧ 12 миллион мортлысь удж, сё миллион сайӧ тонна ломтас, босьтны уна миллиард шайт дон эффект. Сӧмын «Дон-1500» комбайн используйтӧм, кыдзи петкӧдлӧны арталӧмъяс, сетас позянлун чинтыны нянь идралан машинаяслысь парк, мездыны 400 тысяча гӧгӧр механизаторӧс, чинтыны уна миллион тонна нянь воштӧм.

Техническӧй реконструкциялӧн ӧдъяс вылӧ ёна тӧдчас производствоӧс паськыда электронизируйтӧм да комплекснӧя автоматизируйтӧм. Индӧма ӧнія кадся компьютернӧй техника разработайтӧм да массӧвӧя освоитӧм, элементнӧй база сӧвмӧдӧм кузя конкретнӧй заданиеяс. Индустриальнӧй подув вылӧ сувтӧдсьӧ ЭВМ-яс да веськӧдлан автоматизированнӧй системаяс программнӧя могмӧдӧм. СССР-са наукаяс академияын лӧсьӧдӧма информатикалысь да вычислительнӧй техникалысь отделение, сійӧ ӧтувтӧ институтъяс да конструкторскӧй бюрояс, кодъяслы индӧма научнӧя могмӧдны тайӧ областьын уджъяссӧ.

Топливно-энергетическӧй комплекс кӧреннӧя реконструируйтан идеяӧн йиджтысьӧма Энергетическӧй программа. Сэні медся ыджыд тӧдчанлун сетӧма энергия видзтан технологияяс используйтӧмлы, кизьӧр ломтас газӧн да из шомӧн вежӧмлы, нефть тырвыйӧджык переработайтӧмлы. Передӧвӧй технологияяс освоитӧм индӧма и добывающӧй промышленностьын — из шом восьсӧн перйӧм да гидродобыча, нефтянӧй оборудованиелысь уровень да надежность кыпӧдӧм, быдлаын автоматизированнӧй системаяс пыртӧм. Ӧнія пятилеткаын лоӧ пыртӧма кольӧмын серти кык да джын пӧв унджык атомнӧй электростанцияяслысь вынйӧръяс, а сідзжӧ лоӧ массӧвӧя вежӧма теплӧвӧй станцияясын важмӧм агрегатъяс.

Унатор ковмас вӧчны металлургияын да химическӧй индустрияын, найӧс производительнӧйджык оборудованиеӧн могмӧдӧмын. Принципиальнӧ выль да бурмӧдӧм конструкционнӧй да мукӧд прогрессивнӧй материалъяс лэдзӧм ӧддзӧдас электроника, машиностроение, строительство да народнӧй овмӧслысь мукӧд юкӧнъяс сӧвмӧдӧм.

Партия ыджыд тӧдчанлун сетӧ производственнӧй инфраструктура медводз транспорт да связь техническӧя выльмӧдӧмлы. Ӧдйӧджык сӧвмыны кутасны промышленностьлӧн легкӧй да мукӧд отрасльяс, кодъяс уджалӧны веськыда йӧзлысь корӧмъяс могмӧдӧм вылӧ. Налы прогрессивнӧй оборудование вӧчӧны оз сӧмын специализированнӧй, но и промышленностьлӧн мукӧд отрасльяс.

Техническӧй реконструкция ми ог вермӧй нуӧдны капитальнӧй строительство вуж выйӧныс бурмӧдтӧг. А тайӧ тшӧктӧ кыпӧдны выль индустриальнӧй да организационнӧй тшупӧд вылӧ ставнас строительнӧй комплексӧс, этша пыдди 2 пӧв чинтыны инвестиционнӧй цикл кыдзи предприятиеяс реконструируйтігӧн, сідзи и выль объектъяс стрӧитігӧн. Оз позь водзӧ миритчыны строительстволӧн ичӧт ӧдъясӧн, мый вӧсна весь куйлӧны гырысь средствояс, ньӧжмӧ народнӧй овмӧсын научно-техническӧй прогресс.

Ставыс тайӧ, ёртъяс, ыджда да тӧдчанлун серти гигантскӧй могъяс, найӧс решитӧм сайын, медбӧрын, лоасны планъяс олӧмӧ пӧртӧмлӧн судьба, миян сӧвман ӧдъяс. Быд отрасльлы, быд предприятиелы колӧ производство дугдывтӧг выльмӧдан стӧч программа. Сідзкӧ, тӧдчымӧн содас индӧмсӧ олӧмӧ пӧртӧм вӧсна планӧвӧй да хозяйственнӧй органъяслӧн кыв кутӧмыс. Та вылӧ колӧ веськӧдны и партийнӧй организацияяслысь уджсӧ.

Торъя тӧдчана не лэдзны показуха, збыль делӧсӧ паллиативнӧй решениеясӧн вежӧм. Чужтӧны тӧждлун фактъяс, ылӧ абу ӧткаяс, кор министерствояс да ведомствояс реконструкция флаг улын кыпӧдӧны выль объектъяс, сувтӧдӧны сэтчӧ важмӧм оборудование, вӧчӧны дона проектъяс, кодъяс оз вермыны петкӧдны производствоӧс вылын технико-экономическӧй показательясӧдз.

Со татшӧмторлы свидетельство. Ӧні выльмӧдӧны Брянскӧй машиностроительнӧй заводӧс, коді лэдзӧ тепловозъяслы двигательяс. Сы вылӧ шуӧма видзны 140 миллион гӧгӧр шайт, талысь джынсӧ освоитӧма нин. Кутшӧм жӧ эффект сетас вынйӧръяс выльмӧдӧмыс? Тыдовтчӧ, мый абу артыштӧма используйтны прогрессивнӧй технологияяс, рабочӧйяслӧн лыдыс содіс нин пӧшти тысяча вылӧ, усис фондоотдача. А главнӧйыс, выль вынйӧръяс вылын лӧсьӧдчӧны лэдзны важмӧм двигатель, кӧть дасьтӧма да прӧйдитіс прӧверка эффективнӧйджык модель.

Кыдзи жӧ гӧгӧрвоны минтяжмашса да МПС-са веськӧдлысьяслысь позициясӧ? Тыдалӧ, ӧткымын ёртъяс эз гӧгӧрвоны на водзын сулалысь могъяслысь став джудждасӧ да тӧдчанлунсӧ. Татшӧм примеръяссӧ колӧ медся стрӧга мыждыны кыдзи реконструкция да научно-техническӧй прогресс ӧддзӧдӧм вылӧ партиялысь туйвизь падмӧдӧм. Татшӧм петкӧдчӧмъяс дорӧ колӧ матыстчыны зэв стрӧга.

Реконструкциялӧн коланлун сувтӧдӧ выль могъяс наука водзӧ. КПСС кутас дугдывтӧг нуӧдны туйвизь, медым быд ногыс ёнмӧдны сылысь материально-техническӧй база, лӧсьӧдны учёнӧйяслӧн плодотворнӧй уджлы условиеяс. Но страна вермас виччысьны насянь восьтӧмъяс да изобретениеяс, кодъяс вӧчасны наука да технология сӧвмӧдӧмын збыльысь революционнӧй вежсьӧмъяс.

Бӧръя кадӧ индӧма научно-исследовательскӧй учреждениеяслӧн уджлысь эффективность кыпӧдан тӧдчана мераяс. Найӧ вӧрзьӧдӧны учёнӧйяслысь удж стимулируйтан, наукалӧн да производстволӧн ӧта-мӧдкӧд йитӧдъясын выль формаяс кузя вопросъяс. Неважӧн примитӧма решение лӧсьӧдны межотраслевӧй научно-техническӧй комплексъяс, кытчӧ пырасны вынйӧра головнӧй институтъяс, на лыдын академическӧйяс, проектно-конструкторскӧй организацияяс да опытно-промышленнӧй производствояс.

Примитсьӧны мераяс медым и активизируйтны уджсӧ отраслевӧй научно-исследовательскӧй институтъясысь, содтыны налысь пай научно-техническӧй прогресс ӧддзӧдӧмӧ. Но тайӧ процессыс мунӧ вывті ньӧжйӧ. Уна институт кольӧ министерство аппарат дорӧ содтӧдӧн, тшӧкыда овлӧны ведомственнӧй интересъяс дорйысьӧн, вӧйисны важас да бумаготворчествоӧ. Июньскӧй совещание вылын ёся сувтӧдсис наукаӧс практика дорӧ матыстӧм, отраслевӧй институтъясӧс производственнӧй да научно-производственнӧй объединениеясӧ пыртӧм йылысь вопрос. Колӧ разберитчыны, коді сулалӧ талы паныд, кутшӧм тані позицияыс министерствояслӧн да налӧн партийнӧй комитетъяслӧн, кыдзи найӧ вочавидзӧны олӧмлӧн корӧмъяс вылӧ.

Эффективнӧйджыка колӧ используйтны и вузъяслысь научнӧй потенциал. Тані странаса 35 сайӧ процент научно-педагогическӧй работник, на лыдын матӧ джын наукаясса докторыс, а вӧчӧны найӧ 10 процентысь оз унджык научнӧй исследование. Лӧсялана ведомствояслы колӧ дасьтыны да сетны предложениеяс, кыдзи ёнмӧдны вузовскӧй наукалысь производствокӧд йитӧд. Наын колӧ артыштны и научнӧй смена дасьтан интересъяс. Кыдзи оз вермы лоны ловъя вӧр том пуястӧг, сідз жӧ и збыль учёнӧй оз вермы лоны ученикъястӧг. Сёрниыс мунӧ наукалӧн, а сідзкӧ, и миян страналӧн аскиа лун йылысь. Велӧдчан первой вояссянь студентъяслы колӧ пырӧдчыны исследовательскӧй уджӧ, участвуйтны сылысь результатъяс производствоӧ пыртӧмын. Сӧмын тадзи позьӧ воспитайтны настоящӧй учёнӧйясӧс, творческӧя думайтысь специалистъясӧс.

Сідзкӧ, ёртъяс, колӧ зільджыка бергӧдны наукаӧс народнӧй овмӧслӧн корӧмъяслань. Но сэтшӧм жӧ колана производстволӧн наукалань чужӧмӧн, бергӧдчӧм, сыӧн научно-техническӧй вермӧмъяс кыдз позьӧ ёнджыка кылӧм. Кӧть и жаль, оз этша научнӧй открытие, гырысь изобретение воясӧн, а мукӧддырйи дас воясӧн практическӧя оз применяйтчы. Ыстыся примеръяс вылӧ.

Безызносностьлӧн эффект, кодӧс сӧветскӧй учёнӧйяс восьтісны куим дас во сайын, сетіс позянлун лӧсьӧдны принципиальнӧ выль мавтчан материалъяс, кодъяс уна пӧв содтӧны нэмсӧ машинаяслӧн да механизмъяслӧн ниртчан узелъяслысь да тӧдчымӧн чинтӧны уджсӧ. Тайӧ открытиеыс, коді сетӧ уна миллион экономия, ӧнӧдз паськыда эз используйтсьы СССР-са миннефтехимпромысь, уна мукӧд министерствоысь да ведомствоысь ӧткымын веськӧдлысьяслӧн важӧ кутчысьӧм вӧсна.

Минавтопромлӧн да планируйтысь органъяслӧн мыж вӧсна дас гӧгӧр во массӧвӧя оз применяйтны антифрикционнӧй заполнителя изобретитӧм подшипник, коді медся сьӧкыд уджӧдан условиеяс дырйи кыпӧдӧ механизмъяслысь надежность да безотказность. Минстанкопром вывті дыр оз лэдз производствоӧ высокомоментнӧй гидромоторъяс, кодъяслӧн абуӧсь мирын аналогъяс, да кодъяс сетӧны позянлун паськыда гидрофицируйтны горнӧй да мукӧд оборудование, некымын пӧв содтыны производительность да бурмӧдны уджалан условиеяс.

Тайӧ списоксӧ, кӧть и жаль, позьӧ нюжӧдны. Выль дорӧ татшӧм матыстчӧмлӧн подулын тшӧкыда овлӧны учёнӧйяслӧн торъя группаяслӧн амбицияяс, «йӧзлӧн» изобретениеяс дорӧ ведомственнӧй букышасьӧм, сійӧ, мый производственникъяс абу заинтересованӧсь найӧс пыртны. Абу гусятор и сійӧ, мый весиг изобретениеяс вылӧ заявкаяссӧ видлалӧмыс мукӧддырйи нюжалӧ вояс вылӧ, лоӧ «мучитчӧмӧн».

Ми ог вермӧй решитны научно-техническӧй прогресс ӧддзӧдӧм кузя сувтӧдӧм могъяс, огӧ кӧ аддзӧй рычагъяс, кодъяс сетасны приоритетъяс сӧмын сэтшӧм исследовательскӧй учреждениеяслы, промышленнӧй предприятиеяслы, кодъяслӧн коллективъяс активнӧя пыртӧны став выльсӧ да передӧвӧйсӧ, корсьӧны вылын качествоа да эффективнӧй изделиеяс лэдзан туйяс.

Миян чӧжӧма нин наукаын экономическӧй механизм бурмӧдӧм, производствокӧд сылӧн взаимодействие кузя торъя опыт. Колӧ сійӧс внимательнӧя анализируйтны да нюжӧдчытӧг пыртны, научнӧй коллективъясӧс да торъя работникъясӧс материальнӧя ышӧдӧмсӧ топыда йитны научно-техническӧй проблемаяс решитӧмӧ налӧн збыль пайкӧд.

Выльсӧ пыртӧм вылӧ видзӧдлас колӧ вежны экономикаӧн веськӧдлан став юкӧнъяслы. Тайӧ инмӧ и СССР-са Госпланлы, кодлы колӧ смелджыка вуджны научно-техническӧй прогресс сквознӧя планируйтӧмӧ, и СССР-са наука да техника кузя госкомитетлы, кодлӧн уджыс вежсьӧ вывті ньӧжйӧ. Фундаментальнӧй исследованиеяслы, тайӧ подув вылын шедӧдӧмторъяссӧ производствоӧ пыртӧмлы ыджыдджык внимание колӧ сетны СССР-са Наукаяслӧн академиялы, министерствояслы да ведомствояслы. Тайӧ быд учёнӧйлӧн, инженерлӧн, конструкторлӧн, предприятиеса веськӧдлысьлӧн святӧй обязанность.

Выль могъяскӧд колӧ топыдджыка йитны и миянлысь внешнеэкономическӧй деятельность. Ӧта-мӧдлы выгӧднӧй экономическӧй йитӧдъяс дорӧ колӧ матыстчыны гырысь масштабъясӧн, кодъяс видзӧдӧны водзӧ. Татшӧм политика лӧсьӧдӧма СЭВ-ӧ пырысь странаясӧн. На костын экономическӧй отношениеясын медсясӧ тӧргӧвӧй йитӧдъяссянь колӧ вуджны производствоӧ, медводз машиностроениеын, пыдісяньджык специализируйтӧмлань да кооперируйтӧмлань, лӧсьӧдны ӧтувъя объединениеяс, научно-производственнӧй комплексъяс.

Миян оз этша ведомство да организация кыв кут внешнеэкономическӧй йитӧдъяслӧн сійӧ либӧ мӧд юкӧн вӧсна, но уджалӧны найӧ оз пыр ӧтвылысь. Кор ми сувтӧдам мог активнӧя используйтны внешнеэкономическӧй удж, медым ӧддзӧдны миянлысь сӧвмӧм, ми думайтам воськов бӧрся воськов вежны внешнеторговӧй оборотлысь структура, вӧчны экспорт да импорт эффективнӧйджыкӧн.

 

 

 

2. РЕШИТНЫ ПРОДОВОЛЬСТВЕННӦЙ ПРОГРАММА — МЕДВОДДЗА МОГ

 

 

Ёртъяс! Могыс, кодӧс миянлы ковмас решитны медся дженьыд кадӧн, — тырвыйӧ могмӧдны странаӧс сёян-юанӧн. Та вылӧ веськӧдӧма партиялысь ӧнія аграрнӧй политика, кодӧс формулируйтӧма КПСС ЦК майскӧй (1982 во) Пленумлӧн решениеясын, СССР-са Продовольственнӧй программаын. Найӧс примитӧм бӧрын абу этша вӧчӧма, медым сӧвмӧдны видз-му овмӧслысь да сыкӧд йитчӧм отрасльяслысь материально-техническӧй база.

Ёнмис колхозъяслӧн да совхозъяслӧн, межхозяйственнӧй да перерабатывающӧй предприятиеяслӧн экономика, кынтіс му вӧдитӧмлӧн да скӧт видзӧмлӧн продуктивность.

Водзӧ воськолыс эм, но видз-му овмӧсын кольччӧм венӧмыс мунӧ ньӧжйӧ. Аграрнӧй секторын колӧ решительнӧй вежсьӧм, медылі дас кыкӧд пятилеткаын нин тӧдчымӧн бурмӧдны сёян-юанӧн могмӧдӧм. Индӧма кыкысь унджык пӧв кыпӧдны видз-му овмӧс сӧвмӧдан ӧд, тӧдчымӧн содтыны быд морт вылӧ яй, йӧв, овощи да плодъяс.

Вермам-ӧ ми тайӧс шедӧдны? Вермам да колӧ. Та могысь партия индіс содтӧд мераяс, кодъясӧс веськӧдӧма промышленнӧй комплекслӧн став отрасльяслысь эффективность кыпӧдӧм вылӧ. Сутьыс налӧн сыын, медым вежны сиктын социально-экономическӧй ситуация, лӧсьӧдны пыдісяньджык интенсифицируйтӧм, продукция гарантированнӧя вӧчӧм вылӧ условиеяс. Мыджӧдыс вӧчсьӧ кӧзяйствуйтӧмлӧн экономическӧй методъяс, колхозъяслысь да совхозъяслысь самостоятельность паськӧдӧм да асланыс удж результат вӧсна кыв кутӧм содтӧм вылӧ.

Тайӧ туйвизьсӧ нуӧдігӧн ковмас кыпӧдны агропромышленнӧй комплексын производственнӧй потенциал используйтӧмлысь эффективность, ӧтувтны вынъяс да средствояс медся тӧдчана участокъяс вылын, кодъяс сетӧны налысь медся ыджыд водзӧс. Сёрниыс мунӧ медводз мулысь плодородие кыпӧдӧм, видз-му овмӧс устойчивӧя вӧдитан условиеяс лӧсьӧдӧм йылысь. Вермӧмлӧн ключыс, кыдзи петкӧдліс бӧръя воясся опыт, — интенсивнӧй технологияяс паськыда используйтӧмын. Найӧ сетӧны зэв ыджыд эффект. Сӧмын кольӧм во найӧс освоитӧм отсаліс босьтны содтӧд 16 миллион тонна нянь, уна мукӧд продукция.

Продовольственнӧй фонд содтан медматысса источник — мувывса да фермаса продукция идралігӧн, нуиг- вайигӧн, видзигӧн да переработайтігӧн воштӧмъяс чинтӧм. Резервыс тані миян абу ичӧт, потребление ресурсъясын содтӧдыс вермас лоны 20-ӧдз, а продукциялӧн ӧткымын вид кузя — и 30 процентӧдз. Да и воштӧмъяссӧ бырӧдӧм вылӧ рӧскодъясыс 2-3 пӧв ичӧтджыкӧсь сы серти, мыйта колӧ та мында жӧ продукция содтӧд вӧчӧм вылӧ.

Ӧні ЦК да правительство индісны воштӧмъяс чинтӧм кузя гырысь мераяс. Ӧдйӧджык кутас сӧвмыны видз-му овмӧс машиностроение, мый сетас позянлун тырвыйӧ могмӧдны колхозъясӧс да совхозъясӧс вылын производительностя техникаӧн, коді вермӧ ӧдйӧджык да бурджыка нуӧдны мувывса став удж. Мунім ми и содтӧд рӧскодъяс вылӧ, медым ёнмӧдны продовольственнӧй машиностроение, продукция переработайтан да видзан база.

Партия да государство кутасны и водзӧ дугдывтӧг сӧвмӧдны агропромышленнӧй комплекслысь материально-техническӧй база. Но сэтшӧм жӧ гӧгӧрвоана и сійӧ, мый прогресслӧн главнӧй двигательӧн, сылӧн душаӧн вӧлі, эм да кольӧ морт. Талун видз-му овмӧслы, кыдзи некор, колӧны йӧз, кодъяслӧн эм интерес уджавны активнӧя, ыджыд профессиональнӧй мастерствоӧн, новаторскӧя. Миян став вермӧмъяслы медся крепыд гарантияӧн лоӧ сиктса труженикъяслӧн уджалан да олан условиеяс вӧсна дугдывтӧг тӧжд. Та вылӧ веськӧдӧма миянлысь планъяс, и колӧ, медым найӧ кыв шутӧг пӧртсисны олӧмӧ.

Ставыс тайӧ мераяс, кодъясӧс колӧ пӧртны олӧмӧ пыр жӧ, но действиеяслӧн программа наӧн оз помась. Аграрнӧй секторын ковмас помӧдз вуджны веськӧдлӧмлӧн да кӧзяйствуйтӧмлӧн выль методъяс вылӧ. Дерт жӧ, принципиальнӧй воськолӧн лоис центрын да местаяс вылын АПК-лысь веськӧдлан ӧтувъя органъяс котыртӧм, кодъяслы колӧ нуӧдны видз-му овмӧслысь, да промышленностьлӧн сыкӧд йитчӧм отрасльяслысь реальнӧй да эффективнӧй интеграция.

Татшӧм организационнӧй структура лӧсьӧдӧмыс ёнмӧдсьӧ действеннӧй хозяйственнӧй механизмӧн. Та кузя предложениеяс дасьтӧма нин. Медшӧр мӧвпыс сыын, медым восьтны паськыд туй кӧзяйствуйтӧмлӧн экономическӧй методъяслы, тӧдчымӧн паськӧдны колхозъяслысь да совхозъяслысь самостоятельность, содтыны бӧръя результат вӧсна заинтересованность, кыв кутӧм. Збыль вылӧ сёрниыс мунӧ продналог йылысь ленинскӧй идея ӧнія условиеяс дорӧ матыстчӧмӧн творческӧя используйтӧм йылысь.

Колхозъяслы да совхозъяслы индыссьӧ сетны продукция вузалӧм кузя пятилеткалӧн вояс вылӧ чорыд планъяс, кодъяс оз кутны вежласьны. Ӧттшӧтш налӧн лоас позянлун ставсӧ, мый босьтӧма планысь вывті, а картупель, плодъяс, овощи кузя и планӧвӧй продукциялысь тӧдчана юкӧн используйтны асланыс кӧсйӧм серти. Овмӧсъяс вермасны сійӧс вузавны содтӧд государстволы, инавны свежӧйӧн либӧ переработайтӧмӧн колхознӧй рынок вылын, кооперативнӧй торговля пыр, используйтны мукӧдлаӧ, сы лыдын асланыс подсобнӧй овмӧсын. Государстволы планысь вывті нянь вузалӧм лоӧ стимулируйтӧма ёна колана содтӧд материальнӧй ресурсъяс сетӧмӧн, ышӧдан мукӧд мераӧн.

Республикаяслы, крайяслы да областьяслы водзӧ вылӧ лоӧ индӧма централизованнӧй фондъясӧ продукция мӧдӧдӧм кузя стӧча индӧм объёмъяс, а ставыс, мый лоӧ вӧчӧма таысь вывті, кольӧ местнӧй снабжение вылӧ.

Индӧма вуджны планируйтӧмлӧн бурджык методъяс вылӧ прогрессивнӧй нормативъяслӧн подув вылын. Тӧдчымӧн содӧ хозяйственнӧй расчётлӧн роль. Важ опытыс петкӧдліс, мый самоокупаемость принципъяс вунӧдӧм, материальнӧй заинтересованность да удж результат вӧсна кыв кутӧм торкалӧм омӧльтчӧдіс колхозъяслысь да совхозъяслысь финансово-экономическӧй положение, вайӧдіс овмӧсъяслӧн ыджыд уджйӧзӧ. Тырвыйӧ збыль хозрасчётлы, предприятиеясса доходъяслӧн конечнӧй результатъясысь зависимостьлы колӧ лоны агропромышленнӧй комплексса да медводз став колхозъясса да совхозъясса быд звенолы нормаӧн. Ёна паськаласны бригадаясын, звеноясын, семьяясын пӧдрад да аккорднӧй система, налы лоӧ сетӧма договорнӧй кад кежлӧ производство средствояс, тшӧтш и му.

Инициатива да предприимчивость петкӧдлӧм вылӧ воссьӧны гырысь позянлунъяс. Но тайӧ лоӧ и Продовольственнӧй программалысь заданиеяс олӧмӧ пӧртӧм вӧсна, колхозъясса, совхозъясса, межхозяйственнӧй предприятиеясса да организацияясса финансово-хозяйственнӧй уджлӧн результатъяс вӧсна кыв кутӧм содтӧм. Колӧ сувтӧдны зумыд мытшӧд идӧртӧмлунлы да иждивенчестволы, бырӧдны ыстысьӧмъяс сідз шусяна «объективнӧй обстоятельствояс» вылӧ, кодъяс сайӧ ӧткымын колхозъяс да совхозъяс дзебӧны кужтӧмлун, а мукӧддырйи и бурджыка уджавны кӧсйытӧмлун. Сӧвмӧдны производство, содтыны прибыльяс да доходъяс, стимулируйтны удж ковмас медсясӧ асланыс средствояс тшӧт весьтӧ. (Аплодисментъяс). Колӧ серьёзнӧя вежны банковскӧй кредитуйтан практика сы могысь, медым сійӧ стимулируйтіс колхозъяслысь да совхозъяслысь уджсӧ бурмӧдӧм.

Кыдзи аддзанныд, ёртъяс, сиктын кӧзяйствуйтан условиеяс вуж выйӧныс вежсьӧны. А тайӧ тшӧктӧ серьёзнӧя вежны агропромышленнӧй комплексӧн веськӧдлан стиль да методъяс. Колӧ ӧткажитчыны сиктлӧн производственнӧй уджӧ кужтӧг суитчӧмысь. Ми виччысям, мый СССР-са госагропром, местаяс вылын сылӧн органъяс вӧчасны ставсӧ, медым страна босьтіс примитӧм мераясысь тӧдчана водзӧс. (Аплодисментъяс).

 

 

3. ВЕСЬКӦДЛЫНЫ ЭКОНОМИКАӦН ВЫЛЬ ТРЕБОВАНИЕЯС СЕРТИ

 

 

Ёртъяс! Экономикаын выль могъяс решитны оз позь хозяйственнӧй механизм пыдісянь вежтӧг, веськӧдлан ӧтувъя, эффективнӧй да гибкӧй система лӧсьӧдтӧг, коді сетӧ тырвыйӧджык збыльмӧдны социализмлысь позянлунъяс.

Хозяйственнӧй веськӧдлӧм, и тайӧ тыдалана, колӧ дугдывтӧг бурмӧдны. Но ӧні ситуацияыс сэтшӧм, мый кутшӧмсюрӧ посни бурмӧдӧмъяс вылын сувтны оз позь — колӧ радикальнӧй реформа. Могыс сылӧн сыын, медым делӧ вылын подчинитны ставнас миянлысь производство общественнӧй корӧмъяслы, йӧзӧс могмӧдӧмлы, веськӧдны управлениесӧ качество да эффективность кыпӧдӧм вылӧ, научно-техническӧй прогресс ӧддзӧдӧм, удж результатъясын работникъяслысь заинтересованность сӧвмӧдӧм вылӧ, народнӧй овмӧслӧн быд звеноын, и медводз трудӧвӧй коллективъясын водзмӧстчӧм да социалистическӧй предприимчивость сӧвмӧдӧм вылӧ.

КПСС Центральнӧй Комитет, сылӧн Политбюро индісны кӧзяйствуйтан механизм бурмӧдан основнӧй туйвизьяс. Ми сувтӧдам мог:

 — кыпӧдны экономикаӧн централизованнӧя веськӧдлӧмлысь действенность, содтыны центрлысь рольсӧ партиялӧн экономическӧй стратегиялысь основнӧй могъяс збыльмӧдӧмын, народнӧй овмӧс сӧвмӧдан, сійӧс сбалансируйтан ӧдъяс да пропорцияяс индомын. Ӧттшӧтш колӧ дугӧдны центрлысь улыссаджык хозяйственнӧй звенояслӧн оперативнӧй уджӧ суитчан практика;

 — решительнӧя паськӧдны объединениеяслысь да предприятиеяслысь самостоятельность, кыпӧдны медся гырысь конечнӧй результатъяс шедӧдӧм вӧсна налысь кыв кутӧм. Та могысь вуджӧдны найӧс збыльвылӧ хозрасчёт, самоокупаемость да самофинансирование вылӧ, лӧсьӧдны, медым коллективъяслӧн доходъяс вӧліны веськыда удж эффективность сайын;

 — народнӧй овмӧслӧн быд уровеньын вуджны веськӧдлӧмлӧн экономическӧй методъяслань, мый могысь вежны материально-техническӧя могмӧдӧм, бурмӧдны донъяс артман, финансируйтан да кредитуйтан система, лӧсьӧдны рӧскодъяс чинтан действеннӧй стимулъяс;

 — сетны веськӧдлӧмлы ӧнія кадся организационнӧй структураяс, та дырйи артыштны производство концентрируйтӧмын, специализируйтӧмын да кооперируйтӧмын тенденцияяс. Сёрниыс мунӧ ӧта-мӧдкӧд йитчӧм отрасльяслӧн, научно-техническӧй межотраслевӧй центръяслӧн, хозяйственнӧй объединениеясса разнӧй сикас формаяслӧн, территориально-производственнӧй образованиеяслӧн комплексъяс лӧсьӧдӧм йылысь;

 — кыдз позьӧ бурджыка сочетайтны овмӧсӧн отраслевӧй да территориальнӧй веськӧдлӧм, республикаяслысь да регионъяслысь комплекснӧй экономическӧй да социальнӧй сӧвмӧм, рациональнӧй межотраслевӧй йитӧдъяс лӧсьӧдӧм;

 — быд боксянь демократизируйтны веськӧдлӧм, кыпӧдны сыын трудӧвӧй коллективъяслысь роль, ёнмӧдны хозяйственнӧй органъяслӧн уджын улісянь контроль, подотчётность да гласность.

Кыв шутӧг, ёртъяс, ми сулалам социалистическӧй хозяйственнӧй механизмлӧн медся серьёзнӧй вежсьӧмъяс водзвылын. Заводитӧма найӧс пӧртны олӧмӧ. Агропромышленнӧй комплексын уджлӧн туйвизьяс йылысь лои сёрнитӧма нин. Бурмӧдсьӧ машиностроительнӧй комплексӧн веськӧдлӧм. Индустриялӧн предприятиеяс вуджӧдсьӧны кызвыннас веськӧдлӧмлӧн кык звеноа система вылӧ. Кӧзяйствуйтан выль методъяс, кодъясӧс прӧверитӧма экспериментальнӧя, тавосянь пырисны джын промышленнӧй продукция лэдзысь предприятиеяслӧн да объединениеяслӧн олӧмӧ. Заводитӧма найӧс пыртны бытӧвӧй обслуживаниеын, строительствоын, транспортын. Пыр паськыдджыка применитӧны удж котыртан да стимулируйтан коллективнӧй формаяс, кӧзяйственнӧй пӧдрад.

Но ми ӧні сӧмын на туй заводитчанінас. Медым бурмӧдны зэв ыджыд да сложнӧй экономика миян страналӧн условиеясын хозяйственнӧй механизм, ковмасны кад да энергичнӧй зільӧмъяс. Вермасны лоны сьӧкыдлунъяс, абу гарантируйтӧма миянӧс и ӧшыбкаясысь. Но век жӧ главнӧйыс — ӧні целеустремлённӧя, воськов бӧрся воськов мунны бӧрйӧм туй кузя, чӧжӧм опыт подув вылын озырмӧдны да бурмӧдны хозяйственнӧй механизм, бырӧдны став важмӧмсӧ либӧ сійӧс, мый эз оправдайт асьсӧ. (Дыр нюжалысь аплодисментъяс).

Вермӧмыс унаторйын центральнӧй экономическӧй органъяслысь да медводз СССР-са Госпланлысь удж вежӧм сайын. Сылы колӧ делӧ вылын лоны странаса збыльвылӧ научно-экономическӧй штабӧн, кодӧс мездӧма быдлунъя хозяйственнӧй вопросъясысь. Ми тайӧ уджсӧ заводитім. Лӧсьӧдсьӧны межотраслевӧй комплексъясӧн веськӧдлан выль органъяс: оперативнӧй веськӧдлӧмлӧн кызвын функцияыс сетсьӧ веськыда предприятиеяслы да организацияяслы. Госпланлы, мукӧд экономическӧй ведомствояслы колӧ став вынсӧ веськӧдны планируйтӧмлӧн перспективнӧй вопросъяс, экономикаӧс пропорциональнӧя да сбалансированнӧя сӧвмӧдӧм, структурнӧй политика нуӧдӧм, народнӧй овмӧслӧн быд ячейкаын медся гырысь бӧръя результатъяс шедӧдӧм могысь экономическӧй условиеяс да стимулъяс лӧсьӧдӧм вылӧ. Колӧ ёна бурмӧдны статистика удж.

Бӧръя кадӧ слабмис экономика вылӧ финансово-кредитнӧй воздействие. Финансӧвӧй система тырмытӧма тӧдчӧ экономикалысь эффективность кыпӧдӧм вылӧ. Ёна паськаліс доходъяс перераспределяйтан лӧсявтӧм практика, кор кольччысь предприятиеяслӧн, министерствояслӧн, регионъяслӧн уджйӧзыс вештыссьӧ прибыльнӧя уджалысьяс тшӧт весьтӧ. Тайӧ дзугӧ хозрасчёт, чужтӧ иждивенчество, чуйдӧ помтӧг требуйтны центрсянь отсӧг. Воштіс ассьыс збыль индӧмсӧ кредит.

«Став сикас радикальнӧй реформаяс миян оз артмыны, — шуліс В. И. Ленин, — миян кӧ оз ло вермӧм финансӧвӧй политикаын». Тайӧс артыштӧмӧн колӧ вуж выйӧныс вежны финансово-кредитнӧй органъяслӧн уджлысь содержание, организация да методъяс. Налӧн зэв тӧдчана мог — абу мелочнӧя регламентируйтны предприятиеяслысь удж, а экономическӧя стимулируйтны, ёнмӧдны денежнӧй обращение, хозрасчёт, коді и эм медся бур контролёрыс. Медым ставыс вӧлі бӧръя результат сайын. Тыдалӧ, кыптіс оборотысь налог, прибыльысь мынтысьӧмъяс да бюджетӧ мукӧд поступлениеяс босьтан практика бурмӧдӧм йылысь вопрос. Налӧн ыдждаыс да мынтан пӧрадокыс медым активнӧйджыка тӧдчисны производстволысь издержкаяс чинтӧм, продукциялысь качество кыпӧдӧм да сійӧс ӧдйӧджык иналӧм вылӧ.

Экономическӧй да социальнӧй политикалӧн активнӧй инструментӧн колӧ лоны донъяслы. Ковмас планомернӧя бурмӧдны донъяслысь система кыдзи ӧтласа, ӧтувъятор действеннӧй хозяйственнӧй расчёт лӧсьӧдан интересъясын да йӧзлысь реальнӧй доходъяс кыпӧдан могъяскӧд йитӧдын. Колӧ сетны донъяслы ыджыдджык гибкость, йитны налысь уровень не сӧмын рӧскодъяскӧд, но и тӧваръясӧн потребительскӧй свойствояскӧд, изделиеяслӧн эффективностькӧд, сыкӧд, кыдзи лэдзан продуктсӧ сбалансируйтӧма общественнӧй потребностьяскӧд да йӧзлӧн корӧмъяскӧд. Индӧма паськыдджыка используйтны лимитнӧй да договорнӧй донъяс.

