МЫЙ ВЫЛЫН МУ СУЛАЛӦ
Став торйыс Му вылын мый вылын кӧ
либӧ сулалӧ, либӧ ӧшалӧ
Збыльысь-ӧ став торйыс Му вылын мый вылын кӧ сулалӧ либӧ ӧшалӧ? Видзӧдлӧй ас гӧгӧрад и ті зэв кокниа казяланныд, мый сійӧ збыльысь сідзи. Ӧбедайтанныд ті, шуам, столӧвӧйын вылыс судтаын уна судта керкаын. Пызан вылын тіян водзын — шыд тасьті. Сійӧ тасьтісӧ, сідзкӧ, пызаныс кутӧ, оз лэдз усьны. Пызан кокъясыс мыджсьӧмаӧсь джоджӧ. Джодж плакаяссӧ кутӧны керъяс либӧ балкаяс. Балкаясыс помъяснас мыджсьӧны керка стенъясас. Стенъяссӧ тэчӧма ён фундамент вылӧ. Кымын джуджыд керкаыс, сымын ёнӧсджык фундаментсӧ вӧчӧны, сьӧкыдджык тор лоӧ сылы кутны да.
Медводдза серпас вылын петкӧдлӧма джуджыд фабричнӧй труба да сылысь фундаментсӧ. Видзӧдлӧй, кутшӧм сійӧ фундаментыс ыджыд — джуджыд дай паськыд. Мӧд ног оз и позь: ён фундаменттӧг трубаыс эськӧ пӧри. Но, а фундаментыс мыйӧ мыджсьӧ? — Тӧдӧмысь, Муӧ.
Ті уджаланныд рытын биӧн, лампаыд ӧшалӧ йирк бердын. Мыйла лампаыс оз усь джоджас? — Лампасӧ ӧшӧдӧма йиркӧ чеп йылын либӧ кӧв йылын, сійӧн и оз усь сійӧ джоджас. Йиркыс мыджсьӧ керка фундамент вылӧ, мӧд ногӧн кӧ: йиркыс бара жӧ Муӧ мыджсьӧ.
Мыйӧ мыджсьӧ пу вылын ӧшалысь яблӧк? — Бара жӧ Муӧ: яблӧк оз усь — ӧшалӧ увйын да сійӧн; увсӧ кутӧ пуыс, а пуыс вужъяссьӧма Муас да мыджсьӧ Муӧ.
Мувывті ветлысь став кывтӧм пемӧсъяс и мортъяс мыджсьӧны Муӧ, фундамент вылӧ моз. Но, а ваын олысьяс нӧ, шуам черияс, мыйӧ мыджсьӧны? Мыйӧ мыджсьӧ пыжа? Йӧз тыра либӧ груз тыра паракод?
Найӧ мыджсьӧны ва вылӧ, а видлавны кӧ помӧдз — бара жӧ бӧръя мыджӧднас лоӧ Му. Ӧд быд юлӧн ваыс визувтігас пыдӧссяньыс да бокъяссяньыс мыджсьӧ Муӧ (2ʼ серп.). Быд прудын, тыын либӧ мореын ваыс ыджыдджык либӧ ичӧтджык Му гуранын. Сійӧ гураныс быттьӧкӧ зэв ыджыд Му доръяса стӧкан, кытчӧ кисьтӧма ва.
Думыштлӧй жӧ, мый ті ты вывті пыжӧн гуляйтанныд, и друг сэки ты пыдӧсыс вӧйи, кытчӧкӧ пыдӧ тюпкысис. Сэки эськӧ и ты ваыс пыдӧ бузгысис, и ті тшӧтш ваыскӧд тюпкысинныд, пыжнаныд пыдӧ вӧйинныд. Сідзкӧ инӧ: кор ті спокойнӧя пукаланныд пыжын, либӧ вартчанныд купайтчигӧн, сэки тіянӧс кутӧ Му — ю, ты либӧ море пыдӧс да берегъясыс.
Но, а мый лоас, вештыны кӧ кутшӧмкӧ тор улысь мыджӧдсӧ, либӧ орӧдны кӧвсӧ, код вылын ӧшалӧ лампа? Заводитчас усьӧм; сійӧ торйыс усьӧ сэтчӧдз, кытчӧдз оз веськав Му вылӧдз, мӧд ногӧн кӧ: усяс сэтчӧдз, кытчӧдз оз понды бара мыджсьыны Муӧ. Ті пуксянныд улӧс вылӧ и сійӧ швачкылӧ жугалас, — ті усянныд джоджӧ; джоджын тіянлы бӧр сюрӧ мыджӧд. Сідзи жӧ овлӧ и яблӧккӧд, коді орӧ ув помысь: сійӧ усьӧ Му вылӧ, сідзкӧ инӧ, сійӧ бара мыджсьӧ Муӧ. Ті асьныд лыдтӧм-тшӧттӧм татшӧм пример верманныд висьтавны.
Ваыд оз вермы кутны дзик быдтор. Шуам, кӧрт либӧ из, весиг морт, оз кӧ куж сійӧ вартчыны, ваын вӧйӧны. Найӧ ваӧ веськаласны да, усьӧны ваас пыдӧсӧдзыс. Сэні найӧ мыджсьӧны Муӧ.
Сідзкӧ инӧ, став торъясыс либӧ мыджсьӧны Му вылӧ, либӧ усьӧны сэтчӧдз, кытчӧдз бара оз пондыны мыджсьыны Муӧ.
Мыйӧ мыджсьӧ воздушнӧй шар, лэбач, аэроплан?
— Энлӧй! — шуасны кодсюрӧ лыддьысьысьяс. — Тонӧ зэв выліті лэбӧ лэбач, либӧ аэроплан, либӧ дирижабль (3ʼ да 4ʼ серп.). Сэні ӧд некутшӧм мыджӧд абу, лэбачӧс, самолётсӧ да шарсӧ некодлы кутны?
Сідзи-ӧ сійӧ, збыльысь-ӧ найӧс некод оз кут? Видзӧдлам.
Мыйла путор либӧ пробка, лэдзан кӧ найӧс ваӧ, васьыс бӧр кыптӧны, ва вылас плавайтӧны? — Пуыс да пробкаыс кокньыдджыкӧсь васьыс, сійӧн найӧ и оз вӧйны ваас, бӧр кыптӧны. Сэтшӧм кокни торъяссӧ ва бӧр вылӧ лэптӧ, быттьӧ ас пытшсьыс пычиктӧдӧ.
Мыйла шоныд сынӧд тшӧтш тшынкӧд да рукӧд кайӧ вылӧ пач трубаясысь? — Шоныд сынӧдыс кокньыдджык пач труба гӧгӧрса кӧдзыд сынӧдысь да сійӧн. Кӧдзыд сынӧдыс сукджык шоныд сынӧдсьыс, сійӧ шоныд сынӧдсӧ, кыдзи ваыд пробкатӧ, пычиктӧдӧ ас пытшсьыс, йӧткӧ вылӧ. 5ʼ серпас вылын петкӧдлӧма, кыдзи кӧдзыд сынӧд локтӧ пачӧ, сэні шоналӧм бӧрын пычиктыссьӧ трубаӧд вылӧ (видзӧд ньӧвъяссӧ серпас вывсьыс). Сійӧс ми шуам кыскӧмӧн (тяга). Кыскӧмыс кӧ эм, пачӧ пыр локтӧ свежӧй сынӧд, коді колӧ ломтысянторлы, мед сійӧ сотчас.
Гожся жар лунъясӧ ті тшӧкыда казявлінныд сынӧд вералӧм. Сійӧ — шоналӧм сынӧд Мусянь вылӧ кайӧ. А кайӧ сы вӧсна, мый сійӧс зырӧ кӧдзыдджык сынӧд атмосфера мукӧд юкӧнъясысь. Став сынӧдыс, коді эм миян Му гӧгӧрын, шусьӧ атмосфераӧн. Кӧдзыд сынӧдыс лэччӧ улӧ, а шоныдыс кайӧ вылӧ.
Но мед сійӧ сідзи, а ми ӧд воздушнӧй шар йылысь сёрнитім — коді сійӧс кутӧ? — Важӧн медводдза воздушнӧй шаръяс тыртлӧмаӧсь шоныд сынӧдӧн, шар улас вӧлӧм идзас кӧстьӧр сотӧны да. Шоныд сынӧдӧн тыртӧм шар кокньыдджык сыгӧгӧрса кӧдзыд сынӧдысь, сы вӧсна шарыс вӧлӧм и качӧ вылӧ.
Ӧні воздушнӧй шаръяс оз шоныд сынӧдӧн тыртны, а зэв кокни, ӧзъян газӧн — водородӧн. Сійӧ газыс дас нёль пӧв мындаӧн кокньыдджык сынӧдысь. Тыртлывлӧны ещӧ мӧд кокни, ӧзйытӧм газӧн — гелийӧн. Мукӧддырйиыс пӧльзуйтчӧны светильнӧй газӧн, сійӧ кокньыдджык жӧ сынӧдсьыд. Сы вӧсна и сэтшӧм воздушнӧй шаръяс кокниа качӧны вылӧ, весиг кӧть сы бердӧ ӧшӧдӧм кӧрзинаын уна йӧз да кӧлуй. Ваӧ шыбитан пробка бердӧ кӧ кӧрталан неыджыд кӧрт тув, пробкаыс аскӧдыс кыпӧдас тшӧтш васьыс и сійӧс, кӧть кӧрт тувйыс ӧтнасӧн и сьӧкыдджык васьыс. Воздушнӧй шар сынӧдын дзик жӧ сэтшӧм, кыдзи ваын пробка. Ва пычиктӧдӧ вылӧ пробка; сынӧд пычиктӧдӧ, йӧткӧ вылӧ воздушнӧй шар.