Зэв ёна бурмӧдны колӧ и материально-техническӧй снабжение система. Сылы колӧ лоны гибкӧй экономическӧй механизмӧн, коді отсалӧ народнӧй овмӧслы уджавны ритмичнӧя да устойчивӧя. Госснаблӧн веськыд мог — активнӧя отсавны лӧсьӧдны договорнӧй подув вылын дыр кадся веськыд йитӧдъяс производительяс да потребительяс костын, ёнмӧдны поставкаяслысь дисциплина. Колӧ сӧвмӧдны производство средствоясӧн оптӧвӧй тӧргуйтӧм.

Медбӧрын ставсӧ, мый ми вӧчам веськӧдлӧм да планируйтӧм бурмӧдӧм, организационнӧй структураяс вежӧм кузя, веськӧдӧма сы вылӧ, медым лӧсьӧдны условиеяс хозяйственнӧй системаса основнӧй звенолӧн — объединениелӧн, предприятиелӧн эффективнӧй уджлы.

Кыдзи петкӧдлӧ анализ, нуӧдӧм экспериментъяслӧн результатъяс вермисны лоны тӧдчымӧн бурджыкӧсь, налы кӧ, ӧтарсянь, лӧсяліс отраслевӧй министерствояслысь да центральнӧй экономическӧй ведомствояслысь уджсӧ бурмӧдӧм, кодъяс важног оз эновтчыны предприятиеяслысь правояс дзескӧдны зільӧмысь, а мӧдарсянь — эффективность кыпӧдан стимулъяс кӧ вӧлі вайӧдӧма быд участокӧдз, бригадаӧдз, уджалан местаӧдз. Та вылӧ колӧ веськӧдны торъя внимание.

Кад, медбӧрын, бырӧдны министерствояссянь да ведомствояссянь предприятиеясӧс мелочнӧя опекайтӧм. Асланыс уджын министерствояслы колӧ веськӧдны внимание техническӧй политика, отрасль пытшкӧсса пропорцияяс, народнӧй овмӧсӧс асланыс отрасльса вылын качествоа продукцияӧн могмӧдан вопросъяс вылӧ. Колӧ сетны предприятиеяслы да организацияяслы право аслыныс инавны планысь вывті продукция, используйттӧм сырьё да материалъяс, оборудование да с. в. Татшӧмторсӧ колӧ вынсьӧдны и йӧзкӧд йитӧдъясын. Позьӧ ӧмӧй бырӧдны либӧ шыбитны ёг чукӧрӧ сійӧс, мый вермас ковны гортса овмӧсын, оланін, гаражъяс, садово-огороднӧй керкаяс стрӧитігӧн?

Вывті ыджыд рольыс экономическӧй нормативъяслӧн. Кор предприятиеясса коллективъяс водзвыв тӧдӧны планируйтан кадлысь условиеяс — продукция мӧдӧдӧм кузя заданиеяс, донъяс, бюджетӧ прибыльысь отчислениеяс, удждон фондъяс лӧсьӧдан нормативъяс, стимулируйтӧмлысь хозрасчётнӧй фондъяс, сэки вермасны творческӧя, резервъяс восьтны повтӧг, лӧсьӧдны планъяс, кодъяс сетасны позянлун ӧдйӧджык кыпӧдны производство содтан ӧдъяс, тӧдчымӧн содтыны сылысь эффективность. Та дырйи колӧ сетны позянлун предприятиеяслы — ВАЗ да Сумскӧй машиностроительнӧй заводлӧн пример серти — аслыныс нажӧвитны средствояс, кодъяс колӧны производство паськӧдӧм, техническӧй выльмӧдӧм вылӧ.

Торъя ёна колӧ содтыны предприятиеяслысь да организацияяслысь самостоятельность йӧзлы тӧвар да услугаяс вӧчан сфераын, налӧн мог — тӧждысьӧмпырысь вочавидзны потребительяслӧн корӧмъяс вылӧ. Тайӧ туйвизьын ми и выльмӧдам лёгкӧй промышленностьын экономическӧй механизм. Тайӧ отрасльса предприятиеяслы вылісянь лоӧ вынсьӧдӧма ёна этшаджык сикас задание, налӧн планъяс кутасны формируйтсьыны договоръяс подув вылын медводз тӧргуйтысь организацияяскӧд, кодъяслы асладорсяньыс колӧ кыв кутны асланыс заказъяслӧн йӧзлӧн реальнӧй корӧмъяслы лӧсялӧм вӧсна. Мӧд ногӧн кӧ, главнӧйӧн лоас оз вал, а тӧварлӧн мында, ассортимент да качество, сійӧ, мый и колӧ йӧзлы. (Дыр нюжалысь аплодисментъяс). Таысь кындзи, индӧма лӧсьӧдны лёгкӧй промышленностьлысь тӧваръяс лэдзӧм да иналӧм кузя межотраслевӧй производственнӧй да промышленно-торговӧй объединениеяс паськӧдны фирменнӧй вузасьӧм.

Воис кад решитны и татшӧм вопрос. Колӧ, медым предприятиеяслӧн удждон фондлӧн ыдждаыс вӧлі веськыда йитчӧма налысь продукция иналӧмысь доходъяскӧд. Тайӧ отсалас не лэдзны да не мӧдӧдны ковтӧм, улын качествоа изделиеяс, кыдз шуласны, склад вылӧ удж. Татшӧмторсӧ колӧ пыртны оз сӧмын лёгкӧй промышленностьын. Ми огӧ вермӧй водзӧ миритчыны сыкӧд, мый предприятиеясысь, кӧні лэдзӧны туйтӧм продукция, работникъяс олӧны торъя тӧждтӧг, тырвыйӧ босьтӧны и удждон, и премияяс, и мукӧд благояс. Збыль ӧд, мыйла миянлы колӧ мынтысьны уджысь, кор артмӧ продукция, кодӧс некод оз босьт. Сідз либӧ тадз ставыс тайӧ бергӧдчӧ миянлы паныд, ёртъяс. Та йылысь оз ков вунӧдны. (Аплодисментъяс).

Думайтӧмӧн колӧ матыстчыны и гырысь, шӧркодь да посни предприятиеяс рациональнӧй сочетайтан вопрос дорӧ. Кыдзи петкӧдлӧ опыт, неыджыд предприятиеяслы, кодъяслы сетӧма тырмымӧн техника, тшӧкыда овлӧны асланыс бурторъяс. Найӧ вермӧны ӧдйӧджык да гибкӧйджыка артыштны технологическӧй выльторъяс, спросын вежсьӧмъяс, оперативнӧйджыка могмӧдны ичӧт серияа да штучнӧй продукцияӧн, бурджыка используйтны прӧст трудӧвӧй ресурсъяс, торйӧн нин ичӧт каръясын.

Перестройкалӧн и нӧшта ӧти тӧдчана бок йылысь — планируйтӧмын да веськӧдлӧмын территориальнӧй подход ёнмӧдӧм йылысь. Тайӧ медся колана сэтшӧм паськыд, условиеяс серти разнӧй да уна национальностя страналы, кыдзи миян. Партийнӧй конференцияяс, союзнӧй республикаясса компартияяслӧн съездъяс вылын справедливӧя критикуйтісны министерствоясӧс да ведомствоясӧс, кодъяс оз пыдди пуктыны регионъяслысь условиеяс да потребностьяс, мый вӧсна артмӧны экономикаын диспропорцияяс.

Воӧны та кузя и предложениеяс. Тыдалӧ, колӧ думыштны республиканскӧй да местнӧй органъяслысь правояс паськӧдӧм йылысь — агропромлӧн пример вылын — строительствоӧн, межотраслевӧй производствоясӧн, социальнӧй да производственнӧй инфраструктураӧн, йӧзлы колана тӧвар вӧчысь уна предприятиеӧн веськӧдлӧмын. Колӧ сетны ыджыдджык территориальнӧй направленность СССР-са Госпланлӧн да министерствояслӧн уджлы. Колӧ видлавны народнӧй овмӧслӧн гырысь экономическӧй районъясӧн веськӧдлӧм йылысь вопрос.

Матысса да ылӧ водзӧ перспектива вылӧ миян планъяс тӧдчымӧн йитчӧмаӧсь Сибирса да Дальньӧй Востокса природнӧй озырлунъяс освоитӧмкӧд. Тайӧ зэв колана делӧ, и сы дорӧ колӧ матыстчыны государственнӧя, медым вӧлі регионъяс сӧвмӧдӧмын комплексность. Торъя внимание колӧ сетны йӧзлӧн плодотворнӧй удж да бур олӧм вылӧ колана условиеяс лӧсьӧдӧмлы. Талун тайӧ медшӧр вопрос, и сы сайын, кыдзи сійӧ кутас решайтсьыны, сувтӧдӧм могъяс олӧмӧ пӧртӧм.

Миян съезд вылын колӧ сетны внимание российскӧй Нечерноземьеӧс водзӧ социально-экономическӧя сӧвмӧдан могъяслы. Тӧдчӧда кыктор. КПСС ЦК да Сӧветскӧй правительство примитісны Нечерноземьеса видз-му овмӧс кыпӧдӧм йылысь специальнӧй решениеяс, и найӧс колӧ пӧртны олӧмӧ быть да тырвыйӧ. Тайӧ, ӧти-кӧ, а мӧд-кӧ, колӧ, медым местнӧй, партийнӧй, сӧветскӧй да хозяйственнӧй органъяс, трудӧвӧй коллективъяс сетісны ёна ыджыдджык внимание тані чӧжӧм потенциал да торйӧдан ресурсъяс эффективнӧя используйтӧмлы.

Веськӧдлӧмын территориальнӧй принцип ёнмӧдӧм тшӧктӧ кыпӧдны быд республикаын, областьын, карын, районын хозяйственнӧй веськӧдлӧмлысь уровень. Тшӧкыда местаяс вылысь воӧны предложениеяс, кодъясӧс колана ногӧн гӧгӧрбок абу видлалӧма, кодъясӧс чужтісны эз народнӧй овмӧслӧн, а медводз иждивенческӧй, либӧ амбициознӧй интересъяс, кодъяс кыскӧны экономикаӧс капиталоёмкӧй да ичӧт эффект сетысь проектъясӧ. Оз быдлаын сетсьы колана внимание производстволысь эффективность кыпӧдӧмлы. Казахстанын, пример вылӧ, основнӧй производственнӧй фондъяслӧн единица вылысь «босьтӧны» национальнӧй доход ӧти коймӧд юкӧн вылӧ этшаджык сы серти, мыйта шӧркодя народнӧй овмӧсын. Туркменияын 15 во чӧжӧн общественнӧй уджлӧн производительность ньӧти эз сод. Колӧ эськӧ думыштны сы йылысь, кыдзи топыдджыка йитны ресурс ыдждасӧ, кодӧс сетӧны социальнӧй могъяс вылӧ, региональнӧй экономикалӧн эффективностькӧд. (Аплодисментъяс).

Ёртъяс! Хозяйственнӧй механизм быд выльмӧдӧм, кыдзи тӧдса, заводитчӧ сознание вежӧмсянь, мышлениеын да практикаын артмӧм стереотипъясысь ӧткажитчӧмсянь, выль могъяс ясыда гӧгӧрвоӧмсянь. А тайӧ медводз инмӧ миян хозяйственнӧй кадръяслӧн, веськӧдлӧмӧн центральнӧй звеноясса работникъяслӧн уджлы. На пиысь унджыкыс бура гӧгӧрвоӧны да активнӧя ошкӧны партиялысь выль панӧмъяс, повтӧг босьтчӧны сложнӧй могъяс бердӧ, корсьӧны да аддзӧны найӧс решитан медбур туйяс. Татшӧм позициясӧ колӧ быд ногыс ошкыны. Но сьӧкыд гӧгӧрвоны найӧс, кодъяс виччысьӧны либӧ, гоголевскӧй персонаж моз, коді лӧсьӧдліс разнӧй сикас прожектъяс, збыль вылӧ нинӧм оз вӧчны да оз вежны. Татшӧм сикас работникъяслӧн позициякӧд мир оз ло. Миянлы накӧд прӧстӧ абу ӧти туй. Ещӧ ёнджыка абу ӧти туй накӧд, коді надейтчӧ, мый ставыс лӧняс да бӧр воас важас. Татшӧмыс оз ло, ёртъяс! (Дыр нюжалысь аплодисментъяс).

Экономика да хозяйственнӧй механизм бурмӧдӧм кузя уджын, кыдзи некор, колӧ мыджсьыны наука вылӧ. Олӧмлӧн корӧмъяс серти колӧ выль ногӧн видзӧдлыны ӧткымын теоретическӧй представлениеяс да концепцияяс вылӧ. Тайӧ инмӧ и сэтшӧм гырысь проблемаяслы, кыдзи производительнӧй вынъяслӧн да производственнӧй отношениеяслӧн взаимодействие, социалистическӧй собственность да сійӧс петкӧдлысь экономическӧй формаяс, товарно-денежнӧй отношениеяс, централизм да хозяйственнӧй организацияяслысь самостоятельность ӧтлаӧдӧм да мукӧд.

Олӧмыс петкӧдліс, мый абу правильнӧйӧсь видзӧдласъяс, кодъяс серти социалистическӧй условиеясын производственнӧй отношениеяс лӧсялӧны производительнӧй вынъяслӧн характерлы быттьӧкӧ автоматическӧя.

Олӧмас ставыс сложнӧйджык. Да, социалистическӧй производственнӧй отношениеяс восьтӧны паськыд туй производительнӧй вынъяс сӧвмӧдӧмлы, но та могысь налы колӧ дугдывтӧг бурмыны. А тайӧ лоӧ, мый колӧ ас кадӧ казявны кӧзяйствуйтан важмӧм методъяс да вежны найӧс выльясӧн.

Производственнӧй отношениеяслӧн ӧні действуйтысь формаяс, кӧзяйствуйтан да веськӧдлан система медсясӧ артмисны экономика экстенсивнӧя сӧвман условиеясын. Вочасӧн найӧ важмисны, кутісны воштыны стимулируйтан рольсӧ, а кӧнсюрӧ лоисны мытшӧдӧн. Ӧні ми зілям вежны хозяйственнӧй механизмлысь туйвизь, венны сылысь затратнӧй сямсӧ, веськӧдны сійӧс качество да эффективность кыпӧдӧм, научно-техническӧй прогресс ӧддзӧдӧм, человеческӧй факторлысь роль ёнмӧдӧм вылӧ. Тайӧ — главнӧйыс, мый збыль вылӧ лоӧ социалистическӧй производственнӧй отношениеяс водзӧ бурмӧдӧмӧн да восьтас производительнӧй вынъяс сӧвмӧмлы выль паськыд туй.

Тані мед миянӧс оз сувтӧдны артмӧм видзӧдласъяс, содтӧд нин предрассудокъяс. Колӧ да лӧсялӧ кӧ, пример вылӧ, кутшӧмкӧ директивнӧй показательяс пыдди используйтны экономическӧй нормативъяс, то тайӧ оз ло планӧвӧй веськӧдлан принципъясысь кежӧм, а лоӧ сӧмын сылысь методъяс да приёмъяс вежӧм. Тайӧс жӧ позьӧ шуны и объединениеяслысь да предприятиеяслысь самостоятельность да инициатива содтыны, налысь кыдзи социалистическӧй товаропроизводительяслысь рольсӧ кыпӧдны коланлун йылысь.

Кӧть и жаль, паськаліс сэтшӧм позиция, кор хозяйственнӧй механизм любӧй ногӧн вежӧмын аддзӧны муртса оз социализмлӧн принципъясысь кежӧм. Такӧд йитӧдын окота вӧлі эськӧ тӧдчӧдны со мый: веськӧдлӧмсӧ, кыдзи и социалистическӧй производственнӧй отношениеяслысь став системасӧ, бурмӧдан медся ыджыд критерийӧн колӧ лоны социально-экономическӧй ӧддзӧмлы, социализмӧс делӧ вылын ёнмӧдӧмлы. (Дыр нюжалысь аплодисментъяс).

Ыджыд актуальность босьтӧны социалистическӧй собственностьлӧн кыдзи миян общественнӧй стройса подувлӧн проблемаяс. Социалистическӧй собственностьлӧн озыр содержаниеыс, сійӧ босьтӧ ас пиас производство средствояс да результатъяс используйтӧм кузя йӧз костын, коллективъяс, отрасльяс, странаса регионъяс костын йитӧдъяслысь уна пӧлӧс система, разнӧй сикас экономическӧй интерес. Тайӧ йитӧдъяслысь сложнӧй комплекссӧ колӧ лӧсялана ног ӧтлаӧдлыны да пыр регулируйтны, торйӧн нин сы вӧсна, мый сійӧ вежласьӧ. Теоретическӧй планын тайӧ вежсьӧмъяссӧ пыдісянь гӧгӧрвотӧг ми ог вермӧй аддзыны и вернӧй практическӧй решениеяс, а сідзкӧ и ас кадӧ индыны мераяс, медым формируйтны социалистическӧй собственность дорӧ збыльысь кӧзяйскӧй видзӧдлас.

Миянлы ковмас кыпӧдны уджалысь йӧзлысь заинтересованностьсӧ народнӧй озырлун бурджыка используйтӧмын да содтӧмын. Кыдзи решитны тайӧ могсӧ? Вӧлі эськӧ тешкодь думайтны, мый кӧзяинлысь чувство позьӧ воспитайтны кывъясӧн. Собственность дорӧ отношение формируйтчӧ медводз сійӧ збыль условиеясӧн, кытчӧ веськалӧ морт, производство котыртӧм, уджлысь результатъяс юклӧм да используйтӧм вылӧ влияйтны сылӧн позянлунъясӧн. Проблемаыс, татшӧм ногӧн, экономикаын социалистическӧй самоуправление водзӧ джудждӧдӧмын.

Общественнӧй собственность используйтӧмын колӧ решительнӧя кыпӧдны трудӧвӧй коллективъяслысь роль. Колӧ чорыда нуӧдны олӧмӧ принцип, код серти предприятиеяс да объединениеяс тырвыйӧ кыв кутӧны убыткатӧм асланыс удж вӧсна, а государство оз кыв кут налӧн обязательствояс кузя. Буретш таын хозрасчётлӧн сутьыс. Оз позь лоны странаса кӧзяинӧн, эн кӧ ло збыль кӧзяинӧн аслад заводын либӧ колхозын, цехын либӧ фермаын. Трудӧвӧй коллективлы колӧ ставтор вӧсна кывкутны, тӧждысьны общественнӧй озырлун содтӧм вӧсна. Сійӧс содтӧм, кыдзи и воштӧмъяс, мед тӧдчисны коллективса быд членлӧн доходъяс вылӧ. (Аплодисментъяс).

И, дерт жӧ, колӧ надёжнӧя потшны туйсӧ общественнӧй достояниеысь нетрудӧвӧй доходъяс босьтны любӧй зільӧмлы. Эз бырны миян «несунъяс», кодъяс оз лыддьыны преступлениеӧн нуны предприятиеысь ставсӧ, мый веськалӧ ки улӧ, да и став сикас калым босьтысьяс да асланьыс кыскысьяс, кодъяс оз яндысьны используйтны ассьыныс служебнӧй положение озырмӧдчӧм могысь. И ӧтияс, и мӧдъяс дорӧ колӧ используйтны законлысь, общественнӧя мыждӧмлысь став вынсӧ. (Дыр нюжалысь аплодисментъяс).

Колӧ сетны внимание социалистическӧй собственностьлысь отношениеяс регулируйтан сэтшӧм актуальнӧй проблемалы, кыдзи общенароднӧй интересъяс отрасльяслӧн да регионъяслӧн интересъясысь вылӧджык пуктӧм. Министерствояс да ведомствояс, территориальнӧй органъяс — производство средствояслӧн абу собственникъяс, а сӧмын государственнӧй веськӧдлӧмлӧн институтъяс, кодъяс кыв кутӧны общество водзын народнӧй достояние эффективнӧя используйтӧм вӧсна. И ми ог вермӧй лэдзны, медым ведомственность да местничество мешайтісны збыльмӧдны социалистическӧй собственностьлысь бурторъяс. (Аплодисментъяс).

Ми и кооперативнӧй собственность йылысь вопросын тыр ясыдлун вӧсна. Сійӧ ылӧ эз на используйт ассьыс позянлунъяс социалистическӧй производствоын, йӧзлысь корӧмъяс бурджыка могмӧдӧмын. Уна колхоз, мукӧд кооперативнӧй организацияяс эффективнӧя нуӧдӧны делӧяс. И сэні, кӧні эм коланлун, тӧдчана быд ногыс ошкыны кооперативнӧй предприятиеяс да организацияяс формируйтӧм да сӧвмӧдӧм. Найӧс колӧ паськӧдны продукция вӧчӧмын да переработайтӧмын, оланінъяс да садово-огородническӧй строительствоын, бытӧвӧй услугаяс да торговля сфераын.

Кад нин венны и лӧсявтӧм видзӧдлас товарно-денежнӧй отношениеяс вылӧ, экономикаӧн планӧвӧя веськӧдлӧмын налысь роль чинтӧм. Йӧзлысь заинтересованность, производстволысь эффективность кыпӧдӧм вылӧ налӧн активнӧй воздействиелысь тӧдчанлунсӧ отрицайтӧм слабмӧдӧ хозрасчёт, чужтӧ мукӧд омӧльтор. И мӧдарӧ, социалистическӧй подув вылын товарно-денежнӧй отношениеяслӧн здоровӧй функционируйтӧм вермӧ лӧсьӧдны сэтшӧм обстановка, кӧзяйствуйтӧмлысь сэтшӧм условиеяс, кодъяс дырйи сылӧн результатъяс ставнас сы сайын, коллективлӧн кутшӧм удж качествоыс, веськӧдлысьяслӧн кужанлуныс да инициативаыс.

Татшӧм ногӧн, ёртъяс, миянлы колӧ нӧштаысь и нӧштаысь донъявны артмӧм положениесӧ да решительнӧя выльмӧдны сійӧс, мый важмис, колис бӧрӧ. Партийнӧй активӧн, став кадръясӧн тайӧ могъяссӧ пыдісянь гӧгӧрвоӧм. паськыд массаясӧн сійӧс аддзӧм — вермӧмлӧн колана условие, выль хозяйственнӧй механизм да веськӧдлан система лӧсьӧдан вывті кыв кутана делӧын медводдзатор. (Аплодисментъяс).

 

 

4. ПЫРТНЫ УДЖӦ ЭКОНОМИЧЕСКӦЯ СӦВМАН РЕЗЕРВЪЯС

 

 

Ёртъяс! Партия индіс народнӧй овмӧсын гырысь вежсьӧмъяслысь стратегия да заводитіс найӧс пӧртны олӧмӧ. Найӧ, дерт жӧ, сетасны позянлун ӧддзӧдны экономикалысь сӧвмӧм. Но та вылӧ ковмас, кыдзи вӧлі пасйӧма, оз этша кад, а содтыны сӧвман ӧдъяс миянлы колӧ пыр жӧ, талун нин. Дас кыкӧд пятилеткалӧн аслыссикаслуныс буретш сыын, медым выль научно-техническӧй база вылын народнӧй овмӧссӧ перевооружитӧм нуӧдны водзӧ восьлалан ӧдъяс содтӧмкӧд ӧттшӧтш.

Та вӧсна колӧ кыдз позьӧ ёнджыка мобилизуйтны миянлысь став резервъяс. И заводитны бурджык насянь, кодъяс оз корны гырысь рӧскодъяс, но сетӧны регыдъя кадӧ да тыдалана эффект. Сёрниыс мунӧ организационно-экономическӧй да социально-психологическӧй факторъяс, лӧсьӧдӧм производственнӧй потенциал бурджыка используйтӧм, удж стимулируйтӧмлысь действенность кыпӧдӧм, организованность да дисциплина ёнмӧдӧм, идӧртӧмлун венӧм йылысь. Резервъясыс миян ки улынӧсь, заинтересованность, кӧзяйскӧй тэрыблун дырйи найӧ сетасны ыджыд водзӧс.

Видзӧдлӧй уджалысь вынйӧръяс вылӧ. Странаын основнӧй производственнӧй фондъяс 1,5 триллион сайӧ шайт дон, но оз быдлаын найӧ используйтсьыны колана ногӧн. Тайӧ инмӧ уна отрасльлы — машиностроениелы, тяжёлӧй промышленностьлы, энергетикалы, видз-му овмӧслы. Торйӧн нин чужтӧ тӧждлун сійӧ, мый фондъяслӧн медся активнӧй юкӧн — машинаяс, оборудование, станокъяс тшӧкыда сулалӧны либӧ уджалӧны джынвыйӧ. Машиностроениеын, пример вылӧ, металл вундалысь станокъяс используйтсьӧны ӧти сменаысь неуна унджык. Ставнас вынйӧръяс но тырвыйӧ уджӧдӧмысь страна быд во оз босьт уна миллиард шайт дон промышленнӧй продукция. Планӧвӧй да хозяйственнӧй органъяслы, предприятиеясса коллективъяслы колӧ вӧчны став позянасӧ, медым лӧсьӧдӧм вынйӧръяс уджалісны проектнӧй уровеньын. Сӧмын тяжёлӧй промышленностьын тайӧ эськӧ сетіс позянлун пӧшти кык пӧв ыдждӧдны продукция содтӧмлысь ӧдъяс.

Мешайтӧ миянлы и кооперированнӧй поставкаяслӧн слаб дисциплина. Найӧс ӧтилаын торкӧм гы моз паськалӧ ставнас народнӧй овмӧсын, чинтӧ экономикалысь эффективность. Тӧдчана лёктор вайӧ и производстволӧн неритмичность. Абу гусятор, мый уна предприятиеяс тӧлысь заводитчигӧн уджалӧм пыдди унджыксӧ сулалӧны. Та пыдди помас заводитчӧ штурмовщина и та вӧсна артмӧны улын качествоа изделиеяс. Колӧ бырӧдны тайӧ важся висьӧмсӧ. Стрӧга кутчысьны кооперированнӧй поставкаясӧ — и трудӧвӧй коллективъяслӧн, и став веськӧдлан звенояслӧн мог. Ми ог вермӧй шедӧдны индӧмторсӧ, огӧ кӧ лӧсьӧдӧй пӧрадок планируйтӧмын да снабжениеын, ог кӧ лӧсьӧдӧй колана резервъяс, ог кӧ кыпӧдӧй быд уровеньын недисциплинированностьысь да бракысь материальнӧй кыв кутӧм.

Гырысьӧсь резервъяс и удж ресурсъяс используйтӧмын. Ӧткымын хозяйственникъяс норасьӧны уджалан вын тырмытӧм вылӧ. Чайта, унджыкысьсӧ тайӧ норасьӧмъяс подулавтӧмӧсь. Видзӧдлыны кӧ пыдісяньджык, позьӧ казявны, мый рабочӧй вынлӧн дефицитыс абу. Та пыдди аддзан уджлысь улын производительность, абу колана выйын сійӧс котыртӧма, абу эффективнӧя стимулируйтӧма. Та дорӧ колӧ содтыны и планӧвӧй да хозяйственнӧй органъяслысь подулавтӧм решениеяс, кодъяс серти позяна лӧсьӧдны лишнӧй уджалан места. Бура тӧдам, мый ӧткымын миян предприятиеяс, конструкторскӧй бюрояс, исследовательскӧй институтъяс сы ыджда жӧ удж дырйи кутӧны рубежсайса татшӧм жӧ организацияясын серти тӧдчымӧн унджык сотрудникӧс.

Кыдзи сӧмын предприятиеясын заводитӧны серьёзнӧя бурмӧдны удж котыртӧм да стимулируйтӧм, кыпӧдны дисциплина да требовательность, аддзысьӧны резервъяс, кодъяс йылысь водзті эз и думайтлыны. Та йылысь ясыда висьталӧ щекинскӧй метод применитӧм, уджалан местаяс аттестуйтӧм. Белоруссияса кӧрт туй вылын уджалысьяс, кодъяс вуджисны уджысь мынтысян выль система вылӧ, ӧтувтісны обязанностьяс, дженьыд кадӧн мездісны мукӧд отрасльяслы 12 тысяча гӧгӧр работникӧс.

И, дерт жӧ, ыджыдджык внимание колӧ сетны производство механизируйтӧмлы да автоматизируйтӧмлы. Тайӧ вопроссӧ решитігӧн абу быть виччысьны, кор кӧнкӧ конструируйтасны да вӧчасны сійӧ либӧ мӧд машинаяс да приспособлениеяс. Унатор позьӧ вӧчны ас вынъясӧн. Босьтчисны, пример вылӧ, таӧ Запорожскӧй областьын да вермисны куим во чӧжӧн чинтыны кипом удж вӧчысьяслысь лыдсӧ промышленностьын 9, а строительствоын — 15 процент вылӧ. Чайтсьӧ, мый мукӧд областьясын, крайясын да республикаясын позянлуныс абу этшаджык. Колӧ сӧмын тайӧн занимайтчыны — мудзлытӧг да заинтересованнӧя, йӧз йылысь, кодъяслы ковмӧ уджавны ки помысь, продукция вӧчӧм вылӧ рӧскод чинтӧм йылысь думайтӧмӧн.

Веськыда кӧ шуны, ёртъяс, экономикалӧн резервъяс зэв гырысьӧсь. На пиысь унаӧс используйтӧмӧ ми колана ногӧн эгӧ на босьтчылӧй. Разнӧй уровеня унджык юкӧн веськӧдлысьяслӧн психологияыс формируйтчис зэв озыр ресурсъяс дырйи. Татшӧм озырлуныс унаӧс вельмӧдіс, вайӧдіс идӧртӧмлунӧ. Но делӧыс важӧн вежсис. Оз важ моз сод рабочӧй вын, ми кутім ыджыд дон мынтыны быд тонна нефть, руда, из шом перйӧмысь да вайӧмысь. Татшӧмторъяс вылӧ оз позь тупкыны синъяс, накӧд колӧ лыддьысьны. И экономитны быдторйын да быдлаын — производствоын и гортын, не прӧйдитны веськодя идӧртӧмлун да эмбур таргайтӧм дінті. (Аплодисментъяс). Таво нин миянлы ковмас пӧшти став содтӧд национальнӧй доходсӧ босьтны удж производительность кыпӧдӧм тшӧт весьтӧ, сылысь материало- да энергоёмкость чинтӧмӧн.

Могыс абу прӧстӧй, но решитны сійӧс тырвыйӧ позьӧ. Нӧшта на сы вӧсна, мый странаын чӧжӧма ресурсъяс видзтан опыт. Но паськалӧ сійӧ ньӧжйӧ. Партийнӧй, комсомольскӧй, профсоюзнӧй организацияяслы колӧ дугдывтӧг кутны асланыс син улын бережливость вопросъяс, ошкыны найӧс, коді экономитӧ да рациональнӧя рӧскодуйтӧ сырьё, электроэнергия, ломтас. Колӧ лӧсьӧдны чорыд пӧрадок, код дырйи унджык ресурс рӧскодуйтӧм вӧлі эськӧ невыгӧднӧйӧн, а экономияысь бура мынтысисны. (Аплодисментъяс).

Торйӧн окота вӧлі эськӧ тӧдчӧдны продукциялысь качество проблема. Этша висьтавны, мый тайӧ миян матысса да ыджыд резерв. Вылын качествотӧг талун оз позь ӧддзӧдны научно-техническӧй прогресс. Конструкторскӧй нелючкияс, технологияысь кежӧмъяс, омӧль материал используйтӧм, омӧль отделка вӧсна миянлӧн эмӧсь гырысь материальнӧй да моральнӧй воштӧмъяс. Лёкыс лоӧ машинаяслӧн да приборъяслӧн стӧчлунлы да надёжностьлы, йӧзӧс тӧваръясӧн да услугаясӧн могмӧдӧмлы. Кольӧм во бергӧдӧма предприятиеяслы либӧ вуджӧдӧма улынджык сортӧ уна миллион метр ткань, кучик кӧмкот гоз, йӧзлы колана уна мукӧд тӧвар. Воштӧмыс ыджыд — тшыкӧдӧма сырьё, весьӧпӧрис уна сё тысяча рабочӧйлӧн удж. Колӧны кардинальнӧй мераяс, кодъяс оз лэдзны вӧчны бракуйтӧм изделиеяс, улын качествоа тӧваръяс. Та могысь колӧ пуктыны материальнӧй да административнӧй воздействиелысь став вын, используйтны миянлысь законъяс. Тыдалӧ, эм коланлун и примитны продукциялӧн качество йылысь специальнӧй закон.

Неважӧн КПСС ЦК шыӧдчис партийнӧй комитетъяс, сӧветскӧй да хозяйственнӧй органъяс, профсоюзнӧй да комсомольскӧй организацияяс дорӧ, став уджалысь йӧз дорӧ пуктыны продукциялысь качество вуж выйӧныс бурмӧдӧм могысь став вын. Тайӧ могыс мед лоис делӧӧн быд коммунистлӧн, быд сӧветскӧй мортлӧн, быдӧнлӧн, коді пыдди пуктӧ ассьыс удж, кодлы абу веськодь предприятиелӧн, отрасльлӧн честьыс, миян Рӧдиналӧн честьыс. (Дыр нюжалысь аплодисментъяс).

Водзын миян уна удж — кыв кутана, сьӧкыд. Пятилеткалӧн медводдза во — зіль уджлӧн, быд веськӧдлысьӧс да трудӧвӧй коллективӧс делӧӧн испытайтан во. Миянлы колӧ кутчысьны тайӧ испытаниеас, пыртны производствоӧ экономикалысь став резервъяс, ёнмӧдны водзӧ вылӧ вежсьӧмъяслысь подув.

Индӧм могсӧ шедӧдӧмын медся тӧдчана условие — сӧветскӧй йӧзлӧн уджачлун да талант. Делӧыс тайӧ ыджыд вынсӧ кужӧмӧн котыртӧм, стӧча веськӧдӧм сайын. И тані вывті ыджыд социалистическӧй ордйысьӧмлӧн рольыс. Сійӧс колӧ веськӧдны уджлысь качество кыпӧдӧм, экономия да бережливость, быд коллективын, быд уджалан местаын индӧм рубежъяс шедӧдӧм вылӧ. Энтузиазм да содысь мастерство вӧліны да, ми эскам, лоасны и водзӧ надёжнӧй мыджӧдӧн. (Аплодисментъяс).

 

 

В. СОЦИАЛЬНӦЙ ПОЛИТИКАЫН ОСНОВНӦЙ ТУЙВИЗЬЯС

 

 

Ёртъяс! Миян партия пыр ыджыд внимание сетліс социальнӧй политика кузя вопросъяслы, морт вӧсна тӧждлы.

Социальнӧй сфера шымыртӧ классъяслысь да социальнӧй группаясысь, нацияяслысь да народностьяслысь интересъяс, обществолысь да личностьлысь отношениеяс, уджалӧмлы да олӧмлы, здоровьелы да прӧст кадлы условиеяс. Буретш тайӧ сфераын збыльмӧны экономическӧй деятельностьлӧн результатъяс, кодъяс вӧрзьӧдӧны уджалысь йӧзлысь медся ыджыд интересъяс, пӧртсьӧны олӧмӧ социализмлӧн высшӧй цельяс. Буретш тані медся паськыда да ясыда петкӧдчӧ социалистическӧй стройлӧн гуманистическӧй природаыс, капитализмысь сылӧн качественнӧя торъялӧмыс.

Социализм бырӧдіс социальнӧй несправедливостьлысь главнӧй источник — мортӧс мортӧн нартитӧм, производство средствояс дорӧ матыстчӧмын неравенство. Социальнӧй справедливость пырӧ социалистическӧй общественнӧй отношениеяслӧн быд юкӧнӧ. Сійӧ — збыльысь народлӧн властьын да закон водзын став гражданалӧн равенствоын, нацияяслӧн фактическӧй равноправиеын, личность пыдди пуктӧмын, сылӧн быд боксянь сӧвмӧм вылӧ условиеяс лӧсьӧдӧмын. Тайӧ и паськыд социальнӧй гарантияяс: удж сетӧм, образованиелӧн, культуралӧн, медицинскӧй образованиелӧн да оланінлӧн доступность, пӧрысьяс, материнство да челядьдыр вӧсна тӧжд. Социальнӧй справедливостьлысь принципъяс стрӧга олӧмӧ пӧртӧм — народлӧн ӧтувъялун, обществолӧн политическӧй устойчивость, сӧвмӧмлӧн динамизм вылӧ тӧдчана условие.

Но олӧмыс, кыдзи шулӧны, оз сулав ӧти местаын. И миянлы колӧ выль ног видзӧдлыны социальнӧй сфера водзӧ сӧвмӧдӧм вылӧ, тырвыйӧ донъявны сылысь пыр содысь тӧдчанлунсӧ. Тайӧс миянлы тшӧктӧны партияӧн лӧсьӧдӧм социально-экономическӧй ӧддзӧм вылӧ генеральнӧй туйвизь, миян партиялӧн программнӧй цель — шедӧдны обществоса став членъяслы тыр благосостояние да свободнӧя быд боксянь сӧвмӧм.

Социальнӧй вопросъяс дорӧ ыджыдджык внимание требуйтӧны миянсянь и важыслӧн урокъяс. Партиялӧн Центральнӧй Комитет лыддьӧ, мый центр да местнӧй органъяс эз пыр колана ногӧн донъявны странаын социально-культурнӧй сфераса материальнӧй базалысь кыптӧм проблемаяс. Та вӧсна збыль вылӧ артмис сійӧс сӧвмӧдӧм вылӧ ресурсъяс юклан остаточнӧй принцип. Технократическӧй матыстчӧмлань тӧдса шыбелитӧм слабмӧдіс производстволӧн социальнӧй юкӧн, быт да досуг дорӧ внимание, мый эз вермы не вайӧдны удж результатъясын уджалысь йӧзлысь заинтересованность чинӧмӧ, дисциплина слабмӧмӧ да мукӧд омӧльторъясӧ.

Миянлы ылӧ абу веськодь, кутшӧм туйясӧн да средствоясӧн шедӧдсьӧ материальнӧй да духовнӧй олӧм бурмӧдӧмыс, кутшӧм социальнӧй лоӧмторъясӧ сійӧ вайӧдас. Кутасны кӧ петкӧдчыны частнособственническӧй, иждивенческӧй настроениеяс, уравнительнӧй тенденцияяс, — сідзкӧ, мыйкӧ абу вернӧ миян уджын туйяс да средствояс бӧрйӧмын, и тайӧс колӧ исправитны. Съездводзвывса документъяс видлалігӧн коммунистъяс да беспартийнӧйяс тӧждысьӧмпырысь сёрнитісны удж да потребление бӧрся контроль слабмӧдӧм йылысь, социалистическӧй справедливостьлысь требованиеяс торкалӧм, нетрудӧвӧй доходъяскӧд тыш ёнмӧдны коланлун йылысь. Оз позь не аддзыны тайӧ вопросъяслысь серьёзностьсӧ да тӧдчанлунсӧ. (Аплодисментъяс).

Ӧти кывйӧн, сӧвмӧмлӧн шедӧдӧм уровень, выль могъяслӧн масштабъяс корӧны дыр кадся, пыдісянь думыштӧм, ӧтувъя ён социальнӧй политика, коді шымыртӧ общественнӧй олӧмлысь став юкӧн. Колӧ решительнӧя бергӧдны планируйтан да веськӧдлан органъясӧс, центральнӧй да местнӧй хозяйственнӧй организацияясӧс социальнӧй сфералӧн корӧмъяслань.

Социальнӧй политикалысь могъяс тырвыйӧ восьтӧма партия Программалӧн да Основнӧй туйвизьяслӧн проектъясын. Лэдзӧй сувтлыны сійӧс олӧмӧ пӧртан ӧткымын вопросъяс вылӧ.

 

 

1. ДУГДЫВТӦГ БУРМӦДНЫ НАРОДЛЫСЬ ОЛӦМСӦ, ПЫР ВОДЗӦ ВЫНСЬӦДНЫ СОЦИАЛЬНӦЙ СПРАВЕДЛИВОСТЬ

 

 

Странаӧс социально-экономическӧя сӧвмӧдан планъясын индыссьӧ кыпӧдны народлысь благосостояниесӧ качественнӧ выль тшупӧдӧдз. Локтан дас вит воӧн олан условиеяс бурмӧдӧм вылӧ веськӧдӧм ресурсъяс артавсьӧ содтыны кык пӧв. Шӧркодя быд морт вылӧ артыштӧмӧн реальнӧй доход кыпӧдны 1,6-1,8 пӧв. Дас кыкӧд пятилеткаын доходыс содас уна миллион мортлӧн. Зэв гырысь средствояс веськӧдсьӧны оланін да социально-культурнӧй строительство паськӧдӧм вылӧ. Татшӧмӧсь планъяс. Но колӧ шуны медтӧдчана йывсьыс — тайӧ планъясыс збыльмасны сӧмын сэк, кор зіля да эффективнӧя кутас уджавны быд сӧветскӧй морт. Быдӧн — кӧть кутшӧм местаын сійӧ эз уджав, кӧть кутшӧм пост вылын эз вӧв. Мый ми асьным вӧчам, сійӧ миян и лоӧ, сідз ми кутам и овны. (Дыр нюжалысь аплодисментъяс).

Социалистическӧй вежсьӧмъяс вуж выйӧныс вежисны и уджлысь коланлунсӧ, и рабочӧйяслысь да крестьяналысь удж вылӧ видзӧдлассӧ. Тайӧ торйӧн ясыда петкӧдчӧ социалистическӧй ордйысьӧм массӧвӧя сӧвмӧмын. Зэв озыр опыт вылӧ мыджсьӧмӧн, партия кӧсйӧ и водзӧ «овмӧдны тайӧ традицияяссӧ, формируйтны удж вылӧ кыдзи медводдза общественнӧй долг вылӧ сознательнӧй, творческӧй видзӧдлас.

Отчётно-выборнӧй собраниеяс да конференцияяс вылын коммунистъяс правильнӧ сувтӧдісны вопрос эз сӧмын йӧзӧс моральнӧя ошкан формаяс бурмӧдӧм йылысь, но и материальнӧй стимулирование решительнӧя бурмӧдӧм, тайӧ тӧдчана делӧас колана пӧрадок лӧсьӧдӧм йылысь. Справедливӧя индыссис, мый оз позь лэдзны сідз шусяна «выводиловка», нажӧвиттӧм сьӧм мынтӧм, заслужиттӧм премия сетӧм, уджас мортлӧн пайкӧд йитчытӧм «гарантийнӧй» ставкаяс лӧсьӧдӧм. Та кузя колӧ шуны дзик веськыда: кор бура уджалысьлы и дышӧдчысьлы мынтысьӧны ӧткодя — тадзи лёка торкалӧны миянлысь принципъяс. И медводз — оз позь торкавны социализмлысь основнӧй принцип:«Быдӧнсянь — сям сертиыс, быдӧнлы — удж серти», кӧні петкӧдчӧ выль общественнӧй стройлӧн социальнӧй справедливость вежӧртасыс.

Колӧ, медым и государстволӧн политикаыс удждон юкӧнын петкӧдліс, мый мынтысьны колӧ стрӧга сы серти, уна-ӧ да кыдзи вӧчӧма уджсӧ. Тайӧс тӧд вылӧ босьтӧмӧн, производственнӧй отрасльясын рабочӧйяслысь да служащӧйяслысь ставкаяс да окладъяс кыпӧдӧм, кодӧс индӧма ХІІ пятилетка вылӧ, первойысь кутас ёнджыкасӧ вӧчсьыны предприятиеясӧн нажӧвитӧм средствояс тшӧт весьтӧ да оз наысь вывті. (Аплодисментъяс). Татшӧм пӧрадокыс кутас активнӧйджыка тӧдчыны техническӧй прогресс ӧддзӧдӧм, производстволысь эффективность кыпӧдӧм вылӧ.

Непроизводственнӧй юкӧнын ставкаяс да окладъяс кутасны содны централизованнӧй источникъяс тшӧт весьтӧ. Кольӧм во заводитӧма вочасӧн содтыны удждонсӧ врачьяслы да здравоохранениеса мукӧд работниклы. 1987 воын урчитӧма помавны народнӧй образованиеса работникъяслы ставкаяс да окладъяс кыпӧдӧм да заводитны содтыны удждонсӧ культураса работникъяслы. Примитсьӧны мераяс, медым ыджыдджык удждоныс вӧлі Асыввыв Сибирысь да Дальньӧй Востокысь ӧткымын районса рабочӧйяслӧн да служащӧйяслӧн.

Уджалысь йӧзлӧн зэв уна предложениеын кыпӧдсьӧ справедливость принцип олӧмӧ пӧртӧмын потреблениелӧн общественнӧй фондъяслӧн роль йылысь вопрос. Ӧні нин на вылӧ воӧ потребляйтан коймӧд юкӧн гӧгӧр материальнӧй благоыс да услугаыс. Ми лыддям, мый тайӧ ньӧти абу благотворительность фондъяс. Найӧ ворсӧны ыджыд роль, медым обществоса быд член ӧткодя вермис босьтны образование да культура, лоисны ӧткодьӧсь челядьӧс воспитайтан условиеяс, кокняммис олӧмыс налӧн, кодлы сійӧ либӧ мӧд помка вӧсна колӧ ӧтчыдъя либӧ пыр кадся отсӧг. Сэк жӧ тайӧ и квалифицированнӧй, сӧвесть серти удж ошкан, стимулируйтан средство. Партия кутас и водзӧ нуӧдны общественнӧй фондъяс водзӧ содтӧм да найӧс бурджыка используйтӧм вылӧ туйвизь. Дас кыкӧд пятилеткаын найӧ содасны 20-23 процент вылӧ.

Социалистическӧй государстволӧн тӧдчана функция — вӧчтӧм уджысь доходъяскӧд тыш. Талун миянлы колӧ веськыда шуны, мый контроль слабмӧдӧм да ӧткымын мукӧд помка вӧсна петкӧдчисны йӧз, кодъяс явӧ тӧждысьӧны сӧмын ас вӧснаыс, пыдди оз пуктыны общественнӧй интересъяс.

Уджалысь йӧз справедливӧя сувтӧдӧны татшӧмторсӧ вуж выйӧныс бырӧдӧм йылысь вопрос. (Дыр нюжалысь аплодисментъяс). Центральнӧй Комитет тырвыйӧ ошкӧ тайӧ корӧмъяссӧ. Шуӧма коланаӧн матысса кадӧ нин примитны содтӧд мераяс, кодъясӧс лоӧ веськӧдӧма тунеядецъяслы, социалистическӧй эмбур таргайтысьяслы, взяточникъяслы паныд, налы паныд, коді сувтіс миян стройлы лӧсявтӧм туй вылӧ. Колӧ видлавны и налогӧвӧй политика бурмӧдӧм йылысь, сы лыдын и наследствоысь налог прогрессивнӧя перйӧм йылысь предложениеяс. Но вӧчтӧм уджысь босьтӧм доход бырӧдігӧн оз позь лэдзны, медым вуджӧрыс уси на вылӧ, коді честнӧй уджӧн босьтӧ содтӧд нажӧтка. Таысь на унджык, государство кутас отсавны сӧвмӧдны йӧзӧс могмӧдан да услуга сетан разнӧй формаяс. Колӧ пыдісянь видлавны индивидуально-трудӧвӧй деятельность пӧрадокӧ вайӧдӧм йылысь предложениеяс. Дерт, татшӧм уджыс мед тырвыйӧ лӧсяліс социалистическӧй хозяйствование принципъяскӧд, подулавсис либӧ кооперацияӧн, либӧ социалистическӧй предприятиеяскӧд договорӧн. Обществолы, йӧзлы таысь лоӧ сӧмын бур. Кӧзяйствованньӧ

Распределительнӧй йитӧдъяс бурмӧдӧм кузя став зільӧмысь этша лоас пӧльзаыс, а народлысь олӧмсӧ бурмӧдан мог оз ло пӧртӧма олӧмӧ, ми кӧ ог сяммӧй тыртны рынок уна пӧлӧс тӧварӧн да услугаӧн. Та вылӧ и веськӧдӧма йӧзлы колана тӧвар вӧчӧм да услуга сетӧм сӧвмӧдан Комплекснӧй программа.

Ӧнія пятилеткаын ковмас ёна ӧдйӧджык содтыны йӧзлы колана тӧвар вӧчӧм, розничнӧй товарооборот, тӧдчымӧн бурмӧдны торговля да общественнӧй питание. Тяжёлӧй промышленность юкӧнъяс водзын сулалӧ мог кыскыны промышленнӧй тӧвар вӧчӧмас став предприятиесӧ, лӧсьӧдны став позянлун лэдзны лёгкӧй да пищевӧй промышленностьлы бур материал да оборудование.

Колӧ кыдз позьӧ ӧдйӧджык лӧсьӧдны услугаяслысь ӧнія сфера. Тайӧ могыс центральнӧй организацияяслӧн, но абу омӧльджык, а вермас лоны, и ёнджыка на союзнӧй республикаясса Министръяс Сӧветъяслӧн, став местнӧй власть органъяслӧн. Колӧ примитны чорыд мораяс, медым бырӧдны услугаясын йӧзлӧн корӧмъяс да найӧс могмӧдӧм костын ёна торъялӧмсӧ. Медвойдӧр сэтшӧм услугаяс, кыдзи гортса удж кокньӧдӧм, квартираяс благоустроитӧм да дзоньталӧм, туризм, автообслуживание, кодъясӧс торйӧн нин пыр унджык корӧны. Уджалысь йӧзлысь предложениеяс артыштӧмӧн, ми босьтім коллективнӧй садоводство да огородничество паськыда сӧвмӧдӧм вылӧ туйвизь. Делӧыс вӧрзис места вывсьыс. Но тайӧ уджсӧ колӧ нуӧдны водзӧ, бырӧдны став искусственнӧй мытшӧдъяс.

Жилищнӧй проблемалӧн социальнӧй тӧдчанлуныс да ёсьлуныс тшӧктӧны миянлы серьёзнӧя решайтны сійӧс. 2000 воӧдз могмӧдны быд семья торъя квартираӧн либӧ керкаӧн — могыс зэв ыджыд, но вермана. Ӧнія пятилеткаын да торйӧн нин локтанъясас, содас жилищнӧй строительство да оланін выльмӧдӧм. Колӧ быд ногыс отсавны стрӧитны кооперативнӧй да ас керкаяс. Тані эмӧсь гырысь резервъяс, медым паськӧдны оланін стрӧитӧм. Правильнӧ вӧчӧны сэні, кӧні отсалӧны кыпӧдны том йӧзлысь комплексъяс. Том йӧзлӧн интересыс да энергияыс вермасны вӧчны тані зэв уна.

Оз этша сёрнитны и сы йылысь, мый колӧ бурджыка юклыны оланін. Тайӧ вопросъяссӧ колӧ решайтны паськыд демократическӧй подув вылын, лӧсьӧдны на бӧрся пыр кадся общественнӧй контроль. Корӧны внимание предложениеяс, медым пыртны справедливӧй вежсьӧмъяс оланінысь мынтысян системаӧ, топыда йитны сійӧс ставнас площадь ыдждакӧд да качествокӧд. Ёна элясьӧны жилищнӧй строительстволӧн омӧль качество вылӧ. Такӧд йитӧдын колӧ лӧсьӧдны мераяс, кодъяс эськӧ отсалісны тӧдчымӧн бурмӧдны сійӧс, а сідзжӧ миянлысь каръяс да сиктъяс планируйтӧм, благоустроитӧм, архитектура.

Ёртъяс! Социальнӧй юкӧнын качественнӧй вежсьӧмъяс оз вермыны лоны уджлӧн содержаниеын гырысь вежсьӧмъястӧг. Медтӧдчана рольсӧ тані индӧма народнӧй овмӧсын техническӧй реконструкциялы — механизациялы, автоматизациялы, компьютеризациялы да роботизациялы, — кодлӧн, кӧсъя тайӧс торйӧн тӧдчӧдны, мед вӧлі стӧч социальнӧй туйвизь. Ӧнія пятилеткаын нин индӧма ёна чинтыны кипом удж, а 2000 воӧдз чинтыны сійӧс производственнӧй юкӧнын 15-20 процентӧдз, мездыны кипом уджысь уна миллион мортӧс. Научно-техническӧй революция дырйи уджын водзӧ вежсьӧмъяс чужтӧны гырысь требованиеяс йӧзлӧн образовательнӧй да профессиональнӧй дасьлун дорӧ. Збыль вылӧ талун сувтӧ мог лӧсьӧдны дугдывтӧг велӧдчан ӧтувъя система.

Центральнӧй Комитет вӧчис бӧръя воясӧ тайӧ визьтіыс тӧдчана воськовъяс. Заводитӧма общеобразовательнӧй да профессиональнӧй школаын реформа. Колӧ шуны, мый миянлы оз на лӧсяв, кыдзи пӧртсьӧны олӧмӧ реформаын урчитӧм мераяс. Делӧыс требуйтӧ пыдісяньджык велӧдны ӧнія производстволысь научнӧй подувъяс, сійӧс интенсифицируйтан медтӧдчана туйвизьяс. И мыйӧн торйӧн нин оз позь нюжмасьны, мед велӧдчысьяс вӧліны компьютернӧя грамотнӧйӧсь. Ӧти кывйӧн, колӧ тырвыйӧджык збыльмӧдны велӧдчӧмсӧ производительнӧй уджкӧд ӧтувтан ленинскӧй принцип, повтӧгджык кыпӧдны велӧдчӧмлысь эффективность, вуж выйӧныс бурмӧдны том йӧзӧс ас кежысь олӧм да уджалӧм кежлӧ дасьтӧм, выль общество сознательнӧя стрӧитысьясӧс воспитайтӧм.

Партия сувтӧдӧ мог выль ног лӧсьӧдны высшӧй да средньӧй специальнӧй образование. Бӧръя воясӧ пыр унджык специалистӧс лэдзигӧн эз вӧв колана ногӧн бурмӧдӧма налысь дасьлунсӧ. Ёна кольччис высшӧй школалӧн материальнӧй база. Колӧ тӧдчымӧн бурджыка используйтны инженерно-техническӧй кадръяс.

Ӧні дасьтӧма предложениеяс, медым вежны артмӧм положениесӧ. Обществолӧн интересъяс требуйтӧны кыпӧдны инженернӧй уджлысь престижностьсӧ. Колӧ выльысь видлавны высшӧй да средньӧй специальнӧй образованиелысь структура, ӧнія уровеньын дасьтыны специалистъясӧс, кодъяслӧн эм зумыд теоретическӧй тӧдӧмлунъяс да практическӧй сямлун. Выль ног, тыдалӧ, ковмас лӧсьӧдны высшӧй да средньӧй специальнӧй школа да народнӧй овмӧс юкӧнъяс костын йитӧд, кыпӧдны налысь ӧта-мӧдлысь интерес кадръяс бурджыка велӧдӧмын да выль пӧв дасьтӧмын, производствоын найӧс бурджыка используйтӧмын.

Быд мортлы да и обществолы абу здоровьеысь ыджыдджык донаторйыс. Йӧзлысь здоровьесӧ видзӧм да ёнмӧдӧм — медтӧдчана делӧ. Здоровье проблемаяс миянлы колӧ видлавны паськыд социальнӧй позициясянь. Дзоньвидзалун медводз уджалан да олан условиеяс сайын, сы сайын, кутшӧм благосостояние. И, дерт жӧ, зэв ыджыд тӧдчанлуныс народнӧй здравоохранениелӧн. Колӧ кыдз позьӧ ӧдйӧджык могмӧдны йӧзӧс бур лечебно-профилактическӧй да лекарственнӧй отсӧгӧн, та дырйи дзик быдлаын. А ставыс тайӧ выль ног сувтӧдӧ здравоохранениелысь материально-техническӧй база, талунъя уна научнӧй, организационнӧй да кадрӧвӧй проблемаяс решитӧм йылысь вопрос. Ковмас, дерт, оз этша средство, и миянлы колӧ корсьны найӧс.

Вӧлі важӧн да стӧча пасйӧма, мый дзоньвидзалунтӧ он ньӧб аптекаын. Медтӧдчанаыс — мортлӧн оласногын, сыын, торйӧн кӧ, ёна-ӧ тӧлкӧн да пӧльзаӧн сійӧ коллялӧ прӧст кад. Позянлуныс та вылӧ эм, но ёна на омӧля котыртӧны делӧсӧ. Унатор общественнӧй инициатива, йӧзлӧн самодеятельность сайын, но каръясын да сиктъясын, трудӧвӧй коллективъясын тшӧкыда на виччысьӧны вылісянь индӧд да отсӧг. Мыйла, медвойдӧр, ми омӧля используйтам сійӧс, мый эм нин миян киын, — дворецъяс, клубъяс, стадионъяс, паркъяс да уна мукӧдтор?

Мыйла Сӧветъяслы, профсоюзъяслы, комсомоллы не босьтчыны кыдз колӧ тайӧ вопросъясас? Мыйла не паськӧдны йӧз оланінын медся прӧстӧй спортплощадкаяс да спортзалъяс активнӧйджыка стрӧитӧм вӧсна движение? Мыйла, медбӧрти, не котыртны спортивнӧй, туристическӧй да мукӧд клуб кооперативнӧй подув вылын?

Странаын паськаліс вина юӧмлы да алкоголизмлы паныд тыш. Обществолӧн да мортлӧн здоровье ради ми босьтчим чорыд мераясӧ, панім тыш традицияяскӧд, кодъяс артмисны да паськалісны нэмъяс чӧж. Шедӧдӧмторнас ышнясьтӧг позьӧ шуны, мый вина юӧм дзескӧдӧма производство вылысь, этшаджык сійӧ лои общественнӧй местаясын. Бурмӧ семьяясын обстановка, чиніс производственнӧй травматизм, ёнмис пӧрадок. Но и водзӧ колӧ ыджыд, мудзлытӧм, уна пӧлӧс удж, медым дзикӧдз вежлавны артмӧм привычкаяссӧ. Некутшӧм личӧдчӧм тані оз вермы лоны! (Дыр нюжалысь аплодисментъяс).

Миян водзӧ ёся сувтӧ вӧр-ва видзан да сылысь ресурсъяс рациональнӧя используйтан мог. Социализм сылӧн производство планӧвӧя котыртӧмӧн да гуманистическӧй мировоззрениеӧн вермас пыртны общество да вӧр-ва костын йитӧдъясӧ гармония. Та кузя миян пӧртсьӧ нин олӧмӧ мераяслӧн система, сетсьӧны средствояс, и оз этша. Эмӧсь и практическӧй результатъяс.

И век жӧ ӧткымын регионын вӧр-валӧн состояниеыс кыпӧдӧ тӧжд. И правильнӧ общественность, миян писательяс сувтӧдӧны муӧн, сылӧн пытшкӧсса озырлунӧн, тыясӧн да юясӧн, быдмӧгӧн да зверь-пӧткаӧн видзчысьӧмӧн вӧдитчӧм йылысь вопрос.

Вӧр-ва видзан делӧын позьтӧма ньӧжйӧ используйтсьӧны научно-техническӧй шедӧдӧмторъяс. Выль предприятиеяс стрӧитан да уджалысьяссӧ выльмӧдан проектъясӧ пыр на пыртӧны важмӧм решениеяс, омӧля пыртӧны колястӧм да этша коляса технологическӧй процессъяс. Пӧлезнӧй ископаемӧй переработайтігӧн кызвын юкӧныс мунӧ колясӧ, ёгӧсьтӧ кытшалысь средаӧс. Тані колӧны чорыдджык экономическӧй, правӧвӧй, воспитательнӧй сяма мераяс. Ставӧн ми, ӧні олысьяс, кыв кутам вӧр-ва вӧсна потомокъяс водзын, история водзын.

 

 

2. СОЦИАЛЬНО-КЛАССӦВӦЙ ДА НАЦИОНАЛЬНӦЙ ЙИТӦДЪЯС БУРМӦДӦМ

 

 

Ёртъяс! Марксистско-ленинскӧй партиялы зэв тӧдчана анализируйтны классъяс, общественнӧй группаяс костын йитӧдъяс кузя проблемаяс. Аслас политикаын налӧн интересъясысь ӧтувъялунсӧ да аслыспӧлӧслунсӧ пыдісянь артыштӧмӧн. Коммунистическӧй партия лӧсьӧдӧ обществолысь зумыд ӧтувъялун, бура решайтӧ сылысь медся тӧдчана да сложнӧй могъяс.

Сӧветскӧй обществоын авангарднӧй места босьтӧ рабочӧй класс. Социалистическӧй производство системаын аслас положениеӧн, политическӧй опытӧн, ыджыд сознательностьӧн да организованностьӧн, трудӧвӧй да политическӧй активностьӧн рабочӧй класс ӧтувтӧ миянлысь общество, сылӧн медтӧдчана рольыс социализм сӧвмӧдӧмын, коммунистическӧй строительствоын. (Дыр нюжалысь аплодисментъяс). Рабочӧй класслысь, крестьянстволысь, интеллигенциялысь союз ёнмӧдӧм вӧсна дугдывтӧм тӧжд — Сӧветскӧй Союзса Коммунистическӧй партиялӧн политикаын подув изйыс. Буретш тані миян позянлунъяс ӧтувтны вынъяс, медым ӧдйӧджык решайтны экономическӧй да социальнӧй могъяс, кодъясӧс ми ӧні сувтӧдам.

Но социалистическӧй обществолӧн ӧтувъялун — ньӧти абу общественнӧй олӧм нивелируйтӧм, социализм сӧвмӧдӧ йӧзлысь став, уна пӧлӧс интерес, корӧм, сям, активнӧя ошкӧ самодеятельностьсӧ общественнӧй организацияяслысь, кодъяс петкӧдлӧны тайӧ уна пӧлӧслунсӧ. Та дорӧ содтӧд на, социализмлы колӧ татшӧм уна пӧлӧслуныс, сэн сійӧ аддзӧ колана условие водзӧ сӧвмӧдны йӧзлысь творческӧй активностьсӧ, инициативасӧ, ордйысьны вежӧрӧн да талантӧн, мыйтӧг дзик оз вермы лоны социалистическӧй оласног, оз позь мунны водзӧ.

Веськыда кӧ шуны, вопросыс сулалӧ сідзи: ми кӧ ог вермӧй кыпӧдны выль, ёна вылын уровеньӧдз ордйысьӧм производственнӧй, экономическӧй, панласьӧм наукаын, художественнӧй творчествоын, ми ог вермӧй решитны и странаӧс социально-экономическӧй прогресс ӧддзӧдан могъяс. (Аплодисментъяс). Социалистическӧй оласног сӧвмӧдӧм лоӧ коллективизм вынсьӧдӧм, общество ӧтувтӧм, личностьлысь активность кыпӧдӧм могысь став позянлунсӧ лӧсьӧдӧм.

Общественностьлысь внимание кыскӧны ас дорас семья ёнмӧдан проблемаяс. Выль социалистическӧй семья лӧсьӧдӧмын миян шедӧдӧмторъяс тыдаланаӧсь. Социализм мездіс нывбабаӧс экономическӧй да социальнӧй увтыртӧмысь, лӧсьӧдіс сылы мужичӧйкӧд ӧткодь позянлун уджавны, босьтны образование, участвуйтны общественнӧй олӧмын. Социалистическӧй семья стрӧитсьӧ мужичӧйяслӧн да нывбабаяслӧн дзик ӧткодь правояс, семья вӧсна налӧн ӧткодь кыв кутӧм подув вылын.

Но выль семья формируйтӧм — абу прӧстӧй делӧ. Тайӧ сложнӧй процесс, и тані эмӧсь аслас проблемаяс. Торйӧн кӧ, кӧть бӧръя воясӧ юксьӧм лыд и чиніс, век жӧ сійӧ зэв на уна. Абу этша и неблагополучнӧй семья. Ставыс тайӧ омӧль боксянь тӧдчӧ медводз челядьӧс воспитайтӧм вылӧ, а сідзжӧ мужичӧйяслӧн да нывбабаяслӧн моральнӧй состояние, налӧн трудӧвӧй да общественнӧй активность вылӧ. Общество, тӧдӧмысь, оз вермы веськодя видзӧдны тайӧ петкӧдчӧмъяс вылас. Крепыд семья — сылӧн тӧдчана подувъясысь ӧти. (Аплодисментъяс).

Торъя тӧжд колӧ том семьяяслы. Семьяӧн овны том йӧзӧс колӧ дасьтыны. Бурджыка колӧ думыштны том гозъялы материальнӧй отсӧг сетан система, медвойдӧр, жилищно-бытӧвӧй проблема решайтӧмын. Тыдалӧ, колӧ видлавны миянлысь правӧвӧй нормаяс бурмӧдӧм йылысь предложениеяс, медым кыпӧдны семья ёнмӧдӧм вӧсна гражданалысь кыв кутӧм. Но делӧыс абу сӧмын таын. Колӧ сідз лӧсьӧдны государственнӧй да общественнӧй организацияяслысь практическӧй уджсӧ, медым сійӧ быд ногыс отсаліс ёнмӧдны семья, сылысь мыджӧдъяс. Сёрниыс мунӧ общественнӧй празднуйтӧмъяс, культурнӧй да спортивнӧй мероприятиеяс ӧтлаын пуӧдӧм, семейнӧй шойччӧм вылӧ условиеяс лӧсьӧдӧм йылысь. Колӧ паськыда нимӧдны трудӧвӧй династияясӧс, ошкыны бур фамильнӧй традицияяс, воспитайтны том йӧзӧс ыджыдджык поколениеяслӧн опыт вылын. Уна пӧлезнӧйтор тані вермасны вӧчны массӧвӧй информация средствояс, телевидение, литература, кино, театр.

Семьялысь уна проблема решитан условие — нывбабаяслы сэтшӧм уджалан да олан условиеяс лӧсьӧдӧм, кодъяс сетісны эськӧ позянлун бура быдтысьны да сэк жӧ активнӧя участвуйтны трудӧвӧй да общественнӧй олӧмын. Дас кыкӧд пятилеткаын индыссьӧ паськыдджыка используйтны нывбабаяслы дженьдӧдӧм уджалан лун либӧ вежон, гортаныс вӧчан удж.

Нюжалас нывбаба-мамъяслы кагаӧс арӧсӧн-джынйӧнӧдз видзӧм вылӧ мынтысяна отпуск, а сідзжӧ содас кага висигӧн мынтысяна лун лыд. Ичӧт дохода семьяяс кутасны босьтны челядьлы дас кык арӧсӧдз пособие.

Сувтӧдсьӧ мог матысса воясӧ нин тырвыйӧ могмӧдны йӧзӧс детскӧй дошкольнӧй учреждениеясӧн.

Колӧ думыштны и лӧсялана организационнӧй формаяс йылысь. Мыйла эськӧ выльысь не чужтыны трудӧвӧй коллективъясын, оланінын нывбабаяслысь сӧветъяс, ӧтувтны найӧс сӧветскӧй нывбабаяслӧн комитет юрнуӧдӧм улын ӧтувъя системаӧ. (Аплодисментъяс). Женсӧветъяс вермисны эськӧ серьёзнӧя отсавны решайтны миян обществолӧн олӧмын уна социальнӧй вопрос.

Ыджыд места миян делӧясын должен босьтны олӧма поколение йылысь — войнаса да уджвывса ветеранъяс йылысь тӧжд. Партия, Сӧветскӧй государство кутасны вӧчны став позянасӧ, медым пенсионеръяслӧн материальнӧй благосостояниеыс кыптіс общественнӧй озырлун содӧмкӧд тшӧтш. Дас кыкӧд пятилеткаын индыссьӧ содтыны арлыд, инвалидность серти рабочӧйяслы да служащӧйяслы да вердысьӧс воштігӧн медічӧт пенсияяс, а сідзжӧ колхозникъяслы водзті урчитлӧм пенсияяс. Но, кыдзи шулӧны, оз сӧмын няньӧн ов морт. Центральнӧй Комитетӧ юӧрталӧны, мый пенсия вылӧ петӧм бӧрын ветеранъяс пиысь унаӧнлы быттьӧ «нинӧм вӧчны». Тыдалӧ, центрын да местаяс вылын государственнӧй да общественнӧй организацияяслы пыр колӧ примитны содтӧд мераяс, кодъяс отсаласны ветеранъяслы активнӧйджыка участвуйтны хозяйственнӧй да общественно-политическӧй олӧмын. Ӧд сёрниыс мунӧ 50 миллион сайӧ сӧветскӧй йӧз йылысь. (Аплодисментъяс).

Выль воськолӧн лоис эськӧ войнаса да уджвывса ветеранъяслысь всесоюзнӧй общественнӧй организация лӧсьӧдӧм. Чайтсьӧ, сійӧ унатор вермис эськӧ вӧчны, медым зэв ыджыд олан опыта йӧз босьтчисны общественно-политическӧй делӧясӧ, и медвойдӧр быдмысь поколениеӧс воспитайтӧмӧ. Бур перспектива вӧлі эськӧ пенсионеръяслӧн уджлы — кыдзи кооперативнӧй, сідзи личнӧй, семейнӧй подув вылын: услугаяс, торговля, йӧзлы колана тӧвар да видз-му овмӧс продукция вӧчан сфераын. Выль организация вермас сетны ыджыд отсӧг пенсионеръясӧс бытӧвӧя да медицинскӧя обслуживайтӧм бурмӧдӧмын, налысь прӧст кадсӧ котыртӧмын. Делӧыс сылӧн, кыдз гӧгӧрвосьӧ, лоӧ оз этша.

Ёртъяс! Уна национальностя Сӧветскӧй государстволы зэв тӧдчана национальнӧй отношениеяс сӧвмӧдӧм. Миян странаын национальнӧй вопрос решитан подувъяс пуктіс Великӧй Октябрьскӧй социалистическӧй революция. В. И. Ленинлӧн учение вылӧ, социализмӧн шедӧдӧмторъяс вылӧ мыджсьӧмӧн, Коммунистическӧй партия вӧчис тайӧ юкӧнас зэв ыджыд преобразующӧй удж. Сылӧн результатъясыс — социализмлӧн зэв тӧдчана шедӧдӧмтор, коді озырмӧдіс мирӧвӧй цивилизацияӧс. Ӧтчыд и пыр кежлӧ бырӧдӧма национальнӧй увтыртӧм да национальнӧй неравноправие став формаас да петкӧдчӧмас. Вынсялісны, пырисны уна дас миллион морт вежӧрӧ народъяслӧн торкны позьтӧм дружба, став народлысь национальнӧй культура да национальнӧй достоинство пыдди пуктӧм. Сӧветскӧй народ выступайтӧ кыдзи качественнӧ выль социальнӧй да интернациональнӧй общность, кодӧс йитӧ экономическӧй интересъяслӧн, идеологиялӧн да политическӧй могъяслӧн ӧтувъялун.

Но миян вермӧмъяс дырйи оз позь чайтны, мый национальнӧй процессъясын абуӧсь проблемаяс. Противоречиеяс эмӧсь быд пӧлӧс сӧвмӧмын, быть эмӧсь найӧ и тані. Медтӧдчанаыс — аддзыны налысь дугдывтӧг артмысь аспектъяс да граньяс, корсьны да ас кадӧ сетны правильнӧй воча кыв юалӧмъяс вылӧ, кодъясӧс сувтӧдӧ олӧмыс. Торйӧн нин сы вӧсна, мый тані абу на бырӧдӧма да корсюрӧ доймӧмпырысь петкӧдчӧ национальнӧй ӧтдортчӧмлань, местничестволань зільӧм, иждивенческӧй настроение.