Ӧні тіянлы гӧгӧрвоана, мый оз позь шуны, быттьӧ воздушнӧй шар сынӧдын нинӧм вылӧ оз мыджсьы. Сійӧс кутысь — сынӧд. Не сынӧдыс кӧ, шарыд из моз швачкысяс-усьӧ Муӧ. Кирпич, бедь, керпомъяс да мукӧд сэтшӧм торъяс усьӧны Муӧ вывті сьӧкыдӧсь да сійӧн, сьӧкыдысла найӧс сынӧд оз вермы кутны. Дзик жӧ сы понда сьӧкыд кӧрт вӧйӧ ваӧ.
Но ӧд сынӧдыс зэв кыза пуксьӧма Му вылӧ, мыджсьӧ Муӧ. Артмӧ инӧ, мый воздушнӧй шартӧ прамӧй кутысьыс бара жӧ Му, шарыд мыджсьӧ Муӧ. Медым сійӧс бурджыка гӧгӧрвоны, думыштӧй, мый ті лэптанныд киӧн кутӧмӧн ва тыра стӧкан, а ва вылас плавайтӧ пробка. Тшӧтш киыдкӧд пондасны вылӧ кайны стӧкан, ва да пробка. Киыд лэптӧ пробка. Сідзкӧ, пробкаыс ва пыр мыджсьӧ ки вылӧ.
Сынӧдті лэбалӧ, оз усь и аэроплан. Сэні сійӧ кутчысьӧ, кыдзи кутчысьӧны лэбач либӧ бумага змей. Бумага змей оз усь сынӧдысь тӧв паныд сійӧс качӧдӧны да сійӧн (6ʼ серп.): тӧлыс пӧльтӧ змей улас топӧдӧм вына сынӧд, пӧлыньӧнмоз качӧдӧ змейсӧ вылӧ.
Абу сьӧкыд вежӧравны, мыйла аэроплан оз усь сынӧдысь. Аэропланлӧн эм аслыссяма винт, пропеллерӧн шусьӧ (7ʼ серп.). Сійӧс зэв тэрыба бергӧдлӧ мотор, кодӧс лӧсьӧдӧма аэроплан вылас. Пропеллер бергалӧмысь аэроплан зэв сюся писькӧдчӧ водзӧ. Сійӧ мунӧм ради артмӧ кыдз быттьӧ паныда тӧв, коді пӧльтӧ аэроплан бордъясӧ улісяньыс, кутӧ аэроплансӧ, оз лэдз сылы усьны. Кор моторсӧ сувтӧдан, аэроплан водзӧ оз мун, оз инӧ ло паныда тӧв, и аэроплан усьӧ Му вылӧ. Сійӧ оз из моз ӧдйӧ усь: мешайтӧны бордъясыс, сынӧдӧ мыджсьӧны да. А дырӧн тшук Му вылӧдзыс воӧ.
Сідзкӧ инӧ, аэроплан мыджсьӧ сынӧд вылӧ, водзӧ кӧ шуны — бара жӧ Муӧ.
А мыйӧ нӧ кутчысьӧ сынӧдын лэбач? Лэбач, лэбигас бордъяснас ӧвтчӧмӧн, йӧткыштчӧ сынӧдысь. Сылӧн лэбӧмыс сэтшӧмкодь жӧ, кутшӧм миян вартчӧм купайтчигӧн, кор ки-кокъясӧн йӧткыштчам ваысь. Ваысь йӧткысьӧмла ваыс миянӧс кутӧ и ми огӧ вӧйӧй. Сідзи жӧ и лэбачыд, бордъяснас ӧвтчӧмӧн кутчысьӧ сынӧдын и лэбӧ, оз усь. Лыян кӧ сійӧс, бордъясыс дугдӧны уджавны, оз вӧрны, и лэбачыс из моз усьӧ Муӧ. Сідзкӧ инӧ, лэбачыд аслас бордъясӧн кутчысьӧ сынӧдын, а сынӧд пыр бара жӧ мыджсьӧ Муӧ.
Сынӧдті ветлӧны и зэв посньыдик ва войтъясысь артмӧм кымӧръяс, и бус. Бусыс сынӧдас вывті уна, медся нин каръясын. Сынӧд, со, шуам, кутӧ быд бус чир, а век жӧ бусыс усьӧ сэтысь, пуксьӧ Му вылӧ. Видзӧдлӧй жӧ дыр идравлытӧм вежӧсӧ, кутшӧм кыза бусыс пуксьӧма сэні быд тор вылӧ.
Ӧні тіянлы кокни лоӧ вочакыв видзны со кутшӧм юасян вылӧ: позьӧ-ӧ воздушнӧй шарӧн либӧ аэропланӧн Тӧлысь вылӧдз лэбны? — Тӧдӧмысь, оз. Ӧд шарлы и аэропланлы лэбны колӧ сынӧд, кытчӧ эськӧ найӧ мыджсисны. Тӧлыся-Муа кост 380 сюрс километр. Сэті пӧшти ставнас сынӧдтӧм интас. Сынӧд слӧй Му вылын сӧмын кымынкӧ сё километр судта.
Мый лоӧ «усьӧм»?
Та йылысь быттьӧ немтор и сёрнитны: быдӧн тӧдӧны, мый усьны — сійӧ лоӧ лэбны улӧ, Мулань Мувывса став торйыс либӧ мыджсьӧны Муӧ ли, ваӧ ли, сынӧдӧ ли, либӧ усьӧны. Усьӧны найӧ сэтчӧдз, кытчӧдз оз веськавны Му вылӧдз либӧ мӧд тор вылӧдз, код вылӧ позьӧ мыджсьыны. Кымын вылысянь торйыс усьӧ, сымын чорыда швачкысьӧ сійӧ Муӧ, вылысяньыд зэв ӧдйӧ усьӧмысла. Шуам, вылысяньджык кӧ усьӧ аэроплан, сійӧ пусь-пасьмунӧ жугалас.
Кажитчӧ, быттьӧ тані ставыс гӧгӧрвоана, кокни вежӧравны. Но збыльысь-ӧ сідзи? Думыштӧ, мый кутшӧмкӧ тор усьӧ Му вылӧ. Шуам, усянінас абу шыльыд Му, а джуджыд юкмӧс. Тӧдӧмысь, усьысь тор Му веркӧс весьтӧдз воӧм мысти оз сувт усьӧмысь, а водзӧ мӧдас усьны, пырны юкмӧсас, и усяс юкмӧс пыдӧсӧдзыс. Кымын джуджыд юкмӧсыс, сымын дыр усяс торыс.
Юкмӧсъяс Му вылын абу ӧтджудждаӧсь. Зэв джуджыдӧсь веськыд юкмӧсъяс, кодъясӧс кодйӧны изшом перйыны. Сэтшӧм юкмӧсъяс шусьӧны шахтаясӧн. Нӧшта джуджыдджыкӧсь овлӧны бурӧвӧй скважинаяс. Найӧс писькӧдӧны аслыссяма писькӧдчанъясӧн (бурав) видлавны Му пытшкӧс Му пластъяс, шом, нефть, кӧрт да мукӧд тор корсьӧм могысь. Сэтшӧм скважинаяслӧн джудждаыс 2 километрӧдз овлӧ, джуджыдджык на и. Ещӧ джуджыдджыкӧсь Му вылын гуранъяс, кытчӧ чӧжсьӧмаӧсь море да океан ваяс. Море-океан джудждаыс 9 да 10 километрӧдз овлӧ.
Ёна-ӧ джуджыд юкмӧс позьӧ мӧвпыштны Му вылысь? Вермас-ӧ лоны, шуам, миллион километр джуджда юкмӧс?
Медым вочакыв видзны тайӧ юасян вылӧ, тӧд вылад вайӧдӧй со мый: миян Муным, коді миянлы кажитчӧ шыльыдӧн, збыльысьсӧ эм зэв ыджыд сяр. Мӧдӧдчыны кӧ ӧтилаысь да мунны пыр веськыда водзӧ, воан бӧр сэтчӧ, кытысь петін, сӧмын мӧдарлабоксяньыс.
Му гӧгӧр ветлысьяс локтӧны бӧр важ инас, кӧть найӧ пыр веськыда водзӧ мунӧны. Шуам, позьӧ петны Мӧскуаысь асыввылӧ — Урал гӧраяслань да Сибырӧ, Сибырсянь Ыджыд океан вомӧн вуджны Америкаӧ, вомӧнавны Америкасӧ, пыр асыввывлань мунны, сэсся Атлантическӧй океан вомӧн вуджны Англияӧ, Англиясянь Германияӧ, Германиясянь Минск пыр бӧр воан Мӧскуаӧ, сӧмын рытыввывсянь.
Сэтшӧм ветлӧм-мунӧмъяс да нӧшта мукӧдторъяс петкӧдлӧны, мый миян Муыд гӧгрӧс, сяр кодь. Мулысь ыдждасӧ стӧча мурталӧма. Вӧлӧмкӧ, кызтаыс сылӧн пӧшти 12 сюрс километр. Сійӧ лоӧ пӧшти кызь пӧв унджык Ленинграда-Мӧскуаа костысь.
Мый татысь артмӧ? — Артмӧ, мый некыдзи оз позь думыштны Му вылысь 12 сюрс километрысь джуджыд юкмӧсъяс. Вӧлі кӧ эськӧ 12 сюрс километр джуджда юкмӧсыс, сійӧ эськӧ Мутӧ шӧри орӧдіс (8ʼ серп.). Сэтшӧм юкмӧсыс вӧлі эськӧ веськыд туйӧн, шуам, миян Союзсянь Америкаӧ.
Ӧні мӧвпыштӧй аслыныд, мый быттьӧ ССРС-ысь морт друг усьӧ сэтшӧм пыдӧстӧм юкмӧсас. Сылӧн усьӧмыс пыр ӧддзӧ, мыйкӧдыра мысти сійӧ воас Му шӧрӧдз (Му центрӧдз). Морт оз сувт сэтчӧ, а дась ӧддзӧмӧн лэбзяс эськӧ водзӧ, Америкаса юкмӧс мӧдар помӧдзыс. Сэні сійӧ мыччысяс эськӧ юкмӧсысь увлань юрӧн. Мыйла? — Юкмӧсас усигӧн мортыслӧн кокъясыс юрсьыс водзынджык вӧліны да сійӧн.
Интереснӧй тор артмӧ: мый миянлы ССРС-ын лоӧ прамӧя сулалӧм — вывланьӧ юрӧн, сійӧ Му мӧдар бокын (Америкаын) лоӧ увланьӧ юрӧн сулалӧм. Сідз жӧ и мӧдарӧ: миянлы кӧ увланьӧ юрӧн, налы лоӧ вывланьӧ юрӧн.
Татысь артмӧ, мый йӧзлӧн, кодъяс сулалӧны Му вылын мӧд-мӧд интасын (9ʼ серп.), кокъясныс быдӧнлӧн улын, Му шӧрлань лӧсьӧдӧма. Збыльысь быд мунӧсвизь Му шӧрсянь Му веркӧсӧ лоӧ мунӧсвизьӧн «вылӧ». Му шӧрсянь позьӧ мунны сӧмын вылӧ!
Ӧні тіянлы колӧ гӧгӧрвоанаӧн лоны, мый лоӧ Му вылын вылӧ кайӧм да улӧ лэччӧм — усьӧм. Видзӧдлӧй бурджыка 9ʼ серп. вылын гижлалӧм нёль ньӧв вылӧ. Найӧ петкӧдлӧны вылӧ мунан мунӧсвизь рисуйтӧм нёльнан мортыслы. Мӧдарӧ, Му шӧрланьӧ мунан мунӧсвизьыс лоӧ улӧ мунан мунӧсвизьӧн.
Сідзкӧ инӧ, улӧ лэччӧм, усьӧм, лоӧ Му шӧрлань матыстчӧм; вылӧ кайӧм — Му шӧрсянь ылыстчӧм. Усьны позьӧ сӧмын Муланьӧ, Муыд ӧд, со, кыскӧ асланьыс тшук став торсӧ, мый эм сы вылын: изтӧ и, морттӧ и, яблӧктӧ и.
Мыйла лолӧ юавлыны мый вылӧ Муыс мыджсьӧ?
Ми ӧні тӧдам нин, мый став торйыс, коді эм Му вылын — му вылын, ваын либӧ сынӧдын, — ставнысӧ найӧс, помӧдз кӧ видлавны, кутӧ Му, ставныс мыджсьӧны Муӧ. Кымын сьӧкыд торыс, сымын сылы ёнджык мыджӧд колӧ, либӧ ёнджык гез либӧ чеп, ӧшалӧ кӧ сійӧ.
Но, а ачыс Муыс, мусярыс? Сійӧ ӧд уна пӧв сьӧкыд став торсьыс, коді эм Му вылас?
Ёна велӧдчӧм йӧз тӧдӧны мусяр ыджда да топыдлунсӧ сылысь. Сы вӧсна найӧ кужисны артавны уна-ӧ кыскӧ Муыс. Стӧчджыка кӧ шуны, ёна велӧдчӧм йӧз арталісны Мулысь масса.
Дженьыдика висьталам, мый сійӧ лоӧ. Шуам, кӧртлӧн топыдлун 8, а свинечлӧн топыдлун 11. Сійӧ колӧ гӧгӧрвоны тадзи: литр ва кыскӧ 1 килограмм; сідзкӧ инӧ, 1 литр ыджда кӧрт тор 8 пӧв сьӧкыдджык сыысь, кыскӧ 8 килограмм, а сы ыджда жӧ свинеч тор — 11 килограмм. Босьтам ӧні 50 литр ыджда кӧрт тор. Медым тӧдмавны сылысь сьӧктасӧ, веситчыны оз нин ков, веситтӧгыс кокни артавны кымын килограмм сьӧкта сійӧ. 50 литр ва кыскӧ 50 килограмм. Сідзкӧ инӧ, 50 литр кӧрт 8 пӧв сьӧкыдджык сыысь, лоӧ: 50 х 8 = 400 килограмм. А 50 литр свинеч кыскас 50 х 11 = 550 килограмм.
Тор сьӧкта серти позьӧ вежӧравны сійӧ масса йылысь. Мый нӧ лоӧ тор «массаыс»? Медым сійӧс гӧгӧрвоны, думыштӧ, мый тіян эм кык сакар тыра гумага кӧшель. Ӧти сакар кӧшельыс кыскӧ 1 килограмм, а мӧдыс — 2 килограмм. Позьӧ шуны, мый мӧд кӧшӧляс сакарыс кык мында унджык, кык пӧв уна веществоыс воддза кӧшӧляс серти, мӧд ногӧн кӧ: вещество (сакар) мындаыс мӧд кӧшӧляс кык пӧв уна.
Сідз инӧ, вещество мындасӧ телӧысь шуӧны телӧ массаӧн. Кымын пӧв ӧти тор сьӧкыдджык мӧдысь, сымын пӧв жӧ сылӧн массаыс унджык мӧд тор массаысь. Сійӧ лоӧ, мый тор масса ыджда йылысь позьӧ вежӧравны сійӧ сьӧкта сертиыс.
Ми вермам тадзи шуны: телӧ кӧ ӧти килограмм сьӧкта, сійӧ лоӧ, мый сылӧн и массаыс ӧти килограмм. Ми кӧ тӧдам, шуам, мый свинеч тор кыскӧ 550 килограмм, сылӧн и массаыс 550 килограмм. Мӧд ногӧн: сійӧ свинеч тор масса 550 пӧв унджык ӧти литр ва массаысь. Кымын килограмм сьӧкта телӧ, сымын килограмм сылӧн и массаыс. Тӧдмаланныд кӧ телӧ сьӧкта, сійӧ лыдыс пондас петкӧдлыны и телӧ массасӧ, ті быттьӧ телӧ массасӧ тшӧтш арталінныд.
Сідзи инӧ, позьӧ тӧдмавны тор сьӧкта (сідз жӧ и сылысь массасӧ) веситтӧг, торсӧ вески вылӧ пуктывтӧг, со кыдзи: колӧ тор йӧрышсӧ босьтны топыдлун лыд вылас. Ёна велӧдчӧм йӧз сідзи и вӧчисны, медым тӧдмавны Му масса. Мӧд ног эськӧ кыдзи тӧдмалін, ӧд мусяртӧ вески вылӧ он пукты.
Некымын муртасъяс серти, код йылысь ми тані сёрни огӧ пондӧй нуӧдны, ёна велӧдчӧм йӧз тӧдісны, мый мусяр топыдлун 5½ (вит да джын) гӧгӧр; йӧрышсӧ сылысь тӧдӧны кызта сертиыс, а кызтаыс мурталӧма. Йӧрышсӧ 5½ пӧв босьтӧмӧн ёна велӧдчӧм йӧз тӧдісны Му масса.
Пырджык массасӧ гижӧны килограммӧн либӧ тоннаӧн. Гырысь паровозъяс 100–150 тоннааӧсь; гырысь, океанскӧй паракодъяс веситӧны уна дас сюрс тонна. Во гӧгӧрӧн фабрикаяс, заводъяс, паракодъяс, паровозъяс да мукӧд с. т., сотӧны миллиардӧн-джынйӧн * кымын тонна из шом. (Миллиардас сюрс миллион).
Мусяр масса тонна петкӧдлысь лыд со кутшӧми: 6 000 000 000 000 000 000 000 (тонна).
— Но, — шуас мукӧд лыддьысь, — та ыджда лыдпастӧ он и вермы лыддьыныс, он вермы вежӧравны ни.
Збыльысь сідзи. А вежӧравны кыдзкӧ колӧ. Вайӧ мусяр масса пондамӧ пасъявны миллиард тоннаясӧн, а огӧ прӧстӧй тоннаясӧн, мӧд ногӧн кӧ: висьталамӧй, кымын миллиард тонна лоӧ Му масса. Сэк миян артмас со кутшӧм лыдпас:
6 000 000 000 000 (миллиард тонна), мӧд ногӧн кӧ:
6000 миллиард миллиард тонна.
Тайӧ лоӧ 4000 миллиард пӧв унджык вогӧгӧрся сотан из шом лыдысь!
Тайӧ висьталӧм бӧрын Му масса йылысь неуна гӧгӧрвоанаджык лоӧ, быттьӧ воссьыштас син водзті, но стӧчсӧ вежӧравны он на жӧ вермы. Босьтам ӧні, мый быттьӧ самӧй прӧстӧй кирпич лоӧ вогӧгӧрся сотӧм из шом массаӧн. Сэки мусяр массатӧ лоӧ петкӧдлыны зэв гырысь 4 миллион нёль судта керкаӧн, быд керка тэчӧма миллион сэтшӧм кирпичысь. Мусярыс кӧ эськӧ ставнас вӧлі из шомысь, сы ыджда запасыс став олысьясыслы промышленносьтас эськӧ тырмис 4000 миллиард во!
Дженьыдика кӧ шуны, Му масса да Му ыджда зэв гырысьӧсь. Мыджӧд сы ыджда торлы зэв жӧ ыджыд да ён колӧ. Ньӧти абу дивӧ, ёна важ йӧз кӧ юавлӧмаӧсь ассьыныс: мый вылын нӧ сулалӧ Муыс?
Тайӧ тор йылысь сёрнитӧм водзвылын тӧд вылад вайӧдӧй дурпоп. Быдӧн, чайтам, ворслінныд сійӧн. Кор дурпоп медъёна бергалӧ, бергалыштас неуна джоджӧд либӧ Му вывті дай сувтӧ ёсь вылас ӧтилаӧ, быттьӧ измылӧ, муртса тӧдчыштӧ бергӧдчӧмыс. Сэсся, кор нин бергалӧмыс тӧдчӧмӧн ньӧжмаммас, дурпоп пондас ӧтарӧ-мӧдарӧ катласьны, сэсся усьӧ.
Ӧдйӧ бергалысь дурпопӧс позьӧ сулӧдны измылӧмнасмоз весиг ки пыдӧсын, дажӧ ӧти чунь помын. Оз усь, кытчӧдз оз ньӧжмаммы бергалӧмыс. Ыджыд кӧть ичӧт дурпоп, сійӧ ёсь вылас бергалігчӧжыс сулалӧ. Абу ыджда саяс сулалӧмыс, а бергалӧм саяс.