Перспектива вылӧ национальнӧй политикалысь основнӧй туйвизьяс лӧсьӧдігӧн торйӧн тӧдчана тӧждысьны, медым ӧтувъя народнохозяйственнӧй комплекс сӧвмӧдӧмӧ став республикалӧн пайыс вӧлі налӧн содӧм экономическӧй да духовнӧй позянлун серти. Производственнӧй кооперация, республикаяслӧн сотрудничайтӧм да ӧта-мӧдлы отсӧг сӧвмӧдӧм — миян уна национальностя государстволӧн да быд республикалӧн медыджыд интересъясын. Партийнӧй организацияяслӧн, Сӧветъяслӧн могыс сыын, медым тырвыйӧджык используйтсисны талунъя позянлунъясыс ӧтувъя интересын, мудзлытӧг венны местничестволысь быд пӧлӧс петкӧдчӧм.

Ми ог весьшӧрӧ гордитчӧй уна национальностя сӧветскӧй социалистическӧй культуралӧн шедӧдӧмторъясӧн. Национальнӧй формаяслысь да рӧмъяслысь озырлунсӧ ас пытшкас босьтӧмӧн сійӧ лоӧ мирӧвӧй культураын вӧвлытӧм явлениеӧн. Но тӧдчана, медым став озырлун дорас, мый эм быд национальнӧй культураын, бур интересыс эз пӧр национальнӧй культураяслӧн ӧта-мӧд костын йитӧд кутан да матыстчан объективнӧй процессысь ӧтдортчыны зільӧмӧ. Тайӧс колӧ кутны тӧд вылын и сэк, кор национальнӧй самобытность улын литературалӧн да искусстволӧн ӧткымын произведениеын, научнӧй уджъясын кӧсйӧны идиллическӧя петкӧдлыны реакционно-националистическӧй да религиознӧй колясъяс, кодъяс оз лӧсявны миян идеологиялы, социалистическӧй оласноглы, научнӧй мировоззрениелы. (Аплодисментъяс).

Миян партиялӧн Ленинсянь мунысь традиция — торъя тӧжд да видзчысьӧм дзик быдторйын, — мый инмӧ национальнӧй политикалы, вӧрзьӧдӧ быд нациялысь да народностьлысь интересъяс, йӧзлысь национальнӧй чувствояс, да сэк жӧ — национальнӧй ограниченностьлӧн да ышнясьӧмлӧн, национализмлӧн да шовинизмлӧн кутшӧм кӧть паськӧмын петкӧдчӧмъяслы паныд принципиальнӧй тыш. Миянлы, коммунистъяслы, колӧ пыр овны мудрӧй ленинскӧй заветъяс серти, творческӧя вӧдитчыны наӧн выль условиеясын, лоны национальнӧй йитӧдъясын кыдз сӧмын позьӧ внимательнӧйӧн, принципиальнӧйӧн Сӧветскӧй Социалистическӧй Республикаяслӧн Союзса став народъяслысь вок сяма дружба водзӧ ёнмӧдӧм ради! (Дыр нюжалысь аплодисментъяс).

Партияӧн лӧсьӧдӧм социальнӧй политика босьтӧ ас пиас унатор да тырвыйӧ олӧмӧ пӧртана. Но вермӧмыс ёнджыкасӧ кадръяслӧн социальнӧй ориентированность, миянлысь планъяс збыльмӧдӧмын настойчивость да инициативность сайын. Йӧзлӧн конкретнӧй могъяс, интересъяс вӧсна дугдывтӧг колӧ тӧждысьны партийнӧй, сӧветскӧй, хозяйственнӧй организацияяслы, профсоюзъяслы, быд веськӧдлысьлы. Сяммам ми решительнӧя бергӧдчыны социальнӧй сфералань — и сэки миян олӧмысь уна талунъя да и аскиа проблема кутас решайтсьыны ӧнӧдз серти ёна ӧдйӧджык да эффективнӧйджыка. (Пӧсь, дыр нюжалысь аплодисментъяс).

 

 

ІІІ. ОБЩЕСТВО ВОДЗӦ ДЕМОКРАТИЗИРУЙТӦМ, НАРОДЛЫСЬ СОЦИАЛИСТИЧЕСКӦЙ САМОУПРАВЛЕНИЕ ДЖУДЖДӦДӦМ

 

 

Ёртъяс! Уджалысь йӧзлӧн демократизмын, ловъя творчествоын В. И. Ленин аддзис выль строй сӧвмӧдан медтӧдчана вын. Кыдзи некод мӧд, сійӧ эскис народлы, тӧждысис йӧзлысь политическӧй активность да культура кыпӧдӧм вӧсна, та дырйи тӧдчӧдліс, мый неграмотнӧй морт сулалӧ политикаысь бокын. Сэксянь коли пӧшти сизимдас во. Ӧткодявны позьтӧмӧдз кыптіс сӧветскӧй йӧзлӧн ставнас образованность да культура уровеньыс, озырмис налӧн социально-политическӧй опытыс. А сідзкӧ, зэв ёна содіс обществолӧн да государстволӧн делӧясӧн веськӧдлӧмын быд гражданинлӧн участвуйтны позянлуныс да коланлуныс.

Демократия — тайӧ сійӧ бур да сӧстӧм сынӧдыс, кӧні сӧмын и вермас тыр вир-яйӧн овны социалистическӧй общественнӧй организм. Со мыйла, кор ми шуам, мый социализмлӧн зэв ыджыд вынйӧрыс используйтсьӧ миян оз на тырвыйӧ, тӧд вылын кутам и сійӧс, мый общество сӧвмӧдӧм ӧддзӧдӧм оз позь думыштны и оз вермы лоны социалистическӧй демократиясӧ, сійӧс быд боксянь да быдторйын водзӧ сӧвмӧдтӧг.

Тайӧс артыштӧмӧн, партия, Центральнӧй Комитет примитӧ мераяс, кодъясӧс веськӧдӧма социалистическӧй стройлысь демократизм джудждӧдӧм вылӧ. Татчӧ колӧ индыны Сӧветъяс, профсоюзъяс, комсомол, трудӧвӧй коллективъяс, народнӧй контроль активизируйтан, гласность ёнмӧдан мераяс. Но век жӧ ставсӧ, мый вӧчӧма да вӧчсьӧ, колӧ донъявны оз тӧрытъя мераӧн, а выль могъяслӧн ыдждаӧн да сложностьӧн. Найӧ, тайӧ могъясыс, кыдзи тӧдчӧдсьӧ партия Программалӧн выль редакцияын, требуйтӧны пыр водзӧ да дугдывтӧг джудждаммӧдны народлысь социалистическӧй самоуправление.

Социалистическӧй обществоын, торйӧн нин ӧнія условиеясын, управление оз вермы лоны этша лыда профессионалъяслӧн привилегияӧн. Не сӧмын теорияысь, но и асланым уна вося практикаысь ми тӧдам, мый социалистическӧй строй бура сӧвмӧ сӧмын сэк, кор ачыс народ збыльысь веськӧдлӧ аслас делӧясӧн, кор уна миллион морт участвуйтӧ политическӧй олӧмын. Тайӧ и эм уджалысь йӧзлӧн самоуправление, кыдзи гӧгӧрволіс Ленин, сійӧ лоӧ Сӧветскӧй властьлӧн вежӧртасӧн. Самоуправленческӧй зачинъяс сӧвмӧны оз миян государственностьысь ортсын, а сы пытшкын, та дырйи пыр пыдӧджык йиджӧны ставнас государственнӧй да общественнӧй олӧмӧ, озырмӧдӧны демократическӧй централизмлысь содержание, ёнмӧдӧны сылысь социалистическӧй природа.

Социалистическӧй самоуправление сӧвмӧдан ведущӧй выныс да главнӧй гарантыс партия. Обществоын руководящӧй роль олӧмӧ пӧртігӧн сійӧ и ачыс лоӧ общественно-политическӧй самоуправляющӧй организациялӧн высшӧй формаӧн. Партияпытшкӧсса демократия паськӧдігӧн, политическӧй системалӧн став звеноын уджалысь коммунистъяслысь активностьсӧ кыпӧдігӧн, КПСС сетӧ правильнӧй туйвизь народлысь социалистическӧй самоуправление джудждӧдан, страналӧн делӧясын йӧзлысь, быд мортлысь участвуйтӧм паськӧдан процесслы.

Уджалысь йӧзлӧн революционнӧй творчествоын чужтӧм народнӧй депутатъяслӧн Сӧветъяс прӧйдитісны кадыслысь прӧверка, докажитісны ассьыныс жизнеспособность, народлысь полновластие збыльмӧдӧмын, йӧзӧс ӧтувтӧмын да мобилизуйтӧмын зэв гырысь позянлунъяс. Социалистическӧй демократизм сӧвмӧдан логика ачыс висьталӧ сӧветскӧй представительнӧй органъяслысь тайӧ позянлунъяссӧ максимальнӧя используйтан зэв ыджыд коланлун йылысь.

Колӧ сӧмын ошкыны, мый воысь-во пыр делӧвӧйджык да эффективнӧйджык лоӧ СССР-са Верховнӧй Сӧветлӧн, союзнӧй да автономнӧй республикаясса Верховнӧй Сӧветъяслӧн удж характерыс. Налы колӧ мудзлытӧг бурмӧдны законодательство, контролируйтны, кыдзи действуйтӧны миян законъяс, кутшӧм збыль пӧльза сетӧ быд государственнӧй органлӧн да веськӧдлысьлӧн уджыс. Колӧ, медым Верховнӧй Сӧветъяслӧн сессияяс вылын активнӧйджыка видлавсисны профсоюзъяслӧн, комсомоллӧн, мукӧд общественнӧй организациялӧн предложениеяс, управление органъяслӧн отчётъяс, овмӧслӧн торъя отрасльясын положение, регионъяслӧн сӧвмӧм.

Съездвывса делегатъяслысь торъя внимание окота вӧлі эськӧ кыскыны местнӧй Сӧветъяслӧн удж дорӧ. Талун найӧ вермасны и колӧ лоны страналысь социально-экономическӧй сӧвмӧм ӧддзӧдӧм вылӧ йӧзӧс мобилизуйтан медся эффективнӧй звеноясысь ӧтиӧн. Бӧрйысьысьяссянь мандат пӧлучитігӧн властьлӧн местнӧй органъяс босьтӧны ас вылас асланыс территорияын олӧмлӧн став сфера вӧсна кыв кутӧм. Кодкӧ кӧ и вермас шуны: тайӧ абу менам вопрос, то Сӧветъяслы татшӧмторйыс оз лӧсяв. Оланін и просвещение, здравоохранение и йӧзлы колана тӧвар, торговля и услугаяслӧн сфера, общественнӧй транспорт и вӧр-ва видзӧм — налӧн веськыд тӧжд. Кор жӧ тайӧ вопросъяс кузя ми кылам на уджалысь йӧзсянь ог этша шуасьӧм, то тайӧ лоӧ мый Сӧветъяслы оз на тырмы деловитость да инициатива, слаб наладорсянь контрольныс. Но подулалӧм требованиеясӧн Сӧветъяс дорӧ шыӧдчигӧн оз позь не аддзыны и мӧдтор: местнӧй тӧдчанлуна уна вопрос решайтігӧн налӧн позянлуныс этша на, вывті ыджыд централизацияыс сэтшӧм делӧясын, кодъяс ылӧ оз пыр тыдавны центрсянь да ёна бурджыка вермасны решайтсьыны местаяс вылын.

Со мыйла ми решительнӧя кутам властьлӧн местнӧй органъяслысь самостоятельность да активность ёнмӧдӧм вылӧ туйвизь, КПСС ЦК-ын, СССР-са Верховнӧй Сӧветлӧн Президиумын да Министръяслӧн Сӧветын ӧні лӧсьӧдӧны та кузя предложениеяс. Медшӧр мӧвпыс налӧн сыын, медым быд Сӧвет вӧчны тырвыйӧ да кыв кутысь кӧзяинӧн быдторйын, мый инмӧ йӧзӧс быд лун могмӧдӧмлы, торйӧдӧм средствояс, местнӧй позянлунъяс да резервъяс используйтӧмын, йӧзӧс обслуживайтан юкӧнын став организациялысь уджсӧ координируйтӧмын да контролируйтӧмын. Такӧд йитӧдын пыдісянь ковмас видлавны Сӧветъяс да налӧн территорияын вылісаджык подчинениеа предприятиеяс костын йитӧдъяс йылысь вопрос, кыпӧдны властьлӧн местнӧй органъяслысь налӧн удж результатъясын заинтересованность.

Ёна эффективнӧйджыка колӧ нуӧдны Сӧветъяслысь сессияяс, ёнмӧдны постояннӧй комиссияяслысь аналитическӧй да контрольнӧй удж, бурмӧдны депутатскӧй запросъяслысь практика. Комиссияяслысь рекомендацияяс, депутатъяслысь предложениеяс да индӧдъяс колӧ пыдісянь видлавны да босьтны тӧд вылӧ исполнительнӧй органъяслы.

Сӧветъяслысь уджсӧ бурмӧдӧм кузя водзӧ воськовъяс индігӧн миянлы оз позь вунӧдны, мый на пӧвстысь ни ӧти оз сет колана результат, оз кӧ ло вынсьӧдӧма депутатъяслӧн инициативаӧн. Партия кутас и водзӧ тӧждысьны, медым депутатъясӧн бӧрйисны медся достойнӧй йӧзӧс, кодъяс вермӧны бура нуӧдны государственнӧй делӧяс, медым Сӧветъяслӧн состав систематическӧя выльмӧдсис. Та кузя, тыдалӧ, воис кад пыртны колана коррективъяс миян бӧрйысян практикаӧ. Тані чукӧрмис эз этша вопрос, коді виччысьӧ ассьыс решение.

Партия лыддис да лыддьӧ аслас долгӧн ёнмӧдны народнӧй избранникъяслысь авторитет да такӧд тшӧтш быд ногыс кыпӧдны бӧрйысьысьяс водзын налысь кыв кутӧмсӧ. Депутатлӧн ним — абу должность дорӧ приложение, абу почётнӧй привилегия, а ыджыд да сьӧкыд удж Сӧветын, йӧз пӧвстын. И колӧ вӧчны став коланасӧ, медым депутатъяслӧн статус йылысь закон пыр ӧтарӧ пӧртсис олӧмӧ, медым быд депутатлӧн вӧлі став позянлуныс збыльмӧдны ассьыс полномочиеяс. (Аплодисментъяс).

Народлысь самоуправление сӧвмӧдӧм требуйтӧ Сӧветъяс исполкомъяслӧн, налӧн аппаратъяслӧн, став мукӧд государственнӧй органъяслӧн уджын, управлениеын демократизм водзӧ джудждӧдӧм. Кызвыныс тані уджалӧны тӧдысь работникъяс, кодъяс висьӧны делӧ вӧсна. Но колӧ пыр помнитны, мый некутшӧм аппарат, мед весиг сылӧн работникъясыс зэв сюсьӧсь, нинӧм оз шедӧд, оз кӧ мыджсьы веськӧдлӧмас уджалысь йӧзлӧн заинтересованнӧй отсӧг да участвуйтӧм вылӧ мыджӧд. Кадыс мыччӧ пыр стрӧгджык да чорыдджык требованиеяс аппаратлӧн удж уровень дорӧ, а тырмытӧмторйыс тані абу этша, тшӧкыда лоӧ паныдасьлыны ведомственностькӧд да местничествокӧд, кыв куттӧмкӧд, бюрократизмкӧд, йӧз вылӧ казенно-равнодушнӧй видзӧдласкӧд. Тайӧ петкӧдчӧмъясыслӧн медтӧдчана помкаясысь ӧти — аппаратлӧн удж бӧрся уджалысь йӧзладорсянь, асланыс Сӧветъяслӧн, общественнӧй организацияяслӧн контроль личӧдӧмын.

Тайӧс артыштӧмӧн, партия сувтӧдӧ мог вайӧдны действиеӧ став инструментсӧ, кодъяс сетӧны быд гражданинлы збыль позянлун активнӧя влияйтны управленческӧй решениеяс дасьтӧм вылӧ, прӧверитны найӧс олӧмӧ пӧртӧм, пӧлучайтны аппаратлӧн удж йылысь колана информация. Талы колӧ подчинитны трудӧвӧй коллективъяс водзын да населениелӧн собраниеяс вылын управлениеса став органлӧн регулярнӧй отчётъяслысь система. Унатор вермасны вӧчны тані народнӧй контроль комитетъяс, группаяс да постъяс, профсоюзъяслӧн общественнӧй инспекцияяс, массӧвӧй информация средствояс.

Да и аслыныс выборнӧй органъяслы колӧ лоны юалысьджыкӧн, стрӧгджыкӧн асланыс аппарат дорӧ. Оз позь не аддзыны, мый аппаратысь дыр вежлытӧм работникъяс тшӧкыда оз кывны выльсӧ, сайӧдчӧны йӧзысь асланыс жӧ лӧсьӧдӧм инструкцияясӧн, а корсюрӧ и падмӧдӧны выборнӧй органъяслысь уджсӧ. Кад, тыдалӧ, лӧсьӧдны сэтшӧм пӧрадок, коді сетіс эськӧ позянлун сӧветскӧй, да и став общественнӧй органлы нуӧдны быд бӧрйысьӧм бӧрын аслас аппаратса ответственнӧй работникъяслы аттестация, та дырйи пыртны сэтчӧ колана нин кадрӧвӧй вежсьӧмъяс. (Аплодисментъяс).

Кадыс требуйтӧ, медым странаӧн веськӧдлан делӧӧ пыр ёнджыка кыскыны общественнӧй организацияясӧс.

Но тайӧ видзӧдлас серти кӧ донъявны миян общественнӧй формированиеяслысь уджсӧ, то веськыда тыдовтчӧ, мый на пиысь уналӧн инициативаыс абу тырмымӧн. Корсюрӧ найӧ зільӧны действуйтны медвойдӧр штатнӧй аппаратлӧн вынъясӧн бюрократическӧя, омӧля мыджсьӧны йӧз вылӧ. Мӧд ногӧн кӧ, общественнӧй организацияяслӧн народнӧй, творческӧй, самодеятельнӧй природа збыльмӧ ылӧ оз ставнас.

Медся массӧвӧй организацияӧн лоӧны миян профсоюзъяс. Ставнас найӧ оз этша вӧчны рабочӧйяслысь, служащӧйяслысь да колхозникъяслысь шыӧдчӧмъяс решайтӧм, ордйысьӧм сӧвмӧдӧм, дисциплина ёнмӧдӧм, удж производительность кыпӧдӧм могысь. И век жӧ, сёрниыс мунӧ кӧть уджалысь йӧзлысь законнӧй интересъяс дорйӧм, удж видзӧм да безопасность техника йылысь, оздоровительнӧй, спортивнӧй, клубнӧй учреждениеяс стрӧитӧм да налӧн удж йылысь, профсоюзнӧй комитетъяслы ылӧ оз пыр тырмы боевӧй целеустремлённость да настойчивость. Гӧгӧрвоана, мый татшӧм пассивностьыс лӧсялӧ сійӧ хозяйственникъяслы, кодъяслы производство мукӧддырйи сайӧдӧ мортӧс. Но социальнӧй политика, уджалысь йӧзлӧн интересъяс профсоюзъяслы мед пыр вӧліны медводзынӧсь. Таын, стӧча кӧ шуны, и медтӧдчанаторйыс налӧн уджын. ВЦСПС-лӧн, мукӧд профсоюзнӧй органлӧн эм та могысь зэв гырысь правояс, абу ичӧт государственнӧй, да и асланыс средствояс. Вот и колӧ падъявтӧг да паськыда найӧс используйтны, а не виччысьны, мый кодкӧ кутас решайтны профсоюзъяс пыдди налы индӧм могъяссӧ.

Аскиа луныс унаторйын сы сайын, ёртъяс, кутшӧм том йӧзӧс ми воспитайтам талун. Тайӧ став партиялӧн, став народлӧн мог. Тайӧ Ленинскӧй комсомоллӧн медся тӧдчана, главнӧй мог. Миян том йӧз удж радейтысь, дась подвиг вӧчны да асьсӧ оз жалит, социализмлы преданнӧй. Но татшӧм нин гырысьджык поколениеяслӧн мог — вӧчны ставсӧ, медым смена вӧлі нӧшта тӧлкаджык, сямаджык, бурджыка велӧдӧм, медым сійӧ достойнӧя нуис водзӧ эстафетаӧн справедливостьлысь да свободалысь идеалъяс, кодъясӧс завещайтіс Великӧй Октябрь. (Аплодисментъяс).

В. И. Ленин тӧдчӧдліс, мый оз позь велӧдчыны коммунизмӧ сӧмын книгаясысь, оз позь воспитайтны ответственность кыв кутана делӧяс сеттӧг. 80-ӧд воясся том йӧз торъялӧны паськыд кругозорӧн, образованностьӧн, энергияӧн. Найӧ, ме эськӧ шуи, зарядитчӧмаӧсь сы вылӧ, медым мыйкӧ вӧчны, корсьӧны позянлунъяс петкӧдлыны асьнысӧ общественнӧй олӧмлӧн став юкӧнын. И комсомоллы колӧ быд ногыс ошкыны тайӧ зільӧмсӧ быдлаын — народнӧй овмӧсын, наукаын да техникаын, тӧдӧмлунъяс да культура босьтӧмын, политическӧй олӧмын да Рӧдинаӧс дорйӧмын. Такӧд тшӧтш тайӧ уджыс, кыдзи некутшӧм мӧд, мед вӧлі корсьысяна, том йӧзлы интереснӧй да матысса, топыда йитчӧма производствоын, велӧдчӧмын да олӧмын, прӧст кад используйтӧмын том йӧзлӧн корӧмъяскӧд.

Партийнӧй, сӧветскӧй да хозяйственнӧй органъяслы комсомолкӧд ӧтвылысь колӧ пыр водзӧ нуӧдны управлениеын, производствоын, наукаын, культураын том йӧзлысь достойнӧй представительясӧс веськӧдлан удж вылӧ индалан туйвизь. Ми шуам: том йӧзлы миян быдлаын туй. Тайӧ правильнӧ. Но колӧны дугдывтӧг зільӧмъяс, медым тайӧ кывъясыс эз чусмыны, а туйыс пыр вӧлі збыльысь паськыд.

КПСС Центральнӧй Комитет дзоньнас лыддьӧ коланаӧн вӧчны профсоюзъяслысь да комсомоллысь, творческӧй союзъяслысь да добровольнӧй обществояслысь народлӧн социалистическӧй самоуправление системаын рольсӧ кыпӧдӧм кузя водзӧ воськовъяс. Торйӧн кӧ, индыссьӧ содтыны вопросъяс, кодъясӧс государственнӧй органъяс вермасны решайтны сӧмын лӧсялана профсоюзнӧй, комсомольскӧй, нывбабаяслӧн организацияяслӧн участвуйтігӧн либӧ налӧн водзвыв сӧгласитчӧмӧн, сетны тайӧ организацияяслы право кор колӧ дугӧдлыны збыльмӧдны управленческӧй решениеяс.

Миян партийнӧй программа веськӧдӧ непосредственнӧй демократиялысь став формасӧ медся эффективнӧя используйтӧм, государственнӧй да мукӧд решение дасьтӧмын, примитӧмын да олӧмӧ пӧртӧмын народнӧй массаяслӧн веськыда участвуйтӧм вылӧ. Зэв ыджыд рольыс тані трудӧвӧй коллективлӧн, коді действуйтӧ общественнӧй олӧмлӧн став сфераын и медвойдӧр — экономикаын. Предприятиеяслысь правояс паськӧдӧм, хозрасчет пыртӧм да социалистическӧй предприимчивость ёнмӧдӧм лоӧны реальнӧй содержаниеаӧсь сӧмын сэк, кор содӧ аслас уджалысь мортлӧн активность. Оз позь миритчыны пыр на паныдасьлысь фактъяскӧд, кор рабочӧйяс оз тӧдны асланыс предприятиелысь планъяс, кор налысь предложениеяс оз видлавны да артыштны кыдз колӧ. Тайӧ фактъясыс висьталӧны, мый инерциялӧн вынъяс кӧнсюрӧ пыр на вӧчӧны поводдясӧ, мешайтӧны босьтчыны веськӧдлыны рабочӧйяслы да служащӧйяслы, воспитайтны налысь производствоын тыр правоа кӧзяевалысь чувство.

Трудӧвӧй коллективъяс йылысь кык во сайын примитӧм закон, кыв шутӧг, отсаліс ловзьӧдны налысь инициатива. Но шуны, мый сійӧ сетӧ результатъяс, кодъяс вылӧ ми надейтчим, оз на позь. Тайӧс петкӧдліс Минскӧй автозаводын да мукӧд предприятиеын законӧн вӧдитчан практика йылысь вопрос КПСС ЦК-ын видлалӧм. Выводыс ӧти пӧлӧс: кардинальнӧя бурмӧдны механизм, коді сетіс эськӧ позянлун Законас сюйӧм демократическӧй принципъяс да нормаяс пӧртны быд лунъя удж практикаӧ. Воськов бӧрся воськов колӧ содтыны проблемаяс, кодъяс кузя трудӧвӧй коллективлӧн решениеяс лоӧны бӧръяӧн, кыпӧдны рабочӧйяслӧн да служащӧйяслӧн ӧтувъя собраниеяслысь роль, налысь решениеяс олӧмӧ пӧртӧм вӧсна кыв кутӧм. Чужӧ вопрос и сы йылысь, медым ӧтувъя собраниеяс костын эз сӧмын бригадаясын, но и предприятиеясын уджаліс, шуам, трудӧвӧй коллективлӧн сӧвет, кытчӧ пырисны эськӧ администрациялӧн, партийнӧй, профсоюзнӧй, комсомольскӧй организацияяслӧн, бригадаясса сӧветъяслӧн представительяс, рабочӧйяс, специалистъяс.

Передӧвӧй хозрасчётнӧй бригадаяс ӧні нин лоӧны самоуправлениелӧн первичнӧй ячейкаясӧн, кодъяс бӧрйӧны ассьыныс веськӧдлысьясӧс. Практика петкӧдлӧ тайӧ делӧыслысь олан вынсӧ. Сійӧ петкӧдлӧ, мый производствоӧн веськӧдлӧмын демократизм сӧвмӧдігӧн колӧ, тыдалӧ, паськӧдны выборностьсӧ став бригадир вылӧ, а сэсся вочасӧн и предприятиеясса ӧткымын мукӧд категорияа веськӧдлысьяс — мастеръяс, сменаясса, участокъясса, цехъясса начальникъяс, совхоз отделениеясса управляющӧйяс вылӧ. Уна вося опыт петкӧдлӧ: буретш тані колӧ корсьны народнӧй овмӧсӧн веськӧдлӧмын централизм да демократия, единоначалие да выборность ӧтувтан ӧнія условиеяслы лӧсялана формаяс.

Пыр тӧждысянатор — колхозъясӧн да мукӧд кооперативнӧй организацияӧн веськӧдлан демократическӧй принципъясӧ кыв шутӧг кутчысьӧм, налӧн уставъяслысь требованиеяс олӧмӧ пӧртӧм. Бӧръя кадӧ та дорӧ вниманиеыс кыдзкӧ чиніс, кооперация олӧмӧ сюйсьӧны вывті унаӧн. Партийнӧй да сӧветскӧй органъяслы колӧ быть видзӧдны сы бӧрся, медым колхознӧй, кооперативнӧй самоуправление уджаліс торксявтӧг, дугӧдны быд ногыс топӧдны да администрируйтны зільӧм.

Миян Конституция индӧ нуӧдны страна олӧмысь, местнӧй Сӧветъяслӧн решениеяс проектъясысь гырысь вопросъяс всенароднӧй видлалӧм да на кузя гӧлӧсуйтӧм. Колӧ ӧддзӧдны тайӧ зэв тӧдчана вопрос кузяыс закон дасьтӧм. Миянлы колӧ нӧшта бурджыка используйтны веськыд демократия сӧвмӧдан сэтшӧм надёжнӧй каналъяс, кыдзи гражданалӧн собраниеяс, бӧрйысьысьяслӧн наказъяс, уджалысь йӧзлӧн письмӧяс, печать, радио, телевидение, общественнӧй мӧвп тӧдмалан, йӧзлӧн шыӧдчӧмъяс да настроениеяс вылӧ оперативнӧя да тӧждысьӧмпырысь вочавидзан став средство.

Принципиальнӧй миянлы гласность паськӧдӧм йылысь вопрос. Тайӧ вопрос политическӧй. Гласностьтӧг абу и оз вермы лоны демократизм, йӧзлӧн политическӧй творчество, управлениеын налӧн участвуйтӧм. Тайӧ, кӧсъянныд кӧ, делӧ вылын уна дас миллион рабочӧйлӧн, колхозниклӧн, интеллигентлӧн делӧ бердӧ государственнӧй, кыв кутана чувствоӧн йиджӧм босьтчӧмлы подув, миян кадръяслӧн психологическӧй вежсьӧм заводитчӧм. (Дыр нюжалысь аплодисментъяс).

Мукӧддырйи, кор сёрни мунӧ гласность йылысь, ковмылӧ кывны пукалӧмъяс видзчысьӧмӧнджык сёрнитны миян тырмытӧмторъяс да эндӧдӧмторъяс, сьӧкыдлунъяс йылысь, кодъяс быть овлӧны любӧй ловъя уджын. Воча кывйыс тані вермас лоны сӧмын ӧти, ленинскӧй: коммунистъяслы пыр и став обстоятельство дырйи колӧ правда. (Дыр нюжалысь аплодисментъяс). Бӧръя вося опыт петкӧдліс, кутшӧм решительнӧя сӧветскӧй йӧз ошкӧны, кор бескомпромисснӧя донъялам ставсӧ, мый мешайтӧ миянлы мунны водзӧ. А вот налы, коді велаліс уджавны сідз-тадз, ылӧдчыны, збыльысь абу долыд гласность югӧр улын, кор ставыс, мый вӧчсьӧ государствоын да обществоын, народлӧн контроль улын, народ син водзын. (Аплодисментъяс). Та вӧсна миянлы колӧ вӧчны гласностьсӧ торксявтӧг уджалысь системаын. Сійӧ колӧ центрын, но оз омӧльджыка, а гашкӧ, весиг ёнджыка колӧ местаяс вылын, кӧні олӧ да уджалӧ морт. Сійӧ кӧсйӧ и сылы колӧ тӧдны оз сӧмын сійӧс, мый вӧчсьӧ государственнӧй масштабын, но и сійӧс, кутшӧм решениеяс примитсьӧны местнӧй партийнӧй да сӧветскӧй органъясӧн, предприятиеясса администрацияӧн да профсоюзъясӧн.

Социалистическӧй демократизм паськӧдан да водзӧ сӧвмӧдан могъяслы должен служитны сӧветскӧй мортлӧн социально-политическӧй да личнӧй правояслӧн да свободаяслӧн став арсенал. Тайӧ правояссӧ да свободаяссӧ джудждаммӧдӧм, налысь гарантияяс ёнмӧдӧм партия да государство лыддьӧны кыдз ассьыныс медпервой долг. Но социализмыс сэтшӧм, мый гражданинлӧн правояс абуӧсь и оз вермыны лоны сылӧн обязанностьястӧг, дзик жӧ кыдзи и абуӧсь обязанностьяс правоястӧг.

Колӧ кыпӧдны уджалысь йӧзлысь активностьсӧ, ставныслысь и быдӧнлысь, созидательнӧй уджын, тырмытӧмторъяс, лёк вӧчӧм, быд пӧлӧс висьӧм кодь петкӧдчӧмсӧ, миян право да мораль нормаясысь кежӧмъяссӧ бырӧдӧмын. Демократия вӧлі и кольӧ социалистическӧй законность ёнмӧдан зэв тӧдчана рычагӧн, а зумыд законность — миян демократиялӧн торйӧдны позьтӧм юкӧнӧн.

Бӧръя кадӧ вӧчӧма обществолӧн олӧмысь став сфераын правопорядок ёнмӧдӧм кузя абу этша удж. Но та кузя зільӧмыс некутшӧма оз вермы личавны. Ковмас и водзӧ бурмӧдны сӧветскӧй законъяс. Миян законодательство — гражданскӧй да трудӧвӧй, финансӧвӧй да административнӧй, хозяйственнӧй да уголовнӧй — должен нӧшта активнӧйджыка отсавны управлениелысь экономическӧй методъяс пыртӧмлы, удж да потребление мера бӧрся мӧрччана контрольлы, социальнӧй справедливость принципъяс олӧмӧ пӧртӧмлы.

Колӧ пыр ӧтарӧ кыпӧдны правоохранительнӧй да мукӧд органлысь кыв кутӧм, ёнмӧдны Сӧветъясын да народнӧй овмӧсын юридическӧй служба, государственнӧй арбитраж, бурмӧдны йӧзӧс правӧвӧя воспитайтӧм. Вежсьытӧм могӧн кольӧ преступностькӧд да мукӧд правонарушениекӧд тышын сӧветскӧй законъяслысь став вынсӧ используйтӧм, медым йӧз любӧй населённӧй пунктын кылісны налӧн спокой да неприкосновенность вӧсна государстволысь тӧжд, эскисны, мый право торкалысь ни ӧти морт оз мын заслужитӧм наказанньӧысь.

Зэв стрӧга колӧ кутчысьны правосудиелӧн, закон водзын гражданалы равенстволӧн демократическӧй принципъясӧ, мукӧд гарантияӧ, кодъяс дорйӧны государстволысь да быд гражданинлысь интересъяс. Такӧд йитӧдын колӧ решительнӧя кыпӧдны прокурорскӧй надзорлысь роль, бурмӧдны судъяслысь да адвокатуралысь уджсӧ, матысса кадӧ нин эштӧдны должностнӧй йӧзлысь, кодъяс топӧдӧны гражданинлысь правояс, незаконнӧй действиеяссӧ судӧ обжалуйтан пӧрадок йылысь Конституцияӧн урчитӧм закон дасьтӧм. Тӧдӧмысь, законность да правопорядок лоӧ сымын тырвыйӧнджык, кымын активнӧйджыка босьтчасны сыӧ партийнӧй да сӧветскӧй органъяс, профсоюзъяс да комсомол, трудӧвӧй коллективъяс да народнӧй дружинаяс, миян общественностьлӧн став вынъяс.

Сӧветскӧй Союзлы да мукӧд социалистическӧй страналы паныд империализмлӧн спецслужбаяслысь подрывнӧй удж содігӧн тӧдчымӧн кыптӧ кыв кутӧм, коді куйлӧ государственнӧй безопасность органъяс вылын. Партия юрнуӧдӧм улын сӧветскӧй законъясӧ стрӧга кутчысьӧмӧн найӧ нуӧдӧны врагъяслысь корсьысьӧмъяс эрдӧдӧм, быд пӧлӧс подрывнӧй удж дугӧдӧм, миян Рӧдиналысь священнӧй рубежъяс видзӧм кузя ыджыд удж. Ми эскам, мый сӧветскӧй чекистъяс, воин-пограничникъяс пыр лоасны сэтшӧмӧсь, кутшӧмӧсь на дорӧ требованиеясыс, кутасны петкӧдлыны сюсьлун, выдержка да чорыдлун миян государственнӧй да общественнӧй строй вылӧ быд пӧлӧс усьласьӧмкӧд тышын. (Дыр нюжалысь аплодисментъяс).