Ӧні тӧд выланыд вайӧдӧй, мый и зэв ыджыд мусяр сідзи жӧ бергалӧ, да и зэв ӧдйӧ. Сійӧ бергӧдчӧ ӧтчыд ас гӧгӧрыс суткиӧн, 24 часӧн. Муыд бергалӧ да, сы вӧсна сылӧн кор ӧтар бокыс Шонділаньын (10ʼ серп.) — сэки сэні лун, кор мӧдарыс. Код бокас Шонді югӧрыс оз веськав (серпас вылын уліладор), сэні пемыд — вой. Сідзкӧ инӧ, суткися Му бергалӧмысь лун да вой Му вылын мӧда-мӧдыскӧд вежласьӧны.
Сідз инӧ, миян Муным быттьӧ зэв ыджыд бергалысь дурпоп. Вӧзйысьӧ юасян: оз-ӧ миян Муным ёсь вылын моз сулав кутшӧмкӧ мыджсян точкаын? Дерт, мыджан кӧ Мутӧ сійӧ точкаас, сулалас сійӧ, оз усь боквылас, но мыйӧн мыджан? Кутшӧм мыджӧд сюрас сэтшӧм ыджыдыс да ёныс, коді вермас крепыда кутны дзонь мусяр?
Кутшӧм мыджӧд вылын нӧ Муыс сулалӧ?
Кутшӧм нӧ сійӧ мыджӧдыс? 11ʼ серп. вылысь ті аддзанныд тешкодь тор. Тані петкӧдлӧма, мый думайтлӧмаӧсь Му йылысь зэв нин важся индусъяс (овлӧмаӧсь, дай ӧні на олӧны Азияын). На ногӧн: Муыд зэв ыджыд гӧгыль джын кодь щит, мыджсьӧ 4 гырысь слӧн вылӧ, а слӧнъясыс сулалӧны «мирӧвӧй» море вывті плавайтысь черепаха вылын. Миян важ йӧз думайтлӧмаӧсь, быттьӧ пӧ Муыс сулалӧ море вывті плавайтысь куим кит вылын. Важ грекъяс думайтлӧмаӧсь: Муыс пӧ зэв ыджыд блин кодь, плавайтӧ море вывті.
А ті ӧні тӧданныд, мый мусярыс зэв ыджыд ыджда сертиыс и массанас. Тӧдӧмысь, некутшӧм кит, ни слӧн, ни черепаха оз сюр, коді вермас кутны Мусӧ. Сы гырся ловъя ловъяс абуӧсь, и Му йылысь став важ сёрнияс весь сӧрӧм, мойдкыв. Сэтшӧм мойдъяслы вермисны эскыны сӧмын зэв важӧн, важ олысьяс, кор наукаыд сӧмын на чужӧ вӧлі.
Но мӧвпыштлам кӧть сідзи, мый збыльысь зэв гырысь китъяс да слӧнъяс вӧлӧмаӧсь (мед кӧть и ыргӧнъяс, кыдзи думайтлӧмаӧсь индусъяс), кодъяс Мутӧ кутӧмаӧсь, либӧ вӧлӧма кутшӧмкӧ мӧд пӧлӧс ён мыджӧд, Му кутысь (кутшӧмкӧ зэв ыджыд паськыд сюръя ли мый ли). Мыйла нӧ найӧс, збыльысь кӧ найӧ вӧліны, некутшӧм ветлысь-мунысь, Мусӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ креставлысь, некор эз аддзывлы?
Сійӧ мый на! Став важ висьтъяс серти миянлысь Мутӧ кутшӧмкӧ паськыд море кутӧ: слӧнъясӧс кутысь черепаха пӧ море вывті плавайтӧ, кит море вывті плавайтӧ. Юалам: мыйла нӧ сійӧ моресӧ некод ньӧтчыд некытысь эз аддзыв? Нӧшта, коді сійӧ моресӧ кутӧ? Шуисны кӧ эськӧ, сійӧ моресӧ пӧ бара кутшӧмкӧ Му кутӧ, ми налысь выльысь юалам: а коді сійӧ Мусӧ кутӧ? Сідзи эськӧ помтӧм юасян лои.
Зэв гӧгӧрвоана, мый став сёрниыс Му мыджӧдъяс йылысь весь сӧрӧм.
Мулӧн некутшӧм мыжӧд абу.
Позьӧ миритчыны татшӧм шуӧмӧн? Позьӧ-ӧ ньӧти повтӧг, смела шуны, мый зэв ыджыд Мулӧн некутшӧм мыджӧд абу? Ӧд сылы сэки бианьӧв моз ӧдйӧ кытчӧкӧ усьны колӧ, кыдзи усьӧ став торйыс Му вылын, абу кӧ некод найӧс кутысь.
Заводитамӧ видлавны и тайӧс, да бурджыка вежӧравны.
Мыйла Тӧлысь оз усь Му вылӧ?
Лыддьысь, пӧжалуй, чуймас: ӧнӧдз пӧ сёрни пыр на Му йылысь муніс, а сэсся друг мыйлакӧ Тӧлысь йылысь пансис. Мый понда колӧ миянлы тӧдны, мыйла Тӧлысь оз усь Му вылӧ? — Колӧ, и со мыйла. Тӧлысь, кыдзи и Муыд, сяр кодь жӧ. Сылӧн некутшӧм мыджӧд жӧ абу, некод сійӧс оз кут. Видзӧдлӧй жӧ рытын либӧ войын Тӧлысь вылӧ и ті сійӧс асьныд казяланныд. Правда, важ йӧз думайтлісны, мый Тӧлысьтӧ кутӧны кутшӧмкӧ хрусталь енэж сводъяс, но сэтшӧм сӧрӧмлы важӧн нин дугдісны эскыны.
Вайӧ мӧвпыштӧй, мый ми кужам тӧдмавны, мыйла Тӧлысь вермӧ овны некытчӧ мыджсьытӧг; сэки миянлы гӧгӧрвоана лоӧ, мыйла вермӧ овны миян Муным некытчӧ мыджсьытӧг.
12ʼ серп. вылын петкӧдлӧма кык ыджыд сяр — Му да Тӧлысь мирӧвӧй пространствоын. Мусяр ёна ыджыд Тӧлысьысь. Сылӧн массаыс кӧкъямысдас пӧв ыджыдджык Тӧлысь массаысь. Муа-Тӧлыся кост, арталӧмаӧсь да, 380 сюрс километр. Сійӧ лоӧ квайт сё пӧв кузьджык Мӧскуаа-Ленинграда костысь.
Ми шулім нин, мый став торйыс, коді эм Му вылын, усьӧ Му вылӧ, абу кӧ сійӧ мыджӧд вылын, либӧ абу кӧ кытчӧкӧ ӧшӧдӧма. Колӧ бура тӧдны, мый став торйыс, коді Му веркӧсӧ оз инмы, лоӧ небеснӧй пространствоын Му бердын. Сідзи позьӧ шуны, шуам, морт йылысь, кор сійӧ чеччыштӧ, торъявлӧ Мусьыс, либӧ кор лэбӧ аэроплан вылын либӧ воздушнӧй шарӧн. Сідзи позьӧ шуны лыйӧм пуляяс йылысь, снарадъяс йылысь, кор найӧ лэбӧны сынӧдті. Сідзи позьӧ шуны лэбалысь лэбачьяс йылысь, насекомӧйяс йылысь, зэр войт йылысь (кор на сійӧ сынӧдын) да с. в. Став тайӧ торйыс, кодъяс Му бердынӧсь, усьӧны Му вылӧ, Муыс найӧс ас дінас кыскӧ да.
А ӧні тӧдӧй: Тӧлысьыд сэтшӧм жӧ тор, олӧ пространствоын Му бердын, сӧмын сійӧ Мусяньыс ёна ылын, шуам, пу выв яблӧк дорысь, либӧ лэбысь лэбач дорысь.
Татысь артмӧ, мый Муыс кӧ кыскӧ да уськӧдӧ ас вылас яблӧктӧ, лэбачтӧ и мукӧд Му бердса торъяс, сылы колӧ кыскыны и уськӧдны ас вылас тшӧтш и Тӧлысьтӧ. Тайӧс быд лыддьысьлы колӧ зэв бура гӧгӧрвоны и тӧдны.
Ті тӧданныд, мый яблӧк пу вылысь Му вылӧ усьӧ син лапнитігкості. Лыйӧм лэбач, ёна выліті кӧ сійӧ вӧлі лэбзьӧ, усьӧ дырджык. Джуджыд гӧра вылысь торъялӧм из усьӧ гӧра улӧдзыс ещӧ дыр. Тӧлысь кӧ эськӧ пондіс усьны Му вылӧ, усис ещӧ дыр, ёна дыр дзик Му бердса усьысь торъяс дорысь. Ёна велӧдчӧм йӧз арталӧмаӧсь дыр-ӧ ковмас усьны Тӧлысьлы Му веркӧсӧдз. Артмӧма — вит сутки гӧгӧр.
Но ми тӧдам, Тӧлысь кытшлалӧ пространствоын Му гӧгӧр, а сы вылӧ оз усь. Тӧлыся-Муа кост оз вежсьы, пыр пӧшти 380 сюрс километр. Тӧлысь кӧ эськӧ пондас матыстчыны Муланьӧ, ми сійӧс зэв регыдӧн казялам: Тӧлысьыс эськӧ кутас кажитчыны ыджыдджыкӧн. Быдӧн казявлінныд, ылысянь вӧла зэв ичӧтикӧн кажитчӧ, сэсся матыстчигмозыс пондас быдмыны да быдмыны. А Тӧлысь пыр ӧтыджда кажитчӧ (мурталӧны ыдждасӧ да, пыр ӧткодь). Сідзкӧ инӧ, сійӧ миянланьӧ оз матыстчы, Тӧлыся-Муа кост оз чин.
Мыйла Тӧлысь оз усь? Самолёт да лэбысь лэбач оз усьны, сынӧдыс найӧс кутӧ да сійӧн. А сэні, кӧні Тӧлысьыс, 380 сюрс километр сайын Му сярсянь, некутшӧм сынӧд абу. А Тӧлысь оз усь. Мыйла сійӧ?
Делӧыс сыын, мый Тӧлысь оз сулав ӧтилаын, а пыр кытшлалӧ Му гӧгӧр.
Мый Тӧлысь збыльысь кытшлалӧ, позьӧ казявны быд мортлы. Видзӧдлӧй талун Тӧлысь вылӧ дай заметитӧй кодзувъяс серти, кӧнджык сійӧ енэжас. Кодзувъяссӧ бӧрйӧй югыдджыкъяссӧ, кодъяс тыдалӧны и Тӧлыся дырйи, да кодъяс абу зэв матынӧсь Тӧлыссяньыс. Аскинас кӧ ті бара видзӧдланныд Тӧлысь вылӧ, сійӧ жӧ кодзувъяс серти казяланныд, мый Тӧлысьыс тӧдчымӧн вешйӧма шуйгавылӧ, асывланьӧ. Аскомысь Тӧлысьыс ещӧ ылӧджык шуйгавылӧ вешъяс, с. в. Быд лун кӧ ті сідзи понданныд кыйӧдны, казяланныд: тӧлысь мысти кымын Тӧлысьыс бӧр важ инас енэжад воас. Нӧшта, кыйӧдны заводитігӧн кӧ вӧлі тыр Тӧлысь, тӧлысь мысти бара тыр Тӧлыся лоӧ.
Тайӧ петкӧдлӧ, мый Тӧлысьыс Мулы ёрт: сійӧ Му бердын пространствоын и кытшлалӧ Му гӧгӧрыс. Му гӧгӧр ӧти кытшсӧ вӧчӧ пӧшти тӧлысьӧн. Сы вӧсна и Тӧлысьсӧ Тӧлысьӧн шуӧмаӧсь.
Вот дзик сы вӧсна, мый Тӧлысьыд оз сулав ӧтилаын, а дугдывтӧг пыр кытшлалӧ Му гӧгӧр, сійӧ и оз вермы усьны Му вылӧ. Медым сійӧс бурджыка гӧгӧрвоны, миянлы лоӧ тӧдмасьны военнӧй уджӧн.
Думыштӧй (3ʼ серп.), мый ті кайинныд гӧра вылӧ, сувтӧдінныд пушка, лӧсьӧдінныд дулӧсӧ веськыда Му веркӧс серти да лыйинныд. Сэки пушка пуляыс лэбас войдӧр веськыда водзӧ. Но ті тӧданныд, Му кыскӧ асланьыс тшӧтш и снарадтӧ, мукӧд торъясӧс моз жӧ, сы вӧсна снарадыс оз сӧмын водзӧ понды мунны, но пондас и усьны — Мулань матыстчыны. Мыйкӧ дыра лэбӧм мысти снарад усьӧ Му вылӧ, шуам, Е чут инӧ 13ʼ серп. вылын.
Тіян пушканыд кӧ эськӧ вермас лыйны ещӧ ыджыд вынӧн, сэки лыйӧм снарадыс ӧдйӧнджык жӧ лэбас. Сійӧ Му вылӧ усяс ылӧджык нин, шуам С чут инӧ 13ʼ серп. вылын. Нӧшта ён пушка эськӧ ещӧ ылӧ снарадсӧ лыяс.
Ӧні думыштӧй, мый быттьӧ тіян эм слӧйтӧм ён пушка. Сэтшӧм пушкаыд эськӧ вермис шыбитны снарадсӧ сэтшӧм ёна, мый сійӧ эз удит эськӧ усьны Му вылӧ, кӧть сійӧс Муыс и кыскис ас бердас; сэки эськӧ снарадыс лэбас водзӧ, Му саяс, енэж пространствоӧ. 13ʼ серп. вылын сійӧс петкӧдлӧма оръявлытӧм сьӧд визьӧн, А шыпасӧн пасйӧма.
Позьӧ мӧвпыштны сэтшӧм пушка (та вылын ёнджыка думайтӧй), мед, лыян да, снарадыс Му вылӧ оз усь, ни Муысь дзикӧдз оз пышйы. Сійӧ снарад туй 13ʼ серп. вылын петкӧдлӧма орйӧдлӧм визьӧн, В шыпасӧн пасйӧма. Тайӧ снарадыс пыр пондас лэбны Му веркӧссянь ӧтвылнаті, кӧть ачыс и усьӧ Мулань.
— Кыдзи нӧ сідзи? — шуанныд ті: — снарад кӧ усьӧ Мулань, коркӧ, кӧть дырӧн-а, сійӧ тшук Му вылӧ швачкысяс.
— Оз швачкысь. Оз веськав сы понда, мый ӧд и Му веркӧсыс абу пӧв кодь, а пыр увтасмӧ, Муыс сяр кодь да: шуам, С интас «улынджык» Э интасысь, с. в. Сы вӧсна артмӧ: снарад быттьӧ матысмӧ Мулань, а Му веркӧсыс сэки сымда вылӧ мында снарадысь ӧтдальтчӧ. Артмӧ сідзи жӧ, кыдзи овлӧ, кор ті кодӧскӧ вӧтӧданныд, а сійӧ пышйӧ тіянысь сэтшӧм жӧ ӧдйӧ, кыдзи и ті котӧртанныд. Сэки вӧтчыся-пышйыся кост пыр ӧткодь, и ті некыдзи онӧ вермӧй суӧдны пышйысьӧс. Дзик жӧ сідзи снарада-Муа кост пыр лоӧ ӧткодь, мӧд ногӧн кӧ: снарад оз понды матыстчыны Мулань, оз понды усьны Му вылӧ. Артмас, мый снарадыс лоӧ дзоляник тӧлысьӧн, пондас бергавны Му гӧгӧр настӧящӧй Тӧлысь моз жӧ, сӧмын сійӧ лоӧ Му бердын ёна матынджык настӧящӧй Тӧлысь дорысь.
Лыддьысь гашкӧ думыштас: а оз-ӧ позь збыльысь сэтшӧм «выль ёртсӧ» миян Мулы лӧсьӧдны? Ӧд пушка миян уна, уна пӧлӧс вынаӧсь. — Оз, оз позь. Медым лыйӧм снарад пондас Му гӧгӧр кытшлавны ӧтвылнаті — Му вылӧ усьтӧг ни Муысь дзикӧдз пышйытӧг, снарадтӧ колӧ лыйны зэв ыджыд вына пушкаысь, мед снарадыс быд секундӧ 8 километр лэбзяс, быд час — 28 800 километр. Сійӧ стӧча арталӧма ёна велӧдчӧм йӧзӧн. Сэтшӧм ӧдйӧ лэбигӧн снарад кытшовтас Мутӧ часӧн-джынйӧнӧн; сы бӧрын сійӧ выльысь лэбас лыйсян гӧра вывті. Но сэтшӧм ён пушкаяс миян абу. Медъён пушкаысь лыйӧм снарад мунӧ секундын километрӧн-джынйӧн. Сылӧн мунӧмыс лоӧ 6 пӧв ньӧжйӧ колан ӧдысь — 8 километрысь.
Тӧдӧмысь, кымын водзӧ, сымын ёнджык техническӧй усовершенствованньӧяс лоӧны; но век жӧ он вермы сэтшӧм лыйсьӧм лӧсьӧдны, кор лыйӧм снарадыс мӧд тӧлысьӧ пӧрӧ. Ӧд снарадсӧ лэбигас пондас паныдавны сынӧд. Ӧдйӧ лэбигӧн сынӧдлӧн паныдалӧмыс чорыдджык лоӧ. Сы вӧсна снарадыс Му сайӧ оз лэб, а усьӧ Му вылӧ. Висьталам пример, кутшӧм ёна сынӧдыд вермӧ паныдавны. Винтовкаысь горизонтальнӧй направленньӧӧн лэдзӧм пуля пырджык мунӧ 4 километр Муас усьтӧдз. А арталӧмаӧсь да, сынӧдыс кӧ эськӧ эз паныдав сылысь мунӧмсӧ, сэки сійӧ жӧ пуля лэбис эськӧ 38 километр, пӧшти 10 пӧв ылӧ воддза серти.
Ӧні юалам: мыйла тайӧ ставсӧ ковмис висьтавны, медым вежӧравны, мыйла Тӧлысь оз усь Му вылӧ? — Сы вӧсна, мый Тӧлысьсӧ позьӧ видлавны зэв ыджыд снарад туйӧ, коді усьӧ Му вылӧ и лэбӧ сынӧдтӧм пространствоын коланвыя ӧдйӧ. Кыдзи коланвыя ӧдйӧ? — Лэбӧ сідзи, медым Му гӧгӧр кытшовтіг пыр лоны сысянь ӧтылнаын, весиг сэки, кор ми тӧдам, мый Тӧлысь помала усьӧ Мулань, Муыс сійӧс пыр асланьыс кыскӧ да. Со мый вӧсна Тӧлысьыс и оз вермы миян вылӧ усьны.
Думыштӧй ӧні, мый Му гӧгӧр Тӧлысь кытшлалігӧн Муыс друг дугдас Тӧлысьсӧ асланьыс кыскыны. Мый эськӧ сэки лоӧ? Медым гӧгӧрвоны тайӧс, тӧд вылад вайӧдӧй, мый овлӧ, кор ті зэв ӧдйӧ бергӧдланныд кӧв йылӧ кӧрталӧм из. Ті кутанныд ӧти кӧв помсӧ киад. Друг тіян кӧвныд орӧ. Сэки изйыд дугдӧ бергавны тіян ки гӧгӧр: зэв ӧдйӧ ӧтдальтчӧ тіянысь. Сійӧ сы вӧсна, мый тіян киыд кӧв орӧм бӧрын дугдіс кутны (кыдз быттьӧ кыскыны асланьыс) изсӧ.