Сьӧкыд международнӧй обстановка, реакционнӧй империалистическӧй вынъяслысь содысь агрессивностьсӧ тӧд вылын кутӧмӧн, КПСС Центральнӧй Комитет, ЦК Политбюро сетӧны личавлытӧм внимание страналӧн обороноспособностьлы, СССР-са Вооружённӧй Вынъяслӧн боевӧй вынйӧрлы, воинскӧй дисциплина ёнмӧдӧмлы. Сӧветскӧй Армиялӧн да Военно-Морскӧй Флотлӧн эм ӧнія вооружение да техника, бура велӧдӧм личнӧй состав, дасьтӧм, народлы помӧдз преданнӧй команднӧй да политическӧй кадръяс. Найӧ достойнӧя пӧртӧны олӧмӧ ассьыныс долг медся сложнӧй, мукӧддырйи медся сьӧкыд обстановкаын. (Дыр нюжалысь аплодисментъяс). Став кыв кутӧмӧн ми вермам талун шуны: СССР-лӧн обороннӧй вынйӧрыс кутчысьӧ сы вылын, медым позис надёжнӧя дорйыны сӧветскӧй йӧзлысь мирнӧй удж, мирнӧй олӧм. (Дыр нюжалысь аплодисментъяс).

Партия да государство зілисны да зільӧны, медым сӧветскӧй воин — салдат и офицер, — ассьыс сьӧкыд службасӧ нуигӧн, пыр аддзис обществолысь тӧжд да внимание, медым миян армия вӧлі гражданскӧй кыв кутӧм, мужество да патриотизм воспитайтан школаӧн. (Аплодисментъяс).

Гӧгӧрвоана, ёртъяс, мый тані, съезд вылын, ми индалам миян демократия, государственность, ставнас сӧветскӧй политическӧй система бурмӧдан сӧмын общӧй рамкаяс, медшӧр контуръяс. Съездлысь решениеяс олӧмӧ пӧртӧм, кыв шутӧг, ваяс аскӧдыс народнӧй инициативалысь выль петкӧдчӧмъяс, йӧзлӧн социально-политическӧй творчестволысь выль формаяс.

 

 

ІV. ПАРТИЯЛӦН ОРТСЫСА ПОЛИТИКАЫН СТРАТЕГИЯЛӦН ОСНОВНӦЙ МОГЪЯС ДА ТУЙВИЗЬЯС

 

 

Ёртъяс! Страналӧн экономическӧй да социальнӧй сӧвмӧмлы подув пуктысь могъяс индӧны и КПСС-лысь международнӧй стратегия. Сылӧн медшӧр могыс помӧдз ясыд — сетны сӧветскӧй народлы позянлун уджавны зумыд мир да свобода условиеясын. Татшӧм, збыльысь кӧ, миян ортсыса политика дорӧ партиялӧн медпервой программнӧй требованиеыс. Ӧнія обстановкаын пӧртны сійӧс олӧмӧ — сідзкӧ медвойдӧр дугӧдны ядернӧй война кежлӧ материальнӧя дасьтысьӧм.

Артмӧм ситуациясӧ быд боксянь донъялӧм бӧрын КПСС вӧзйис ӧнія нэм помӧдз йӧзӧс массӧвӧя виалан оружие дзикӧдз бырӧдан целостнӧй программа — аслас ыджда да тӧдчанлун сертиыс историческӧй программа. Сійӧс олӧмӧ пӧртӧм восьтіс эськӧ человечество водзын принципиальнӧ мӧд ног сӧвман кад, позянлун веськӧдчыны сӧмын созидание вылӧ.

Кыдзи ті тӧданныд, ми шыӧдчим асланым предложениеясӧн эг сӧмын традиционнӧй дипломатическӧй каналъясӧд, но и веськыда мирӧвӧй общественнӧй мӧвп дорӧ, народъяс дорӧ. Воис кад помӧдз гӧгӧрвоны миян лунъяслысь чорыд реальностьсӧ: ядернӧй оружие дзебӧ ас пытшкас смерч, коді вермӧ чышкыштны му вылысь морт рӧд. Миян шыӧдчӧм нӧшта ӧтчыд тӧдчӧдӧ КПСС-лӧн ортсыса политикаын стратегиялысь восьса, честнӧй, ленинскӧй характер.

Социализм кыв шутӧг ӧткажитчӧ войнаясысь кыдзи межгосударственнӧй политическӧй да экономическӧй противоречиеяс, идеологическӧй венъяс бырӧдан средствоысь. Миян идеал — оружиетӧм да увтырттӧм мир, мир, кӧні быд народ свободнӧя бӧрйӧ сӧвман туй, ассьыс оласног. Тайӧ — коммунистическӧй идеологиялысь гуманизм, сылысь нравственнӧй озырлун петкӧдлӧм. Та вӧсна и водзӧ кежлӧ мирӧвӧй арена вылын партиялӧн уджын магистральнӧй туйвизьӧн кольӧ ядернӧй опасностьлы, вооружениеяс вӧчӧмлы паныд, всеобщӧй мир видзӧм да ёнмӧдӧм вӧсна тыш.

Тайӧ политикаыслы сувтӧдны нинӧм. Тайӧ торъя нин правильнӧ международнӧй делӧясын ёсь кадколастъясӧ. Пӧжалуй, война бӧрся тайӧ дас вояс чӧж некор мирын положениеыс эз вӧв сэтшӧм взрывоопаснӧй, а сідзкӧ, сложнӧй да неблагоприятнӧй, кыдзи 80-ӧд вояслӧн первой джынйын. Правӧй группировка, коді воис США-ын власть дорӧ, да НАТО-ын налӧн основнӧй пӧпутчикъясыс крута бергӧдчисны разрядкасянь военно-силӧвӧй политикалань. Найӧ босьтчисны доктринаясӧ, кодъяслы добрососедство да сотрудничайтӧм оз лӧсявны кыдзи мирӧвӧй сӧвмӧмлӧн принципъяс, кыдзи международнӧй отношениеяслӧн политическӧй философия. Вашингтонскӧй администрация коли пельтӧм миян чуксалӧмъяс дорӧ дугӧдны вооружение помся вӧчӧм, бурмӧдны обстановка.

Вермас лоны, оз ков вӧрӧдны важсӧ? Торъя нин ӧні, кор сӧветско-американскӧй йитӧдъясын кыдз быттьӧ петкӧдчӧны бурланьӧ вежсьӧмъяс, а ӧткымын натовскӧй странаса веськӧдлысьяслӧн действиеясын да настроениеын бара заводитӧны тыдовтчавны реалистическӧй тенденцияяс. Ми лыддям, колӧ, сы вӧсна мый 80-ӧд вояс первой джынйын международнӧй климатлӧн чорыда кӧдздӧдӧм нӧшта ӧтчыд казьтыштіс, мый нинӧм оз вӧчсьы ачыс: мир вӧсна лоӧ тышкасьны, тышкасьны личлэдзлытӧг да целеустремлённӧя. (Аплодисментъяс). Колӧ корсьны, аддзыны да используйтны весиг медся ичӧт позянлун, медым — кытчӧдз позяна на — вежны военнӧй опасность содтӧмлань тенденция. Тайӧс гӧгӧрвоӧмӧн КПСС ЦК аслас апрельскӧй Пленум вылын выльысь анализируйтіс ядернӧй грӧзлысь характерсӧ да ыдждасӧ, индіс практическӧй воськовъяс, кодъяс вермасны вайӧдны ситуациясӧ бурмӧдӧмлань. Ми босьтчим татшӧм принципиальнӧй думъяссянь.

Первой. Ӧнія оружие оз коль ни ӧти государстволы надея дорйыны асьсӧ сӧмын военно-техническӧй средствоясӧн, шуам, оборона — весиг медся вынасӧ — лӧсьӧдӧмӧн. Безопасность лӧсьӧдӧм пыр ёнджыка сувтӧ кыдзи мог политическӧй, и решитны сійӧс позьӧ сӧмын политическӧй средствоясӧн. Колӧ медвойдӧр воля, медым мӧдӧдчыны разоружитчан туйӧд. Безопасность оз вермы помӧдз кутчысьны водзӧс босьтӧмысь полӧм вылын, мӧд ногӧн кӧ, «сдерживание» либӧ «устрашение» доктринаяс вылын. Ог нин сёрнитӧй сэтшӧм ситуациялӧн абсурдность да аморальность йылысь, кор ядернӧй заложникӧн лоӧ ставнас мирыс, тайӧ доктринаясыс ошкӧны вооружение вӧчӧм, коді водз ли сёр вермас мынтӧдчыны контроль улысь.

Мӧд. Безопасность, сёрнитны кӧ СССР да США костын йитӧдъяс йылысь, вермас лоны сӧмын кыкнанныслӧн, а босьтны кӧ дзоньнас международнӧй отношениеяс — сӧмын всеобщӧй. Медыджыд мывкыдлуныс абу сыын, медым тӧждысьны дзик сӧмын ас йылысь, а торъя нин мӧдарладорыслы лёк вылӧ. Колӧ, медым ставӧн кылісны асьсӧ ӧткодь безопасностьын, сы вӧсна мый ядернӧй нэмӧ полӧм да майшасьӧм чужтӧны политикаын да конкретнӧй действиеясын водзвыв висьтавны позьтӧмтор. Зэв коланаӧн ӧні лоӧ кадыслысь критическӧй тӧдчанлунсӧ артыштӧм. Йӧзӧс массӧвӧя виалан оружиелӧн выль системаяс пыр ӧтарӧ дженьдӧдӧны кадсӧ, бырӧдӧны позянлунъяс примитны кризисъяс дырйи война да мир вопросъяс кузя политическӧй решениеяс.

Коймӧд. Милитаризмлӧн локомотивӧн кольӧны США, налӧн военно-промышленнӧй машинаыс, коді оз на лӧсьӧдчы чинтыны ӧдсӧ. Тайӧс, дерт, колӧ босьтны тшӧт вылӧ. Но ми бура гӧгӧрвоам: военно-промышленнӧй комплекслӧн интересъясыс да могъясыс — дзик абу сэтшӧмӧсь, кутшӧмӧсь американскӧй народлӧн интересъясыс да могъясыс, тайӧ великӧй странаыслӧн збыльысь национальнӧй интересъясыс.

Мир, тӧдӧмысь, ёна ыджыдджык США-ысь да рубеж сайын наӧн оккупируйтӧм территорияысь. И мирӧвӧй политикаын оз позь йӧршитчыны сӧмын кутшӧмкӧ ӧти, мед кӧть и зэв тӧдчана, странакӧд йитӧдъясӧн. Тайӧ, кыдзи петкӧдлӧ опыт, сӧмын ошкӧ вынлысь ас вылас надейтчӧмсӧ. Но, гӧгӧрвоана, ми сетам зэв ыджыд тӧдчанлун Сӧветскӧй Союзлӧн да США-лӧн йитӧдъяс состояниелы да характерлы. Миян странаяслӧн эм абу этша йитӧд, ӧта-мӧдкӧд мирнӧя олӧм вылӧ эм объективнӧй коланлун, сотрудничайтны ӧта-мӧдлӧн ӧткодь правояс да ӧткодь выгодаяс подув вылын — но сӧмын ӧткодь правояс да ӧткодь выгодаяс вылын.

Нёльӧд. Мирын ӧні лоӧны зэв ӧдйӧ вежсьӧмъяс, и некод оз вермы помся кутны сэні статус-кво. Сійӧ зэв уна дас государствоысь, кодъяс пиысь быдӧнлӧн эм аслас законнӧй интересъяс. На водзын, быдӧн водзын, сулалӧ фундаментальнӧй мог: социальнӧй, политическӧй да идеологическӧй торъялӧмъяс вылӧ син куньтӧг, велӧдны международнӧй арена вылын асьтӧ кужӧмӧн кутӧм йылысь наука да искусство, овны цивилизованнӧя, мӧд ногӧн кӧ, корректнӧй международнӧй йитӧдъяс да сотрудничество дырйи. Но медым петкӧдны тайӧ сотрудничествосӧ паськыд эрдъяс вылӧ, колӧ и ставсӧ шымыртысь международнӧй экономическӧй безопасностьлӧн система, коді эськӧ ӧткодя дорйис быд государствоӧс империалистическӧй, неоколониалистскӧй политикалӧн дискриминацияысь, санкцияясысь да мукӧдторйысь. Татшӧм системаыс, кыдзи и разоружение, вермас лоны ставнас международнӧй безопасностьлӧн ён подулӧн. (Аплодисментъяс).

Ӧти кывйӧн кӧ, ӧнія мир лоис зэв ичӧтӧн да трӧпӧкӧн войнаяслы да вын боксянь политикалы. Спаситны да видзны сійӧс оз позь, не кӧ помавны — решительнӧ да пыр кежлӧ — сэтшӧм мӧвпалӧмкӧд да действиекӧд, коді нэмъяс чӧж кутчысьлісны сы вылын, мый позьӧ лэдзны войнаяс да вооружённӧй конфликтъяс.

А тайӧ, сідзкӧ, гӧгӧрвоны, мый вооружение содтӧм кузя ордйысьӧмын, кыдзи и ядернӧй войнаын, вермыны оз нин позь. Му вылын татшӧм ордйысьӧмсӧ водзӧ нуӧдӧмыс, а торйӧн нин космосӧ сійӧс веськӧдӧм, ӧддзӧдас ядернӧй оружие чӧжан да выльмӧдан и сідзи нин критическӧй ыджыд ӧдсӧ. Мирын обстановкаыс вермас лоны сэтшӧмӧн, кор сійӧ оз нин кут кывзысьны политикъяслӧн вежӧрлысь либӧ волялысь. Сійӧ веськалас техникалӧн, военно-технократическӧй логикалӧн планӧ. Сідзкӧ, оз сӧмын ачыс ядернӧй войнаыс, но и сы кежлӧ дасьтысьӧмыс, мӧд ногӧн кӧ, вооружение ӧдйӧ содтӧм, военнӧй боксянь вынйӧраджыкӧн лоны зільӧм, объективнӧя оз вермыны сетны политическӧй выигрышсӧ некодлы.

Тайӧ лоӧ, водзӧ, гӧгӧрвоны, мый ӧта-мӧдлы паныд сулалысь сторонаяслӧн ядернӧй потенциаллӧн балансыс ӧні вывті вылын. Сійӧ вайӧ на ӧні на пиысь быдӧнлы ӧткодь опасность. Но сӧмын ӧні. Ядернӧй вооружение водзӧ содтӧмыс быть ыдждӧдас тайӧ ӧткодь опасностьсӧ и вермас вайӧдны сійӧс сы выйӧдз, кор весиг паритетыс оз кут лоны военно-политическӧя кутысь факторӧн. Сідзкӧ, медводз колӧ ёна чинтыны военнӧй противостояниелысь уровеньсӧ. Миян нэмӧ збыльысь ӧткодь безопасностьыс гарантируйтсьӧ стратегическӧй баланслӧн оз медся вылын, а медся улын уровеньӧн, кытысь колӧ дзикӧдз бырӧдны йӧзӧс массӧвӧя виалан ядернӧй да мукӧд сикас оружие. (Аплодисментъяс).

Тайӧ лоӧ, медбӧрын, гӧгӧрвоны, мый ӧнія обстановкаын став государствояс костын сотрудничество да ӧтувъя удж вежны нинӧмӧн оз позь. Татшӧм ногӧн, лоисны объективнӧй — тӧдчӧда, объективнӧй — условиеяс, кор капитализм да социализм костын венласьӧмыс вермас мунны сӧмын да дзик сӧмын мирнӧя ордйысян да мирнӧя соперничайтан формаясын.

Миянлы орччӧн мирнӧя олӧм — политическӧй туйвизь, кодӧс СССР кӧсйӧ зумыда нуӧдны и водзӧ. (Дыр нюжалысь аплодисментъяс.) Внешнеполитическӧй стратегияын преемственностьӧ кутчысьӧмӧн, КПСС кутас нуӧдны активнӧй международнӧй политика, коді петӧ ӧнія мирлӧн реальностьясысь. Дерт, ӧти-кык, весиг зэв интенсивнӧй мирнӧй наступлениеӧн международнӧй безопасностьлысь проблемаяссӧ решитны оз позь. Вермӧмӧ вайӧдны вермас сӧмын пыр вочасӧн, планомернӧя да мудзлытӧг нуӧдан удж.

Ортсыса политикаын преемственностьыд ньӧти абу кольӧмсӧ прӧстӧ повторитӧм, торйӧн нин чукӧрмӧм проблемаяс вылӧ видзӧдласъясын. Колӧны торъя стӧчлун ассьыным позянлунъяс донъялӧмын, выдержка да зэв ыджыд кыв кутӧм решениеяс примитігӧн. Колӧ принципъяс да видзӧдласъяс дорйӧмын, чорыдлун, тактическӧй писькӧслун, ӧта-мӧдлы лӧсялана компромиссъяс вылӧ дасьлун, абу конфронтация вылӧ, а диалог да ӧта- мӧдӧс гӧгӧрвоӧм вылӧ веськӧдчӧм.

Кыдзи ті тӧданныд, ми вӧчим сӧмын асладорсянь эг этша воськов — пыртім Европаын шӧр ылнаӧ лэбысь ракетаяс меститӧм вылӧ мораторий, чинтім налысь лыдсӧ, дугӧдім став ядернӧй взрывсӧ. Москваын да рубеж сайын нуӧдӧма мирын уна государствоысь правительствоясса лидеръяскӧд либӧ членъяскӧд беседа. Колана да пӧлезнӧй воськовъясӧн вӧліны советско-индийскӧй, советско-французскӧй да советско-американскӧй медыджыд веськӧдлысьяслӧн аддзысьлӧмъяс.

Сӧветскӧй Союз активнӧя выныштчис, медым сетны выль импульс Женеваын, Стокгольмын, Венаын сёрнитчӧмъяслы, кодъяслӧн могыс — чинтыны вооружение вӧчӧм, ёнмӧдны государствояс костын дӧверие. Сёрнитчӧмъяс — пыр зэв видзчысьӧмӧн нуӧдан, абу прӧстӧй делӧ. Медтӧдчанаыс тані — нуӧдны делӧсӧ интересъяслӧн ӧта-мӧдлы лӧсялана баланслань. Вӧчны йӧзӧс массӧвӧя виалан оружиесӧ политическӧй махинацияясын ворсӧдчанторйӧн этша вылӧ абу нравственнӧ, а политическӧя — кыв кутӧмтор.

Медбӧрын, таво январь 15 лунся миян Заявление. Дзоньнас миян программа — тайӧ збыль вылӧ ядерно-космическӧй эраӧ безопаснӧй мир формируйтан философиялӧн да конкретнӧй действиеяс платформалӧн сплав. Сӧветскӧй Союз вӧзйӧ видлавны разоружитчан проблемаяссӧ ӧта-мӧдсьыс торйӧдтӧг, сы вӧсна мый безопасностьлы инманаас ӧтитор йитчӧма мӧдкӧд. Сёрниыс оз мун вывті чорыд йитӧдъяс йылысь либӧ ӧтилаын «сетчыны» зільӧмъяс йылысь, медым кыпӧдны баррикада мӧдарлаын. Сёрниыс мунӧ буретш конкретнӧй действиеяслӧн план йылысь, кодӧс стрӧга артыштӧма кад серти. СССР кӧсйӧ личӧдчывтӧг воӧдчыны сійӧс збыльмӧдӧмӧдз, видлалӧ тайӧс кыдзи локтан вояс вылӧ аслас ортсыса политикаын шӧр туйвизь. (Аплодисментъяс).

Выдвинитӧм инициативаяслы быдторйын тырвыйӧ лӧсялӧмӧн стрӧитсьӧ и сӧветскӧй военнӧй доктрина. Сылӧн нырвизьыс сӧмын оборонительнӧй. Военнӧй сфераын ми и водзӧ кӧсъям вӧчны сідз, медым некодлӧн эз чуж аслас безопасность вӧсна, мед весиг подулавтӧм полӧмлы помка. Но и ми, и миян союзникъяс ӧткодя кӧсъям мынтӧдчыны миян весьтын ӧшалысь грӧз кылӧмысь. СССР босьтіс ас вылас обязательство не применитны ядернӧй оружие первойӧн да кутас зэв стрӧга кутчысьны сыӧ. (Аплодисментъяс). Но абу гусятор, мый миян вылӧ ядернӧя уськӧдчан сценарийяс эмӧсь. Не артасьны накӧд миян абу правоыс. Сӧветскӧй Союз — ядернӧй войналы сылӧн быд пӧлӧс вариантын пыр зэв чорыда эскӧмӧн сувтысь. Миян страна сы вӧсна, медым дзикӧдз бырӧдны йӧзӧс массӧвӧя виалан оружие, чинтыны мывкыда колана мындаӧдз военнӧй потенциал. Но тайӧ мындаыслӧн характерыс да уровеньыс век на лимитавсьӧны США-лӧн, блокъяс серти налӧн партнёръяслӧн позицияясӧн да действиеясӧн. Тайӧ условиеясас ми бара и бара висьталам: Сӧветскӧй Союз оз кӧсйы аслыс мукӧдысь ыджыдджык безопасность, ичӧтджык вылас оз мун. (Дыр нюжалысь аплодисментъяс).

Кӧсйи эськӧ веськӧдны внимание контроль проблема вылӧ, кодлы ми сетам торъя тӧдчанлун. Ми эг ӧтчыд юӧртлӧй: СССР контрольлы восьса, миян сыын интересыс мукӧдлӧн серти абу ичӧтджык. Ставсӧ шымыртана, зэв стрӧг прӧверка, пӧжалуй, — разоружитчан процессын медтӧдчанатор. Делӧыс збыль вылас, миян чайтӧм серти, со мыйын: разоружитчӧм контрольтӧг оз вермы лоны, но и контроль разоружитчытӧгыс нинӧмла. (Аплодисментъяс).

И нӧшта ӧти принципиальнӧй момент. «Кодзувъяс костын война» вылӧ ассьыным видзӧдлас йылысь ми висьтавлім тырвыйӧ паськыда. США кыскисны нин тайӧ программаас уна союзникӧс. Делӧыс грӧзитӧ лоны бергӧдны позьтӧмаӧн. Вывті ёна колӧ, кытчӧдз абу сёр, корсьны реальнӧй решение, коді гарантируйтіс эськӧ вооружение содтӧмсӧ космосӧ вуджӧдӧмысь. Оз позь лэдзны, медым «кодзувъяс костын войнаяслӧн» программа используйтсис и кыдзи вооружение водзӧ содтӧм ӧддзӧдысь, и кыдзи радикальнӧя разоружитчӧмлань туй вылын мытшӧд. Серьёзнӧя отсавны вуджны тайӧ мытшӧдъяссӧ вермас тӧдчана прогресс сыын, мый инмӧ ядернӧй потенциал крута чинтӧмлы. Та вӧсна Сӧветскӧй Союз дась вӧчны та кузя реальнӧй воськов, решитны европейскӧй зонаын шӧр ылнаӧ лэбысь ракетаяс йылысь вопрос торйӧн — стратегическӧй вооружениеяс да космос кузя проблемаяскӧд веськыд йитӧдтӧг.

Сӧветскӧй программа пыдісянь вӧрзьӧдіс уна миллион мортӧс, политикъяслӧн да общественнӧй деятельяслӧн сы дорӧ интерес водзӧ содӧ. Кадыс ӧні сэтшӧм, мый ӧвтыштчыны сыысь сьӧкыд. Мый быттьӧкӧ нинӧм оз сулав Сӧветскӧй Союзлӧн делӧвӧй заинтересованность ӧддзӧдны, босьтчыны делӧ вылын нин решитны ӧнія кадлысь эновтны позьтӧм проблема — бырӧдны ядернӧй оружие — тадзи петкӧдлыны зільӧмъяс лоӧны пыр омӧльджыка эсканаӧсь. Ядернӧй разоружение оз вермы кольны политикъяслӧн монополияӧн. Та йылысь талун мӧвпалӧ ставнас мирыс, сы вӧсна мый сёрниыс мунӧ ачыс олӧм йывсьыс.

Но колӧ босьтны тӧд вылӧ реакциясӧ и властьлӧн центръяслысь, кодъяс кутӧны ас кианыс ключьяс разоружитчӧм йылысь сёрнитчӧмъясын удачалань либӧ неудачалань ключьяссӧ. Дерт, США-са власть дорын сулалысь класслӧн, стӧчджыка кӧ, сылӧн медся эгоистическӧй группаяслӧн, кодъяс йитчӧмаӧсь военно-промышленнӧй комплекскӧд, мӧд, миян серти явӧ паныд сулалысь могъяс. Налы разоружитчӧм — прибыльяс воштӧм, политическӧй риск, миянлы — быд боксянь бур: экономическӧя, политическӧя, моральнӧя. (Аплодисментъяс).

Ми тӧдам ассьыным основнӧй оппонентъясӧс, чӧжим накӧд йитӧдъясын да сёрнитчӧмъясын сложнӧй да дыр кадся опыт. Войдӧрлун ми получитім январь 15 лунся миян заявление вылӧ президент Рейгансянь воча кыв. Подробнӧйджыка висьтавны ассьыныс мӧвпъяссӧ американецъяс заводитісны Женеваын сёрнитчӧмъяс вылын. Ми, дерт, внимательнӧя видлалам ставсӧ, мый сетасны тайӧ вопрос кузя американецъяс. Но, сы вӧсна мый воча кывсӧ пӧлучитӧма дзик съезд воссьӧм водзвылын, США-са администрация, тыдалӧ, надейтчӧ — ми тадзи чайтам — сы вылӧ, мый тайӧ трибуна вывсянь нин мир тӧдмалас, кыдзи ми видзӧдам американскӧй позиция вылӧ.

Верма пыр жӧ висьтавны, мый президентлӧн письмӧ оз сет подув, медым кутшӧмакӧ вежны международнӧй ситуация донъялӧмсӧ, коді вӧлі докладын письмӧ пӧлучиттӧдз. Сэні висьтавсьӧ, мый ядернӧй оружие бырӧдӧм лоӧ цельӧн, кодлань колӧ зільны став ядернӧй державалы. Письмӧас президент кызвыннас сӧгласитчӧ разоружитчӧм да безопасность вопросъяс кузя сійӧ либӧ мӧд сӧветскӧй положениеӧн да кӧсйӧмӧн. Мӧд ногӧн кӧ шуны, воча кывйын висьтавсьӧны быттьӧкӧ надея сетысь ӧткымын мӧвпъяс да положениеяс.

Но тайӧ позитивнӧй висьталӧмъясыс вӧйӧны разнӧй сикас содтӧдъясын, «увязкаясын» да «условиеясын», кодъяс збыль вылӧ блокируйтӧны разоружитчӧмлысь кӧреннӧй вопросъяс решитӧм. Стратегическӧй ядернӧй арсеналъяс чинтӧм йитчӧма «кодзувъяс костын война» программаяс вылӧ миян сӧгласитчӧмкӧд, сӧветскӧй обычнӧй оружие, та дырйи сӧмын ӧтарладорсянь чинтӧмкӧд. Такӧд жӧ йитчӧма региональнӧй конфликтъяслӧн, двусторонньӧй отношениеяслӧн проблемаяс. Европаын ядернӧй оружие бырӧдӧм блокируйтсьӧ Англиялӧн да Франциялӧн позиция вылӧ ыстысьӧмӧн, требованиеӧн слабмӧдны миянлысь оборона страна асыввылын, сэк жӧ кольны тайӧ регионас американскӧй военнӧй вынъяс. Ядернӧй испытаниеяс дугӧдӧмысь ӧткажитчӧмсӧ правдайтны больгӧмӧн, мый ядернӧй оружие лоӧ «кутысь» факторӧн. Таын — веськыда лӧсявтӧмтор письмӧын тӧдчӧдӧм целькӧд — ядернӧй оружие бырӧдны коланлункӧд. Став мирыс корӧ дугӧдны ядернӧй взрывъяс, и буретш та кузя вопросын медся восьсӧн тыдовтчӧ, мый США, налӧн веськӧдлысь вынъяс оз кӧсйыны сувтны ядернӧй разоружение туй вылӧ.

Ӧти кывйӧн, не сетчыны кӧ подробностьясӧ, документын, кодӧс ми сӧмын на пӧлучитім, сьӧкыд аддзыны, мый американскӧй веськӧдлысьяс збыльысь дасьӧсь заводитны делӧ вылын решитны ядернӧй грӧз бырӧдан кардинальнӧй проблемаяс. Тыдалӧ, мый Вашингтонын, да и эз сӧмын сэні, велалісны ядернӧй оружие дорӧ, йитӧны сыкӧд международнӧй арена вылын ассьыныс планъяс. И век жӧ Рытыввывса политикъяслы ковмас, кӧсъясны найӧ тайӧс али оз, вочавидзны юалӧм вылӧ: дасьӧсь-ӧ найӧ дзикӧдз торйӧдчыны ядернӧй оружиекӧд?

Женеваын договоренность серти лоас американскӧй президенткӧд выль аддзысьлӧм. Ми аддзам сылысь тӧдчанлунсӧ сыын, медым сійӧ сетіс практическӧй результатъяс вооружение топӧдан да чинталан тӧдчана туйвизьясын. Эм, этша вылӧ, кык вопрос, кодъяс серти договоренность вермас лоны шедӧдӧма: ядернӧй испытаниеяс дугӧдӧм да европейскӧй зонаын шӧр ылнаӧ лэбысь американскӧй да сӧветскӧй ракетаяс бырӧдӧм. И сэки, колӧ шуны, эм кӧ дасьлун корсьны согласие, аддзысьлан срокъяс йылысь вопрос решайтсьӧ ачыс: ми примитам та кузя любӧй предложение. Но нуӧдны куш сёрни нинӧмла. И ог кольӧй веськодя видзӧдысьясӧн, пансьӧм сӧветско-американскӧй диалогыс, коді сетіс бурланьӧ вежсьӧмъяслы позянлун вылӧ кутшӧмсюрӧ подулалӧм надея, кутас кӧ используйтсьыны вооружение водзӧ вӧчӧм да война кежлӧ материальнӧя дасьтысьӧм могысь. Сӧветскӧй Союз зумыда веськӧдчис сы вылӧ, медым збыльмӧдны надеяяссӧ миян кык странаса, став мирса народъяслысь, кодъяс виччысьӧны СССР-са да США-са веськӧдлысьяссянь конкретнӧй воськовъяс, практическӧй действиеяс, реальнӧй договоренностьяс сы йылысь, кыдзи дугӧдны вооружение вӧчӧм. Ми та кежлӧ дасьӧсь. (Дыр нюжалысь аплодисментъяс).

Кыдзи и быд мукӧд страна, ми, дерт, сетам ыджыд тӧдчанлун асланым границаяслӧн — и сухопутнӧйяслӧн, и морскӧйяслӧн безопасностьлы. Соседыс миян уна, и найӧ разнӧйӧсь. На пӧвстысь некодлӧн территория миянлы оз ков. На пӧвстысь некодлы ми ог грӧзитӧй. Но, кыдзи эз нин ӧтчыдысь петкӧдлы олӧмыс, эм уна окотитысь, кодъяс ни миян страналӧн, ни миянкӧд орчча государствояслӧн национальнӧй интересъясӧн лыддьысьтӧг зільӧны ёсьмӧдны положениесӧ Сӧветскӧй Союзлӧн границаяс вылын.

Пример вылӧ, контрреволюция да империализм пӧртісны Афганистанӧс сӧдзтысь вира ранаӧ. СССР отсалӧ тайӧ странаыслӧн зільӧмъяслы, кодъясӧс веськӧдӧма ассьыс суверенитет дорйӧм вылӧ. Ми кӧсйим эськӧ медся матысса кадӧ нин бӧр вайӧдны Рӧдинаӧ сӧветскӧй войскаӧс, кодъяс Афганистанынӧсь сылӧн правительстволӧн корӧм серти. Сёрнитчӧма афганскӧй сторонакӧд и найӧс вочасӧн петкӧдан срокъяс йылысь, кыдз сӧмын лоӧ шедӧдӧма политическӧй урегулирование, коді сетас позянлун збыльысь дугӧдны да надёжнӧя гарантируйтӧ выльысь не заводитны Афганистан Демократическӧй Республикалӧн пытшкӧсса делӧясӧ ортсысянь вооружённӧя суитчӧм. (Аплодисментъяс). Миян олӧмлӧн, национальнӧй интерес сыын, медым став сопредельнӧй государствояскӧд СССР-лӧн вӧліны пыр бур да мирнӧй йитӧдъяс. Тайӧ миян ортсыса политикалӧн зэв тӧдчана мог. (Аплодисментъяс).

Аслас международнӧй деятельностьын медтӧдчана туйвизьясысь ӧтиӧн КПСС лыддьӧ европейскӧйӧс. Европалӧн историческӧй шанс, сылӧн аскиа луныс — континентса государствояслӧн мирнӧя сотрудничайтӧмын. И тӧдчана, чукӧртӧм нин капитал видзӧмӧн, мунны водзӧ: разрядкалӧн медводдзасяньыс зумыдджык фазалань, сӧвмӧм разрядкалань, а сэсся Хельсинкскӧй процесс подув вылын зумыд безопасность лӧсьӧдӧмлань, ядернӧй да обычнӧй вооружениеяс радикальнӧя чинталӧмлань.

Содӧ азиатскӧй да тихоокеанскӧй направлениелӧн тӧдчанлуныс. Тайӧ зэв ыджыд районас абу этша противоречиеяслӧн дзугсьӧм гӧрӧдыс, да и политическӧй ситуацияыс ӧткымынлаын абу зумыд. Тані, нюжмасьтӧг, колӧ корсьны ассьыным решениеяс, ассьыным туйяс. Заводитны, тыдалӧ, колӧ координациясянь, а сэсся и доймана проблемаяс политическӧя регулируйтан интересъясын зільӧмъяс ӧтувтӧмсянь, медым ӧттшӧтш тайӧ подув вылас кӧть нин бырӧдны Азияса разнӧй районъясын военнӧй противостояниелысь ёсьлунсӧ, стабилизируйтны сэні обстановкасӧ.

Тайӧ торйӧн нин эновтны позьтӧм делӧ, мый и Азияын, и мукӧд континентын оз кусны военнӧй опасностьлӧн очагъяс. Ми сы вӧсна, медым активизируйтны Ближньӧй да Средньӧй Востокын, Центральнӧй Америкаын, Африка лунвылын, планеталӧн став гыалысь местаясын конфликтнӧй ситуацияяс бырӧдан туйяс коллективнӧя корсьӧм. Тайӧс зэв ёна требуйтӧны всеобщӧй безопасностьлӧн интересъяс.

Кризисъяс да конфликтъяс — зэв бур подув и международнӧй терроризмлы. Йӧзӧдтӧм войнаяс, став сикас формаясын контрреволюция экспортируйтӧм, политическӧй виалӧмъяс, заложникъясӧс босьтӧм, самолётъяс пышйӧдӧм, уличаяс вылын, аэропортъясын да вокзалъяс вылын взрывъяс — со терроризмлӧн зывӧк чужӧмбаныс, кодӧс сійӧс ышӧдысьяс зільӧны сайӧдны уна пӧлӧс яндысьтӧм сӧрӧмӧн. СССР дзикӧдз оз примит терроризмсӧ да дась зіля сотрудничайтны мукӧд государствояскӧд, медым вуж выйӧныс бырӧдны сійӧс. Сӧветскӧй Союз кутас решительнӧя дорйыны ассьыс гражданасӧ насилиеысь, вӧчны ставсӧ налысь олӧм, честь да достоинство дорйӧм могысь. (Дыр нюжалысь аплодисментъяс).

Кольӧм во вылас видзӧдлігӧн оз позь не аддзыны: международнӧй обстановка бурмӧдӧм вылӧ колана условиеяс, быдтор серти позьӧ чайтны, заводитӧны артмыны. Но вежсьӧмлань колана условиеяс — абу на ачыс вежсьӧмыс. Вооружение вӧчӧм мунӧ водзӧ, ядернӧй война грӧз кольӧ. Но международнӧй реакционнӧй вынъяс ньӧти абу быдтор вермысьӧсь. Мирӧвӧй революционнӧй процесслӧн сӧвмӧм, массӧвӧй демократическӧй да антивоеннӧй движениеяслӧн кыпӧдчӧм тӧдчымӧн паськӧдісны да ёнмӧдісны мирлысь, вежӧрлысь да бур вӧлялысь зэв ыджыд потенциал. Тайӧ — империализмлӧн агрессивнӧй политикалы паныд зэв ыджыд вын. (Аплодисментъяс).

Талун мирлӧн да социальнӧй процесслӧн судьбаяс топыдджыка коркӧя дорысь йитчӧмаӧсь социализм мирӧвӧй системалӧн экономическӧя да политическӧя сӧвмӧмлӧн динамизмкӧд. Татшӧм динамизмыслысь коланлунсӧ тшӧктӧ народъяслӧн благосостояние вӧсна тӧжд. Но сійӧ колӧ социалистическӧй мирлы и военнӧй опасностьлы водзсасян видзӧдлас боксянь. Медбӧрын, таын — социалистическӧй оласноглысь позянлунъяс петкӧдлӧм. Миян вылӧ видзӧдӧны и другъяс, и недругъяс. Миян вылӧ видзӧдӧ сӧвмысь странаяслӧн зэв ыджыд, уна бана мир. Сійӧ корсьӧ ассьыс туй, и социализмлӧн вермӧмъяс, кадыслӧн чуксалӧмъяс вылӧ сылӧн воча кывъясын эскӧдан вын сайын унатор, кутшӧм лоас тайӧ бӧрйӧм туйыс.

Ми эскам социализмлӧн сямлунӧ решайтны ассьыс медся сложнӧй могъяс. Та могысь зэв тӧдчана пыр активнӧйджык взаимодействие, коді сетӧ миянлысь потенциалъяс оз прӧстӧ содтан, а уна пӧв лыдмӧдан эффект, лоӧ водзӧ ӧтувъя движение ӧддзӧдан стимулӧн. Тайӧс петкӧдлӧма и социалистическӧй содружествоса странаяслӧн ӧтувъя документъясын.

Налӧн политическӧй сотрудничайтӧмын душаӧн кольӧ власть дорын сулалысь коммунистическӧй партияяслӧн взаимодействие. Бӧръя воас эз вӧв ни ӧти братскӧй страна, кодлӧн веськӧдлысьяскӧд миян эз вӧвны аддзысьлӧмъяс да обстоятельнӧй беседаяс. Выльмӧдсьӧны и асьныс татшӧм сотрудничайтӧмыслӧн формаясыс. Артмӧ выль, вермас лоны, сылӧн ключевӧй звено — братскӧй странаясса веськӧдлысьяслӧн многосторонньӧй рабочӧй аддзысьлӧмъяслӧн институт. Найӧ сетӧны позянлун оперативнӧя, ёртъяс моз сӧветуйтчыны социалистическӧй строительствоын проблемаяслӧн ставнас комплекс, сылӧн пытшкӧсса да ортсыса аспектъяс кузя.

Эз прӧстӧй международнӧй обстановкаын ыджыд тӧдчанлуныс вӧв Варшавскӧй Договор — сылӧн участникъяслӧн ӧтсӧгласа шуӧм серти — нюжӧдӧмлӧн. Тайӧ Договорыс кыдз быттьӧ мӧдысь чужис, сытӧг талун сьӧкыд мӧвпыштны аслыд дзоньнас мирӧвӧй политикасӧ. Босьтӧй Договорлӧн политическӧй консультативнӧй комитетлысь Софийскӧй совещание. Сійӧ лоис женевскӧй диалоглы аслыссикас подулӧн.

Экономикаын примитӧма научно-техническӧй прогресслысь комплекснӧй программа. Сылӧн вежӧртасыс — сӧгласуйтӧм научно-техническӧй политикалань СЭВ-са странаяслӧн вуджӧм. Миян ногӧн, колӧны вежсьӧмъяс и социалистическӧй интеграциялӧн аслас штаблӧн — Экономическӧй Взаимопомощь Сӧветлӧн — уджын. А медшӧрыс, медым Программасӧ олӧмӧ пӧртӧмын вӧлі этшаджык администрируйтӧм, быд пӧлӧс комитетъяс да комиссияяс, ыджыдджык внимание экономическӧй рычагъяс, инициатива, социалистическӧй предприимчивость, тайӧ процессас трудӧвӧй коллективъясӧс кыскӧм дорӧ. (Аплодисментъяс). Тайӧ и лоас пыдісянь партийнӧй видзӧдлас, коді колӧ татшӧм неординарнӧй босьтчӧмъяс дорас. (Аплодисментъяс).

Энергия, деловитость, инициатива — став тайӧ качествоясыс лӧсялӧны кадыслӧн корӧмъяслы, и ми кутам зільны, медым найӧ паськалісны братскӧй партияяслӧн ӧта-мӧд костын йитӧдъяслӧн ставнас система вылӧ. Пыр ыджыдджык тӧдчанлун КПСС сетӧ социалистическӧй странаясса гражданалӧн, разнӧй профессияа, разнӧй поколениеа йӧзлӧн ӧта-мӧд костын ловъя, паськыд йитӧдъяслы. Тайӧ — ӧта-мӧдӧс духовнӧя озырмӧдан источник, мӧвпъясӧн, идеяясӧн, социалистическӧй строительство кузя опытӧн вежласян канал. А талун торйӧн тӧдчана сӧвман подув вылын — и абу ӧти, а уна странаяслӧн — анализируйтны социалистическӧй оласноглысь характер, вежӧртны демократия, управление методъяс, кадрӧвӧй политика бурмӧдан процессъяс. Тӧждысьӧмпырысь, пыдди пуктӧмӧн ёрта-ёртлысь опыт донъялӧм, сійӧс практика вылын используйтӧм — социалистическӧй мирлӧн зэв ыджыд резерв. (Аплодисментъяс).

Веськыда кӧ, социализмлӧн преимуществоясысь ӧти — сылӧн сям велӧдчыны. Велӧдчыны решайтны проблемаяс, кодъясӧс сувтӧдӧ олӧмыс. Велӧдчыны пановтны кризиснӧй ситуацияяс, кодъясӧс зільӧ лӧсьӧдны да используйтны миян классӧвӧй прӧтивник. Велӧдчыны водзсасьны зільӧмъяскӧд юклыны социалистическӧй мир, сувтӧдны ӧти странаясӧс мукӧдъяслы паныд. Велӧдчыны не лэдзны разнӧй социалистическӧй государствоясӧн интересъяслысь коллизия, гармонизируйтны найӧс ӧта-мӧдыскӧд, корсьны ӧта-мӧдлы лӧсялана решениеяс весиг медся сложнӧй проблемаясын.

Ми чайтам, мый колӧ пыдісянь видзӧдлыны и дзоньнас социализм мирын ӧта-мӧд кост йитӧдъяс вылӧ. Ми ог лыддьӧй, мый содружество торъялӧма кутшӧмкӧ мытшӧдъясӧн социализмлӧн мукӧд странаясысь. КПСС — став Коммунистическӧй партияяслӧн, мирӧвӧй социалистическӧй системаса став государствояскӧд честнӧй, восьса йитӧдъяс вӧсна, накӧд мӧвпъясӧн ёртъяс моз вежласьӧм вӧсна. Ми зілям аддзыны медводз сійӧс, мый ӧтувтӧ социалистическӧй мирсӧ. (Аплодисментъяс). Та вӧсна сӧветскӧй коммунистъяслы нимкодь став социалистическӧй государствояслӧн матыстчан туй вылын быд воськолысь, на костын йитӧдъясын бурланьӧ быд вешйӧмысь.

Позьӧ дӧвӧльпырысь висьтавны Сӧветскӧй Союзлӧн великӧй соседкӧд — социалистическӧй Китайкӧд — ӧта- мӧд кост йитӧдъясын мыйтакӧ бурмӧм йылысь. (Аплодисментъяс). Водзӧ кольӧны, торйӧн кӧ, уна международнӧй проблема вылӧ видзӧдласын торъялӧмъяс. Но ми пасъям и мӧдтор — позянлун унаторйын уджавны ӧтлаын, взаимодействуйтны равноправнӧй да принципиальнӧй подув вылын, коймӧд странаяслы лёктор вӧчтӧг.

Талысь тӧдчанлунсӧ абу коланаыс гӧгӧрвоӧдны. Китайскӧй коммунистъяс шулісны мӧд мирӧвӧй войнаын СССР-лысь да прогресс вынъяслысь победаяс Китайын народнӧй революциялӧн вермӧмлы панасӧн. Асладорсяньыс, народнӧй Китай лӧсьӧдӧм отсаліс войнабӧрса зэв сьӧкыд воясӧ ёнмӧдны социализмлысь мирӧвӧй позицияяс, орӧдны империализмлысь уна кӧсйӧм да акция. Аскиа лун йылысь мӧвпалігӧн позьӧ шуны, мый СССР-лӧн да Китайлӧн сотрудничайтан резервъяс зэв гырысьӧсь. Найӧ зэв гырысьӧсь сы вӧсна, мый татшӧм сотрудничайтӧмыс лӧсялӧ кыкнан странаыслӧн интересъяслы; сы вӧсна, мый торйӧдны позьтӧм миян народъяслы медся донаыс — социализм да мир. (Аплодисментъяс).

КПСС — международнӧй коммунистическӧй движениелӧн торйӧдны позьтӧм юкӧн. Ми, сӧветскӧй коммунистъяс, бура гӧгӧрвоам: социалистическӧй строительствоын миян быд победа — тайӧ и ставнас движениелӧн победа. Та вӧсна ассьыс главнӧй интернациональнӧй долгсӧ КПСС аддзӧ Октябрӧн восьтӧм да лӧсьӧдӧм туй кузя миян страналӧн водзӧ бура мунӧмын.

Мирлӧн несоциалистическӧй юкӧнын коммунистическӧй движение кольӧ буржуазиялӧн реакционнӧй кругъясладорсянь политическӧй давлениелӧн да преследованиеяслӧн главнӧй объектӧн. Став братскӧй партиясӧ дугдывтӧг лыйлӧ антикоммунистическӧй пропаганда, кодлы абу зывӧкӧсь медся дивитана средствояс да приёмъяс. Уна партия действуйтӧ подпольеын, збыльысь травля да репрессия дырйи. Ни ӧти воськов оз сетсьы коммунистъяслы тыштӧг, коді требуйтӧ и личнӧй мужество. Лэдзӧй, ёртъяс, КПСС ХХVІІ съезд нимсянь, сӧветскӧй коммунистъяс нимсянь висьтавны миян ёртъяслӧн самоотверженнӧй тышӧн сьӧлӧмсянь нимкодясьӧм, накӧд пыдісянь вок сяма солидарность! (Аплодисментъяс).

Бӧръя воясӧ коммунистическӧй движение паныдасис уна выль реальностьяскӧд, могъяскӧд, проблемаяскӧд. Ставыс висьталӧ сы йылысь, мый сійӧ пырис сӧвмӧмлӧн качественнӧя мӧд пӧлӧс этапӧ. Ӧдйӧ да пыдісянь вежсьӧны коммунистъяс уджлӧн международнӧй условиеяс. Тӧдчымӧн вежсьӧ буржуазнӧй обществолӧн социальнӧй структура, сы лыдын и рабочӧй класслӧн состав. Оз кокни проблемаяс сувтны том самостоятельнӧй государствоясын миян другъяс водзын. Противоречивӧй тӧдчӧ несоциалистическӧй мирын уджалысь йӧзлӧн материальнӧй положение да сознание вылӧ научно-техническӧй революция. Ставыс тайӧ требуйтӧ кужны унатор выльысь вежӧртны, требуйтӧ выль реальностьяс вылӧ Маркслӧн, Энгельслӧн, Ленинлӧн кувлытӧм учение подув вылын повтӧм, творческӧй видзӧдлас. КПСС бура тӧдӧ тайӧс аслас опыт серти.

Коммунистическӧй движениелӧн, могъяслӧн, кодъяс сувтӧны сы водзын, зэв ыджыд унапӧлӧслуныс — сідзжӧ реальность. Мукӧддырйи тайӧ вайӧдӧ разногласиеясӧ да торъялӧмъясӧ. КПСС оз драматизируйт сійӧс, мый коммунистическӧй партияяс костын абу век да абу быдторйын тырвыйӧ ӧтсӧгласыс. Дзик быд вопрос кузя ӧткодь видзӧдласъяс, тыдалӧ, оз и вермыны лоны. Коммунистическӧй движение формируйтчис, кор рабочӧй класс петіс международнӧй арена вылӧ кыдзи самостоятельнӧй да зэв ыджыд политическӧй вын. Сійӧс артмӧдысь партияяслӧн, кодъяс быдмисны национальнӧй подув вылын, ӧтувъяӧсь бӧръя могъясыс — мир да социализм. Тайӧ и эм сійӧ главнӧйыс, мый найӧс ӧтувтӧ. (Аплодисментъяс).

Ми лыддям, мый миян движениелӧн унапӧлӧслуныс — абу торъялӧмлӧн синоним. Стӧч сідзи жӧ, кыдзи единстволӧн абу нинӧм ӧтувъяыс единообразиекӧд, иерархиякӧд, ӧти партияяслӧн мукӧдъяслӧн делӧясӧ суитчӧмкӧд, истина вылӧ монополиялань кутшӧмкӧ партиялӧн зільӧмкӧд. Коммунистическӧй движение вермас и сылы колӧ лоны вынаӧн аслас классӧвӧй солидарностьӧн, ӧтувъя могъяс вӧсна тышын став братскӧй партияяслӧн равноправнӧй сотрудничайтӧмӧн. Тадзи КПСС гӧгӧрвоӧ ӧтувъялунсӧ да кӧсйӧ быд ногыс сылы отсавны. (Аплодисментъяс).

Мирлысь, вежӧрлысь да бур волялысь потенциалсӧ ёнмӧдан тенденция зумыд и бергӧдны позьтӧм. Сы сайын — йӧзлӧн, став народъяслӧн ӧтсӧгласӧн да сотрудничайтӧмӧн овны зільӧм. Но колӧ быдтор вылӧ видзӧдны ясыда: войналы паныд тышын вынъяслӧн соотношениеыс артмӧ прогресс да реакция костын ёсь да динамичнӧй противоборствоын. Пыр ӧткодьӧн кольӧны национальнӧй да социальнӧй мездлунлӧн вынъяскӧд КПСС-лӧн солидарность, социалистическӧй ориентация странаяскӧд, революционно-демократическӧй партияяскӧд, неприсоединение движениекӧд топыд взаимодействие вылӧ миян туйвизь. Сӧветскӧй общественность дась и водзӧ сӧвмӧдны йитӧдъяс некоммунистическӧй течениеяскӧд да организацияяскӧд, сы лыдын религиознӧйяскӧд, кодъяс сувтӧны войналы паныд.

Тадзи жӧ КПСС видлалӧ и социал-демократиякӧд ассьыс отношениеяс. Нинӧм шуны, коммунистъяс да социал-демократъяс костын идеологическӧй разногласиеяс ыджыдӧсь, опыт да вермӧмъяс абу ӧткодьӧсь да ӧткодь донаӧсь. Но ёрта-ёртлӧн позицияясӧн да видзӧдласъясӧн бурпырысь тӧдмасьӧм, кыв шутӧг, сетас пӧльза и коммунистъяслы, и социал-демократъяслы. Сетас пӧльза медводз мир да международнӧй безопасность вӧсна тыш активизируйтӧм могысь. (Аплодисментъяс).

Ми олам реальнӧй мирын и ассьыным международнӧй политика стрӧитам международнӧй сӧвмӧмлӧн ӧнія этаплысь конкретнӧй аслыспӧлӧслунъяссӧ артыштӧмӧн. Сылӧн творческӧй анализ, перспектива аддзӧм вайӧдісны миянӧс кывкӧртӧдӧ, и зэв тӧдчанаӧ. Талун кыдзи некор колӧ аддзыны международнӧй безопасностьлысь всеобъемлющӧй система лӧсьӧдӧм могысь правительствояскӧд, партияяскӧд, общественнӧй организацияяскӧд да движениеяскӧд, кодъяс збыльысь майшасьӧны му вылын мирлӧн судьбаяс вӧсна, став народъяскӧд топыдджыка да продуктивнӧйджыка сотрудничайтан туйяс. (Дыр нюжалысь аплодисментъяс).

Татшӧм системалӧн принципиальнӧй Подувъясыс петкӧдчӧны тадзи:

1. Военнӧй юкӧнын.

 — ёрта-ёртлы паныд либӧ коймӧд государствояслы паныд войнаысь — кыдзи ядернӧйысь, сідзи и обычнӧйысь — ядернӧй державаяслӧн ӧткажитчӧм;

 — космосын вооружение вӧчӧм не лэдзӧм, ядернӧй оружие став испытайтӧм дугӧдӧм да сійӧс дзикӧдз бырӧдӧм, химическӧй оружие дугӧдӧм да бырӧдӧм, массӧвӧя виалан мукӧд средство лӧсьӧдӧмысь ӧткажитчӧм;

 — колана мындаӧдз государствояслысь военнӧй потенциал уровеньсӧ стрӧга контролируйтӧмӧн чинтӧм;

 — военнӧй группировкаяс лэдзалӧм, а кыдзи та дорӧ тшупӧд — найӧс паськӧдӧмысь да выльясӧс лӧсьӧдӧмысь ӧткажитчӧм;

 — военнӧй бюджетъяс пропорциональнӧя да соразмернӧя чинталӧм.

2. Политическӧй юкӧнын

 — международнӧй практикаын быд народлысь ассьыс сӧвман туйяс да формаяс сувереннӧя бӧрйыны право кыв шутӧг пыдди пуктӧм;

 — международнӧй кризисъяс да региональнӧй конфликтъяс справедливӧя политическӧя регулируйтӧм;

 — государствояс костын дӧверие ёнмӧдӧм вылӧ, ортсысянь на вылӧ уськӧдчӧмысь, налысь границаяс вӧрзьӧдтӧг видзӧм кузя действеннӧй гарантияяс лӧсьӧдӧм вылӧ веськӧдӧм мераяслысь комплекс дасьтӧм;

 — международнӧй терроризм водзвыв дугӧдан эффективнӧй методъяс лӧсьӧдӧм, сы лыдын мувывса, сынӧдса да морскӧй международнӧй коммуникацияясӧн пӧльзуйтчан безопасность.

3. Экономическӧй юкӧнын

 — международнӧй практикаысь дискриминациялысь став форма бырӧдӧм; экономическӧй блокадаяслӧн да санкцияяслӧн политикаысь ӧткажитчӧм, тайӧ кӧ веськыда оз урчитсьы мирӧвӧй сообществолӧн рекомендацияясӧн;

 — уджйӧз кузя проблемаяс справедливӧя регулируйтан туйяс ӧтвылысь корсьӧм;

 — выль мирӧвӧй экономическӧй пӧрадок лӧсьӧдӧм, коді гарантируйтӧ став государствояслысь ӧткодь экономическӧй безопасность;

 — средствояслысь юкӧн, коді кутас вичмыны военнӧй бюджетъяс чинталӧмысь, мирӧвӧй сообществолӧн, медвойдӧр, сӧвмысь странаяслӧн благо вылӧ используйтан принципъяс лӧсьӧдӧм;

 — космос исследуйтӧмын да мирнӧя используйтӧмын, цивилизациялӧн судьбаяскӧд йитчӧм глобальнӧй проблемаяс решитӧмын зільӧмъяс ӧтувтӧм.

4. Гуманитарнӧй юкӧнын

 — мир, разоружение, международнӧй безопасность идеяяс паськӧдӧмын сотрудничайтӧм: ӧтувъя объективнӧй информированностьлысь, ёрта-ёртлӧн олӧмӧн народъясӧс взаимнӧя тӧдмӧдӧмлысь уровень кыпӧдӧм; на костын йитӧдъясын ӧта-мӧдӧс гӧгӧрвоӧм да согласие ёнмӧдӧм;

 — геноцид, апартеид, фашизм да став мукӧд пӧлӧс расӧвӧй, национальнӧй либӧ религиознӧй исключительность проповедуйтӧм, а сідзжӧ тайӧ подув вылын йӧз пӧвстын дискриминация вуж выйӧныс бырӧдӧм;

 — мортлысь политическӧй, социальнӧй да личнӧй правояс олӧмӧ пӧртӧмын международнӧй сотрудничество — быд страналысь законъяс пыдди пуктігӧн — паськӧдӧм;

 — семьяяс выльысь ӧтлаӧдӧм, гӧтрасьӧм кузя вопросъяс гуманнӧя да позитивнӧя решайтӧм, йӧз, организацияяс костын йитӧдъяс сӧвмӧдӧм;

 — культура, искусство, наука, образование да медицина сфераын сотрудничайтӧм ёнмӧдӧм да выль формаяс корсьӧм.

Тайӧ Подувъясыс логическӧя петӧны КПСС Программалӧн положениеясысь. Найӧ тырвыйӧ лӧсялӧны миян конкретнӧй внешнеполитическӧй инициативаяскӧд. Наӧ кутчысьӧмӧн позис эськӧ шедӧдны, медым мирнӧй сосуществование лои межгосударственнӧй отношениеяслӧн высшӧй универсальнӧй принципӧн. Миян ногӧн, Основаяс вермисны эськӧ лоны мирӧвӧй сообщество странаясса веськӧдлысьяслӧн веськыд, систематическӧй диалоглы — и двусторонньӧйлы, и многосторонньӧйлы — подулӧн да аслыспӧлӧс рамкаясӧн.

И кор сёрниыс мунӧ мирлӧн судьбаяс йылысь, татшӧм диалогыс торйӧн колана Безопасность Сӧветса постояннӧй членъяс вит ядернӧй держава костын. На вылын человечестволӧн судьбаяс вӧсна кыв кутӧмын главнӧй сьӧктаыс. Тӧдчӧда — абу привилегия, абу мирӧвӧй делӧясын «веськӧдлӧм» вылӧ претендуйтан подув, а кыв кутӧм, код йылысь некодлы оз позь вунӧдны. Мыйла эськӧ сэки налӧн лидеръяслы не чукӧртчыны гӧгрӧс пызан сайын да не видлавны, мый позьӧ и колӧ вӧчны мир ёнмӧдӧм могысь. (Аплодисментъяс).

Тырвыйӧ, миян ногӧн, колӧ заводитны уджавны и вооружениеяс чинтӧм кузя сёрнитчӧмъяслӧн ставнас ӧнія артмӧм механизмлы. Позьӧ ӧмӧй «велавны» сы дорӧ, мый кыдз быттьӧ орччӧн вояс чӧж водзӧ мунӧны татшӧм сёрнитчӧмъяс да ӧттшӧтш содӧ вооружение?

СССР сетӧ ыджыд внимание международнӧй форумъяс вылын, сы лыдын Хельсинкскӧй процесслӧн рамкаясын, мирӧвӧй экономикалысь, разоружитчӧм да сӧвмӧм костын йитӧдлысь, торговля да научно-техническӧй сотрудничество паськӧдӧмлысь проблемаяс да перспективаяс ӧтвылысь видлалӧмлы. Водзӧ вылӧ ми лыддим эськӧ тӧдчана делӧӧн экономическӧй безопасность проблемаяс кузя Всемирнӧй конгресс чукӧртӧм, кӧні позис эськӧ ӧттшӧтш видлавны ставсӧ, мый сьӧктӧдӧ мирӧвӧй хозяйственнӧй йитӧдъяс.

Ми дасьӧсь серьёзнӧя видлавны тайӧ жӧ туйвизь вылысь любӧй мукӧд предложение.

Войналы паныд тышын вермӧм шедӧдны колӧ быть. Вермӧм, коді лоас став человечестволӧн, Му вылын быд мортлӧн историческӧй победаӧн. Тайӧ тышас активнӧя участвуйтӧмын КПСС аддзӧ аслас внешнеполитическӧй стратегияын медтӧдчанаторсӧ. (Аплодисментъяс).

 

 

V. ПАРТИЯ

 

 

Ёртъяс! Моглӧн, волялӧн да дисциплиналӧн единствоӧн йитчӧм 19 миллионысь унджык коммунистӧс ӧтувтысь КПСС-лӧн политическӧй, идеологическӧй да организаторскӧй удж характер дорӧ миян водзын сулалысь делӧяслӧн ыдждаыс да выльлуныс сувтӧдӧны зэв гырысь требованиеяс. (Аплодисментъяс).

Партиялӧн выныс сыын, мый сійӧ кылӧ кадсӧ, олӧмыслысь пульссӧ, пыр действуйтӧ йӧз пӧвстын. И быд пӧрйӧ, кор страна водзын сувтӧны выль могъяс, партия аддзӧ найӧс решитан туйяс, выльысь лӧсьӧдӧ, вежлалӧ веськӧдлан методъяс, та дырйи петкӧдлӧ сямлун историческӧя кыв кутны страналӧн судьбаяс вӧсна, социализм да коммунизм делӧ вӧсна.

Ачыс олӧмыс дугдывтӧг прӧверайтӧ миянлысь позянлунъяс. Бӧръя воыс вӧлі такӧд йитӧдын аслыспӧлӧс. Кыдзи некор, требуйтсисны партийнӧй радъяслӧн ӧтувъялун, ЦК-лӧн единство. Ми бура гӧгӧрвоим, мый водзӧ оз позь ӧтдортчыны общество сӧвмӧмын сувтӧм проблемаясысь, миритчыны кыв кутӧмкӧд, нетребовательностькӧд, инертностькӧд. Тайӧ условиеясас ЦК Политбюро, Секретариат, Центральнӧй Комитет босьтчисны решайтны кардинальнӧй вопросъяс, кодъясӧс тшӧктӧ кадыс. Тайӧ туй вылас тӧдчана вежтасӧн лоис ЦК-лӧн апрельскӧй Пленум. Ми честнӧя висьталім народлы миян уджын сьӧкыдлунъяс да тырмытӧмторъяс йылысь, матысса кадӧ да водзӧ вылӧ планъяс йылысь. Талун съезд вылын позьӧ эскӧдана шуны, мый апрельскӧй Пленумлысь туйвизь активнӧя ошкисны коммунистъяс, уна миллион уджалысь йӧз. (Аплодисментъяс).

Ӧнія этап — общество качественнӧя преобразуйтан этап — требуйтӧ партиясянь, сылӧн быд организациясянь ассьыс уджсӧ донъялӧмын выль зільӧмъяс, принципиальность, деловитость да самоотверженность. Съездлы представитӧм партийнӧй Программа выль редакциялӧн да КПСС Уставлӧн вежсьӧмъяслӧн проектъяс подуласьӧны сы вылӧ, мый ӧддзӧдан став факторъяс мобилизуйтан мог вермас решитны сӧмын партия, коді олӧ народлӧн интересъясӧн, партия, кодлӧн эм научнӧя подулалӧм перспектива, коді аслас уджӧн эскӧдӧ, мый сувтӧдӧм могъяс лои шедӧдӧма. (Аплодисментъяс).

Партия вермас бура решайтны выль могъяс, ачыс кӧ дугдывтӧг сӧвмӧ, свободнӧй «непогрешимость» комплексысь критическӧя донъялӧ шедӧдӧм результатъяс, ясыда аддзӧ, мый колӧ вӧчны. Проблемаяслӧн ыджда да сложность, кольӧм кадысь бескомпромисснӧй урокъяс тырвыйӧ босьтӧмын коланлун — буретш тайӧ и индӧ кадръяс дорӧ, уджлӧн ставнас стиль дорӧ, сылӧн методъяс да характер дорӧ выль требованиеяс.

Талун, ёртъяс, миянлы колӧ веськӧдны вынъяс делӧсӧ практическӧя котыртӧм, кадръяс, партийнӧй актив индалӧм да воспитайтӧм вылӧ, видзӧдлыны став асланым удж вылӧ свежӧй партийнӧй видзӧдласӧн — став уровеньясын, став эшелонъясын. Кӧсъя казьтыштны такӧд йитӧдын ленинскӧй кывъяс: «Кор обстановка вежсис да миянлы колӧ решайтны мӧд пӧлӧс могъяс, то тані оз позь видзӧдны бӧрлань да зільны решитны тӧрытъя моз. Эн зільӧй — он решитӧй!» (Аплодисментъяс).

 

 

1. УДЖАВНЫ ВЫЛЬ НОГ, КЫПӦДНЫ ПАРТОРГАНИЗАЦИЯЯСЛЫСЬ РОЛЬ ДА КЫВ КУТӦМ

 

 

Партийнӧй уджын перестройкалӧн подулыс сыын, медым быд партийнӧй организация — республиканскӧйсянь первичнӧйӧдз — активнӧя тышкасис апрельскӧй Пленумлысь туйвизь олӧмӧ пӧртӧм вӧсна, оліс ассьыс удж формаяс да методъяс корсян, выльмӧдан атмосфераын. И вӧчны тайӧс позьӧ сӧмын став коммунистъяслӧн зільӧмъясӧн, партия пытшкын демократия быд ногыс сӧвмӧдан, став уровеньын коллективнӧй руководство принцип збыльмӧдан, критика да самокритика паськӧдан контроль сӧвмӧдан, делӧ дорӧ кыв кутӧмӧн матыстчан туйяс вылын. Сӧмын сок чужӧ выльыслӧн лов шыыс, терпитны позьтӧмӧн лоӧны косность да застой.

Ми справедливӧй дӧзмам быд пӧлӧс тырмытӧмторъяс вылӧ, найӧс конкретнӧй новлӧдлысьяс вылӧ — йӧз вылӧ, кодъяс пыдди оз пуктыны ассьыныс обязанностьяс, веськодьӧсь общественнӧй интересъяс дорӧ: бракодел да бездельник вылӧ, рвач да анонимщик вылӧ, чинуша да взяточник вылӧ. Но олӧны найӧ и уджалӧны конкретнӧй коллективын, карын, сиктын, сійӧ либӧ мӧд организацияын, а оз кӧнкӧ миянысь торйӧн. Сідзкӧ, кодлы жӧ, абу кӧ коллективлы, коммунистъяслы, гора гӧлӧсӧн шуны, мый миян трудӧвӧй обществоын быдӧнлы колӧ уджавны сӧвесть серти, овны социалистическӧй олан нормаясӧ кутчысьӧмӧн, кодъяс ставлы ӧткодьӧсь. (Аплодисментъяс). Мый да коді мешайтӧ талы?

Вот тані и сувтӧ аслас став ыджданас партийнӧй организациялысь рольсӧ быд ногыс кыпӧдан мог. Миянлы, коммунистъяслы, оз лӧсяв ыстысьны код вылӧ кӧ. Партийнӧй организация кӧ олӧ тыр-бур олӧмӧн, коді подуласьӧма принципиальнӧй отношениеяс вылӧ, коммунистъяс кӧ занятӧсь конкретнӧй делӧясӧн, а абу общӧй темаяс вылӧ больгӧмӧн, то вермӧм лоас. Этша аддзыны тырмытӧмторъяс да лёкторъяс, янӧдны найӧс, колӧ вӧчны ставсӧ, медым найӧ эз лоны. Оз овлы коммунистлӧн авангарднӧй рольыс вообщӧ, сійӧ петкӧдчӧ практическӧй делӧясын. (Аплодисментъяс).

Партийнӧй олӧм — здоровӧй, делӧвӧй, аслас конкретнӧй петкӧдчӧмъясын да тӧждъясын уна пӧлӧс, кодлы лӧсялӧны планъяслӧн да решениеяслӧн восьсалун, гласность, коммунистъяслӧн человечность, скромность, — со мый миянлы колӧ талун. Миян вылӧ, коммунистъяс вылӧ, видзӧдӧны кыдзи быдторйын пример вылӧ — уджын да поведениеын. Колӧ овны да уджавны сідз, медым уджалысь морт вермас шуны: «Да, тайӧ настӧящӧй коммунист». И кымын югыдджык да сӧстӧмджык лоӧ олӧмыс партийнӧй керкаын, сымын ӧдйӧджык ми пӧртам олӧмӧ сійӧ гырысь могъяссӧ, кодъяс лӧсялӧны ӧнія переломнӧй кадыслы.

ЦК-лӧн апрельскӧй да бӧръяджык пленумъяслӧн индӧдъяс вылӧ мыджсьӧмӧн, повтӧг да личӧдчывтӧг уджалӧмӧн, уна партийнӧй организация шедӧдӧ бур результатъяс. Водзӧ мунан туйяс индалігӧн КПСС ЦК мыджсьӧ медвойдӧр тайӧ опыт вылас, зільӧ, медым сійӧ лоис всеобщӧй достояниеӧн. Сідз, научно-техническӧй прогресс ӧддзӧдӧм кузя решениеяс оз омӧля подуласьны тайӧ вопросъяс вылас Ленинградскӧй партийнӧй организацияын инициативнӧй видзӧдлас вылӧ, интенсификация, наукалӧн да производстволӧн интеграция, социально-экономическӧй планирование программаяс лӧсьӧдан сылӧн опыт вылӧ. Украинаса партийнӧй организацияяслӧн заслугаӧн лоӧ научно-техническӧй комплексъяс да инженернӧй центръяс лӧсьӧдӧм, вторичнӧй ресурсъяс эффективнӧя используйтӧм кузя плодотворнӧй удж. Странаын ӧтувъя агропромышленнӧй комплекс формируйтан мераяс водзвыв прӧверитӧма Грузияын да Эстонияын.

Делӧ дорӧ ӧнія матыстчӧм кузя примеръяс позьӧ вайӧдны оз этша. Выльсӧ кылӧм, вежсьӧм условиеяскӧд йитӧдын активнӧй перестройка характернӧйӧсь Белорусскӧй да Латвийскӧй, Свердловскӧй, Челябинскӧй, Краснодарскӧй, Омскӧй, Ульяновскӧй да мукӧд организацияяслы. Та йылысь жӧ висьталӧ уна отчётно-выборнӧй собрание, конференция, республиканскӧй съезд. Найӧ торъялісны вопросъяс делӧвӧя сувтӧдӧмӧн, миянлысь движение ӧддзӧдан резервъяс да туйяс корсьӧмын коммунистъяслӧн заинтересованностьӧн, выборнӧй органъяслысь уджсӧ донъялӧмын требовательностьӧн.

Но ылӧ эз ставӧн да ылӧ эз быдлаын гӧгӧрвоны перестройкалысь коланлунсӧ. Абу на этша организация, и тайӧс сідзжӧ петкӧдліс отчётно-выборнӧй кампания, кӧні оз на тӧдчы серьёзнӧй, самокритичнӧй анализ вылӧ, практическӧй выводъяс вӧчӧм вылӧ колана настрой. Тӧдчӧны важланьыс сетчӧм, кадлысь чувство воштӧм, заорганизованностьлань кыссьӧм, шыльыда сёрнитны велалӧм, делӧяслысь збыль положениесӧ эрдӧдны полӧм.

Ми ог вермӧй мунны водзӧ ни ӧти воськов, огӧ кӧ велалӧй уджавны выль ног, ог сяммӧй венны косность да консерватизм налӧн быд пӧлӧс петкӧдчӧмын, воштам кӧ мужество ясыда донъявны обстановкасӧ, аддзыны сійӧс сэтшӧмӧн, кутшӧм сійӧ эм. Медым безответственность колис бӧрӧ, колӧ вӧчны правилӧӧн шуны быдтор аслас нимӧн, донъявны ставсӧ восьсӧн. Кад дугдыны ворсны лӧсявтӧм деликатностьысь сэні, кӧні колӧ петкӧдлыны требовательность да честность, партийнӧй сӧвесть. Некодлы оз позь вунӧдны суровӧй ленинскӧй ӧлӧдӧм: «Ылӧдчана фраза, ылӧдчана ошйысьӧм эм усьӧм нравственнӧй, политическӧй усьӧмлы вернӧй подув».