Из бергӧдлігӧн киыдлы тӧдчӧ, кыдзи изйыс быттьӧ кӧсйӧ нетшыштчыны — зэлӧдӧ кӧвсӧ. Вывті ӧдйӧ бергӧдлігӧн из ёна вермӧ кӧвсӧ зэлӧдны, орӧдтӧдзыс. Сэки, кутысьыс некод оз ло да, изйыд пышйӧ тіянысь.
Сідз жӧ эськӧ лои Тӧлыськӧд, Му кӧ дугдіс кыскыны сійӧс асланьыс: сэки эськӧ Тӧлысьыд зэв ӧдйӧ мӧдіс ылыстчыны Мусянь и нэмыс кежлӧ эськӧ эновтіс сійӧс.
Сы вӧсна, медым Тӧлысь пыр вӧлі Му бердын, оз усь сы вылӧ, оз пышйы сыысь (сійӧ кытшлалӧм сямла), тшук колӧ, медым Тӧлысьлӧн Му бердысь пышйыны кӧсйӧмыс вӧлі ӧтыджда вына Му кыскӧмкӧд. Сідзи и эм збыльвылас.
Нӧшта колӧ висьтавны, мый оз сӧмын Му кыскы асланьыс Тӧлысьӧс, но и Тӧлысьыс тшӧтш кыскӧ Мусӧ. Мӧд ногӧн кӧ шуны: Му да Тӧлысь мӧда-мӧдсӧ асланьыс кыскӧны; сійӧ лоӧ Мулӧн да Тӧлысьлӧн взаимодействийӧ. Та моз жӧ, шуам, пружина кӧ нюжӧдан, кыскан, сійӧ тіянӧс сы ыджда вынӧн жӧ бӧр мӧдарӧ кыскӧ.
Мыйла Му оз усь Шонді вылӧ?
Лыддьысьлӧн вермас кыпавны юасьӧм: мыйла нӧ миян Мулы тшук Шонді вылӧ колӧ усьны, а не мукӧд тор вылӧ, кытчӧкӧ мукӧдлаӧ? Вежӧравны тайӧс зэв кокни.
Мыйла мӧд-мӧд торъяс зільӧны усьны Мулань, кыдзи и Тӧлысь? — Да сы вӧсна, мый зэв ыджыд мусяр кыскӧ асланьыс став торсӧ. Миян Шонді, коді югдӧдӧ да шонтӧ Мусӧ ставнас, Мусьыс ёна ыджыд. Стӧча арталӧмъяс петкӧдлӧны, мый Шонді масса 330 сюрс пӧв ыджыдджык Му массаысь. Сійӧ лоӧ, мый миян Муным Шонді дінын лыа чир кодь. Сідз кӧ сійӧ, Шондіыс, инӧ зэв ыджыд вынӧн кыскӧ ас дінас Мутӧ. Ӧні гӧгӧрвоана лоӧ, мыйла тайӧ юкӧнсӧ нимтӧма юасянӧн: мыйла Му оз усь Шонді вылӧ?
Шонді вын, кодӧн сійӧ ас дінас Мутӧ кыскӧ, ёна велӧдчӧм йӧзӧн арталӧма. Сэтшӧм ыджыд сійӧ, мый коркӧ эськӧ бырис кӧ сійӧ да ковмис кӧ вежны сійӧс, лои эськӧ вӧчны со мый: ковмис эськӧ нюжӧдны Шондіа-Муа костӧд сэтшӧм уна уклад канат — быд гектар му вылӧ 160 сюрс канат, быд канат мед вӧлі 4 сантиметр кыза да вермис кутны 80 тонна груз.
Со мый ыджда вынӧн Шонді кыскӧ асланьыс Мутӧ. Муа-Шондіа кост зэв ыджыд, пӧшти 150 миллион километр. Шондіыд пӧшти 400 пӧв ылынджык миянсянь Тӧлысь дорысь. Но Муыс кӧ эськӧ дугдывтӧг усис Шонділань, 65 лун мысти (арталӧмъяс сідзи петкӧдлӧны) эськӧ сійӧ швачкысис Шонді вылӧ. Сійӧ кык тӧлысся усигӧн став олысьыс Му вылысь куліс эськӧ Шондіас инмытӧдз на: Шондіыс эськӧ матыстчигмозыс сотіс Му вылысь ставсӧ. Тӧд вылад вайӧдӧй, кутшӧм жар овлӧ жара ломтысян пач дінӧ матыстчигӧн.
Мыйла нӧ Муыс оз усь Шонді вылӧ?
Му оз усь Шонді вылӧ сы вӧсна жӧ, мыйла Тӧлысь оз усь Му вылӧ. Тӧд вылад вайӧдӧй: Тӧлысь оз усь Му вылӧ Му гӧгӧрыс кытшлалӧ да сійӧн. Му оз усь зэв ыджыд Шонді вылӧ, Шонді гӧгӧрыс зэв ӧдйӧ кытшлалӧ да сійӧн.
Мулысь кытшлалӧм Шонді гӧгӧр петкӧдлӧма 14ʼ серп. вылын. Му туй кытш шӧрысь ті аддзанныд Шонді, коді сявкйӧ югӧрсӧ гӧгӧр. Нӧшта, тані петкӧдлӧма Мусӧ аслас кытшлалан туй вывсьыс нёльлаын: кыдзи овлӧ Му тулысын (мартын), гожӧмын (юньын), арын (сентябрын) да тӧлын (декабрын).
Шонді гӧгӧр Му кытшовтӧ воӧн (365 лунӧн).
Колӧ тӧдны, мый Мулӧн туйыс Шонді гӧгӧр, сідз жӧ и мукӧд планетаяслӧн туйяс, абу дзик гӧгрӧс кытшъяс, а муртса кузьмӧскодь овал, быттьӧ воча кык помӧд неуна кыскыштӧма. Сӧмын сэтшӧм дзоля кузьмӧстчӧмыс, мый позьӧ шуны гӧгрӧс кытшӧн. Ми сідзи и шуам тайӧ нигаын.
Му кытшлалан кытш вывті ыджыд (ӧд Муа-Шондіа кост 150 миллион километр); сідз кӧ, Мулы колӧ зэв ӧдйӧ котӧртны сэті. Арталӧмъяс петкӧдлӧны, суткиӧн Му мунӧ сійӧ туйӧдыс кык да джын миллион километр. Сійӧ лоӧ 100 сюрс километр быд часӧн, пӧшти 30 километр быд секундӧ. Сэтшӧм ӧдйӧа некутшӧм тор Мувылын оз ветлы. Весиг пушкаысь лыйӧм снарад кызь пӧв ньӧжйӧ сыысь мунӧ. Сы вӧсна, сэтшӧм ӧдйӧа ветлӧмла и оз усь Муыд Шонді вылӧ, кӧть Шондіыс и кыскӧ сійӧс зэв ыджыд вынӧн.
Ті гашкӧ юаланныд, кыдзи тӧдісны Мулысь Шонді гӧгӧр кытшлалӧмсӧ? Шуам, Му зэв ӧдйӧ лэбӧ пространствоын, нӧшта, лэбигмозыс, дурпоп моз, ас гӧгӧрыс бергалӧ, — ӧд сійӧс миянлы колӧ кыдзкӧ кывны, казявны! А ми немтор огӧ кылӧ. Огӧ казялӧй Мулысь Шонді гӧгӧр кытшлалӧмсӧ ни ас гӧгӧрыс бергалӧмсӧ, оз тракӧд миянӧс ни оз зуркӧд. Сы вӧсна абу-ӧ бурджык мӧвпыштны, мый лун-вой вежсьӧм абу ас гӧгӧрыс Му бергалӧм сайын? Гашкӧ збыльысьсӧ Муыс сулалӧ, а Шонді, Тӧлысь да кодзувъяс кытшлалӧны сы гӧгӧр? Сы вӧсна Му вылын лун да вой овлӧ? Абу-ӧ бурджык лыддьыны, мый воӧн Шонді Му гӧгӧр бергӧдчӧ, а оз Му Шонді гӧгӧр?
Сідзи важ йӧз и думайтлісны, весиг велӧдчӧмъяс. Сӧмын 400 во сайын кымын ӧти ёна велӧдчӧм морт, Николай Коперник (15ʼ серп.), медводдза морт пондіс висьтавлыны Му йылысь, мый сійӧ Шонді гӧгӧр кытшлалӧ, а кытшовтігмозыс и ас гӧгӧрыс бергалӧ. Но сэки этшаӧн сылы эскисны; весиг велӧдчӧм йӧзлы сылӧн велӧдӧмыс сӧрӧмӧн кажитчис. Унаӧн Коперникӧс йӧйӧн нимтісны. Вичко ёрис сійӧс Му бергалӧм йылысь велӧдӧмысь: ӧд библия серти: — Муыд вӧрзьӧдчывтӧг ӧтилаын сулалӧ.
Вичко повзис: йӧз кӧ пӧ эскасны Коперниклы, вичко велӧдӧм эновтасны, поп-дяклӧн власьтыс усьӧ, сьӧм дугдас визувтны на зептӧ. Римскӧй папаяс (католическӧй вичкояс вылын медыджыдъясыс) зэв бура гӧгӧрвоисны, кутшӧм ыджыд опасносьт налы вайӧ Коперниклӧн велӧдӧмыс, йӧзалісны нем жалиттӧм кось Коперник дор олысьяскӧд.
Сё во дорысь дыр косясисны, кӧсйисны пӧдтыны правда Му бергалӧм йылысь пространствоын. Сэки вичко спокой эз сетлы, мучитіс да дыр тюрмаын видзис мӧд ыджыд велӧдчӧм мортӧс — итальянеч Галилейӧс. 70 арӧса Галилейӧс уна йӧз дырйи тшӧктісны ӧткажитчыны Коперник велӧдӧмысь, кызмырдӧн сыысь пычкисны, мед шуас, мый Му оз бергав. Галилей ӧткажитчис, медым мездысьны палачьясысь. Эз кӧ эськӧ ӧткажитчы, сійӧс виисны, кыдзи 33 во сайын сэтчӧдз вичко виис, шуам, наука понда мученикӧс, учёнӧй-геройӧс Джордано Бруноӧс. Джордано Бруноӧс сотісны бипур вылын, Коперниклысь велӧдӧмсӧ дорйӧм понда жӧ. Унаӧс мучитісны, кодъяс эскисны, мый Муыд бергалӧ пространствоын, а оз сулав.