Быд партийнӧй организациялӧн здоровӧй олӧмлы зэв тӧдчана подулӧн лоӧ коллективностьлысь принцип дугдывтӧг олӧмӧ пӧртӧм. Но артмис сідз, мый ӧткымын организацияын пленумъяслӧн да бюрояслӧн кыдзи коллегиальнӧй органъяслӧн рольыс чиніс, решениеяс ӧтув лӧсьӧдӧм вежсисны единоличнӧй распоряжениеясӧн, мый тшӧкыда вайӧдліс грубӧй ӧшыбкаясӧ. Партийнӧй олӧм нормаясысь татшӧм отступлениеяс вӧліны Киргизияса Компартия ЦК-ын. Республикаса компартиялӧн съезд вылын принципиальнӧя донъялісны уджсӧ эз сӧмын вӧвлӧм первой секретарлысь, но и налысь, кодъяс пӧтакайтісны беспринципностьлы да угодничайтӧмлы. Сӧмын руководствоын коллективность принципӧ стрӧга кутчысьӧм да быд ногыс сійӧс ёнмӧдӧм вермас видзны субъективистскӧй заскокъясысь, лӧсьӧдны бура думыштӧм подулалӧм решениеяс примитӧм вылӧ предпосылкаяс. Веськӧдлысьлӧн, коді бура гӧгӧрвоӧ тайӧс, эм право надейтчыны дыр кадся да плодотворнӧй удж вылӧ.

Ёсьджыка, воддза серти, тӧдчӧ ӧні критика да самокритика сӧвмӧдӧмлӧн, парадностькӧд тыш ёнмӧдӧмлӧн коланлун. Неважӧнся кольӧм кадсьыс ми тӧдам: кӧні кусӧ критика да самокритика, кӧні реальнӧй обстановкалы партийнӧй анализсӧ вежӧны вермӧмъяс йылысь сёрниясӧн, сэні деформируйтсьӧ став партийнӧй уджыс, артмӧ благодушие, вседозволенность да безнаказанность обстановка, коді вайӧдӧ медся серьёзнӧй последствиеясӧ. Местаяс вылын, да и центрын лоис уна работник, кодъяс сьӧкыда гӧгӧрвоӧны асланыс адрес кузя замечаниеяс да весиг преследуйтӧны критикаӧн выступайтысь йӧзӧс.

Паськыда тӧдсаӧсь москвичьяслӧн трудӧвӧй вермӧмъясыс. Но позьӧ эскӧмпырысь шуны, мый найӧ вӧліны эськӧ ёна гырысьджыкӧсь, городскӧй партийнӧй организацияын кӧ кутшӧмкӧ кадсянь эз воштыны самокритичность, эз кутны ошйысьны шедӧдӧмторъяснас, эз тыдовтчы кӧ самоуспокоенность. Кыдзи вӧлі пасйӧма городскӧй партийнӧй конференция вылын, горкомса руководство вермӧмъяснас ошйысьӧмӧн ӧтдортчис сложнӧй проблемаяс решайтӧмысь. Буретш тайӧ чужтіс благодушие, эз сет позянлун принципиальнӧя донъявны гырысь тырмытӧмторъяс.

Пӧжалуй, медся ёся негативнӧй процессъяс, кодъяс лоисны критика да самокритика абутӧм вӧсна, петкӧдчисны Узбекистанын. Республикаса вӧвлӧм руководство, олӧмсьыс торйӧдчӧмӧн, босьтчис сёрнитны сӧмын вермӧмъяс йылысь, чӧв овны тырмытӧмторъяс йылысь, а любӧй критическӧй мӧвп чужтіс нервознӧй реакция. Республиканскӧй партийнӧй организацияын омӧльтчис дисциплина, честьын лоины йӧз, кодъяслӧн дзик ӧти принципӧн лои беспринципность, асланыс благополучие да карьеристскӧй кӧсйӧмъяс. Паськалісны подхалимство, «чин серти гырысьджыкъясӧс» помтӧг ошкӧм. Ставыс тайӧ эз вермы тӧдчыны делӧяс вылын. Чорыда омӧльтчис положение экономикаын да социальнӧй сфераын, паськалісны быдсяма пӧлӧс махинацияяс, гусясьӧм, взяточничество, грубӧя торкавсис социалистическӧй законность.

Ковмис КПСС ЦК-лӧн суитчӧм, медым бурмӧдны обстановкасӧ. Республикалы сетӧма быд боксянь отсӧг. Кадръясӧн ёнмӧдӧма партийнӧй, государственнӧй, хозяйственнӧй уджлысь уна участок. Тайӧ мераяссӧ ошкисны да активнӧя босьтчисны уджӧ Узбекистанса коммунистъяс, уджалысь йӧз.

Майшасьны лоӧ и мӧдтор вӧсна. Республикаын тырмытӧмторъясыс лоины эз виччысьтӧг, найӧ чукӧрмисны воясӧн, посниясысь быдмисны гырысьясӧ. Узбекистанӧ эз ӧтчыдысь ветлыны союзнӧй органъясса работникъяс, на лыдын ЦК-са работникъяс, кодъяс эз вермыны не казявны лоӧмторсӧ. Некытчӧ туйтӧм пӧрадокъяс йылысь дӧзмӧмпырысь гижисны центральнӧй органъясӧ республикаса уджалысь йӧз. Но колана ногӧн тайӧ сигналъяссӧ эз видлавны.

Эз видлавны сы вӧсна, мый кутшӧмкӧ кадӧ миян вӧлі петкӧдӧма критика улысь торъя республикаяс, крайяс, областьяс да каръяс. Местаяс вылын тайӧ вайӧдіс сэтчӧдз, мый кутісны лоавны аслыспӧлӧс вӧрзьӧдны позьтӧм районъяс, колхозъяс, совхозъяс, промышленнӧй предприятиеяс да с. в. Ставсьыс таысь колӧ вӧчны чорыд кывкӧртӧд: партияын абуӧсь и оз вермыны лоны контрольысь, бокын организацияяс, кодъяс пӧдсаӧсь критикалы, абуӧсь и оз вермыны лоны веськӧдлысьяс, кодъясӧс сайӧдӧма партийнӧй кыв кутӧмысь. (Аплодисментъяс).

Ӧткодя тайӧ инмӧ министерствояслы, ведомствояслы, любӧй учреждениелы да организациялы. КПСС ЦК лыддьӧ коланаӧн решительнӧя кыпӧдны министерствоясса да ведомствоясса парткомъяслысь рольсӧ, кыпӧдны управление аппаратлӧн, дзоньнас отрасльяслӧн деятельностьын перестройка кузя налысь удж уровеньсӧ. Уна министерствоса парткомъяслысь ЦК-ын отчётъяс видлалӧм петкӧдлӧ, мый найӧ зэв на полігтыр, видзчысьӧмӧн используйтӧны контроль вылӧ ассьыныс право, оз лоны выльыслӧн ведомственностькӧд, бумаготворчествокӧд да волокитакӧд тышлӧн катализаторъясӧн.

Партия пӧртӧ олӧмӧ политическӧй руководство, индалӧ сӧвмӧмлысь генеральнӧй перспектива. Сійӧ формулируйтӧ олӧмлӧн социально-экономическӧй да духовнӧй юкӧнъясын главнӧй могъяс, бӧрйӧ да индалӧ кадръяс, нуӧдӧ общӧй контроль. Мый жӧ инмӧ конкретнӧй хозяйственнӧй да социально-культурнӧй вопросъяс решайтан туйяслы да методъяслы, то тані бӧрйыны паськыд туй сетсьӧ управлениелӧн быд органлы, трудӧвӧй коллективлы, хозяйственнӧй кадръяслы.

Веськӧдлан формаяс да методъяс бурмӧдӧмӧн, партия решительнӧя выступайтӧ партийнӧй комитетъяслысь функцияяс государственнӧй да общественнӧй органъяслӧн функцияяскӧд сорлалӧмлы паныд. Тайӧ абу прӧстӧй вопрос. Олӧмын мукӧддырйи сьӧкыд овлӧ казявны грань, кор партийнӧй контроль, практическӧй мог олӧмӧ пӧртӧм котыртӧм вуджӧны молочнӧй опекаӧ, а то и государственнӧй да хозяйственнӧй органъясӧс вежӧмӧ. Тӧдӧмысь, быд ситуация требуйтӧ конкретнӧя матыстчӧм, и тані унатор веськӧдлысьяслӧн политическӧй культура зрелость сайын. Партия кутас зільны сідз стрӧитны уджсӧ, медым быдӧн индӧм участокын действуйтіс профессиональнӧя, энергичнӧя, ас вылас кыв кутӧм босьтны повтӧг. Татшӧм тайӧ вопросас принципиальнӧй ленинскӧй решение, код вылӧ миянлы колӧ кыв шутӧг подуласьны партийнӧй уджлӧн став уровеньын.

 

 

2. ПАРТИЕЦЛӦН СӦСТӦМ ДА ЧЕСТНӦЙ ӦБЛИК ВӦСНА, ПРИНЦИПИАЛЬНӦЙ КАДРӦВӦЙ ПОЛИТИКА ВӦСНА

 

 

Ёртъяс! Кымын зумыдджыка ми пыртам партиялысь зэв ыджыд творческӧй потенциалсӧ сӧветскӧй общество сӧвмӧм ӧддзӧдан делӧӧ, сымын тӧдчанаджык лоӧ кадръяслысь инициативасӧ да кыв кутӧмсӧ кыпӧдӧмлӧн коланлун йылысь, партиецлӧн сӧстӧм да честнӧй оласног вӧсна мудзлытӧм тышлӧн тӧдчанлун йылысь апрельскӧй Пленумлысь вывод пыдісянь подулалӧм.

Коммунистическӧй партия — и политическӧй, и моральнӧй авангард. Кольӧм вит воӧн сылӧн радъясыс содісны пӧшти 1,6 миллион морт вылӧ. Пыр зумыдджыка лоӧны сылӧн вужъясыс рабочӧй классын, обществолӧн став юкӧнын. Партияса быд сё выль член пӧвстын — 59 рабочӧй, народнӧй овмӧслӧн разнӧй отрасльса 26 специалист, став примитӧмсьыс нёль витӧд юкӧныс том йӧз.

Дзоньнас партиялысь состав формируйтӧм, сылысь радъяс содтӧм мунӧ уставнӧй нормаяс серти, но, кыдзи и быд ловъя делӧ, партияӧ примитӧм колӧ водзӧ бурмӧдны. Ӧткымын организацияясын форсируйтӧны партийнӧй радъяс содтӧм налысь качество омӧльтчӧдӧмӧн, оз стрӧга юавны пырысьяслысь. Миян мог — мудзлытӧг тӧждысьны партийнӧй радъяслӧн сӧстӧмлун вӧсна, надёжнӧя видзны партияӧс случайнӧй йӧзысь, наысь, кодъяс пырӧны сэтчӧ карьеристскӧй либӧ мукӧд корыстнӧй кӧсйӧмъясӧн.

Миянлы колӧ и водзӧ бурмӧдны коммунистъясӧс идейнӧя воспитайтӧм, стрӧгджыка юавны партийнӧй дисциплинаӧ кутчысьӧм, уставнӧй требованиеяс кыв шутӧг олӧмӧ пӧртӧм вӧсна. Быд партийнӧй организацияын аслыныс коммунистъяслы колӧ лӧсьӧдны ӧта-мӧд дорӧ требовательностьлысь обстановка, коді эськӧ эз сет некутшӧм позянлун кӧть кодлы веськодя видзӧдны партийнӧй нормаяс вылӧ. Такӧд йитӧдын колӧ ошкыны да паськӧдны уна партийнӧй организацияяслысь опыт, кӧні нуӧдсьӧны асланыс ёртъяс водзын коммунистъяслӧн регулярнӧй отчётъяс, партсобраниеяс вылын видлавсьӧны да вынсьӧдсьӧны партийнӧй характеристикаяс. Тайӧ отсалӧ ёнмӧдны аслас организация водзын партияса дзик быд членлысь кыв кутӧмсӧ.

Миян лоӧ уна воштӧм сы вӧсна, мый ӧткымын коммунистъяс кутӧны асьнысӧ шогмытӧма, вӧчӧны лёк поступокъяс. Бӧръя кадӧ уна пӧлӧс злоупотреблениеысь мездӧма должностьсьыс да вӧтлӧма партияысь уна руководящӧй работникӧс. На пиысь ӧткымынъясӧс кыскӧма уголовнӧй кыв кутӧмӧ. Татшӧм фактъяс вӧліны, торйӧн кӧ, Алма-Атинскӧй, Чимкентскӧй да ӧткымын мукӧд областьясын да республикаясын, а сідзжӧ министерствоясын да ведомствоясын. Татшӧм явлениеясыс, кыдз правилӧ, лоӧны кадръяс бӧръян да воспитайтан партийнӧй принципъяс, налӧн удж бӧрся контроль торкалӧм вӧсна. Партия и водзӧ кутас решительнӧя весавны ассьыс радъяс ставсьыс, коді компрометируйтӧ коммунистлысь ним. (Аплодисментъяс).

Кӧсйыссис эськӧ миян съезд вылын висьтавны нӧшта ӧтчыд деловитость йылысь, тайӧ вопросыс принципиальнӧй. Шуӧм да вӧчӧм костын любӧй лӧсявтӧмтор вӧчӧ лёктор главнӧйыслы — партийнӧй политикалӧн авторитетлы — и оз вермы лоны терпитанаӧн некутшӧм формаын. Коммунистъяслӧн партия — кывлӧн да дедӧлӧн ӧтувъялунлӧн партия. Та йылысь колӧ помнитны быд веськӧдлысьлы, быд коммунистлы. Буретш кывлӧн да делӧлӧн ӧтувъялун серти сӧветскӧй народ кутас донъявны миянлысь удж.

Апрельскӧй Пленум бӧрын примитӧма тӧдчана постановлениеяс, висьталӧма интереснӧй идеяяс да предложениеяс кыдзи центрын, сідзи и местаяс вылын. Но анализируйтны кӧ, мый жӧ ставсьыс таысь пыртӧма олӧмас, петкӧдчис делӧясын, то тыдовтчӧ, мый кыв шутӧг вежсьӧмъяскӧд орччӧн унатор на сибдіс практикалань туй вылын. Некутшӧм перестройка, некутшӧм перелом оз вермы лоны, быд коммунист кӧ, торйӧн нин веськӧдлысь, оз гӧгӧрво зэв ыджыд тӧдчанлунсӧ практическӧй уджлысь, коді сӧмын и вермас нуӧдны олӧмсӧ водзӧ, кыпӧдны эффективность. Оз позь вежны организаторскӧй уджсӧ уна лыда заседаниеяс да совещаниеяс вылын кыв песӧмӧн да больгӧмӧн.

И нӧшта ӧтитор йылысь. Партиялы колӧ йӧзӧдны бюрократизмлы паныд решительнӧй да немжалиттӧм война. Владимир Ильич Ленин лыддис торйӧн тӧдчанаӧн сыкӧд тышсӧ переломнӧй здукъясӧ, управлениелӧн ӧти системасянь мӧдӧ вуджан кадӧ, кор требуйтсьӧ медуна деловитость, сюсьлун да энергия. Талун бюрократизм — миянлысь главнӧй мог — страналысь социально-экономическӧй сӧвмӧм ӧддзӧдан да такӧд йитчӧм хозяйствуйтан механизмын вуж выйӧныс перестройка — решайтан туй вылын серьёзнӧй мытшӧд. Тайӧ вопросыс оз вермы не кыпӧдны тӧжд, сійӧ требуйтӧ выводъяс. Тані колана кутны тӧд вылын, мый бюрократическӧй извращениеяс петкӧдчӧны медъёна сэні, кӧні абу деловитость, гласность, улісянь контроль, кӧні чинтӧма индӧм делӧ вӧсна юалӧм.

Ёртъяс! Бӧръя кадӧ кыв кутана постъяс вылӧ выдвинитӧма уна выль, энергичнӧй, ӧнія видзӧдласа работникъясӧс. Партия кутас и водзӧ нуӧдны туйвизь, медым веськӧдлӧмын орччӧдны опытнӧй да том кадръяс. Веськӧдлан удж вылӧ активнӧйджыка выдвигайтсьӧны нывбабаяс. Найӧ унджык лоины партийнӧй да сӧветскӧй органъяслӧн составын. Став выдвигайтӧмыслы да ӧтилаысь мӧдлаӧ вуджӧдӧмыслы критерийыс ӧти: работниклӧн политическӧй да делӧвӧй качествояс, кужанлун, реальнӧй вермӧмъяс, йӧз дорӧ сылӧн матыстчӧм. Лыддя коланаӧн тӧдчӧдны тайӧс и сы вӧсна, мый кодсюрӧ воштіс радӧвӧй коммунистъяскӧд, труженикъяскӧд дугдывтӧг йитӧд кутан партийнӧй традиция. А тайӧ тшыкӧдӧ партийнӧй уджлысь асьсӧ подувсӧ.

Веськӧдлысь, коді топыда йитчӧма йӧзкӧд, идейнӧй видзӧдласъяса, инициативнӧй мӧвпалысь, деятельнӧй — татшӧм морт колӧ талун быд партийнӧй организацияын юрнуӧдысьӧн. Колӧ-ӧ казьтыштны, мый веськӧдлысьлӧн, медвойдӧр, партийнӧйлӧн, фигуракӧд йӧзыс йитӧны став плюсъяссӧ да минусъяссӧ сійӧ конкретнӧй, реальнӧй олӧмыслысь, мыйӧн найӧ олӧны. Партия райкомса, горкомса либӧ обкомса секретарь серти радӧвӧй труженик донъялӧ партийнӧй комитетӧс, ставнас партияӧс.

Кадръяс, кодъяс преданнӧйӧсь партиялӧн делӧлы, мунӧны сылысь политическӧй туйвизь олӧмӧ пӧртӧм вӧсна тышын медводзын, — медся главнӧй, медся дона миян озырлун. Партийнӧй активлы, став коммунистъяслы колӧ босьтны большевизмлысь великӧй традицияяссӧ, воспитывайтсьыны тайӧ традицияяс вылас. Колӧ шедӧдны, медым партияын, сылӧн быд звеноын зумыд нормаясӧн лоисны принципиальность да партийнӧй товарищество. Сӧмын татшӧм позиция вермас сетны партиялы моральнӧй дзоньвидзалун, а тайӧ — ставнас обществолӧн дзоньвидзалунлы подув.

 

 

3. ЁНМӦДНЫ ИДЕОЛОГИЯЛЫСЬ ОЛӦМКӦД ЙИТӦД, ОЗЫРМӦДНЫ МОРТЛЫСЬ ДУХОВНӦЙ МИР

 

 

Ёртъяс! «Оз позь лоны идейнӧй веськӧдлысьӧн теоретическӧй уджтӧг, кыдзи оз позь лоны татшӧмӧн сытӧг, медым веськӧдны тайӧ уджсӧ делӧлӧн корӧмъяс серти, сытӧг, медым пропагандируйтны тайӧ теориялысь результатъяс». Тадзи велӧдіс миянӧс В. И. Ленин.

Марксизм-ленинизм — яръюгыд революционнӧй мировоззрение. Сійӧ подулаліс медся гуманнӧй цель, кутшӧмӧс коркӧ сувтӧдліс ас водзас человечество, — му вылын лӧсьӧдны справедливӧй социальнӧй строй. Сійӧ индӧ туй научнӧя велӧдны общественнӧй сӧвмӧм кыдзи ӧтувъя, став вывті ыджыд торъялӧмнас да противоречивостьнас закономернӧй процесс, велӧдӧ правильнӧя гӧгӧрвоны экономическӧй да политическӧй вынъяслысь характер да ӧта-мӧдкӧд йитӧдъяс, бӧрйыны тышлысь вернӧй туйвизьяс, формаяс да методъяс, зумыда кутны асьтӧ крут историческӧй вежсьӧмъяс дырйи.

КПСС аслас став уджын кутӧ тӧд вылын сійӧс, мый марксистско-ленинскӧй учениелы верность — чӧжӧм опыт подув вылын сійӧс творческӧя сӧвмӧдӧмын. Талун партиялысь теоретическӧй мӧвпсӧ веськӧдӧма проблемаяслӧн сложнӧй комплекс вылӧ, кодъяс петӧны миян обществолӧн, ставнас мир сӧвмӧмлӧн ӧнія кадся, переломнӧй характерысь. Ӧддзӧмлысь уна пӧлӧс могъяс, сылысь ӧта- мӧдкӧд йитчӧм аспектъяс — политическӧйяс, экономическӧйяс, научно-техническӧйяс, социальнӧйяс, культурно- духовнӧйяс да психологическӧйяс — колӧ водзӧ пыдісянь да быд боксянь анализируйтны. Миянлы ёна колӧны серьёзнӧй философскӧй обобщениеяс, подулалӧм экономическӧй да социальнӧй прогнозъяс, джуджыд историческӧй исследованиеяс.

Оз позь вунӧдны, мый миян философскӧй да экономическӧй фронт, да и обществоведение ставнас сэтшӧм выйынӧсь, мый, ме эськӧ шуи, ылынӧсь олӧмлӧн корӧмъяссянь. Сэк жӧ и миян планово-хозяйственнӧй органъяс да мукӧд ведомствояслӧн абу колана интерес учёнӧй- обществоведъяслысь рациональнӧй предложениеяс олӧмӧ пӧртӧм дорӧ.

Кадыс сувтӧдӧ вопрос сы йылысь, медым общественнӧй наукаяс паськыда петісны практикалӧн конкретнӧй тӧждъяс вылӧ, корӧ, медым учёнӧй-обществоведъяс тӧждысьӧмпырысь реагируйтісны олӧмын мунысь вежсьӧмъяс вылӧ, кутісны син улын выль лоӧмторъяс, вӧчисны выводъяс, кодъяс вермӧны вернӧя веськӧдны практика. Овны вермӧны сӧмын сэтшӧм научнӧй туйвизьяс, кодъяс петӧны практикасянь, озырмӧны джуджыд обобщениеясӧн да бур рекомендацияясӧн да бӧр воӧны практикаас. Схоластика, начётничество да догматизм пыр вӧліны тӧдӧмлунъяс содтӧмлы мытшӧдӧн. Найӧ вайӧдӧны мӧвплӧн сулалӧмӧ, кыз стенӧн торйӧдӧны наукаӧс олӧмысь, ньӧжмӧдӧны сылысь сӧвмӧм. Истина аддзӧны оз декларацияясын да предписаниеясын, сійӧ чужӧ научнӧй дискуссияясын да вензьӧмъясын, прӧверайтсьӧ уджын. Центральнӧй Комитет — миянлысь обществоведение сӧвмӧдан татшӧм туй вӧсна, коді отсалӧ петны тӧдчана теоретическӧй да практическӧй результатъяс вылӧ. (Аплодисментъяс).

Творчестволӧн атмосфера, кодӧс партия вынсьӧдӧ олӧмлӧн быд юкӧнын, торйӧн нин бур общественнӧй наукаяслы. Ми эскам, мый сійӧс лоӧ активнӧя используйтӧма миян экономистъясӧн да философъясӧн, юристъясӧн да социологъясӧн, историкъясӧн да литературоведъясӧн, медым смела, инициативнӧя сувтӧдны выль проблемаяс, творческӧя, теоретическӧя найӧс разработайтны.

Но асьныс идеяяс, кӧть кутшӧма найӧ эз кыскыны, оз на формируйтны автоматическӧя целостнӧй да активнӧй мировоззрение, абу кӧ йитчӧмаӧсь массаяслӧн социально-политическӧй опыткӧд. Передӧвӧй идеяяслӧн да выль общество стрӧитан практикалӧн ӧта-мӧдкӧд йитӧдысь гумлалӧ энергиясӧ да действенностьсӧ социалистическӧй идеология.

Партиялӧн идеологическӧй уджлысь основнӧй туйвизьяс индӧма КПСС Программалӧн выль редакцияын.

Найӧс видлалӧма КПСС ЦК-лӧн пленумъяс вылын, всесоюзнӧй научно-практическӧй конференция вылын, коді вӧлі 1984 вося декабрын. Сувтла сӧмын на инысь ӧткымын вылӧ.

Медся тӧдчанаыс, мый вылӧ колӧ талун веськӧдны партийнӧй воздействиелысь став вынсӧ, — тайӧ медым быд морт гӧгӧрвоис ӧнія кадлысь тӧдчанлунсӧ, сылысь переломнӧй характерсӧ. Миян любӧй планъяс ӧшъясны сынӧдын, колясны кӧ веськодьӧн йӧзӧс, огӧ кӧ кужӧй садьмӧдны массаяслысь трудӧвӧй да общественнӧй активность, налысь энергия да водзмӧстчӧм. Бергӧдны обществоӧс выль могъяслань, веськӧдны найӧс решитӧм вылӧ народлысь, быд трудӧвӧй коллективлысь творческӧй потенциал — татшӧм страналысь социально-экономическӧя сӧвмӧм ӧддзӧдан медводдза условие. (Аплодисментъяс).

Оз позь вензьыны — тӧлка да правдивӧй кывлӧн выныс зэв ыджыд. Но сылӧн тӧдчанлуныс сё пӧв содас, сійӧ кӧ ӧтувтчас политическӧй, экономическӧй да социальнӧй воськовъяскӧд. Сӧмын тадзи позьӧ бырӧдны дӧзмӧдана назидательность, ловъя олӧмлысь лов шы сетны призывъяслы да лозунгъяслы.

Олӧмысь кывлӧн торъялӧм зэв ёна донтӧммӧдӧ идеологическӧй зільӧмъяс. Кӧть мыйта ми лыддям чуткость йылысь лекция, видам чорыдлун да бюрократизм, найӧ вошасны сынӧдын, морт кӧ паныдасьӧ грубостькӧд учреждениеясын, улича вылын, магазинын. Мыйта кӧть ми ог нуӧдӧй поведениелӧн культура йылысь беседаяс, найӧ оз вайны пӧльза, оз кӧ лоны ёнмӧдӧмаӧсь производстволӧн, общежитиелӧн, йӧзлӧн отношениеяслӧн вылын культура вӧсна збыль тышӧн. Мыйта кӧть ми эг гижӧй социалистическӧй справедливость, пӧрадок да дисциплина йылысь статьяяс, найӧ нинӧм оз сетны, оз кӧ лоны трудӧвӧй коллективлӧн активнӧй действиеяс, закон последовательнӧя применитӧм.

Йӧзлы колӧ пыр аддзыны, кывны миян идеологиялысь великӧй правдасӧ, политикалысь принципиальностьсӧ. Колӧ сідзи котыртны удж да благояс юклӧм, сэтшӧм стӧча пӧртны олӧмӧ законъяс да социалистическӧй общежитиелысь принципъяс, медым быд сӧветскӧй морт чорыда эскис миян идеалъяслы да ценностьяслы. (Дыр нюжалысь аплодисментъяс). Оланін, сёян-юанӧн могмӧдӧм, йӧзлы колана тӧварлӧн качество, здравоохранениелӧн уровень — ставыс тайӧ веськыда тӧдчӧ йӧзлӧн вежӧр да настроениеяс вылӧ. Буретш тайӧ позицияяссянь миянлы колӧ матыстчыны став вопросъяс дорӧ, кодъяс йитчӧмаӧсь партийнӧй, сӧветскӧй да общественнӧй организацияяслӧн воспитательнӧй уджкӧд.

Социально-экономическӧя сӧвмӧм ӧддзӧдӧм вӧсна тышын лӧсьӧдсьӧны идеологическӧй уджлысь эффективность кыпӧдӧм вылӧ зэв бур общественнӧй условиеяс. Но оз ков надейтчыны сы вылӧ, мый идейно-политическӧй, трудӧвӧй да нравственнӧй воспитание тайӧн лоӧны прӧстӧйджыкӧсь, колӧ пыр кутны тӧд вылын, мый талун обстановкаын, кӧть кутшӧм бурӧн сійӧ эз вӧв, эмӧсь аслас противоречиеяс да сьӧкыдлунъяс. Тайӧс донъялӧмын некутшӧм кокньӧдчӧм лэдзны оз позь.

Общественнӧй сознание сӧвмӧдӧм — век сложнӧй процесс, но ӧнія этаплӧн аслыссикаслуныс сетіс торъя ёсьлун уна проблемалы. Ӧти-кӧ, ӧддзӧдан могъяслӧн ачыс ыдждаыс петкӧдлӧ общественнӧй атмосферасӧ, сылысь характерсӧ да аслыссикаслунсӧ. Абу на ставӧн дасьӧсь гӧгӧрвоны да примитны лоӧмторъяссӧ. Мӧд-кӧ, и тайӧс колӧ тӧдчӧдны: социально-экономическӧй сӧвмӧмлӧн ньӧжмӧм лоис эз сӧмын хозяйственнӧй веськӧдлӧмын, но и идеологическӧй уджын гырысь тырмытӧмторъяс вӧсна.

Оз позь шуны, мый тайӧ тема вылӧ вӧлі этша кыв и правильнӧй кыв. Збыль вылас жӧ целеустремлённӧй воспитательнӧй уджсӧ тшӧкыда вежӧны юрысь босьтӧм кампанияясӧн, кодъяс кежӧдӧны пропагандасӧ олӧмсьыс, мый омӧль боксянь тӧдчис общественнӧй атмосфера вылӧ. Тшӧкыда эз пыдди пуктыны олӧмлӧн противоречиеяслысь ёсьлунсӧ, эз вӧв реализм экономикаын, социальнӧй юкӧнын да и мукӧд сфераын збыль положение донъялӧмын. Важыслӧн колясъясыс оз бырны дзикӧдз. Найӧ петкӧдчӧны йӧзлӧн вежӧрын, налӧн действиеясын да поведениеын. Олан стиль оз позь вежны регыдӧн, а мӧвпалӧмын инерция вежны нӧшта сложнӧйджык. Тані колӧны ыджыд зільӧмъяс.

Политика сетӧ колана результатъяс, кор сійӧ стрӧитсьӧ классъяслысь, социальнӧй группаяслысь, личностьлысь интересъяс стӧча артыштӧм вылын. Тайӧ кӧ вернӧ обществоӧн веськӧдлӧм боксянь, то нӧшта вернӧджык идеологическӧй, воспитательнӧй планын. Общество — тайӧ конкретнӧй йӧз, налӧн конкретнӧй интересъяс, асланыс радлунъяс да драмаяс, олӧм йылысь, сылӧн збыль да лӧж ценностьяс йылысь аслас видзӧдласъяс.

Такӧд йитӧдын ме кӧсъя сувтлыны индивидуальнӧй удж кыдзи воспитаниелӧн зэв тӧдчана форма вылӧ. Оз позь шуны, мый сылы оз сетсьы внимание, но и идеологическӧй сфераын ёна мешайтӧ «валӧвӧй» матыстчӧм. Лыдпасъясыс тані збыльысь гырысьӧсь. Уна дас да сё тысяча пропагандист, агитатор, политинформатор, кружок да семинар, газетъяслӧн да журналъяслӧн уна миллиона тиражъяс, лекцияяс вылын уна миллиона аудиторияяс. Ставыс тайӧ бур. Но оз-ӧ вош лыдпасъяслӧн татшӧм вералӧмын да «шымыртӧмъясын» ловъя мортыс? Оз-ӧ саймовт миянысь идеологическӧй статистика, ӧтарсянь кӧ, мудзлытӧм труженикъясӧс, кодъясӧс колӧ общественнӧя ёна ошкыны, а мӧдарсянь кӧ, — антисоциалистическӧй мораль паськӧдлысьясӧс? Та вӧсна зэв колана воспитание делӧын максимальнӧй конкретность.

Идеологическӧй уджлӧн зэв ыджыд торъялӧм и сыын, мый сійӧ мунӧ социалистическӧй да буржуазнӧй идеологияяслӧн ёсь тыш дырйи. Буржуазнӧй идеология — капитал да монополияяслысь прибыльяс обслуживайтан, авантюризмлӧн да социальнӧй реваншлӧн идеология, идеология обществолӧн, кодлӧн абу аскиа лун. Сылӧн могъяс тыдаланаӧсь: любӧй ногӧн мичмӧдны капитализм, тупкыны сылысь природнӧй античеловечность да несправедливость, кӧвъявны олӧмлысь да культуралысь ассьыс стандартъяс; быд ногыс няйтӧсьтны социализм, гугӧдны вежӧртассӧ сэтшӧм ценностьяслысь, кыдзи демократия, свобода, равенство, социальнӧй прогресс.

Империализмлӧн панӧм «психологическӧй война» оз вермы квалифицируйтсьыны мӧд ног, кыдзи торъя форма агрессиялӧн, информационнӧй империализмлӧн, кодъяс талялӧны народъяслысь суверенитет, история, культура. Тайӧ и война кежлӧ веськыд политико-психологическӧй дасьтысьӧм, кодлӧн абу, гӧгӧрвоана, нинӧм ӧткодьыс ни видзӧдласъяс збыльысь орччаӧдӧмкӧд, ни идеяясӧн свободнӧя вежласьӧмкӧд, мый йылысь больгӧны рытыввылын. Мӧд ног и оз вермыны донъявсьыны действиеяс, кор йӧзӧс велӧдӧны видзӧдны империализмлы любӧй лӧсявтӧм общество вылӧ прицел пыр.

Дерт, вывтіджык донъявны буржуазнӧй пропагандалысь влияниесӧ подулыс абу. Сӧветскӧй йӧз тырмымӧн бура тӧдӧны разнӧй сикас пророкъяслы да пророчествояслы збыль донсӧ, бура гӧгӧрвоӧны веськӧдлысь монополистическӧй вынъяслӧн подрывнӧй действиеяслысь збыль могъяссӧ. Но вунӧдны сы йылысь, мый «психологическӧй война» — сійӧ йӧзлӧн вежӧр, наӧн мирсӧ гӧгӧрвоӧм, налӧн олан, социальнӧй да духовнӧй ориентиръяс вӧсна тыш, миян абу право. (Аплодисментъяс). Миян водзын кужысь классӧвӧй прӧтивник, кодлӧн политическӧй опытыс уна сикас, кад серти муртавсьӧ нэмъясӧн. Сійӧ лӧсьӧдіс массированнӧй пропагандалысь гигантскӧй машина, кодлӧн эмӧсь техническӧй средствояс, социализм ненавидитысьяслӧн зэв ыджыд аппарат.

Буржуазнӧй пропагандистъяслӧн мудералӧмлы да беспринципностьлы паныд колӧ сувтӧдны миян идеологическӧй работникъяслысь профессионализм, социалистическӧй обществолысь мораль, сылысь культура, восьса информация, миян пропагандалысь смел да творческӧй сям. Колӧ наступательность — и сыын, мый инмӧ идеологическӧй диверсияяс эрдӧдӧмлы, и социализмлӧн збыль вермӧмъяс йылысь, социалистическӧй оласног йылысь правдивӧй информация йӧзӧдз вайӧдӧмын. (Аплодисментъяс).

Ми стрӧитім мир, кӧні абу увтыртӧм да нартитӧм, лӧсьӧдім социальнӧй ӧтувъялунлысь да эскӧмлысь общество. Ми, асланым Рӧдинаса патриотъяс, кутам и водзӧ видзны сійӧс став вынъясӧн, водзӧ чӧжны Отечестволысь озырлун, содтыны сылысь экономическӧй вынйӧр да моральнӧй вын. (Аплодисментъяс). Сӧветскӧй патриотизмлӧн пытшкӧсса истокъясыс — общественнӧй стройын, миян гуманистическӧй идеологияын. Збыль патриотизм — деятельнӧй гражданскӧй позицияын. Социализм — тайӧ вылын нравственностя общество. Оз позь лоны идейнӧй мортӧн, он кӧ ло честнӧйӧн, сӧвестяӧн, порядочнӧйӧн, ас дорад требовательнӧйӧн. Миян воспитание лоас бурсӧ сымын сетысьӧн, кымын зільджыка кутасны вынсяммыны выль обществолӧн идеалъяс, принципъяс да ценностьяс. Олӧмлӧн сӧстӧмлун вӧсна тыш — медся бур способ кыпӧдны идейно-воспитательнӧй уджлысь эффективность, сылысь социальнӧй водзӧс, видзны мисьтӧмторъяс лоӧмысь.

Ӧти кывйӧн, ёртъяс, идеологическӧй уджлысь кутшӧм кӧть юкӧн ми огӧ босьтӧй, быдторйын колӧ мунны олӧмсяньыс. Ӧти местаын сулалӧм прӧстӧ оз позь терпитны сэтшӧм ловъя, динамичнӧй, уна пӧлӧс делӧын, кыдзи информация, пропаганда, художественнӧй творчество да художественнӧй самодеятельность, клубъяслӧн да театръяслӧн, библиотекаяслӧн да музейяслӧн удж — ставнас идейно-политическӧй да трудӧвӧй, нравственнӧй да атеистическӧй воспитаниелы.

Миян кадӧ, коді тыр динамизмӧн да вежсьӧмъясӧн, тӧдчымӧн содӧ массӧвӧй информация средствояслӧн рольыс. Кадыс, коді прӧйдитіс ЦК апрельскӧй Пленум бӧрын, лоис серьёзнӧй экзаменӧн став партийнӧй журналистикалы. Редакционнӧй коллективъяс смела босьтчисны сложнӧй, унаторйын выль вопросъясӧ. Газетъяслӧн да журналъяслӧн лист бокъяс вылын, телевизионнӧй программаясын кутіс кывны ачыс олӧмыс сылӧн вермӧмъясӧн да противоречиеясӧн, унджык лои проблемаяс сувтӧдӧмын да нелючкияс да тырмытӧмторъяс конкретнӧя критикуйтӧмын аналитичностьыс да гражданственностьыс, ёсьлуныс. Висьталӧма талунъя экономическӧй, социальнӧй да идеологическӧй вопросъяс кузя абу этша тӧлка предложение.

Ӧні нӧшта ыджыдджык тӧдчанлун босьтӧ массӧвӧй информация средствояслӧн действенность. Центральнӧй Комитет аддзӧ наын созиданиелысь инструмент, ведомственностькӧд да местничествокӧд лӧсявтӧм общепартийнӧй видзӧдлас петкӧдлысьӧс. И ставсӧ, мый чужтӧма принципиальнӧй думӧн, делӧсӧ бурмӧдан интересъясӧн, кутас и водзӧ ошкыссьыны партияӧн. Массӧвӧй информация средствояслӧн уджыс сымын плодотворнӧйджык, кымын унджык сэні думыштчӧмыс, оперативностьыс да этшаджык случайнӧй, сенсационнӧй бӧрся вӧтлысьӧмыс. (Аплодисментъяс).

Ӧнія техническӧй уровеньӧ воӧдчӧмӧн, миян ӧдйӧ сӧвмӧны телевидение да радио. Найӧ зумыда пырисны олӧмӧ кыдзи информациялӧн, пропагандалӧн, миянлысь нравственнӧй озырлунъяс да культура вынсьӧдан быдтор шымыртысь средствояс. Тані ясыда тыдовтчисны бурлань вежсьӧмъяс — уна сикасджыкӧсь да ловъяджыкӧсь лоины теле- да радиопередачаяс, тыдалӧ велалӧм штампъяс венны, видзӧдысьяслысь да кывзысьяслысь разнӧй сикас интересъяс тырвыйӧджык артыштны зільӧм.

Но позьӧ-ӧ шуны, мый миян информация да пропаганда средствояс тырвыйӧ используйтӧны ассьыныс позянлунъяс? Оз на. Абу на этша рудыс, абу венӧма инертность, абу бурдӧдсьӧма выль дорӧ пельтӧмлунысь. Йӧзӧс дӧзмӧдӧ лоӧмторъяс петкӧдлӧмын тырмытӧм оперативность, олӧмӧ пырысь передӧвӧй вӧсна тышсӧ веркӧса петкӧдлӧм. Справедливӧя видӧны улын уровеньсӧ ӧткымын литературнӧй произведениеяслысь, телепрограммаяслысь, кинофильмъяслысь, кодъясын абу не сӧмын идейнӧй да эстетическӧй ясыдлун, но и элементарнӧй вкус. Серьёзнӧя колӧ бурмӧдны кинопрокат, книгоиздательскӧй да журнальнӧй делӧ. СССР-са культура министерствоса, Гостелерадиоса, Госкиноса, Госкомиздатса, информационнӧй агентствоясса веськӧдлысьяслы колӧ тэрыбджыка вӧчны общественностьлӧн уна лыда критическӧй замечаниеысь тӧдчана выводъяс. Нелючкияс ӧткодьӧсь, но кыв кутӧмыс конкретнӧй, та йылысь колӧ пыр помнитны идеологическӧй кадръяслы.

Аслас культурнӧй политикалысь главнӧй могсӧ партия аддзӧ сыын, медым сетны медся паськыд туй йӧзлысь способностьяс восьтӧм вылӧ, вӧчны налысь олӧмсӧ духовнӧя озырӧн, разнӧй сикасӧн. И тайӧ юкӧнын бурланьӧ радикальнӧй вежсьӧмъяс вӧчигӧн тӧдчана лӧсьӧдны став культурно-воспитательнӧй уджсӧ сідз, медым сійӧ пыр тырвыйӧджык могмӧдіс йӧзлысь духовнӧй корӧмъяс, муніс налӧн интересъяслы воча.

Обществолӧн нравственнӧй здоровье, духовнӧй климат, кодын олӧны йӧз, унаторйын сы сайын, кутшӧмӧсь литература да искусство. Выль мирлысь чужӧмсӧ петкӧдлӧмӧн миян литература тшӧтш активнӧя участвуйтіс сылӧн сӧвмӧмын, сэк жӧ формируйтіс тайӧ мирса мортӧс — аслас Рӧдиналысь патриотӧс, збыльысь интернационалистӧс. Тайӧн сійӧ вернӧя бӧрйис общенароднӧй делӧын ассьыс места, ассьыс роль. Но тайӧ и критерий, мый серти народ, партия донъялӧны писательлысь, художниклысь уджсӧ, да и ачыс литератураыс, сӧветскӧй искусствоыс — ассьыныс могъяссӧ.

Кор чужӧ общественнӧй коланлун гӧгӧрвоны кадсӧ, торйӧн нин вежсьӧмъяслысь кад, сійӧ пыр водзӧ петкӧдӧ йӧзӧс, кодъяслы тайӧ лоӧ пытшкӧсса потребностьӧн. Татшӧм кадӧ ми ӧні олам. Ни партиялы, ни народлы оз ков параднӧя уна гижӧм да олӧмлӧн посниторъясын гудйысьӧм, конъюнктурщина да делячество. Общество виччысьӧ писательсянь художественнӧй восьтӧмъяс, олӧмлысь правда, коді пыр вӧлі настоящӧй искусстволӧн сьӧмӧсӧн.

Но правда — абу отвлечённӧй вежӧртас, сійӧ конкретнӧй. Сійӧ — народлӧн вермӧмъясын да обществолӧн сӧвман противоречиеясын, героизмын да быд лунъя уджын, победаясын да воштӧмъясын, либӧ збыль олӧмас, сылӧн став разнӧй сикаслунас, драматизмас да величиеас. Сӧмын литература — идейнӧй, художественнӧй, народнӧй — воспитывайтӧ честнӧй, духовнӧй вына йӧзӧс, кодъяс вермӧны босьтны ас выланыс асланыс кадлысь нӧбсӧ. (Аплодисментъяс).

Миян обществолӧн олӧмын естественнӧй принцип — критика да самокритика. Натӧг сӧвмӧм оз овлы. Литературно-художественнӧй критикалы кад пыркнитны ас вывсьыс благодушие да чинъяс пӧчитайтӧм, мый йирӧны здоровӧй мораль, помнитны, мый критика — общественнӧй делӧ, а абу авторъяслысь самолюбие да амбицияяс обслуживайтысь сфера. (Аплодисментъяс).

Озырӧсь традицияясыс миян творческӧй союзъяслӧн, тӧдчана налӧн рольыс искусстволӧн, да и ставнас обществолӧн олӧмын. Но и тані колӧны вежсьӧмъяс. Налӧн уджлӧн главнӧй итог муртавсьӧ оз резолюцияясӧн да заседаниеясӧн, а талантливӧй, оригинальнӧй, обществолы колана книгаясӧн, фильмъясӧн, спектакльясӧн, картинаясӧн да музыкальнӧй произведениеясӧн, кодъяс вермӧны озырмӧдны народлысь духовнӧй олӧм. (Аплодисментъяс). Такӧд йитӧдын серьёзнӧй внимание колӧ сетны гырысь премияяс вылӧ выдвигайтан произведениеяс дорӧ требовательность кыпӧдӧм нылысь общественностьлӧн предложениеяслы.

Духовнӧй, культурнӧй олӧмӧн веськӧдлӧм — абу прӧстӧй делӧ, сійӧ корӧ такт, творчестволысь природа гӧгӧрвоӧм да литература да искусство дорӧ быть муслун, талант пыдди пуктӧм. Унатор тані сы сайын, кужам-ӧ пропагандируйтны партиялысь культурнӧй политика, пӧртны сійӧс олӧмӧ, унатор справедливӧя донъялӧмын да доброжелательностьын, кор сёрниыс мунӧ писательлӧн, композиторлӧн, художниклӧн творчество, корсьысьӧмъяс йылысь.

Идеологическӧй удж — удж творческӧй. Сійӧ оз тӧд олӧмын быд лоӧмтор кежлӧ универсальнӧй средство, корӧ дугдывтӧг корсьысьӧм, кужны не кольччыны олӧмсьыс. Талун торъя ёна колӧ формируйтны ӧнія могъяслысь характер пыдісянь гӧгӧрвоӧм, зумыд научнӧй мировоззрение, принципиальность, ыджыд культура, любӧй участокын делӧ дорӧ кыв кутӧмӧн матыстчӧм. Кыпӧдны обществолысь сӧвман тшупӧд, стрӧитны коммунизм — тайӧ лоӧ дугдывтӧг кыпӧдны мортлысь вежӧр сӧвмӧмсӧ, озырмӧдны духовнӧй мирсӧ. (Аплодисментъяс).

Партия вылӧ донъялӧ аслас идеологическӧй активлысь тӧдӧмлунъяс, опыт, самоотверженность. Тані, миян съезд вылын, колӧ шуны медся бур кыв уна миллион партиецлы, кодъяс честьӧн пӧртісны да пӧртӧны олӧмӧ партиялысь зэв кутана поручение сылӧн уджын главнӧй туйвизьяслӧн ӧти вылын. (Аплодисментъяс). Идеологическӧй цехӧ колӧ и водзӧ активнӧя выдвигайтны ёртъясӧс, кодъяс асланыс примерӧн петкӧдлӧны пытшкӧсса видзӧдлас, вермӧны аналитическӧя мӧвпавны, кужӧны кывзыны да сёрнитны йӧзкӧд, ӧти кывйӧн, бура дасьтӧмъясӧс — теоретическӧя и профессиональнӧя, кодъяс вермӧны бура решайтны миян кадлысь выль могъяс.

 

 

VІ. ПАРТИЯ ПРОГРАММАЛЫСЬ ВЫЛЬ РЕДАКЦИЯ ДА УСТАВЫН ВЕЖСЬӦМЪЯС ВИДЛАЛАН ИТОГЪЯС ЙЫЛЫСЬ

 

 

Ёртъяс! КПСС ЦК-лӧн Политическӧй докладын видлалӧма партиялысь программнӧй могъяс, сылысь ӧнія кадся экономическӧй да политическӧй стратегия, партияпытшкӧсса олӧм, уджалан стиль да методъяс бурмӧдан проблемаяс — ставсӧ сійӧс, мый артмӧдӧ КПСС Программалӧн выль редакциялысь да Уставын вежсьӧмъяслысь проектъяслысь сутьсӧ. Та вӧсна абу коланлун подробнӧя висьтавны налысь содержание. Тайӧ документъяслысь проектъяс став партияӧн да народӧн видлалан итогъяс артыштӧмӧн сувтла сӧмын ӧткымын принципиальнӧй моментъяс вылӧ.

Кутшӧмӧсь тайӧ итогъясыс? Тайӧ медводз КПСС Программалысь да Уставлысь выводъяс да положениеяс паськыда ошкӧм. Коммунистъяс, сӧветскӧй йӧз ошкӧны страналысь социально-экономическӧй сӧвмӧмсӧ ӧддзӧдӧм вылӧ партиялысь туйвизь, коммунистическӧй перспектива вылӧ, Му вылын мир ёнмӧдӧм вылӧ сылӧн программа стӧч ориентациясӧ, тӧдчӧдӧны, мый выль историческӧй могъяслӧн подулын эм общественнӧй сӧвмӧмын чужысь проблемаяслы пыдісянь анализ. (Дыр нюжалысь аплодисментъяс).

Программалӧн выль редакция вылӧ шыӧдчисны и рубеж сайын. Прогрессивнӧй общественность пасйӧ сылысь джуджыд гуманистическӧй характер, морт дорӧ шыӧдчӧм, народъяс костын ӧта-мӧдӧс гӧгӧрвоӧм, человечестволы мирнӧй аскиа лун лӧсьӧдӧм кузя пӧсь чукӧстӧм. Рубеж сайын миянлысь другъясӧс ышӧдӧ СССР-лӧн торкны позьтӧм зільӧм лӧсьӧдны мирӧвӧй социалистическӧй системаса став государствояскӧд ёрт сяма отношениеяс да уна сикас сотрудничайтӧм, мир, демократия, социальнӧй прогресс вӧсна, независимость ёнмӧдӧм вӧсна народъяслысь антиимпериалистическӧй тыш решительнӧя ошкӧм. Буржуазнӧй лагерса олӧмсӧ гӧгӧрвоысь уна деятель пасйӧ миян Программалысь мир доръян, разоружитчӧм, став государствояскӧд нормальнӧй, здоровӧй йитӧдъяс лӧсьӧдӧм вылӧ КПСС-лысь туй визь.

Съездводзвывса документъяс дасьтӧм да видлалӧм ловзьӧдісны партиялысь идейно-политическӧй удж, отсалісны содтыны уджалысь йӧзлӧн уна миллиона массалысь общественнӧй активностьсӧ.

Программалӧн выль редакциялысь да Уставлысь проектъяс паськыда видлалӧма первичнӧй парторганизацияяслӧн собраниеяс вылын, районнӧй, городскӧй, окружнӧй, областнӧй, краевӧй отчётно-выборнӧй конференцияяс вылын, союзнӧй республикаясса компартияяслӧн съездъяс вылын. Видлавны заводитӧмсянь сӧмын Программалӧн проект вылӧ воис 6 миллион сайӧ отклик. Налӧн авторъяс — рабочӧйяс да колхозникъяс, учёнӧйяс, учительяс, инженеръяс, врачьяс, Сӧветскӧй Армияса да Флотса воинъяс, коммунистъяс да беспартийнӧйяс, ветеранъяс да том йӧз, кодъяс донъялӧны Программалысь выль редакциясӧ кыдзи документ, коді лӧсялӧ сӧветскӧй народлӧн олан интересъяслы, сетісны уна лыда предложениеяс, содтӧдъяс да редакционнӧй стӧчмӧдӧмъяс. На пиысь ӧткымын вылӧ эм коланлун сувтлыны.

Уна письмӧлӧн авторъяс, видлалан проектлысь выльсӧ пасйигӧн, висьталӧны, медым примитны сійӧс съезд вылын кыдзи партиялысь нёльӧд Программа. Тӧдса, мый примитны выль партийнӧй программаяс — первойсӧ, мӧдӧс, а сэсся и коймӧдӧс — колӧ вӧлі сы вӧсна, мый вӧлі шедӧдӧма рубежъяс, кодъяс индыссьылісны воддза Программаын. Ӧні ситуацияыс мӧд.

Кольӧны социализм сӧвмӧдӧм да ёнмӧдӧм, сійӧс планомернӧя да быд боксянь бурмӧдӧм, коммунизмлань сӧветскӧй обществолӧн водзӧ мунӧм кузя партиялӧн основнӧй могъяс. Сетӧм документын выльысь колисны основополагающӧй теоретическӧй да политическӧй установкаяс, кодъясӧс эз веж кадыс.

Сыкӧд тшӧтш коймӧд партийнӧй Программа примитӧмсянь кызь вит воӧн олӧмын унатор вежсис. Чӧжӧма выль историческӧй опыт. Эз став донъялӧмыс да выводыс збыльмыны. Лоис кадысь водз вуджӧдӧма коммунизм паськыда стрӧитан могъяс матысса практическӧй действиеяс лыдӧ. Торъя ӧшыбкаяс лэдзӧма и уна конкретнӧй вопрос решитан срокъясын. Медводзӧ петісны да ёсьмисны социализм бурмӧдан, сылысь сӧвмӧм ӧддзӧдан, международнӧй политикалӧн выль проблемаяс. Ставсӧ тайӧс ковмис петкӧдлыны партиялӧн программнӧй документын.

Татшӧм ногӧн, сетӧм документсӧ кыдзи партия коймӧд Программалысь выль редакция донъялӧмыс збыльысь подулалӧма да принципиальнӧй тӧдчанлуна. Сійӧ тӧдчӧдӧ КПСС-лысь главнӧй могъяс, коммунистическӧй строительстволысь основнӧй закономерностьяс да сэк жӧ висьталӧ чӧжӧм историческӧй опыт творческӧя донъялӧм-вежсьӧмъяс моментлӧн аслыссикаслунъяс серти стратегия да тактика лӧсьӧдӧм йылысь.

Общественностьлысь ыджыд внимание кыскисны ас дорас Программалӧн сэтшӧм положениеяс, кӧні сетӧма характеристика общественнӧй сӧвмӧмын странаӧн шедӧдӧм этаплысь да сійӧ рубежъяслысь, кодъяс выйӧдз ковмас петны сійӧс олӧмӧ пӧртігӧн. Та кузя висьталӧма разнӧй мӧвпъяс. Ӧтияс вӧзйӧны ставнас шыбитны Программаысь сӧвмӧм социализм йылысь положениеяс, мукӧдъяс, мӧдарӧ, лыддьӧны, мый та йылысь колӧ висьтавны паськыдджыка.

Проектын сетӧма тайӧ вопрос кузя подулалӧм да реалистическӧй позиция. Ӧнія кадся социалистическӧй общество йылысь основнӧй выводъясын тӧдчӧдӧма, мый миян страна пырис сӧвмӧм социализмлӧн этапӧ. Гӧгӧрвоӧмӧн ми сідзжӧ видзӧдам социалистическӧй странаясса братскӧй партияяслӧн программнӧй документъясын сӧвмӧм социализм стрӧитӧм кузя могъяс сувтӧдӧм вылӧ.

Сэк жӧ лӧсялӧ казьтыштны, мый сӧвмӧм социализм йылысь тезис миян паськаліс кыдзи коммунистическӧй строительстволысь могъяс решитан туйяс да срокъяс йылысь кокньӧдӧм видзӧдласъяс вылӧ реакция. Но бӧрынджык сӧвмӧм социализм трактуйтӧмын акцентъяс вочасӧн вешъялісны. Тшӧкыда вӧлі сӧмын вермӧмъяслы констатация, сэк, кор уна зэв колана проблема, кодъяс йитчӧмаӧсь экономикаӧс интенсификация туй вылӧ вуджӧдӧмкӧд, удж производительность содӧмкӧд, йӧзӧс могмӧдӧм бурмӧдӧмкӧд, омӧльторъяс венӧмкӧд, вӧлі кытшовтӧма, колисны колана вниманиетӧг. Кӧсйӧмӧн либӧ кӧсйытӧг тайӧ вӧлі аслыссикас правдайтчӧмӧн сувтӧм могъяс ньӧжйӧ решитӧмын. Талун, кор партия йӧзӧдіс да нуӧдӧ социально-экономическӧя сӧвмӧм ӧддзӧдӧм вылӧ туйвизь, татшӧм сяма матыстчӧмыс оз лӧсяв.

Артмӧм условиеяс тшӧктӧны миянлы веськӧдны теоретическӧй да политическӧй мӧвп оз шедӧдӧмторсӧ пасъялӧм вылӧ, а подулавны туйяс да методъяс, кодъяс ӧддзӧдӧны социально-экономическӧй прогресс, кодкӧд йитчӧмаӧсь олӧмлӧн разнӧй юкӧнын качественнӧй вежсьӧмъяс. Сёрниыс мунӧ общественнӧй процесслысь кардинальнӧй могъяс решитӧм дорӧ вӧвлытӧма джуджыда матыстчӧм йылысь. Вежсьӧмъяслӧн коланлунын, обществолӧн сӧвмӧмын динамизм содтӧмын смыслыс КПСС-лӧн стратегиялӧн, кодӧс гижӧма Программалӧн выль редакцияын. Буретш социально-экономическӧя ӧддзӧдӧм подув вылын миян обществолы ковмас петны выль рубежъяс вылӧ, кор медся ёна воссисны социалистическӧй стройлӧн бурторъяс, лоӧ решитӧма проблемаяс, кодъяс колисны воддза этапъяссянь.

Разнӧй мӧвпъяс висьталӧма и программнӧй положениеяс детализируйтан проблема кузя. Ӧткымынӧн лыддьӧны, мый Программалы колӧ лоны нӧшта на топӧдӧм документӧн — партиялӧн кӧсйӧмъяс йылысь аслыссикас дженьыд декларацияӧн. Мукӧдъяс сы вӧсна, медым стӧчджыка висьтавны экономическӧя да социальнӧя сӧвмӧмлысь параметръяс. Уна письмӧын вӧзйӧны стӧчджыка индыны хронологияяссӧ сійӧ периодъяслысь, кодъясӧс сӧветскӧй общество прӧйдитас коммунизмлань аслас мунӧмын.

Программнӧй документъяс лӧсьӧдан ленинскӧй принципъяс, артмӧм традицияяс серти, Программаын колӧ сетны ӧнія мирлысь, сылӧн сӧвман основнӧй тенденцияяслысь да закономерностьяслысь паськыд картина, ясыда да аргументируйтӧмӧн висьтавны сійӧ могъяссӧ, кодъясӧс партия сувтӧдӧ ас водзас да кодъясӧс шедӧдны сійӧ чуксалӧ массаясӧс. Такӧд тшӧтш Ленин тӧдчӧдліс, мый Программалы колӧ лоны стрӧга научнӧйӧн, мыджсьыны тырвыйӧ збыль фактъяс вылӧ, торъявны экономическӧй стӧчлунӧн да не кӧсйысьны лишнӧй. Сійӧ чуксаліс кыдз позьӧ реалистичнӧйджыка характеризуйтны обществолысь аскиа лунсӧ да сувтӧдӧм могъяс. «Колӧ лоны, — гижліс Ленин, — кыдз позьӧ осторожнӧйджыкӧн да стӧчджыкӧн... а ми кӧ медся ичӧт претензияяс висьталам сы вылӧ, мый ми ог вермӧй сетны — то тайӧ слабмӧдас миян программалысь вын, найӧ (уджалысь йӧз) кутасны чайтны, мый миян программа — тайӧ сӧмын фантазия».

Чайтсьӧ, мый Программалӧн вӧзъян редакция лӧсялӧ тайӧ корӧмъяслы. Мый инмӧ программнӧй рубежъяс шедӧдан хронологическӧй рамкаяслы, то найӧс индыны абу коланлун. Важ ӧшыбкаясыс — миянлы урок. Талун позьӧ стӧча висьтавны сӧмын сійӧс, мый ӧнія Программа олӧмӧ пӧртӧм вуджас тайӧ нэм сайӧ.

Могъяссӧ, кодъясӧс ковмас решитны матысса 15 во чӧжӧн, позьӧ индыны конкретнӧйджыка, и найӧс висьталӧма Программалӧн выль редакцияын, детальнӧйджыка — странаӧс 2000 воӧдз экономическӧя да социальнӧя сӧвмӧдан Основнӧй туйвизьясын. И, дерт жӧ, программнӧй могъяс збыльмӧдӧмын тӧдчана места босьтас дас кыкӧд пятилетка, кодлы колӧ лоны научно-техническӧй прогресс ӧддзӧдан подув вылын народнӧй овмӧсӧс интенсивнӧя сӧвмӧдан туй вылӧ вуджӧдӧмын ыджыд воськолӧн.

Унджык шыӧдчӧмыс да письмӧыс, кодъяс воисны КПСС Программалысь выль редакция дасьтӧм кузя КПСС ЦК-лӧн комиссияӧ, сиӧма социальнӧй политикалӧн вопросъяслы. Сӧветскӧй йӧз ошкӧны мераяс, кодъясӧс веськӧдӧма народлысь благосостояние кыпӧдӧм, быдлаын социальнӧй справедливость вынсьӧдӧм, миянлысь олӧм ставсьыс, мый оз лӧсяв социализмлӧн принципъяслы, весалӧм вылӧ. Найӧ висьталӧны предложениеяс, медым пыр тырвыйӧджык да стрӧгджыка пӧртны олӧмӧ уджлӧн ыджда да качество серти благояс юклан принцип да сӧвмӧдны потреблениелысь общественнӧй фондъяс; медым ёнмӧдны удж да потребление мера бӧрся контроль, решительнӧя тупкыны туй нетрудӧвӧй доходъяслы да озырмӧдчӧм могысь общественнӧй собственность используйтны зільӧмлы; разнӧй отрасльса работникъяслы ӧткодь уджысь материальнӧя мынтысьӧмын бырӧдны подулавтӧм торъялӧм, венны мынтысьӧмын уравниловка да с. в. Тайӧ предложениеясысь ӧтияс петкӧдчисны проектын. Мукӧдъясӧс колӧ быд боксянь видлавны партийнӧй, сӧветскӧй, хозяйственнӧй органъяслы, артыштны законодательнӧй актъясын да постановлениеясын, практическӧй уджын.

Став народӧн видлалігӧн ыджыд интерес кыпӧдісны народлысь социалистическӧй самоуправление сӧвмӧдӧм кузя программнӧй установкаяс. Висьтавсьӧ социалистическӧй общество быд боксянь демократизируйтӧм вылӧ, экономическӧй, социальнӧй да политическӧй процессъясӧн веськӧдлӧмӧ став уджалысь йӧзӧс максимальнӧя да эффективнӧя кыскӧм вылӧ ӧтсӧгласӧн ошкӧм. Ошкӧны и тайӧ юкӧнын конкретнӧй воськовъяс, висьтавсьӧны мӧвпъяс сы йылысь, медым обществолӧн да государстволӧн делӧясӧн бурджыка веськӧдлан проблемаяс восьтігӧн вӧлі паськыдджыка петкӧдлӧма позянлунъяссӧ трудӧвӧй коллективъяслысь кыдзи збыль вылӧ веськыд демократиялӧн первичнӧй ячейкаяслысь. Найӧс артыштӧма.

Миянлысь обществоӧс духовнӧя кыпӧдӧм вӧсна тӧждлунӧн висьталӧма сиӧмъяс, медым ёнджыка воспитайтны сӧветскӧй йӧзӧс коммунистическӧй идеалъяс да нравственнӧй нормаяс, налӧн антиподъяслы паныд тыш сямын. Программнӧй комиссия лыддис коланаӧн примитны тайӧ предложениеяссӧ, медым вылын идейностьлӧн да моральлӧн принципъяс ещӧ ёнджыка йиджисны партийнӧй Программалӧн требованиеяслысь содержание.

КПСС-лӧн Устав кузя ассьыныс мӧвпъяс висьталісны кык миллион гӧгӧр морт. Видлалан результатъяс артыштӧмӧн партиялӧн Центральнӧй Комитет шуис коланаӧн пыртны Уставлӧн проектӧ уна тӧдчана содтӧд да стӧчмӧдӧм, кодъясӧс веськӧдӧма коммунистъяслысь авангарднӧй роль, первичнӧй парторганизацияяслысь боеспособность кыпӧдӧм, партияпытшкӧсса демократия сӧвмӧдӧм, быд парторганизациялӧн, быд работниклӧн удж бӧрся дугдывтӧг контроль лӧсьӧдӧм вылӧ.

Ӧткымын ёртъяс, коммунистъяс дорӧ требовательность кыпӧдӧм йылысь тезис ошкӧмӧн, та могысь вӧзйӧны нуӧдны партияын чистка, медым мездыны сійӧс наысь, кодлӧн поведение да оласног оз лӧсяв миян нормаяслы да идеалъяслы. Чайтсьӧ, абу коланлун нуӧдны КПСС-лысь радъяс весалӧм кузя специальнӧй кампания. Миян партия — здоровӧй организм, сійӧ бурмӧдӧ ассьыс уджалан стиль да методъяс, бырӧдӧ формализм, бюрократизм да казенщина, шыбитӧ став сулалысьсӧ, консервативнӧйсӧ, мый мешайтӧ миянлы водзӧ мунӧмын, мездысьӧ наысь, коді янӧдіс асьсӧ лёк уджӧн да недостойнӧй поведениеӧн. Партийнӧй организацияяслы и водзӧ колӧ нуӧдны тайӧ уджсӧ последовательнӧя, систематичнӧя да чорыда.

Программалӧн выль редакция, а сідзжӧ партиялӧн Уставын вӧзъян вежсьӧмъяс вынсьӧдӧны да сӧвмӧдӧны партийнӧй строительстволысь, партийнӧй уджлӧн стильлысь да методъяслысь, коммунистъяслӧн поведениеын нравственнӧй нормаяслысь Ленинӧн лӧсьӧдӧм да практикаӧн прӧверитӧм большевистскӧй принципъяс.

Ставнас, ёртъяс, КПСС Программа да Устав видлалан результатъяс зэв плодотворнӧйӧсь. Найӧ сетісны позянлун сӧвмӧдны уна идея да положение, стӧчмӧдны формулировкаяс, бурмӧдны редакция. Лэдзӧй миян съезд нимсянь висьтавны съездводзвывса документъяс видлалӧмын делӧвӧя, заинтересованнӧя участвуйтӧмысь ыджыд аттьӧ коммунистъяслы, став сӧветскӧй йӧзлы. (Дыр нюжалысь аплодисментъяс).

Партия Центральнӧй Комитетлӧн мӧвп серти, сетӧм проектъяс, кодъясӧс озырмӧдӧма партиялӧн опытӧн, народлӧн опытӧн, лӧсялӧны кадыслы, ӧнія историческӧй периодлӧн требованиеяслы. Найӧ тӧдчӧдӧны великӧй марксистско-ленинскӧй учениелы миян партиялысь верность, сетӧны пытшкӧсса да международнӧй олӧмлӧн кореннӧй вопросъяс вылӧ научнӧя подулалӧм воча кывъяс, вооружитӧны коммунистъясӧс, став уджалысь йӧзӧс ясыд перспективаӧн.

 

 

* * *

 

 

Ёртъяс! Татшӧмӧсь миян водзӧ сӧвмӧмлӧн программнӧй могъяс, кодъясӧс сетӧма видлавны ХХVІІ съездлы.

Мыйын ми аддзам индӧм планъяслысь реальность? Мыйын гарантия сылы, мый социально-экономическӧй прогресс ӧддзӧдӧм вылӧ туйвизь вернӧй да лоӧ пӧртӧма олӧмӧ?

Медводз сыын, мый миянлысь планъяс стрӧитӧма марксистско-ленинскӧй наукалӧн зумыд фундамент вылын, мыджсьӧны Владимир Ильич Ленинлӧн идеяяслӧн бырлытӧм озырлун вылӧ.

КПСС гумлалӧ вынсӧ социализмлӧн ыджыд позянлунъясын, массаяслӧн ловъя творчествоын. Сложнӧй историческӧй вежсьӧмъяс туй вылын ленинскӧй партия эз ӧтчыдысь петкӧдлы, мый вермӧ аддзыны водзӧ мунан вернӧй туйяс, ышӧдны, ӧтувтны да котыртны уджалысь йӧзлысь миллионнӧй массаяс. Тадзи вӧлі революция, мирнӧй строительство, военнӧй испытаниеяс воясӧ, война бӧрся сьӧкыд кадӧ. Ми эскам, мый тадзи лоас и водзӧ.

Ми надейтчам рабочӧй класслӧн поддержка вылӧ, сы вӧсна мый партиялӧн политика — тайӧ сылӧн политика. (Дыр нюжалысь аплодисментъяс).

Ми надейтчам крестьянстволӧн поддержка вылӧ, сы вӧсна мый партиялӧн политика — тайӧ сылӧн политика. (Дыр нюжалысь аплодисментъяс).

Ми надейтчам народнӧй интеллигенциялӧн поддержка вылӧ, сы вӧсна мый партиялӧн политика — тайӧ сылӧн политика. (Дыр нюжалысь аплодисментъяс).

Ми надейтчам нывбабаяслӧн, миян том йӧзлӧн, ветеранъяслӧн, став социальнӧй группаяслӧн, сӧветскӧй Рӧдинаса став нацияяслӧн да народностьяслӧн поддержка вылӧ, сы вӧсна мый партиялӧн политикаын петкӧдчӧны став народлӧн надеяяс, интересъяс да кӧсйӧмъяс. (Дыр нюжалысь аплодисментъяс).

Ми эскам, мый став сознательнӧй, честнӧй йӧз, быд сӧветскӧй патриот ошкас партиялысь стратегическӧй туйвизь, кодӧс веськӧдӧма сы вылӧ, медым ёнмис миян державалӧн вынйӧр, медым миян олӧм лоис ещӧ бурджык, сӧстӧмджык, справедливӧйджык. (Дыр нюжалысь аплодисментъяс).

Татшӧмӧсь зумыд общественнӧй вынъяс, кодъяс сулалӧны КПСС вӧсна. Найӧ мунӧны сы бӧрся, эскӧны коммунистъяслӧн партиялы. (Пӧсь, кыпыд аплодисментъяс).

Историялӧн сувтӧдны позьтӧм мунӧмыс веськӧдчис нин мӧд да коймӧд тысяча вояс вуджанінлань. Мый водзӧ сэні, вуджанін сайын? Ог кутӧй гадайтны, но тӧдам, мый планъяс, кодъясӧс ми талун сувтӧдам, абу прӧстӧйӧсь, а смелӧсь, и мый быд лунъя миян делӧяс йиджтысьӧмаӧсь социалистическӧй нравственностьлӧн да справедливостьлӧн пафосӧн. (Дыр нюжалысь аплодисментъяс). Ӧнія тревожнӧй нэмӧ миянлысь социальнӧй да, ме эськӧ шуи, жизненнӧй стратегия веськӧдӧма сы вылӧ, медым йӧз видзисны планета, енэж да космос, осваивайтісны найӧс кыдзи мирнӧй цивилизациялӧн выльӧн овмӧдчысьяс, весалісны олӧмсӧ ядернӧй лёк вӧтысь да помӧдз мездісны созидание, и сӧмын созидание могысь, став медбур качествояссӧ Вселеннӧйса сэтшӧм уникальнӧй олысьлысь, кыдзи Морт. (Дыр нюжалысь аплодисментъяс).

Сӧветскӧй народ вермас эскыны, мый партия пыдісянь гӧгӧрвоӧ страналӧн аскиа лун да Му вылын зумыд мир вӧсна, индӧм туй визьлӧн веськыдлун вӧсна ассьыс кыв кутӧм. Главнӧйыс, мый колӧ сійӧс практическӧя олӧмӧ пӧртӧм могысь, — тайӧ мудзлытӧм удж, партиялӧн да народлӧн ӧтувъялун, став уджалысь йӧзлӧн ӧтувъя действиеяс. (Дыр нюжалысь аплодисментъяс).

Тадзи и сӧмын тадзи ми вермам збыльмӧдны великӧй Ленинлысь завет — вынӧн, волялӧн ӧтувъялунӧн кыпӧдчыны вылӧджык, мунны водзӧ. Мӧд судьба миянлы историяӧн абу сетӧма. Но кутшӧм, ёртъяс, тайӧ мича судьба! (Пӧсь, дыр нюжалысь аплодисментъяс. Ставӧн сувтӧны).