Ӧні ми видлалыштам неуна: мыйла ми огӧ казялӧ Му бергалӧмсӧ, а ӧд сійӧ ёна ӧдйӧ бергалӧ?
Шуам, тэ мунан войын вӧлӧн, телегаын. Войыс дзурс пемыд, немтор оз тыдав. Пондан-ӧ тэ кывны, мый мунан? — Тӧдӧмысь, кылан. Телегаӧн мунігӧн, нӧшта лёк туйӧд кӧ мунан, зӧркӧдӧмысла кылан мунӧмтӧ. Дзурс пемыд дырйи кӧ бур телегаын мунны, мунӧмыс сэки озджык кыв. Ещӧ омӧля кылан поездын мунігӧн. А небыд дивана вагонъясын мунігӧн, бур рессораяс вылын, мунӧмыд пӧшти оз кыв, сӧмын кӧльӧса грымӧдчӧмыс кылыштӧ. Мукӧд паракодыс, медся нин гырысь океанскӧй паракодъяс, лӧнь дырйи, кор мореыс гытӧм, мунӧны кӧть и ӧдйӧ, да зэв лабутнӧя, трук ни трак. Сы вӧсна сап пемыд войясын, кор гӧгӧрсьыд нач немтор оз тыдав, паракодӧн мунысьяс оз и казявны, мый найӧ зэв ӧдйӧ шуньгӧны водзӧ.
Ӧні бара тӧд вылад вайӧдӧй, мый Муыд мунӧ лӧнинтіджык медлӧнь дырся море вывті мунысь паракодысь. Паракодлы мунігас колӧ водзсасьны вакӧд, поткӧдны васӧ; сійӧ неуна дрӧжжитӧ — вӧрӧ машинаяс уджалӧмсьыс. А Муыд лэбӧ пространствоын да бергалӧ ас гӧгӧрыс некытчӧ инмывтӧг, — ӧд Му гӧгӧрыс пуста, дзик немтор абу. Кыдзи ми сідзи лэбигӧн вермам казявны Му кытшлалӧм?
Тайӧ став висьталӧм дінӧ колӧ содтыны ещӧ со мый. Шуам, лабутнӧя мунысь паракод сап пемыд войын друг кытчӧкӧ зурасяс — мӧд паракодӧ, либӧ изйӧ. Казяласны сійӧс мунысьяс, али оз? Тӧдӧмысь, казяласны. Ӧд друг кӧ паракодыд сувтас либӧ друг ньӧжмӧдчас, ставсӧ быттьӧ кодкӧ тувкнитас, да ӧд ещӧ и ёна. А кытчӧдз паракодыд мунӧ шыльыда, ӧтмоз, мунысьяслы муртса мунӧмыс тӧдчӧ. Сідз кӧ, ми эськӧ казялім Му мунӧмтӧ сӧмын сэки, шлывгӧм кодя мунӧмыс кӧ сылӧн друг вежсяс, кытчӧкӧ крукасяс ли, зурасяс ли пространствоын. Сы йылысь водзын и сёрнитыштам.
Вермас-ӧ Му крукасьны либӧ зурасьны кытчӧкӧ небеснӧй пространствоын?
Тайӧ юасяныс зэв важнӧй. Ӧд сэтшӧм ӧдйӧ лэбысь Му кӧ эськӧ зурасис мӧд зэв ыджыд небеснӧй телӧкӧд, люкасьӧмлӧн последствийӧ вӧлі ужаснӧй. Позьӧ думайтны, мый сэки Муыс, став торнас, мый сы вылын эм, бусӧ пӧри. Зурасигас швачкысьӧмсьыс Муыс эськӧ шоналіс, кыдзи наковальня шоналӧ мӧлӧтӧн сы вылӧ ёна кучкалӧмысь. Вывті ёна шоналӧмсьыс Муыс эськӧ вермис ӧти здукӧн руӧ пӧрны. Вермас оз лоны сэтшӧм зурасьӧмыс?
Ни Тӧлыськӧд, ни Шондікӧд Му оз вермы зурасьны: Тӧлысь бергалӧ Му гӧгӧр, а Муыс (Тӧлыськӧд тшӧтш) — Шонді гӧгӧр, — тані ставыс ас инас. Сійӧ сідз, но ӧд Муысь да Тӧлысьысь ӧтдор Шонді гӧгӧр бергалӧны нӧшта мукӧд небеснӧй телӧяс — планетаяс. Сійӧ планетаясыс Му модааӧсь жӧ, сяр кодьӧсь. Кымынкӧ планета на пытшкысь, шуам — Юпитер, Сатурн, — Муысь ёна ыджыдӧсь; а мукӧдыс, шуам — Марс, Венера, — Муысь дзоляджыкӧсь. Оз-ӧ вермы Муыс тайӧ планетаясыскӧд зурасьны?
Оз, оз вермы. Планетаяс абу ӧтылнаынӧсь Шондісянь. Шуам, планета Юпитер Шондісянь 5 пӧв ылынджык Му дорысь. Сідзкӧ инӧ, Юпитерлӧн Шонді гӧгӧр кытшлалан кытшыс ёна ыджыд Му бергалан туйысь (видзӧд 16ʼ серп. вылысь гижлаяссӧ). Тӧдӧмысь, некутшӧм сёрни оз вермы лоны, мый Му зурасяс Юпитеркӧд. Сідзи жӧ и мукӧд планетаяскӧд зурасьӧм оз вермы лоны. Став планетаыс кытшлалӧны Шонді гӧгӧр асланыс туйӧд. Места уна, быдӧнлы тырмымӧн.
Но эмӧсь енэжын аслыспӧлӧс светилӧяс, кометаясӧн шусьӧны. Найӧ важӧн важ йӧзӧс ёна повзьӧдлісны. Важ олысьяс думайтлісны, мый кометаяс явитчылӧны гырысь шог водзын, шуам: война водзын, тшыгъялӧм вояс водзын, с. в. Сэтшӧм эскӧмъяс зэв ки выв вӧліны вичколы. Важ йӧзлӧн кометаясысь полӧм попъяслы вӧлі зэв выгӧднӧ: повзьӧм йӧз зілисны ёнджыка юрбитны, ветлісны вичко-манастыръясӧ, тыртісны сьӧмӧн «вежа» вичко казнаяс. Вичко власьт ёнджыка вужъясис, вичко велӧдӧм паськаліс, вичколы эскӧм чорзис. Но наука тӧдмаліс кометаясӧс да убедитчис, мый найӧс йӧз шогъяскӧд да гажъяскӧд йитны оз позь. Кометаыд — сійӧ прӧстӧй, абу зэв ыджыд бус да из чукӧр, кодъяс ӧтгудырйӧ лэбӧны пространствоӧд. Шонділань матыстчигӧн Шонді жарсяньыс кометаясысь торъялӧ газ кодь ру, кометаыслӧн бӧжкодь лоӧ. Дерт, кӧнкӧ, ті аддзывлінныд кутшӧм кузь бӧжӧн мукӧддырйи вольсассьӧ паракод тшын.
Шонділань матыстчигас кометаяс вомӧнавлӧны планета туйяс. Мукӧддырйиыс Му кытшлалан туй вомӧнавлӧны и. Сы вӧсна Мулӧн кометакӧд зурасьӧм вермас лоны. Но кометаяс ёна посниӧсь Муысь, дай веществоыс налӧн гежӧд. Сідзкӧ, кометаяскӧд зурасьӧмысь Мулы омӧльтор немтор оз ло. Висьталам: миян Му кометаяскӧд унаысь нин зурасьліс да, немтор лёкыс эз ло.
Содтам: миян Муным быд лун, позьӧ шуны — быд секундӧ ӧдйӧ мунігас зурасьлывлӧ торъя посни изъяскӧд, кодъяс ӧтарӧ-мӧдарӧ тювъялӧны небеснӧй пространствоын. Мукӧддырйи сэтшӧм «посни» изъясыс уна сё килограммаӧсь.
Мукӧд зурасьтӧдз небеснӧй изъяс войдӧр паныдасьӧны Му гӧгӧрса сынӧдкӧд — сэті колӧ изъяслы вуджны. Сынӧдті лэбигӧн из ниртчӧ сынӧдас, сыысь зэв ёна доналӧ. Ті тӧданныд, кыдзи шонавлӧ, весиг сотчылӧ ниртчӧмла телега чӧрс. А ӧд тані ниртчӧмыс зэв ыджыд, небеснӧй изъясыс да Муыс мӧда-мӧдыслы паныд зэв ӧдйӧ мунӧны да, кымынкӧ дас километрӧн быд секундӧ. Артмӧ сідзи: неыджыд из лэччигмозыс дзикӧдз сотчӧ, а ыджыд — ыджыд жарысла — потласьӧ, торъявлӧ — сылӧ.
Сы вӧсна зэв шоча Му веркӧсӧдз веськавлӧны гырысьджык изъяс. Но век жӧ, кӧть шочиника, а овлӧны. Аддзывлысьяс шуӧны, сэки пӧ, да ещӧ вой кӧ, енэжысь тыдалӧ паськыд югыд визь. Сійӧ — доналӧм из туйыс, дзик жӧ сэтшӧм, кыдзи пемыдінын биа ӧгыр ӧдйӧ бергӧдлігӧн тӧдчӧ югыд кытш. Сэки гым кодь шы кылӧ, быттьӧ пушкаысь лыясны, киссьӧ разі-пельӧ уна из — гырысьджыкъяс и поснияс (ыджыд из дрӧбинъяс). Усьӧм изъяс пырӧны мыйкӧ джуджда Му пытшкӧ, другӧн оз кӧдзавны. Сэтшӧм из усьӧмъяссӧ шуӧны аэролит («воздушнӧй из») усьӧмӧн. Тӧдӧмысь, йӧзлы ли подалы кӧ аэролит веськалӧ — виас. Сэтшӧмторъяс вӧвліны.
20 во сайын кымын Сибырын, Тунгуска ю районын, сук пемыд сибырса вӧрӧ усьӧма зэв ыджыд аэролит. Сійӧ пӧрӧдӧма да сотӧма сэтысь уна гектар вӧр. Ладнӧ сійӧ усьӧма йӧз овтӧминӧ. Усис кӧ, шуам, сэтшӧм аэролит Мӧскуаӧ, эськӧ кар джын дорсьыс унджык жугӧдіс. Неважӧн миян Академия наук ыстыліс экспедиция корсьны Сибырӧ усян аэролит торъяс.
Экспедициялы сюрӧма местаыс, кытчӧ усьӧма аэролит. Сійӧ ёна пыдӧ пырӧма Му пытшкас. Усянін гӧгӧрас зэв паськыда пуясыс чишкасялӧмаӧсь да пӧрласьӧмаӧсь. Став пуыс пӧрӧма йывнас ортсыланьӧ, діннас аэролит усянлань. Сійӧ петкӧдлӧ, мый аэролит усигӧн сынӧдыс сы гӧгӧрын вывті сукмылӧма, сы вӧсна ыджыд вынӧн личкӧма паныдасьысь торъяс вылӧ. Тӧдӧмысь, медыджыд вына личкӧм вӧлі аэролит гӧгӧрын, сысянь сійӧ паськалі ӧтарӧ-мӧдарӧ, паськалігмозыс пӧрлӧдліс пуяссӧ.
Но унджыкысьсӧ небеснӧй изъяс ёна посниӧсь. Найӧ, ми висьталім, Му веркӧсӧдз оз воны, сӧмын тювкнитӧны енэжті югыд визьӧн. Ми сійӧс шуам: кодзув пӧ уси. Сідзкӧ инӧ, оз кодзувъяс усьны, а миянлы тыдавлӧ — югнитлӧ миян сынӧдын доналӧм посньыдик небеснӧй изъяслӧн лэбан туйыс.
Ми висьталім, мый Муыд мукӧддырйи паныдасьлӧ кометаяскӧд. Паныдасигас енэжын тыдалӧ зэв уна гылалысь кодзув (миян сынӧд да комета вещество зурасьӧмысь). Сійӧ гылалысь кодзувъяс «зэрыс» зэв мича.
Сідз кӧ, колӧ тӧдны, мый сынӧд видзӧ миянӧс ӧдйӧ мунысь Му посни небеснӧй изъяскӧд зурасигӧн.
Ещӧ кутшӧм телӧяскӧд вермас зурасьны Му небеснӧй пространствоын? — Тӧлысь, планетаяс, Шонді, кометаяс да аэролитъяс кындзи небеснӧй пространствоын эмӧсь зэв уна кодзувъяс. Кодзувъясыд сійӧ — зэв ыліса Шондіяс. Найӧ миянсянь вывті ылынӧсь, сы вӧсна войясын и тыдалӧны сӧмын зэв посньыдик югыд чутъясӧн. Збыльысьсӧ, уна кодзув ёна гырысьӧсь миян зэв ыджыд Шондіысь, ёнджыка сыысь сотӧны и югыдӧсьджык. Муыд кӧ сэтшӧм гырысь биа-пӧсь светилӧяскӧд зурасяс, Мусьыд немтор оз коль.
Но миянлы сыысь повны немтор: кодзувъяс ӧд вывті ылынӧсь миянсянь. Медматіса кодзулыс миянсянь (кыдзи петкӧдлӧны арталӧмъяс) ылынджык Шондіысь 275 сюрс пӧв! Му воӧн кытшовтӧ Шонді гӧгӧр, мунӧ миллиард километр. Мулы кӧ воӧдчыны веськыд туйӧд медматыса кодзулӧдз Шонді гӧгӧр кытшлалан ӧдӧн, ковмас 40 сюрс во! Сідзкӧ, таладор боксянь кодзувъясысь повны немтор: медматыса кодзув Мукӧд зурасьны вермас сӧмын 40 сюрс во мысти, дай сӧмын сэки, Муыс кӧ веськыда век лэбас кодзувланьыс. А сэтшӧмтор некор оз вермы лоны. Нӧшта, кодзувъясыс пространствоас оз ӧтилаын сулавны. Найӧ зэв ӧдйӧ, мукӧддырйиыс Муысь ӧдйӧ, мунӧны пространствоын. Миян Муыд оз сӧмын Шонді гӧгӧр ветлы, но тшӧтш Шондіыскӧд да планетаяскӧд небеснӧй пространствоті быд секундӧ мунӧ 20 кымын километр. Артмӧ, мый Муыд ӧтпырйӧ Шонді гӧгӧр кытшовтӧ и Шондіыскӧд водзӧ мунӧ. Сійӧ лэбӧ пространствоын быттьӧ винта туйӧд (17ʼ серп.). Оз ков вунӧдны ещӧ и сійӧ, мый Муыд ас гӧгӧрыс кытшлалӧ и.
Сідз инӧ, Мулӧн зурасьӧм кодзувъяскӧд, кӧть кодзулыс и вывті уна вселеннӧйын, оз вермы лоны. Небеснӧй пространствоын вӧляыс Мулы ветлӧдлыны ёна уна сынӧдын лэбалысь лэбачлы дорысь.
Бӧркыв
Став мир пасьтаса мӧда-мӧдӧс ас дінӧ кыскӧм
Юасьӧм «мый вылын сулалӧ Му?» весьшӧрӧ тор. Вӧлӧмакӧ, некутшӧм мыджӧд Мулы оз ков. Сійӧ некытчӧ оз усь, ӧти-кӧ, зэв ӧдйӧ небеснӧй пространствоын мунӧ да сійӧн, мӧд-кӧ — сійӧс Шонді асланьыс кыскӧ да. Небеснӧй телӧяс — Шонді, кодзувъяс, планетаяс, миян Муным и — ставныс ӧтарӧ-мӧдарӧ жуӧны-ветлӧны пространствоын. Ставныс найӧ мӧда-мӧдсӧ асланьыс кыскӧны. Сэтшӧм мӧда-мӧдӧс ас дінӧ кыскӧмыс шусьӧ став мир пасьтаса мӧда-мӧдӧс ас дінӧ кыскӧмӧн. Сы йылысь медвойдӧр тӧдмалӧма учёнӧй англичанин Ньютон (18ʼ серп.), кувсьылӧма кыксё кымын во сайын нин. Ньютон оландырсянь наука тӧдӧ, мый небеснӧй телӧяслӧн ветлӧм, кыдзи и яблӧклӧн либӧ излӧн Мулань ветлӧм (усьӧм), став мир пасьтаса мӧда-мӧдӧс асланьӧ кыскӧм понда.
Ньютонӧдз йӧз унаысь аддзывлісны, кыдзи из, либӧ мыйкӧ мукӧд тор, усьӧны Мулань. Но некор некод эз думыштлы, мый сідзи жӧ и Тӧлысь усьӧ Мулань, а Му — Шонділань и дзик жӧ сы вӧсна, мыйла и Мувывса торъяс Мулань усьӧны, мӧд ногӧн кӧ: став мир пасьтаса мӧда-мӧдӧс асланьӧ кыскӧмла.
Став мир пасьтаса мӧда-мӧдӧс асланьӧ кыскӧм кӧ эськӧ эз вӧв, мусярыд важӧн эськӧ воштіс небеснӧй пространствоын аслас бергалігӧн ассьыс атмосферасӧ. А сійӧ кӧ лои — некутшӧм олӧм эськӧ Му вылын эз вӧв, ставыс кулі. Сійӧ жӧ став мир пасьтаса мӧда-мӧдӧс асланьӧ кыскӧмыс оз лэдз Тӧлысьлы ӧтдальтчыны Мусянь, а Мулы — Шондісянь; сійӧ йитӧ ӧти быдсаӧ вселеннӧйса став торсӧ, гырысьяссӧ и поснияссӧ.
Став мир пасьтаса мӧда-мӧдӧс кыскӧм понда Мулы колӧ усьны Шонді вылӧ. Но сійӧ оз ло, Муыс зэв ӧдйӧ мунӧ небеснӧй пространствоын да. Ӧтпырйӧ кык вын уджалӧны да, ӧтикӧ, Мусӧ Шонді асланьыс кыскӧ, мӧд-кӧ — Муыс зільӧ Шондіысь пышйыны, сы вӧсна Муыс кытшлалӧ Шонді гӧгӧр пыр ӧтылнаті.
Коперникӧдз да Ньютонӧдз йӧз думайтлісны, мый Муыд да енэж нач абу ӧткодь торъяс, вывті ёна мӧда-мӧдсьыс янсалӧны. Сэтшӧм мӧвпъяссӧ дорйис, дай ӧні на дорйӧ вичко. Вичко велӧдіс, ӧні велӧдӧ и, мый Му вылын «сарствуйтӧны грек да смерт», а бур олӧмыс, гректӧм олӧмыс мӧдар югыдын, небесаын (кӧні быттьӧкӧ олӧны кулӧм праведник ловъяс, анделъяс да ачыс енмыс). Ставыс сійӧ пӧрйӧг, ылӧдчӧм! Коперник да Ньютон велӧдӧм серти ми тӧдам, мый Муыд да небесаыс ӧти быдса тор, мый миян Муыд сэтшӧм жӧ небеснӧй телӧ, кыдзи и, шуам, кодзувъяс, Шонді, Тӧлысь да мукӧд. Некутшӧм райса олысьяс абуӧсь, ни ад абу. Ставыс сійӧ вичко ылӧг. Эм сӧмын ӧти материальнӧй вселеннӧй.
Ӧнія буржуазия быд ногӧн кыпӧдӧ религия, йӧзлысь опиумсӧ, кыдзи шуліс Маркс, а религияыс дорйӧ буржуазияӧс.
Миян ССРС-ын велӧдчыны позьӧ быд уджалысьлы. Велӧдчӧмыс отсалӧ налы мездысьны вичко да попъяс бӧбйӧдлӧмысь, религия предрассудокъясысь.
